Inhoud Universum

Transcriptie

1

2 Inhoud Universum jaar JWG... 4 De algem ene relativiteitstheorie (2) S ikke K ingm a ve rte lt in dit tw e e d e - en laatste deel w a t de zw a a r te kra cht nu e ig e n lijk is. 8 Elem entaire deeltjes (1) De legoste nen van het H eelal d o o r M arcel V onk 11 Nam ens het hoofdbestuur N ieuw e m e d ew erkers 12 Cluster 14 De Zom erkam pen Wij zoeken een Jules Verne E en w e d strijd o v e r d e a m a te u rste rre n ku n d e in d e 2 1ste eeuw 16 Vereningingsnieuws + aktiviteitenagenda 18 Astrow eekend 9/10 oktober Nieuws van het kijkerbouwfrontü! 20 Vragenrubriek voor Jongeren 22 Verenigingsnieuws - vervolg 23 Dit is te koop bij je club 24 Met de Kijker op Jacht M artijn H o rd ijk g e e ft tip s o v e r het w a a rn e m e n van d e e p sky objecten. 28 Astronom ische Kalender 31 Index Universum Een spre e kb e u rt h ouden...? Een a lfa b e tisch e lijst van onderw e rp e n 32 Adressen Universum is een uitgave van de JWG de Jongcren- WerkGroep voor Sterrenkunde Dfl JWG organiseert nklivlteilon op hel rjoblod van sterrenkunde voor jongeren van 8 tot 2 t jaar. JWG-leden ontvangen Univeroum in de maanden januari. maart. mei. ull en okloljer. Redaktie: Ruben van Moppes. hooldredakteur Maarlen Bergmans Jimmy Reek Redaktle-adres: Ruben van Moppes Campuslaan NK Enschede. Tel.: r k l.vanmoppes#student.utwen!e.nl De kopij voor hel volgende nummer moei uilerlijk 1 lebr in hel bezit van de redaktie zijn Layout & DTP Service: JWG & Friends. Hengelo Druk: Ponsen S looijen, Wageningen JW G-Lidm aatschap: t/m 20 jaar II. 30,00 ouder dan 20 jaar II Secretariaat JWG: Zonnenburg NL Utrecht JWG In Viditel computer: R e d a k tie fje Hallo Allemaal! Ruben van M oppes, hoofd red acteu r De Muurkrant lel Pagina 750. JWG-lokatie op Internet: nv-a / wg/ Wg home.html Allereerst iedereen natuurlijk een spetterend en helder nieuwjaar toegewenst. Hopelijk heeft iedereen een fijne vakantie achter de rug en een knallende jaarwisseling gehad. Wat de JWG betreft zal het jaar in ieder geval spetterend verlopen, want zoals jullie inmiddels wel weten en anders kom je daar snel genoeg achter, bestaat de JWG dit jaar 30 jaar. Dit wordt dus uitgebreid gevierd op 15 maart a.s. Hiernaast kun je er meer over lezen. Allemaal komen dus! Wat jullie misschien ook weten, is dat Bram wegens zijn studie is gestopt als hoofdredacteur. Voor mij is dit dus m'n eerste Universum. Mede hierdoor duurde het iets langer om alles op tijd in elkaar te zetten, zodat het helaas niet is gelukt om het bij jullie onder de kerstboom te krijgen. Vanaf hier wil ik Bram tevens bedanken voor het werk dat hij heeft gedaan en hem succes wensen met zijn stage in Australië. Het zal jullie ongetwijfeld al direct opgevallen zijn, maar we vonden dit toch een mooie gelegenheden om het blad maar weer eens in een nieuw jasje te steken. Zoals het hoort bij een jarige. Hopelijk vindt iedereen het net zo mooi als wij het vinden. Het nieuwe jaar zal namens ons beginnen met het tweede deel over de relativiteitstheorie. Verder is er o.a. naast de vaste rubrieken en een boel verenigingsnieuws een eerste deel over het kleinste van het kleinste. Veel lees plezier! Advertenties: Matloes Mulders Tel-: ISSN Bij de voorplaat: Opnieuw een opname van de Hubble Space Telescope. Dit keer een prachtige foto van een schaduwovergang van het maantje lo op Jupiter. (foto NASA) è

3 De JWG viert haar 30-jarig bestaan Op 15 m aart viert de JW G haar dertigste verjaardag. Dertig jaar geleden werd de JW G opgericht m et de bedoeling om sterrenkunde onder de jongeren te brengen. Dit jubileum -jaar kunnen w e natuurlijk niet zom aar voorbij laten gaan zonder een fe e s t.d it w ordt d us een soort "M ega Lan delijke Bijeenkom st" en zal gehouden w orden op de s te rre n w a c h t S im o n S te vin in Hoeven. Jullie kennen deze vast w el, w ant dit is één van de bekendste sterrenw achten van Nederland. Hoeven ligt trouw ens in de buurt van Etten-Leur. D it ja a r zullen e r een heleboel fe stiviteiten, s p e ciaal te r g e le ge n h e id va n d it ju b ile u m, w orden g e o rg a n is e e rd.w e h e b b e n e r e e n h e e l ja a r v o o r uitgetrokken. Bij het te r perse g a a n van d e ze U nive rsu m w as h e t vo lle d ig e ju b ile u m p ro g ra m m a nog n ie t b e kend. M a a r ze ke r is al d a t e r o verd a g een a a n ta l beke n d e en o n b e ke n d e g a ste n interessa nte sp re ekbeu rten zullen houden. R o b e rt W ie lin g a k o m t w a t v e rte lle n o v e r d e H ubble en E ddy E ch ternach b rengt o n s nieuw s o v e r de kom eet H ale-b obb. V e rd e r kun je la ngs de sta n d je s lopen van de JW G en a n d e re w e rkgroepen. E r zijn o o k een a a n ta l a ttra ctie s w a a r je leuke dingen ka n doen. W e p ro beren o p d it m om ent d e M S T te regelen. D it is een a p p a ra a t w a a r je in kan zitte n en dat hard ro n d d raa it, zo n d e r dat je m isselijk w o rd t. W a a rsch ijn lijk zal e r o ok een In te rn e t a a n sluitin g a a n w ezig zijn, z o d a t je een k e e r d e h e le w e re ld a f k a n "s u rfe n " o p h e t W o rld W id e W eb. En uiteraard zijn e r nog veel m e e r leuke dingen a a n w e z ig v a n d e s te rre n w a c h t ze lf, z o a ls de z o n n e k ijk e r e n e e n te n to o n s te llin g m e t een heleboel d oe-dingen. Overigens is er die dag nog een speciale verrassing... Een m ooiere verjaardag kan de JW G zich niet w ensen. De entree is bovendien gratis. 's A vo n d s is e r een re ce p tie in een restaurant, w a a r je te ve n s je m a ag w e e r kan vu lle n, w ant je krijgt toch h o n g e r van zo'n dag. N a de re ce p tie lu id e n w e d e k o m e n d e d e rtig ja a r in m et Z a te rd ag n a a r t Sterrenwacht Simon Steven in HOEVEN s ch itte re n d vu u rw e rk. D e rest van d e avo n d is er, als het h e ld e r is, g e le g e n h e id o m te gaan w aarnem en. H et is te vens m ogelijk om 's nachts o p e e n c a m p in g te o v e rn a c h te n. J e z u lt dan z e lf v o o r s la a p s p u lle n e n d e rg e lijk e m o e te n zorgen. A ls je b ij d e re c e p tie w ilt zijn, m o e t je je w e l o p g e v e n. D e ko ste n h ie rv o o r zijn f 3 0,-. O o k v o o r het b lijve n sla p e n m oet je je o p geven. De k o s te n h ie rv o o r z u lle n w a a r s c h ijn lijk f 1 5,- b edra gen. O p geven (vó ó r 1 m aart) kun je bij: Martijn Hordijk B oxbergerweg 125D 7413 EN Deventer Tel B ij g e e n g e h o o r o f n ie t th u is, k u n je je o ok o p g e ve n bij: M arloes M ulders dan wel Roy Keeris Tel N a tu u rlijk w o rd t e r o o k d e re s t v a n h e t ja a r g e n o e g g e o rg a n is e e rd om h e t fe e s te lijk tin tje a a n te h o u d e n. Z o ko m t e r w a a rs c h ijn lijk o ok e e n d ertig -u rig e s te rre n k ijk d a g w a a rb ij w e langs dertig ste rre n w a chte n gaan. A l m et al z a l d e JW G d it ja a r b ru ise n van de a c tiv ite ite n. In fo rm e e r o o k bij je a fd e lin g o f zij d it ja a r iets le u ks doen!

4 De algemene relativiteitsthe< Sikke Kingma In 1916 publiceerde Dr. Albert Einstein zijn A lgem ene R e lativiteitsth eo rie, die het bekende gegeven van de zwaartekracht ernstig onder de loep nam en met een hele nieuwe kijk op de zaak kwam. Drie dimensies W ij le v e n in e e n d rie d im e n s io n a le w e re ld. D a t w il ze g g e n d a t w ij elke p la a ts o p A a rd e k u n n e n a a n g e ve n m e t d rie c o ö rd in a te n te n o p z ic h te v a n e e n a fg e s p r o k e n p u n t. E e n v o o rb e e ld : in m ijn ka m e r sta a t m ijn g ita a r te n o p z ic h te v a n h e t m id den van m ijn ta fe lb la d 3 m e te r n a a r links, 1 m e te r n a a r voren en 50 ce n tim e te r naar beneden op de grond. N u is het n ie t e rg p ra k tis c h om de positie van een boom in het a m a z o n e g e b ie d a a n te g e v e n in m e te rs n a a r lin k s, n a a r v o re n e n o m h o o g t.o.v. m ijn ta fe lb la d. D a a ro m is er e n ke le eeuw en g e leden afg e sp ro ke n om a ls "re fe re n tie p u n t" h e t sn ijp u n t te n e m e n v a n d e e v e n a a r e n d e m eridiaan (le n g te g ra a d ) die d o o r het m id d e n v a n h e t R o y a l G re e n w ic h O b se rva to ry in Londen gaat. W e g e ven dan d e positie van een p u n t aan in graden en m in u te n N o o rd e rb re e d te en O o ste rle n g te en m e te rs boven p la a tse lijk ze e n iv e a u. In fig u u rl zie je het co ö rd in a te n syste e m v o o r N e d e rla nd, m a a r ik heb (zo a ls va a k op ka a rte n ) d e h o o g te w e g g e la te n. D e c o ö rd in a te n v a n d e to p v a n M o u n t E v e re s t b ijv o o rb e e ld zijn o n g e v e e r (27 NB, 87 O L m) en die van d e L e id se S te rre w a c h t zijn ie ts van (52 09' NB, ' O L, 3 m). Gebeurtenissen op afstand S tel d a t e r nu e rg e n s in h e t h e e lal ie ts g e b e u rt en d a t d ie g e b e u rte n is in vlo e d h e e ft o p d e A a rd e. D an zal d ie g e b e u rte n is - w a t d ie d a n o o k w e ze n m a g - p as de A a rd e b e ïn vlo e den als d e "gevolgen" ervan (b ijvo o r beeld ra d io a ctie ve stra lin g ) d e A arde b e re ik e n. En d ie g e v o lg e n k u n n e n n iet sn e lle r dan het licht naar d e A a r de reizen. A ls b ijvo o rb e e ld d e Z on op d it m o m e n t o p h o u d t m e t s c h ijn e n, d an m erken w ij d a t pas zo 'n 8 m in u te n e n 2 0 s e c o n d e n la te r, w a n t de afstand to t d e Z on is zo'n 8,3 3 licht- m in uten. Laten w e nu eens d e s te r B ete igeuze nem en. D ie s ta a t o p z o 'n 3 10 lic h t ja a r a fsta n d en zien w e in de w in te r 's a vonds h e ld er aan de hem el s ch ijnen. Je sta a t e r dan o o k n iet bij stil d a t d ie s te r m is s c h ie n a l 100 ja a r g e le de n o n tp lo ft is! A ls d a t nam elijk g ebeurd is, m erke n w ij dat p as over 210 ja a r, w ant zo lang d u u rt het nog v o o rd a t h e t lic h t v a n de s u p e rn o v a ons bereikt. S tel nu e e n s d a t w ij ku n nen b ere ke n e n dat B e te ig e u ze o ve r ja a r e x p lo d e e rt e n s te l d a t w ij d a t te g e n z o u d e n k u n n e n h o u d e n d o o r een sonde d e s te r in te schie ten (onzin, m a a r goed...). D e so n d e reist d u s zo s n e l m o g e lijk n a a r d e s te r toe. Z e kan n iet sn e lle r dan het licht, d u s h e t d u u rt la n g e r d a n ja a r vo ordat ze bij d e s te r is. M a a r dan is de s te r e r n a tuurlijk al m e e r dan 110 ja a r ( = 110) n iet m eer! G o e d, w ij k u n n e n d u s n ie t s n e lle r d a n m e t d e s n e lh e id v a n h e t lic h t in v lo e d u ito e fe n e n o p g e b e u rte n is s e n d ie e rg e n s p la a ts v in d e n. M a a r h o e z it h e t d a n m e t d e z w a a r te kracht? H et w a s in de th e o rie ë n van N ew ton n o o it d u id e lijk g e w o rd e n w a a r d e z w a a rte kra cht nu d o o r w erd v e ro o r za a kt. Je zou je kunnen vo orstellen d a t e r d e e ltje s w o rd e n u itg e w isse ld tu sse n d e lich a m e n die e lk a a r a a n tre kke n. m a a r dan stu it je op andere p ro b le m e n. W a a rv a n d a a n en w a a r h e e n w o rd e n d ie d e e ltje s u itg e z o n d e n e n w a a ro m m e rk e n w ij d a a r n ie ts va n? Z w a a rte k ra c h t w e rkt ook in een vacuüm (zoals de ruim te), m aar in een e ch t va cu ü m w orden toch per d e fin itie geen d e e ltje s u itgew isseld? E n ve rd e r, vo lg e n s N ew ton h angt de ste rkte van d e zw a a rte kra cht a f van d e afsta n d : hoe v e rd e r obje cten van e lk a a r v e rw ijd e rd z ijn, h o e m in d e r hard ze e lka a r a a n tre kke n. H oe is dit te ve rkla re n m et d e e ltjes? En als je de a fsta n d tu ssen tw e e obje cten vera n d e rt, v e ra n d e rt d e z w a a rte k ra c h t dan "m eteen" of p as na d e tijd die het

5 rie 2 licht nodig h e e ft om van h e t ene o b je ct bij het andere te kom en? M et de theorie van N ew ton kom en w e geen stap v e rd e r. D a t z a g E in s te in o o k in en n a ja re n nadenken p re se n te e rd e hij in 1916 d e A lg e m e ne R elativite itsthe orie. Vier dim ensies W e h e b b e n in U n iv e rs u m g e z ie n d a t je een p u n t ku n t va stle ggen in drie dim e n sie s. Dat is allem aal heel m ooi, m a a r als w e o o k w illen opsch rijve n w a n n e e r iets p la a tsvind t (of p la a ts vond) m oete n w e nog een vie rd e d im e n sie m et b ijb e h o re n d e c o ö rd in a a t to e v o e g e n : tijd. Een vierdim ensionaal punt heet een gebeurtenis. De g e b e u rte n is "L a n d e lijk e B ije e n k o m s t " heeft d u s als co ö rd in a te n : ( ', 3 m, 11 m ei 1996). E in stein kw am m e t h e t v o o rste l d a t d e ruim te (3 d im e nsies) en de tijd sa m e n g e ko p p e ld zijn to t é é n v ie rd im e n s io n a le ru im te -tijd, w a a rin alles gebeurt. D e A arde bew eegt zich dan d us niet m e e r voort in een d rie d im e n s io n a le ru im te, m a a r in een vie rd im e n sio n a le ruim te-tijd. D it is heel m o eilijk om je v o o r te stellen, w ant a ls je n a a r de baan van d e A a rd e o m d e Z on kijkt zie je hem echt m a a r in d rie d im e n s ie s e ro m h e e n b e w e g e n. H e t is dan o ok o n m o g e lijk om je een vie rd im e n s io n a le w e re ld v o o r te s te lle n, m a a r ik zal je m et een vergelijking een idee proberen te geven van w a t je je erbij v o o r de g eest m oet halen. S tel je een schip v o o r d a t va a rt o v e r d e o c e a a n, laten w e ze ggen van R o tte rd a m n a a r N ew Y ork (zie fig u u r 2). O m d a a r te kom en m oet de k a p ite in re k e n in g h o u d e n m e t tw e e s o o rte n richtingen: - "N o o rd /Z u id " (evenw ijdig m e t een le n g te graad) en loodrecht daarop - "Oost/W est" (evenwijdig m et de evenaar) A Figuur 1. Een kaartje van Nederland, met Noorderbreedte en Oosterlengte. D e ka p ite in stu u rt e e rst zijn sch ip w e stw a a rts d e h a ve n van R o tte rd a m uit, ve rv o lg e n s gaat hij n a a r h e t z u id w e s te n om n ie t te g e n E n g e la n d o p te v a re n, d a n g a a t hij o p h e t g o e d e m om ent w e stw a a rts d e O ceaan o p en va a rt hij v e rv o lg e n s re c h td o o r to t h ij in N e w Y o rk is. H ierbij h o e ft hij geen re ke n in g te houden m et d e hoogte, w a nt hij z ie t w a te r als een p lat vlak w a a ro ve r hij vaart. A ls hij nu in N ew Y o rk aan is g ekom en heeft hij niet g e m e rkt d a t hij o n d e r tu ssen is afgebogen in e en d e rd e d im e n sie (zie fig u u r 3 ), e e n k ro m m in g d ie k o m t d o o r d e ro n d e vo rm van d e A a rd e. D e k a p ite in m e rkt d a a r e ch te r niets van en hij v in d t d a t hij d e hele tijd in e e n "re c h te lijn " in tw e e d im e n s ie s is g e v a re n. V o lg e n s z ijn w a a rn e m in g is e r d us e en d im e n sie m in d e r dan in w erkelijkheid. O p een d e rg e lijke m a n ie r kun je ook o ns heelal

6 zie n. T e rw ijl w e v o o r o n ze w a a rn e m in g le ven in een d rie d im e n sio n a a l h e e la l, is d it h e e la l g e b o g e n (g e krom d) in een vie rd e dim ensie. D it is een idee dat E instein o p p e rd e in de A lg e m e n e R e la tiv ite its th e o r ie. W ij k u n n e n o n s d a t e c h te r n ie t g o e d vo o rste lle n, om d a t w ij in onze w a a r nem ing m a a r drie d im e n sie s kennen. A ls je o p A a rd e s te e d s re c h td o o r vaart (w e denke n het land even w eg), kom je n a v e rlo o p van tijd w e e r op de p la a ts te re ch t w a a r je vertrokken w a s (de A a rd e is nu e e n m a a l geen p la t v la k m a a r e e n b o l). H o e w e l je v o o r je g e v o e l a lle e n m a a r re c h tu it v a a rt, b u ig je o n g e m e rk t a f in de derd e dim ensie en kom je zo - na de A arde rond te zijn g e w e est - w e e r op je v e rtre k p u n t u it. E in s te in s u g g e reerde dat het m e t h e t heelal net zo is. H et vo o r onze w aarnem ing driedim ensio n a le heelal is gekro m d in de vie rd e d im e n sie en als je in het h e e l al d e hele tijd één kant o p reist, buig je ongem e rkt a f in d e vie rd e d im e n sie e n kom je w e e r o p je beginp u n t te ru g (dit is alleen in de p ra ktijk niet h a a lb a a r o m d a t het heelal m iljarden lic h tja re n g ro o t is e n je nie t s n e lle r d a n h e t licht kunt reizen). Zwaartekrachtveld G oed. terug n aar Einstein. D ie had v e rd e r b e d a c h t d a t g ro te m a ssa 's (zoals d e Z o n ) e e n k ro m m in g (een so o rt kuil) m aken in de ruim te-tijd. R ondom die kuil o n tsta a t e en "z w a a r te k ra c h tv e ld ". O b je c te n d ie z ic h in d a t v e ld b e v in d e n w o rd e n g e d w o n gen naar h e t ce n tru m van d a t v e ld (d e m a s s a ) to e vla k te bew egen. D at kun je d u id elijk m a ken m e t een proefje. S tel je een strak g e s p a n n e n la k e n v o o r. A ls je h ie r een balle tje o ve rh e e n laat rollen, rolt het gew o on in een re chte lijn re ch t door. Leg je nu een loden bol m idden op het la ke n, dan o n tsta a t e r o n d e r invloed van d e m assa van d e bol een kro m m in g h ie ro n d e r: e e n ku il in het laken. Laat je nu een balle tje rollen, dan zal het in een spiraal naar de bol toe b e w e ge n (ste e d s kle in e re o m lo pen). Er hoeven d us geen d e e ltje s te w o rden u itgew isse ld; d o o r de a a n w e z ig h e id v a n d e k ro m m in g m o e t d e pla n e e t w el richting m assa bew egen (zie fig u u r 4). P recies h e tze lfd e g e b e u rt in het echt. D e r u im t e - tijd w o rd t"g e kro m d " d oor de a a n w e z ig h e id v a n de g r o te m a s s a v a n d e Z o n. D a a r d o o r b e w eegt d e A arde in e e n b ijn a - c ir k e lb a a n o m d e Z o n (e ig e n lijk ook een s p i ra a l, m a a r h e t d u u rt n o g e e n q u a d rilja rd (een 1 m et 2 7 n ullen) ja ar vo o rd a t d e A a rd e op de Z on zou bots e n ). Z o z ie n w ij h e t te n m in s te. O m d a t w ij n iet in d e vie rd e d im ensie k u n n e n k ijk e n zie n w ij d e A a rd e in een e llip s b a a n o m d e Z on d ra a ie n, m a a r in d e vie rd im e n sio n a le ru im te tijd volg t d e A a rd e een rechte baan. M aak je geen zo rgen als je je d it niet vo o r kunt stellen, w ant w ij zijn s im p e /.on gekrom d Figuur 4. De massa van de Zon m aakt een kromming in de vierdimensionale ruimte-tijd, zodat de aarde eromheen gaat draaien. le d rie d im e n sio n a le w e ze n s en kunn e n n ie t v ie rd im e n s io n a a l d e n k e n. H oe g ro te r d e m assa, hoe sterker de k ro m m in g d o o r d ie m a s s a e n d u s hoe g ro te r de zw a artekra cht. En hoe v e rd e r je v a n d e m a s s a w e g b e n t, h o e z w a k k e r d e in v lo e d v a n h e t zw a a rte kra chtve ld, n e t zo a ls N ew ton al had va stgesteld. O o k lic h t w o rd t a fg e b o g e n d o o r de k ro m m in g d ie d o o r m a s s a 's w o rd t v e ro o rz a a k t. L ic h t h e e ft z e lf w e lis w a a r geen m assa, d us vo lg e ns N e w ton w o rd t het n iet a a n g e tro kke n d oor zw aartekracht, m a a r volgens Einstein k rijg t o ok het lich t een andere baan in d e b u u rt v a n e e n g ro te m a s s a. L ic h t v a n s te r re n d ie v a n o n s u it g e z ie n v la k n a a s t d e Z o n s ta a n w o rd t een beetje n a a r b in n e n a fg e b o gen en d a a rd o o r zie n w ij die ste r re n o p e e n ie ts a n d e re p la a ts d an w a a r ze in w e rk e lijk h e id sta a n. G e w o onlijk v a lt dat n ie t o p d o o r het felle licht van d e Zon, m aar bij totale zonsve rd u iste rin g e n - als d e sterren echt z ic h tb a a r w o rd e n - is w aarg e n o m e n d a t d e s te r r e n in d e rd a a d e rg e n s a n d e rs leke n te sta a n. D it w a s een beve stig in g v o o r de ju isth e id van de A lg e m e n e R e la tiv ite its th e o r ie. Je kunt h e t (erg o v e rd re v e n g e te ke n d ) zien op fig u u r 5. H e t g e b ie d w a a rin d e ru im te -tijd - kro m m in g van een o b je c t a a n w e zig is h e e t h e t z w a a rte k ra c h tv e ld van dat object. Z w a a rte k ra c h t en lic h tfre - quentie De S p e cia le R ela tivite itsth e o rie v o o r speld e o n d e r a n d e re d a t v o o r v o o r w erpen die snel bew egen d e tijd langz a m e r v e rlo o p t. D e A lg e m e n e R e la tiv ite its th e o rie d o e t o o k een v o o r sp e llin g o v e r de snelh eid van d e tijd, m a a r nu d o o r d e zw a artekra cht.

7 A ls je ie ts het heelal in w ilt schie te n m oet je een hoop e n e rg ie toevoeren om de zw a a rte kra cht te overw innen: het zw a a rte kra chtve ld van de A arde houdt je tegen. E en lic h ts tra a l d e ru im te in "s c h ie te n " kost o ok energie. A ls licht in een z w a a rte k ra c h tv e ld o m h o o g (van de m a ssa af) b e w eegt, v e rlie s t h e t e n erg ie. Nu b e sta a t licht u it golven m et een b epaalde g o lfle n g te en een b e paalde fre quentie (aantal g o lve n per se co n d e ). En hoe h o g e r de energie, hoe hoger de frequentie. A ls een lichtstraal van de A arde af door het zw aarte k ra c h tv e ld h e e n b e w e e g t, n e e m t m et d e e n e rg ie d e fre q u e n tie af. V e rs c h ille n d e k le u re n lic h t h e b b e n ve rsch ille n d e fre q u e n tie s. D e golven w a a ru it ro o d lic h t b e s ta a t h e b b e n b ijv o o rb e e ld e e n la g e re fre q u e n tie d a n d e g o lv e n w a a ru it b la u w lic h t b e s ta a t. A ls d e fre q u e n tie van licht kleiner w ordt (als licht door een zw aarte kra chtve ld o m h oog b ew eegt), v e r a n dert daarm ee d us o ok d e kleur van het licht: d e kle u r g a a t m e e r n a a r de ro d e k a n t to e. D it v e rs c h ijn s e l heet "g ra vita tio n e le ro o d ve rschuivin g " en is w a a rg e n o m e n ; b e v e s tig in g n u m m e r 2 van de A lg e m e n e R e la tivite itstheorie. De beweging van het perihelium van Mercurius W e h e b b e n a l tw e e e x p e rim e n te le b e v e s tig in g e n v a n d e A lg e m e n e R e la tivite itsthe o rie gezien: het afbuig e n v a n lic h t d o o r m a s s a 's (w a a r g e n o m e n tijdens een zo n sve rd u iste rin g ) e n d e g ra v ita tio n e le ro o d v e r s ch u ivin g. D e ze v e rs c h ille n w e rden p as opgem e rkt na d e p u b lica tie van d e ze theorie. Iets a n d e rs w as e ch te r a l e e rd e r o p g e m e rk t. In o n t d e kte d e F ra n se a s tro n o o m U rbain le V e rrie r (de m an a ch te r de o n td e k king va n N eptunus) dat het p e rih elium van d e baan van M e rcu riu s (het p u n t van de e llip sb a a n d a t zich het d ichtst bij d e Z on b e vin dt) zich ve r p la a tste, te rw ijl d a t vo lg e n s d e w e t te n van N ew ton e n K e p le r helem aal niet kon. Uit de A lgem ene R elativiteitsth e o rie is e ch te r af te leiden d a t M ercu riu s inderdaad o p een iets a n d e re m anier m oet bew egen dan zoals voorspeld d o o r N ew ton en K epler. Gravitatiegolven V olgens d e A lgem ene R e la tiv ite its th e o rie v o rm e n m a s s a 's - z o a ls e e rd e r g e z e g d - " k u ile n " in de ru im te -tijd. J e k u n t w e l b e g r ijp e n d a t w a n n e e r een m a ssa ve rsn e lt, dus v a n s n e lh e id v e ra n d e rt, d e ru im te -tijd o ok v e ra n dert. E r ontstaan dan z o g e n a a m d e g ra v ita tie g o l ven. Een o b je ct dat ro n d d ra a it v e rs n e lt ook, w ant e e n p u n t o p d a t o b je c t dra ait ste e d s m et een a n dere snelheid. D e grootte van de snelheid is w el g e lijk, m a a r de rich tin g van de snelh eid draait rond en w e sp re ken ook dan van versnelling. D e A a rd e v e ro o rz a a k t d a a ro m o o k g ra v ita tie g o lv e n, w a n t ze d ra a it om h a a r a s in h e t ro n d. D e A a rd e is alleen niet zo z w a a r d a t w ij die g ra vita tiegolven m akke lijk ku nnen m eten. O b jecten die w e l z w a a r zijn, zijn b ijvo o rb e e ld n eutro n e n ste rre n. D ie o n t staan na een su p e rn o va -e xp lo sie als d e kern van een s te r instort. T ijd ens het s a m e n tre kke n van d e kern gaat d e neutronenster steeds sn e lle r draaien e n n e e m t z ijn m a g n e tis c h v e ld to e. U ite in d e lijk is d e d ia m e te r van d e s te r o n g e veer zo g ro o t als die van A m s te rd a m, m a a r w e l e ven z w a a r als d e zon. H eel veel m assa is d us g e co n ce n tre e rd in heel w e in ig ru im te. D e z e s te rre n d ra a ie n h e e l snel rond en als je nu tw ee van dergelijke n e u tro n e n s te rre n o f "p u ls a rs " h e b t die o ok nog e e n s v la kb ij e lk a a r om elka a r heen d ra a ie n w e kke n ze g ra v ita tie g o lv e n op. En die zijn o p een in g e w ik k e ld e m a n ie r a a n te to n e n. En d a t is d an d e vie rd e bevestiging van de A lgem ene R elativiteitstheorie. Tot slot D e s p e c ia le e n d e A lg e m e n e R e la tivite itsth e o rie zijn m et d e kw a n tu m m echanica (een andere, zé é r belangrijke th e o rie, d ie va st nog w e l e e n s een a n d e re k e e r in U n iv e rs u m b e sproken zal w o rden) de belangrijkste ve rd ie n ste n van de tw in tig ste -e e u w - s e n a tu u rk u n d e. Z e z ijn o o k h e e l b e la n g r ijk v o o r v e r w a n te w e te n sch a p p e n zo als de a stro n o m ie. hier lijkt de ster te.«taan het licht wordt afgebogen Figuur 5. De massa van de Zon buigt het van een ster a f (overdreven getekend). Literaratuur K on je d it a rtike l en h e t vo rig e (U niv e rs u m ) g o e d v o lg e n en w il je m e e r w e te n o v e r d e ze o f a n d e re th eorieën d ie een b e sch rijvin g geven van het hee lal, kijk da n eens in je bib liotheek of b o e khandel n aar bijvoorb eeld d e ze boeken (w aar ik o ok veel aan he b gehad). - A lb e rt E in ste in - R e la tivity (1961, uitg. C row n T rade Paperbacks, N ew Y ork, IS B N ) (Ik w e e t niet o f dit boek er o ok in N e d e rla n d s e v e rta lin g is. H e t is o o r s p ro n k e lijk g e s c h re v e n in h e t D uits (in 1916) en h e e t d a n : Ü b e r d ie spe- z ie lle u n d d ie a llg e m e in e R elativitats- theorie). - S te p h e n H a w kin g - H e t H eelal (originele titel: A B rief H istory of Tim e N e d e rla n d se ve rsie : uitg. Bert B a k k e r, A m s te rd a m. IS B N )

8 Elementaire deeltjes... De legostenene van het Heelal Marcel Vonk Er waren eens drie biggetjes en een grote boze wolf. Zoals je weet zijn wolven gek op biggevlees en dus zat de grote boze wolf altijd achter de drie biggetjes aan. Gelukkig was het de wolf nog nooit gelukt om één van de biggetjes te pakken te krijgen, maar de biggen kregen er wèl schoon genoeg van om altijd maar door de wolf opgejaagd te worden. Ze besloten daarom alledrie een huis te bouwen waarin ze veilig zouden zijn voor de wolf. Het jongste biggetje bouwde zijn huisje van stro. Toen het af was ging hij naar binnen, deed de deur op slot en dacht: 'Zo, voor die wolf hoef ik niet bang meer te zijn!'. Maar de wolf dacht daar héél anders over: hij haalde diep adem en blies het huisje van het jo n g s te b ig g etje in één keer om ver! Gelukkig kreeg hij toch het biggetje niet te pakken: dat kon nog net op tijd wegrennen en in het huis van het tweede biggetje vluchten. Het tweede biggetje had zijn huis van hout gemaakt. Het zag er al een stuk steviger uit dan het strooien huisje van het jongste biggetje, maar dat bleek tegen te vallen: ook het houten huisje werd door de w olf zonder enige m oeite om vergeblazen. Toen vluchtten de twee biggetjes naar het huis van hun oudste broertje. Die was slim geweest: hij had zijn huis van steen gemaakt. En hoe hard de wolf ook blies: een stenen huis kreeg hij echt niet om vergeblazen. Eindelijk waren de biggetjes veilig! Stoffen Je h e b t d it sp ro o kje o v e r de drie b ig g etje s vast w e l e e n s e e rd e r gehoord. U it het spro okje blijkt hoe m ooi het is dat e r verschillende soorten m a te ria le n o p d e w e re ld zijn. A ls e r g e e n steen zou zijn om huizen van te bouw en zouden de big getjes n o o it veilig kunnen zijn vo o r d e wolf! M a a r g e lukkig zijn e r o o k nog andere m a te ria len dan steen: ste l je m a a r eens v o o r dat je van s te e n e e n p a a r w a rm e s o k k e n z o u m o e te n breien! D aar heb je n a tu u rlijk w o l v o o r nodig. E n a ls je d o rs t h e b t h e b je w e e r n ie ts a a n ste en o f w ol, m a a r m ag je blij zijn dat e r w ate r is. A l d ie v e rs c h ille n d e m a te ria le n w o rd e n in de sch e ik u n d e o o k w el sto ffe n g e n o em d. S toffen zijn dus niet a lle e n d e m ate rialen w a a r je klere n v a n g e m a a k t z ijn, m a a r o o k d in g e n als ijzer, w a te r o f suiker. M aak m a a r e e n s een lijstje van hoeveel ve rschille n d e sto ffe n je ke n t - je za l zien d a t het e r ontze tte n d veel zijn! (E ig enlijk klopt d it n iet hele m a al.. V eel van de 'stoffen' d ie o p zo'n lijstje staan - h o u t b ijvo o rb e e ld - zijn v o lg e n s s c h e ik u n d ig e n e ig e n lijk g e e n s to ffe n m a a r m e n g s e ls van s to ffe n. V o o r h e t g e m a k za l ik zu lke m e n g se ls in d it artikel ook 'stoffen' noem en.) A ls je zo'n lijstje m et stoffen m a a kt valt je m issch ie n iets b ijzo n d e rs op. Je kunt je van so m m ige stoffe n n a m e lijk afvra g e n o f je ze nou wel of niet a p a rt o p het lijstje m ag zetten. Stel bijvoorbeeld d a t je al 'w ater' op je lijstje hebt staan. N a la n g n a d e n ke n b e d e n k je ve rvo lg e n s: 'ijs'. M a a r is ijs e ig e n lijk w el een a parte stof? O p het e e rste g e zicht zou je het w el zeggen: ijs is hard e n koud, te rw ijl w a te r v lo e ib a a r en v a a k o ok veel w a rm e r is. M a a r als je een blok ijs o p de kachel legt zul je m erken dat het ontdooit en w a te r w ordt. Is ijs nou een andere sto f dan w ate r?

9 O m d a t je w a te r in ijs kunt ve ra n d e re n en ijs ook w e e r in w a te r vin d e n w e dat w a te r en ijs e ig e n lijk één en d e ze lfd e sto f zijn. W e ze ggen dan: 'ijs is b e v ro re n w a te r'. En zo zijn e r nog veel m e e r sto ffe n die n iet zoveel verschilen als je op het e e rste g e zich t zou d enken. A ls je e en stuk h o u t ve rb ra n dt krijg je as - een sto f d ie totaal n ie t o p h o u t lijk t, m a a r e r k e n n e lijk to c h veel m ee te m aken heeft. En zo zijn er nog h o n d e r den voorb e e ld e n te verzinnen. E r zijn d us een hele boel stoffen d ie je in elka a r ku n t v e ra n d e re n. D a t h a d d e n d e m e n se n n a tu u rlijk e e u w e n g e le d e n o o k a l d o o r en d us begon m en zich af te vragen hoe dat zou kom en. H e t le e k w e l e rg o n w a a rs c h ijn lijk d a t bij zo 'n v e ra n d e rin g d e ene s to f o p e e n s v e rd w e e n en de a n d e re te voorsch ijn kw am. A ls al die stoffen s te e d s in e lk a a r ve ra n d e re n m oet e r to ch w el ie ts h e tze lfd e blijven? Z ou het m issch ie n kunnen dat e r e ig e n lijk m a a r een p a a r sto ffe n zijn, w a a ru it a l die a n d e re sto ffen zijn o pgebouw d? D e eersten die (vo o r zo ve r w ij w eten) m et een d e rg e lijk idee kw am en w a re n d e o u d e G rieken, al m eer dan tw eeduizend ja a r geleden. Zij d a chten d a t a lle s to ffe n u it v ie r b a s is s to ffe n w a re n o p g e b o u w d - d e zo g e n a a m d e 'elem enten'. Die v ie r e le m e n te n w a re n a a rd e, w a te r, lu c h t en vuur. W elke elem e nte n e r in een s to f zaten kon je v o lg e n s h e n m a k k e lijk u itv in d e n : a ls ie ts w arm w a s zou e r w el v u u r in zitten, als ie ts een v lo e is to f w a s m o e st h e t w a te r b e va tte n, e n zovoort. D ie theorie van de oude G rie ke n klinkt o ns n o g al vre e m d in de oren. M a a r bedenk je w e l d a t er in d ie tijd nog lang geen dure la b o ra to ria w aren w a a rin m en naar h a rte lu st kon e xp erim enteren - dan is zo'n th e o rie nog helem aal n iet zo g ek bedacht! T och b le e k u ite in de lijk w el dat d e o u d e G rieken e r m et hun v ie r ele m e n te n behoorlijk n aast za ten. M aar h e t zou nog w el even dure n voordat e r een th e o rie kw am die w èl m in o f m e e r klo p te: die b e staat e ig e nlijk pas een p a ar honderd ja a r e n e r w o rd e n nog s te e d s a lle rle i n ie u w e d in g en ontdekt! Hoe zit het dan wel? P ak eens een stukje p a p ier en scheur dat doorm idden. Je hebt nu tw ee stu kje s papier. (Je ziet het: sch e iku n d e is h e lem aal n ie t m o e ilijk!) A ls je één van die tw e e stu kje s o p n ieu w d o o rscheurt houd je w e e r tw e e stu kje s p a p ie r o ver. D oe dit nog eens, en nog eens, en nog e ens. e n... ho, stop! M a ak vo o rd a t je g a a t scheuren e e rst eens een gokje: hoe va ak denk je dat je zo d o o r kunt gaan? H onderd keer? D uizend keer? D at zal je te g e n v a lle n! M e e s ta l is h e t p a p ie rtje d a t je \! / Atomen Figuur 1. Voorbeeld van de opbouw van een m olecuul. o verhoudt na een ke e r o f vijftie n scheure n w el z o kle in g e w o rd e n d a t je h e t e c h t n ie t m e e r k u n t sch e u re n. M a a r é én d in g is d u id elijk: hoe klein h e t s tu k je p a p ie r o ok is d a t je dan in je h a n d e n hebt, h e t is nog s te e d s p a p ier. A ls je een p ie p k le in p e n n e tje en een flin k v e rg ro o t g la s had zou je nog ste e d s je naam ero p kunnen schrijve n. Nu kun je je natuurlijk afvragen o f dit altijd m aar z o doorgaat. A ls je o n d e r een m icro sco o p v e r d e r zou g a a n sch e u re n, kun je dan ein d elo o s d o o rsch e u re n en toch steeds tw e e stu kje s p a p ie r o v e rh o u d e n? En nu k o m t h e t le u ke : dat kan niet! N adat je een keer of vijfenzeventig g e s c h e u rd h e b t ben je bij h e t k le in s t m o g e lijk e stukje p a p ie r a a n g e ko m e n. (Ik m aak h ie r tro u w e n s e ig enlijk w e e r d e ze lfd e fout a ls in het b e g in: p a p ie r is een m e n g se l van ve rs c h ille n d e sto ffen, en d u s houd je geen kleinste stukje p a pier over, m a a r een kleinste stukje van één van de sto ffe n w a a ru it p a p ie r is o pgebouw d ). Zo'n kleinste stu kje van een b e p a a ld e sto f heet een m olekuul. J e zult m issch ie n ze g g en: 'V ijfe n ze ve n tig keer is o o k n ie t v e e l!. M a a r d e n k nog m a a r eens a a n h e t s c h e u re n v a n h e t p a p ie r: na v ijftie n ke e r kon je het stu kje p a p ie r d a t je had al nauw e lijk s m e e r z ie n. En dan m o e t je nóg e e n s v ijftie n k e e r s c h e u re n, e n nóg e e n s, en nóg e ens, en nóg eens! T e g e n die tijd heb je toch w el iets héél kleins in je handen... In fig u u r 1 kun je zie n h o e w e e e n m o le k u u l m eestal tekenen. Een aantal bolletjes, m et da a r tu sse n w a t lijnen. Die lijn e n geve n de krachten w e e r die d e b olletje s als een so o rt elastie kjes bij e lka a r houden. D e b o lle tje s ze lf n o em en w e atom en. O ok atom en zijn e r w e e r in allerlei soorte n en m aten. In totaal zijn e r ie ts m e e r dan h onderd

10 Figuur 2. De opbouw van een atoom. v e rs c h ille n d e so o rte n a to m e n. S o m m ig e s to f fen, zoals bijvoorbeeld ijzer o f diam ant, bestaan m a a r u it één soort atom en. A ndere, zo a ls w a ter, b esta a n u it m ole kulen die uit een paar v e r schille n d e atom e n zijn opgebouw d, terw ijl w eer a n d e re s to ffe n u it m o le ku le n m et e n o rm veel a to m e n besta an. Bij die la atste gro ep hore n b ijvo o rb e e ld d e m olekulen w a a r m ensen, dieren en p la n te n uit o p g e b o u w d zijn. Je z ie t d a t de G rie ke n het to ch nog n ie t zo gek h a d d e n b e d a c h t m e t h un 'e le m e n te n ' - e r b lijke n a lle e n zo'n h onderd e le m e n te n te zijn in p la a ts van de vier w aar de G rieken het over hadden. Het G riekse w o o rd 'e le m e n t' w o rd t nog ste e d s gebru ikt v o o r d e ve rsch ille n d e atoom soorten. H et w o o rd 'a to o m ' ko m t tro u w e n s o o k uit het G rie ks, en b e te ke n t 'o n d eelbaar'. Toen m en de atom en eenm aal o n tdekt had dachten de m eeste w e te n sch a p p e rs d a t ze d a a rm e e a lle ra a d sels verklaard hadden en dat atom en de kleinst m o g e lijke (en d us 'o ndeelbare ') d e e ltje s w aren w aaruit alles w as opgebouw d. M aar zo als het zo v a a k g a a t in d e w e te n s c h a p, zo g in g het hier ook: a lle s b leek to ch nog net ie ts in g e w ikke ld e r dan m en in d ie tijd (ruim een e euw g e le den) dacht. W a n t ineens bleek dat o ok b e p a a l de a to o m so o rte n in elka a r konden ve randeren! Z o u d e n de a to m e n dan to c h n ie t zo 'o n d e e l baar' zijn a ls iedereen dacht? Nog kleiner! N a la n g e x p e rim e n te re n b leek d a t atom e n ind e rd a a d o ok w e e r uit kle in e re d e e ltjes zijn o p gebouw d. In fig u u r 2 kun je zien hoe een atoom e ru it ziet. Een a to o m is e igenlijk een soort m iniz o n n e s te ls e ltje. In h e t m id d e n, o p d e p la a ts w a a r in het zo n n estelsel d e zon zit, z it d e kern v a n h e t a to o m ; d a a r o m h e e n c irk e le n in v e r s c h ille n d e b a n e n d e zo g e n a a m d e e le ktro n e n. En o m m e te e n n o g m a a r een s ta p v e rd e r te g a a n : u ite in d e lijk b le e k d a t o o k d e ke rn van een a to o m nie t uit één d e e ltje b e sto n d, m a a r uit een so o rt d ru ive n tro s d ie is o p g e b ouw d uit tw ee soo rten d eeltjes: p ro ton en en neutronen. D at w a s n a tu u rlijk een g ro te vooru itg a n g, w ant in p la a ts van h onderd ve rsch ille n d e elem enten bleken e r nu m a a r drie ve rsch ille n d e 'b o u w ste n e n te zijn: protonen, neutro nen en elektronen. D at m o e ste n w el de é chte e le m e n te n zijn! Men g a f de drie d e e ltjes d a a ro m m a a r de naam 'e le m e n ta ire deeltjes'. M et de o ntdekking van de drie elem entaire deeltje s g in g de w e re ld e r o p e e n s sch ittere nd eenvo u d ig uitzien. H e t b le e k d a t er e ig e n lijk m aar één re ce p t w a s om een a to o m o p te bouw en. D at recept zag er o n g e ve e r als vo lgt uit: begin m e t e e n w ile k e u rig a a n ta l p ro to n e n - e rg e n s tu s s e n d e 1 en d e 100. P ro to n e n h e b b e n de neiging om e lka a r af te stoten (net zo a ls bijvoorbeeld tw ee d e ze lfd e polen van een m agneet), en d us m oet je a an d e p ro tonen een bepaald a a n ta l n e u tro n e n to e v o e g e n d ie d e p ro to n e n als een so o rt lijm bij e lka a r h o u den. D aarm ee heb je dan een kern gem aakt. N u neem je e venveel ele ktro n e n als je p ro tonen had, en die laat je in een aantal banen om d e kern heen d ra a i en. D at is alles: nu hebben w e e en ato o m g e m aakt! Nu b e g rijp je w a a rsch ijn lijk o ok w a a ro m e r zo'n honderd ve rsch ille n d e so o rte n a to m e n zijn: dit zijn de ve rsch ille n d e a to m e n die je kunt m aken d o o r m e t een v e rs c h ille n d a a n ta l p ro to n e n te beginnen. A ls je m e t m e e r dan h o n d e rd p ro to nen een ato o m w ilt m a ke n b lijkt d a t heel m oeilijk te zijn: de 'n e u tro n e n lijm ' w e rk t dan n iet zo goed meer, en het ato o m v a lt al snel uit elkaar. Maar... er is nog veel meer! N a tu u rlijk w aren e r w e e r heel veel w e te n schappers die d a chte n d a t ze a lle problem en nu o p g e lo s t h a d d e n. Z e w iste n w a t a to m e n w aren, de 'e chte ' e le m e n ta ire d e e ltje s w a re n g e v o n den en d e hele sch eiku nde kon op deze m anier ve rkla a rd w orden. Nou, dat b le e k nog heel hard te g e n te vallen! De o n tdekkin g van d e protonen, neutro nen en e le k tro n e n w a s n o g m a a r h e t b e g in v a n de sp e u rto ch t n aar d e e le m e n ta ire deeltjes. M aar om d e z e U n iv e rs u m n ie t al te d ik te m a ke n m o e t ik m a a r e ens o p houden m et schrijven. In de vo lg e nd e U niversum kom t het tw eede deel va n h e t v e rh a a l o v e r e le m e n ta ire d e e ltje s. D aarin zul je zien dat d e drie d e e ltjes w a a r ik het nu o v e r heb g e h a d nog lang n ie t alle elem e n ta ire d e e ltje s zijn. S te rk e r n o g : tw e e van d e drie b lijken o o k ze lf w e e r uit kleinere deeltjes te zijn opgebouw d! V erder vertel ik over de vre e m d e e ig e n schappen die so m m ig e e le m e n ta ire d e e ltje s hebben en w a t d it a lle s nou a lle m aal m et ste rre n ku n d e te m aken heeft.

11 Namens het hoofdbestuur.. Nieuwe m edewerkers N ieuw e H oofdredacteur Universum Nieuwe bureaum edewerker! Iedereen in de JWG heeft wel eens met het landelijk bureau te maken gehad. Het landelijk bureau verzorgt im m ers dat je bestelling opgestuurd w ordt, dat je adres goed in de com puter staat en dat je lid wordt. Maar daarnaast verzotgd de bureaumedewerker ook de externe-contacten. oftewel de contacten buiten de JWG. Als mensen die onze vereniging niet kennen, iets over de JWG willen weten, dan komen ze bij de bureaumedewerker terecht. Sinds mensenheugenis wordt dit bureau bemand, o f liever gezegd, bevrouwd door Lucia Bruning. Aan alles komt echter een eind, zo ook aan de activiteiten van Lucia binnen de JW G: Lucia stopt met haar bureauw erkzaam heden. Lucia h e e ft heel veel g e d a a n b in n en o nze v e re n ig in g, ze is Contactpersoon geweest (in die tijd dat Lucia dat was schreef je dat woord nog m et twee -c- s...), regiocoördinator Zuid, kampleider, hoofdbestuurslid, voorzit ter, bureaumedewerker en nog veel meer. Een carrière waar de gemiddelde JWG-er al leen maar van droomt (of nachtmerries krijgt). Het hoofdbestuur wil op deze plaats en ik weet bijna zeker dat ik ook namens alle leden spreek, Lucia ontzettend bedanken voor al haar activiteiten en inzet voor de JWG. Het is overduidelijk dat Lucia haar taak als bureaumedewerker ver boven verwachting heeft voldaan. Zonder Lucia waren Sterren en Planeten, Heeft de aarde koorts?, Sterrenkijken en alle andere StUv publicaties nooit zo'n succes geworden als zij nu zijn. Maar Lucia zou Lucia niet zijn wanneer zij niet met een waardig afscheid zou vertrekken. Lucia is bereid om de nieuwste publicatie: "Kometen en Co" te promoten! Na bijna 3 jaar Hoofdredacteur te zijn geweest van Universum, vond Bram S lagm olen het tijd w orden om de pen door te geven aan iem and anders. Het een en ander heeft ook te maken met het feit dat Bram zijn stage niet in Hendrik Ido Am bacht of S neek-o ost gaat doen m aar 'D ow n-u nder' in Australië. G oed, Bram heeft een modem in zijn computer, maar gezien de financiële situatie van onze vereniging en de hoge telefoonkosten, leek dit geen briljante oplossing. Het hoofdbestuur vindt het jammer dat Bram stopt, maar is hem dankbaar voor zijn bew ezen diensten. In zijn periode als h o o fd re d a c te u r heeft B ram. sam en m et zijn va d e r, van Universum een echt kwaliteitsblad gemaakt. Ik kan me nog herinneren dat Universum een gestencild blad was, ik meen net twintig pagina's dik. Nu is Universum een 32 pagina's tellend blad, geheel met de com puter gemaakt. Het knip- en plakwerk w aar Universum vroeger berucht om was is echt definitief verleden tijd. M aar Bram heeft veel m eer gedaan dan alleen Universum. Jarenlang ging hij met ouderenkamp mee (eerst als deelnemer, daarna als leider), zat hij in verschillende commissies, en was nooit te beroerd om hand- en spandiensten te verlenen wanneer dat nodig was. De JWG bedankt Bram Slagmolen voor zijn jarenlange inzet voor de vereniging en met name bij de produktie van Universum. Bram, we wensen je een hele fijne tijd toe in Australië en hopen van de zomer in Universum een artikel te lezen over de Australische sterrenhemel! Helaas is Bram tijdens de Landelijke Bijeenkom st nog niet terug van zijn stage, w a a rd o o r hij pas op de Landelijke Jongeren Bijeenkomst, in oktober, in het zonnetje gezet kan worden. Iedereen die Bram wil bedanken moet dus dan naar Utrecht komen. Een eind van een tijdperk is gekomen, een nieuw tijdperk is aangebroken. Het HB is er in sam enwerking met Stichting Universum in geslaagd een juiste opvolger voor Lucia te vinden. Zijn naam is: M ichiel Brentjes. Veel van jullie zullen hem al wel kennen. Ook Michiel is zo langzamerhand bezig een carrière op te bouwen in de JWG. Hij is al jaren actief binnen afdeling Amersfoort en ook op kampen is hij vaak van de partij (Puimichel, JoKa). Michiel is inmiddels met het bureau begonnen en heeft er. naar eigen zeggen, erg veel zin in. Het hoofdbestuur wil vanaf deze plaats Michiel heel veel succes wensen met de bemanning van het landelijk bureau. We weten zeker dat Michiel in staat zal zijn het werk met een zelfde kwaliteit te doen als Lucia en dat daarmee het bureau in goede han den is gekomen! Namens het hoofdbestuur van de Jongerenwerkgroep. Niels Bosch Voorzitter Bij dit afscheid hoort gelukkig ook een nieuw welkom. Bram zijn opvolger heet Ruben van M oppes en komt uit Lelystad. Hij is vastbesloten U niversum m et net zo veel energie te maken als Bram dat altijd heeft gedaan. Ruben heeft vanaf dit nummer de taak van Bram al overgenomen, dus het is aan jullie om te oordelen of hij het net zo goed doet als Bram. Het hoofdbestuur wenst Ruben vanaf deze plaats veel succes toe met het maken van ons verenigingsorgaan. Gelukkig staat Ruben er niet helemaal alleen voor. Natuurlijk helpt Bram hem de komende tijd nog en 'Lay-out Hengelo' blijft gelukkig voorlopig bereid om Universum samen te stellen. Elke keer weer een enorme klus, maar het resultaat mag er dan ook wel zijn. Bram ontzettend bedankt voor alles wat je hebt gedaan, en Ruben ontzettend veel succes met deze nieuwe taak! Namens het hoofdbestuur van de Jongerenwerkgroep, Niels Bosch Voorzitter

12 Robbert-JanWesterduin Jim m y Reek Hollandse larven mee met shuttle N e d e rla n d ze n d t 150 le ve n d e la rve n v a n een pad (ja, zo 'n "vies a m fibie ") d e ruim te in m et de S pace S h u ttle. D e m e e ste la rv e n zulle n nooit le v e n d te ru g k o m e n, in d e n a a m d e r w e te n sch a p zullen ze w o rd e n gedood door d e a stro n a u te n. In a u g u s tu s g a a n z e m e t de D isco ve ry een w eek de ruim te in om te kijken hoe ze o p g ro e ie n in g e w ich tlo o sh e id. D e g lib b e rig e b e e stje s ku nnen verkle uren. N et zoals een kam e le o n krijgen ze d e kle u r van hun o m geving. Z e zien b ijvo o rb e e ld d a t ze in een w itte w aterbak zw em m en, d e hersenen van het larfje la a t d e h u id d a n v e r k le u r e n to t w it. O n d e rzoeke rs van de u n iv e rs ite it in N ijm e gen w illen graag w e te n o f de hersenen nie t in de w a r raken bij het o p groeien in gew ichtloosheid. M isschien ve rkle u rt d e larf niet w it m a a r paars in d e S huttle. T ijd e n s de v lu c h t w o rd e n er om d e 3 u u r e n ke le larven g e d o o d en snel in een d ie p v rie s gesto p t. T e ru g op de A a rd e w orden ze o n d e rzo cht. V o o r m ense n is dit o n d e rzo e k o o kb e la n g rijk. In de to e ko m st g a a n w e ru im te reizen m aken die zo lang zijn dat er zelfs kindere n a a n b o o rd g e b o re n k u n n e n w o rd e n. W e w ille n dan w e l w e te n o f de kin d e re n zich norm aal ontw ikkelen in d e m oeder en geen hersena fw ijk in g e n k rijg e n o m d a t e r g e e n z w a a rte kra ch t is. (B ron: D e G e lderla nder) Explosie boven Siberie ontraadseld o o g g e tu ig e n ve rte ld e n d a t ze een re u sachtig e v u u rb a l la n g s d e h e m e l z a g e n g a a n. E r zijn nooit resten g e vonden van het object. T o t vo o r kort dach te n w e te n sch a p p e rs d a t het een kle i n e k o m e e tk e rn g e w e e s t z o u k u n n e n z ijn. A n d e re n d a c h te n a a n e e n v lie g e n d e s c h o te l van b uitenaardse afkom st. De russische geleerd e S vetso v h e e ft nu b e re ke n d w a t er p re cies g e b e u rt is. Een m eteorie t van 50 tot 100 m eter g ro o t d o o k m et volle v a a rt de dam p krin g in en o n tp lo fte o p 10 kilo m e te r hoogte. D o o r de e x p lo sie sp a tte d e m e te o rie t uite e n in heel veel kleine stu kken, n ie t g ro te r dan een decim eter. D o o r d e hitte van d e o n tp lo ffin g (de lucht w erd w el graden heet) sm o lte n en ve rdam pten de kleine stukken en er b le e f niets over. V erd er kon S ve tso v bere ke n e n d a t het e en m eteorie t van ste en is g e w eest, w a n t e en m e te o rie t van ijze r w as n iet o n tp lo ft in kleine stu kje s z o d a t er een grote kra te r w a s ontstaan. O o k is het geen ko m eetkern g e w e est, w ant d eze is n iet ste rk en w a s al o p g ro te hoogte in stukken uiteen g e vallen, zo n d e r te e xp loderen. S o m m ig e b ro kstu k ken ko nden dan d e g ro n d bere iken en e r w aren vele kleine kra te rs ontstaan. D eze kraters zijn nooit gevo n d e n, d us het is w a a rsch ijn lijk een g ro te m e te o rie t g e w eest, o f w el een kleine planetoide. (B ron: Inform atieblad van 'D e K oepel') Is tijdreizen toch mogelijk? E instein's b e ke n d ste th e o rie e n zijn de a lg e m e ne en d e sp e cia le re la tivite itsth e o rie, als w e de a lg em ene nem en kan kunnen w e in de tijd re ize n. In d e speciale re la tivite itsth e o rie zegt E instein d a t het verb o d e n is om s n e lle r te gaan dan het licht, m a a r de a lg em ene theorie h e e ft g e e n s n e lh e id s lim ie t. D e th e o re tis c h e n a tu u rk u n d ig e M. A lc u b ie rre h e e ft la n g g e re ke n d a a n d e a lg e m e n e re la tiv ite its th e o rie. Hij o n td e kte d a t je s n e lle r d a t h e t licht kan gaan in e en bel van ve rvo rm d e tijd -ru im te, hoe zo'n bel e r uitziet w e e t ik niet, m a a r je h e b t w el een hele hoop e n e rg ie e n /o f m assa nodig om de bel te m aken. E en a n d e re s lim m e rik, A.E. E ve re tt, o n td e kte nog ie ts leukers; A ls je in d e bel zit en je sn e l heid is g ro te r dan kilo m e te r p e r se co n d e d a n z ie je d e tijd b u ite n d e b e l a c h te ru it gaan! E r is nog een p ro b le e m p je, d e speciale re la tiv ite its th e o rie w e rk t n ie t m e t s n e lh e d e n g ro te r dan h e t licht. D us w e lke th e o rie ju is t is is bij d e w e te n sch a p p e rs nog niet bekend. (B ron: Interm ediair) O p 3 0 ju n i 1908 vond e r een enorm e e xplo sie boven S ib e rie plaats. H et le e k w e l o f d a a r een flin ke a to o m b o m w a s o n tp lo ft. Een g e b ied van v ie rk a n te k ilo m e te r w a s to ta a l v e rw o e s t en ve rd e ro p vlogen bom en spontaan in brand. In die tijd besto n d e n er geen ato o m b o m m e n en A m e rik a n e n o n td e k k e n ijs op de maan H e t A m e rik a a n s e ru im te v a a rtu ig C le m e n tin e

13 h e e ft o p d e m a a n m o g e lijk ijs o n td e k t. D it is nen n ie t m e e r k u n n e n b e s ta a n. Z o n n e u tro o n td e kt m et b e h u lp van re fle ctie van ra diogol n e n ste r draait z e e r snel om zijn as, e n ke le tien ven in een k ra te r. E e rd e r o n d e rz o e k v a n de tallen m a le n p e r se conde. D e korst d ra a it ook A p p o lo m issie s w e e s uit dat m aanstenen nooit m ee, m a a r w o rd t a fg e re m d d o o r w rijving. H ier m et w a te r in a a n raking g ekom en zijn. d oor zal d e korst so m s blijven plakken en los H et is nu nog niet p recies bekend om hoeveel sch ieten, w a a rb ij ineens heel veel e n e rg ie vrij w a te r h e t gaat, m a a r d e m e n ingen lo pen uiteen kom t. D it laatste g e b e u rt in de vorm van g a m van een k le in e v ijv e r van een m e te r diep, tot m a stra lin g en daarm e e krijg je d us een ste rb e - e e n k le in m e e r. In d ie n e r w e rk e lijk g e n o e g ving. w a te r a a n w e z ig is, z o u d it e e n u itk o m s t z ijn v o o r h e t b o u w e n v a n e e n m a a n b a s is. E e n e ve n tu e e l te bouw en m a a n b a sis zal vo o rn a m e Dubbele supernovarest lijk u it b e to n m o e te n b e sta a n, e n d a a r is een a a n zie n lijke hoeveelheid w a te r v o o r nodig. Het D e s u p e rn o v a re s t D E M L in d e G ro te zou e ch te r veel te ko stb a a r zijn om d it v a n a f de M a g e lh a a n se W o lk b e sta a t uit tw e e a fz o n d e r A a rd e o v e r te "sh u tte le n. lijk van e lka a r rakende bellen. In ju n i '9 6 m a a k ten ste rre n ku n d ig e n bekend dat d e ze a fko m stig Nieuw soort sterrenstelsels? z ijn van tw e e v e rs c h ille n d e s u p e rn o v a e x p lo - sies. S u p e rn o va e zijn ta m e lijk zeld za a m en de resten ve rdw ijnen in relatie f korte tijd, z o d a t het M et behulp van w aarnem ingen, verricht d oor de w a a rn e m e n van d e z e tw e e re ste n in e ik a a rs D e e p -F ie ld -C a m e ra aan boord van de H ubble, nabijheid z e e r b ijz o n d e r is. zijn een g ro e p b ijz o n d e re s te rre n s te ls e ls o n t d e k t. D e ze s te rre n s te ls e ls b e v in d e n z ic h op g ro te a fs ta n d v a n o n s e n o n tw ik k e le n z ic h * * * o p m e rke lijk sn e lle r dan gew o ne sterrenste lsels. T e v e n s zijn d e vorm e n van d e ze s te ls e ls erg o n re g e lm a tig ten o p z ic h te van d e s te rre n s te l sels in de b u u rt van o ns eigen m elkw egstelsel. adverten tie M e n h e e ft d e g e v o n d e n s te ls e ls v e rg e le k e n m e t b e k e n d e o n re g e lm a tig e s te ls e ls. D e z e la a ts te s te ls e ls w e rd e n, m et b e h u lp van c o m p u te rs im u la tie, o p d e z e lfd e a fs ta n d g e p la a ts t als de g e vonden stelse ls. U it o n d e rzoek is nu g e b le ke n dat d e ste lsels n iet binnen d e tra d itio n e le H u b b le -ste rre n ste lse l-cla ssifica tie o n d e r te b re n g e n zijn. Gam m aflits wijst op sterbevingen A a rd b e vin g e n oké, m a a r sterbevingen? T och b lijken o n d e rzo e ke n d it te hebben u itg e w e z e n. Z o a ls je m is s c h ie n w e e t, z ijn n e u tro nensterren d e o verg e b le ve n kernen van zw are s te rre n d ie a a n h e t e in d v a n h u n le v e n h e t g ro o ts te d e e l van hun m a ssa h e b b e n w e g g e n e 0) Stichting UniVersum Zonneburg NL Utrecht Fax: b la z e n to e n ze s u p e rn o v a e w e rd e n. D e kern w e rd to e n e n o rm s a m e n g e p e rs t: b in n e n een bol van ca. 3 0 km. b e vin dt zich een m a ssa als die van de Z o n. D o o r de hoge d ru k kunnen de 2 «n,a> atom en hun eig en ele ktro n e n n ie t va sthouden. D e korst, de b u ite n s te laag d u s, van d e ster,» b e s ta a t v o o rn a m e lijk u it e e n ijz e rk e rn w a a r d e z e e le k tro n e n d o o r b e w e g e n. E ro n d e r b e v in d t zich een su p e rvlo e ib a re m antel van w a a r s c h ijn lijk n e u tro n e n. D e kern van een n e u tro H Rijswijk n e n s te r b e s ta a t v e rm o e d e lijk u it q u a rk s (s u b R.-K. TECHNISCHE HO G E SC H O O L RIJSWIJK d e e ltjes van p ro tonen en n eutro n e n ), om d a t de d ichth e id zo g ro o t is, d a t p ro to n e n en n e u tro TH Rijswijk, al 25 jaar heel bijzonder

14 Het Ouderenkam p D it is je kans o m een ve rsch rikke lijk le uke va ka n tie m e e te m a ken. H e t is n ie t d u u r e n w a t b e la ng rijke r is: je o u d e rs zijn e r niet bij... V oor d e J W G -e rs d ie al e e n s e e rd e r m e e z ijn g e w e e s t h o e f ik e ig e n lijk m a a r één ding te z e g gen: L e k k e r lip o su cken m e t P ip o d e Pedo". M a a r v o o r d e JW G -e rs die nog nooit zijn m e e g e w e e s t (en zich d u s d ie p m o e te n sch a m e n ) zal ik een tipje van d e ze "O u derenkam psluier" oplichten. H et O u d e re n K a m p (O K ) is n a m e lijk ontzettend g a a f. W e z itte n m e t o n g e v e e r d e e ln e m e rs e n een s tu k of tie n le id e rs in een k a m p e e rb o e rd e rij in h e t z o n n ig e z u id e n v a n o ns land, d e m ooiste plek o p a a rde: B R A B A N T. O m p re cies te zijn in het plaatsje A sten, vlakbij H elm ond. O p het O K leer je een heleboel. E lk ja a r p ro b e ren w e w e e r om ju llie het een en a n d e r te leren o v e r ste rre n ku n d e. O o k gaan w e gaan w a a rn e m en en houden w e o n s b ezig m e t astrofotogra- fie. V e rd e r zijn e r altijd ook b o eiende pra a tje s o v e r uite e n lo p e n d e o n derw e rpen. En is d it a lles? N ee w ach t, e r is nog veel m eer! Z o is e r elk ja a r een d ro p p in g (elk ja a r in d e r d a ad), een s p e u rto cht, e xcu rsie s, een th e m a dag en n a rtu u rlijk sp o rt en spel. Elk ja a r m aak je op het O K nieuw e vrie n d e n (vo o r h e t le v e n )! V o o r het luttele bedra g van 345 gulden heb je tw ee w e ken lang d ikke PRET. En ik w eet zeke r d a t aan h e t e in d v a n h e t O K z e g t: "V o lg e n d ja a r w eer" B el nu en vraag een a a n m e ld in g sfo rm u lie r vo o r het O K '9 7 aan bij: Bas Houtkamp Ramplaan Haarlem Tel.: * * * Portugalkam p 1997 Z o a ls ju llie w a a rschijn lijk w e l w e te n b e staat de JW G dit ja a r d e rtig ja a r. O m dat te vieren w o rdt e r in d e zo m e r van 1997 een specia al ju b ile u m - b u ite n la n d k a m p g e o rg a n is e e rd. D it k a m p zal n ie t (z o a ls to t 1995 g e b ru ik e lijk w a s ) in P ui- m ichel g e h o u d e n w o rd e n, m a a r o p de C O A A - s te rre n w a cht in d e A lg a rve in P ortugal. E én van d e g ro te vo o rd e le n van d e ze ste rre n w a c h t is d e z u id e lijk e lig g in g : d e d e e ln e m e rs krijg e n m a a r lie fst 15 gra d e n e xtra s te rre n h e m el ca d e a u! O o k d e a p p a ra tu u r is o m van te w a te rta n d e n : e e n e n tw e e 3 0 -c e n tim e te r te le s c o p e n, e e n v o lg o p s te llin g v o o r e ig e n cam era's, een C C D -ca m e ra en d iverse kleinere te le sco p e n. K o rto m : e e n p le k w a a r de g e v o r d e rd e w a a rn e m e r zijn hart kan ophale n en de b e g in n e r een sch itte re n d e ka n s krijgt om m et d e ste rre n h e m e l ke nnis te m aken. Bij d e d e a d lin e van d e ze U n ive rsu m w aren de v o o rb e re id in g e n v a n h e t k a m p n o g in v o lle gang, zo d a t w e nog nie t a lle gegeve n s o v e r het k a m p k u n n e n p la a ts e n. O m to c h a lv a s t een in d ic a tie te g e v e n : h e t k a m p w o rd t in ju li o f a u g u stu s g ehouden, zal een kle in e tw e e w eken gaan d u re n en gaat o n g e ve e r e ve n ve e l kosten a ls h e t P u im ic h e lk a m p (f8 9 5,-). D e re is zal w a a rs c h ijn lijk m e t h e t v lie g tu ig g a a n e n in P ortugal v e rb lijve n w e vla kb ij d e ste rre n w a cht in een aantal a p p a rte m e n te n. H et kam p is b e d o e ld v o o r d e e lnem e rs v a n a f ze stie n jaar. O m d a t w e graag w illen w e te n hoeveel b e la ngs te llin g e r v o o r h e t P o rtu g a lk a m p is w o rd t ie dereen die b e la ngste llin g heeft verzo ch t snel co n ta ct o p te n e m e n m et M arcel Vonk G oeverneurlaan CH Den Haag tel.: L a a t o o k a ls je nog n iet z e k e r w e e t o f je wel m ee w ilt a lva st iets van je horen! E r zijn w a a r s c h ijn lijk m a a r e e n b e p e rk t a a n ta l p la a ts e n v o o r het kam p e n w ie h e t e e rst kom t, w ie het e e rst m aalt. W ie In tern et-to egang h e e ft kan e e n s o p de C O A A -h o m e p a g e kijken w a t o ns allem aal te w achten staat. O m d a t de p a g ina in P ortugal nogal lastig te b e re ike n is e r een copie va n op: w w.fys.ruu.nl/-vonk H ou v e rd e r ook d e ko m ende U n ive rsu m goed in de gaten! * * * B ij het te r perse gaan van d e ze U n ive rsu m w a ren de d a ta van d e kam p e n n og n ie t bekend. In h e t v o lg e n d e n u m m e r z a l d it u itg e b re id aan b o d k o m e n. O o k k o m t d a n d e a a n k o n d ig in g v a n h e t J o n g e re n k a m p e n e n z ijn te v e n s de kam pverslage n uit 1996 te lezen.

15 Wij zoeken een Jules Verne I Wedstrijd Groninger Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde G e b ru ik je fa n ta sie!!! - M aak een o p ste l o v e r am ate u rste rre n ku n d e in d e 21 eeuw. - B o u w een m aquette van z o 'n fu tu ristisch e ste rre n w a cht - M a a k een teke ning van een n ie u w in stru m e n t - M aak z e lf een vid e o clip Bij ieder van ju llie is J ules Verne bekend. Hij had in veel opzich ten een vooruitziende blik. We zijn benieuwd of er onder jullie ook zo'n Jules Verne zit. O p 2 6 en 2 7 april 1997 o rg a n ise e rt d e G ro n in g e r V e re n ig in g v o o r W e e r- en S te rrenku nde de 7 5 ste a m a te u rb ije e n k o m s t in h e t D re n tse R o den. T ijd e n s dit w e e ke in de w isse le n am ateurs hun ervaringen uit o p het gebied van kijkerbouw, ze lf w aarn e m e n, h e t g e b ru ik van co m p u te rs en sp e c ia le b e re k e n in g e n v o o r d e a m a te u r-s te r- renkunde. Z o n d a g 2 7 a p ril w o rd t afgeslo ten m et een discu ssie rondom h e t them a: Amateursterrenkundige in de 21ste eeuw D a a ro m o rg a n is e re n w e o o k d e z e w e d s trijd. A lle J W G 'e rs kunnen m e e d o e n aan d e w e d strijd. T e r prikke lin g e n ig e suggesties: Z o m o g e lijk w o rd e n a lle in z e n d in g e n o o k g e to o n d in R oden. E en d e s k u n d ig e ju ry bepaald d e w in n a a rs. D e e e rste p rijs is e en ja a ra b o n n e m e n t v o o r Z e n it ( ), d e tw e e d e p rijs de S te rre n g id s v o o r 1998 e n d e d e rd e p rijs een b o e kenbon. En natu u rlijk ko m en de w in n a a rs in U niversum en Z enit. Een d e s k u n d ig e ju ry o.l.v. d e v o o rz itte r van d e G ro n in g e r v e re n ig in g zal de in ze n din g e n b e o ordelen. Je kunt je in zendingen, w e rkstu k, te ke n in g etc. sture n naar: Theo Jurriens J. Ellenbergerstraat AK Groningen Tel.: Fax O ok is h ie r nadere in fo rm a tie te verkrijg en. V e rm e ld bij je in z e n d in g b e h a lv e je n a a m en adre s, o ok je te le fo o n n u m m e r v o o r evt. n adere toelichting. D e in zending slu it 1 april 1997, in p rin cip e b lijv e n d e in z e n d in g e n h e t e ig e n d o m v a n d e G ro n in g e r V e re n igin g. D oor m ee te doen g a je a k k o o rd d a t d e in z e n d in g e n w o rd e n g e p u b liceerd in Z e n it e n /o f U niversum. - N u gaan w e n a a r Z u id -F ra n krijk/p o rtu g a l vo o r on ze ste rre n ku n d ig e w a a rn e m in g e n, straks n a a r d e M aan? - W a a rn e m e n m et d e A H S T (A m a te u r H ubble S pace T elescope) - R a d io sterre nkunde v o o r am ate ur-a stronom en - Jan van D ijk b o u w t d e e e rste a m a te u r V LT - A m a te u r-a stro n o o m de prof van de toekom st? - N e d e rla n d lichtvrij? - G ro n in g e n krijgt een b erg van 2 kilom eter hoog. m et e ig e n ste rre n w a cht? - D e JW G krijg t zijn eig en satelliet? V o o r a lle n a d e re in fo rm a tie k u n je o v e rd a g te re ch t bij: Theo Jurriens CentrumvoorTechnischeWetenschappen Nijenborgh AG Groningen (secretaresse) (fax) kam er

16 Verenigingsnieuws A K TIV ITE ITE- N A G E NDA AFDELINGSNIEUW S Gouda Volkssterrenw achten O nderslaande volkssterrenwachlen zi n aangesloten bijdevereniging LSV. de Landelijke Samenwerkende Volkssterrenwachten. Voor m eer informatie en adressen: LSV-Bureau Zonnenburg N L Utrecht Tel.: Fax: Bussloo. ia Bussloo Open: vrijdag uur C opernicus, Haaile Open. viijdag en zaterdagmiddag om Corona Borealis. Dieren Open: vrijdag uur. Planetron. Dwingeloo Open: dins- en donderdag uur. Planetarium : dagelijks uur. Fryslan. Burgum Open: vrijdag uur. Halley, Hsesch Open: elke le vrijdag en zondag om van do maand. Ommen Nutssterrenwacht. Ommen Open: zaterdag uur. Phoenix, Lochem Open- zaterdag vanat uur. Rijswijk. Rijswijk Open: vrijdag vanat uur. Saturnus. Heerhugowaard Waarnemen rond halve maan, 3 kijkavonden p. maand vanal uur Filmmiddag laatste zondag van de maand uur. Schrievershelde, Heerlen Open: dinsdag t/m vri dag en dinsdag-en vrijdagavond van en zondag O ok in het begin van het n ie u w e ja a r is er w e e r het een en a n d e r te beleven b in nen de JW G. D e JW G b e sta a t natuurlijk d it ja a r 30 ja a r (!) en dat zal gevierd w o r den. V e rd e r zijn in februari de Landelijke S te rre n kijk D agen. D a a rn a a st is e r in ie d e r g eval één en als het een beetje m ee zit tw é é nie u w e a fdelingen! K ijk snel verder om te zien o f jij bij die afdeling hoort. D e a fd e lin g e n in h e t h e le la n d h o u d e n o o k in 1997 w e e r bije e n ko m ste n. H elaas w aren de p ro g ra m m a s bij het te r perse gaan van deze U n iversum n og n ie t vo lle dig b e k e n d.m a a r d a t b e te ke n d n ie t dat e r niets gebeurd! D aarom alvast d e v o l gende m e dedelingen. A m ersfoort D e a fd e lin g A m e rs fo o rt h o u d t n a tu u rlijk w e e r een p a a r b ije e n k o m s te n e n e r is m ij in m ijn o o r g e flu is te rd d a t h e t w e e r b o e ie n d e b ije e n k o m s te n g a a n w o rd e n. K om eens kijken! V o o r m e e r inform atie: Martijn van W ersterlaak U trecht D e a fd e ling U tre ch t houdt in ie d e r geval o p 2 5 ja n u a ri e n 2 2 m a a rt e e n b ije e n kom st in de O ude S terrenw acht in Utrecht. H e t p ro g ra m m a is nog een ve rra s s in g. V o o r m e e r in fo rm a tie kun je bellen m e t : Elisabeth Lodder D e a fd e lin g E indhove n is o o k w e e r van E indhoven d e p artij. R oy en zijn korn uite n zijn druk b e zig m e t d e v o o rb e re id in g e n v o o r de b ije e n k o m s te n d ie e r aan kom e n. V o or m e e r in fo rm a tie kun je bellen m et: Roy Keeris R ic h a rd W e s te rb e e k is (in z ijn e e n tje ) b e zig aan d e v o o rb e re id in g e n v o o r b ijjij bij d ie a fd e lin g en d e n kt jij: 'N o u, die R ichard kan w el w a t hulp g e b ru ike n!', bel hem dan eens!!! O o k kun je hem bellen v o o r in fo rm a tie o v e r d e b ije e n k o m s te n. Z ijn n u m m e r is: Richard W esterbeek Z o a ls ik al zei is e r een nie u w e afdeling. H e t g a a t om d e a fd e lin g H a a rle m. H un Haarlem e e rs te b ije e n k o m s t is g e p la n d o p 18 ja n u a ri in d e V o lk s s te rre n w a c h t C o p e r n ic u s. D e c o n ta c tp e r s o o n is J e ro e n B rink. V o o r m e e r in fo rm a tie kun je hem bellen. Z ijn te le fo o n n u m m e r is: Jeroen Brink D e a fd e lin g L e id e n is o o k w e e r v a n de p a rtij. E r s ta a n b ije e n k o m s te n g e p la n d v o o r d e v o lg e n d e d a ta : 31 ja n u a ri, 28 februari e n 21 m aart. H et p ro g ra m m a is nog o n b e ke n d (o o k vo o r degenen die u itg e n o d ig d g a a n w o rd e n ). M a a r o o k nu ku n je b e lle n v o o r in fo rm a tie. H e t n u m m e r is: Luuk van den Oever T e n s lo tte w a t n ie u w s v a n d e a fd e lin g Z o e te rm e e r. Z ij h o u d t o p d e v o lg e n d e d a ta bije enkom sten: Zoeterm eer 17 ja n u a r i: film kijken!! 21 fe b ru a ri: een m a a n w ijzer bouw en... B e n ie u w d n a a r w a t e r p re cie s g a a t g e b e uren? K om dan langs of bel met: Nils Mooij B ij d e z e a fd e lin g -in -w o rd in g h o o rt een verh aaltje:

17 8w u 9 inagnigin9 i 9V Simon Stevin, Hoeven Lattrop Lang gele de n (30 ja a r!) kw am langzaam m a a r z e k e r h e e l N e d e rla n d o n d e r h e t b e w in d v a n d e J W G. H e e l N e d e rla n d? N e e! E e n d o rp je b le e f m o e d ig s ta n d h o u d e n : L a ttro p!. M a a r o o k n u is d it d o rp je g e z w ic h t o n d e r h e t ju k v a n de J W G!! In L a ttro p sta a t een ste rre n w a cht e n e r w o rd t d a a r e e n b e g in n e rs c u rs u s g e o rg a n ise e rd. V o o r m e e r in form atie kun je bellen m et: Niels Bosch Den Haag V a n a f fe b ru a ri is ie d e re e n e lke tw e e d e vrijd a g van d e m aand w e e r w e lko m in de V E R O N -k e ld e r, C a th a rin a la n d 189. De b ije e n k o m s te n b e g in n e n om uur en om zijn u u r afg e lo p e n. D e thee is gratis. Het pro gra m m a is als volgt. 14 dec uur film in het O m niversum Kosten fl jan uur S terrenw acht Rijswijk Entree fl. 2, febr. G astspre ker o ve r E uropese ruim Info.: tevaart. H eel interessant! Miron Ashkenazy Van Aersesenstraat JR Den Haag H e la a s is e r niet a lle e n g o e d nie u w s in afd e lin g e n la n d. E r zijn een paar a fd e lin gen die w a t h u lp kunnen g e b ru ike n. Het g a a t in ie d e r g e v a l o m d e a fd e lin g e n G ro n in g e n, F rie sla n d, B reda, Z w o lle en Z u id -L im b u rg. M a a r n a tuurlijk is a lle hulp bij de a n d e re a fd e lingen w elkom. D enk jij n o u v a n :'J a, ik w il w e l h e lp e n ' b e l o f sch rijf dan eens n a a r d e co n tactpersoon van je afdeling. D e a dre ssen staan o p de ach te rka n t van U niversum. Diversen De Landelijke Sterrenkijk Dagen (LSD) le d e r ja a r o rg a n is e e rt d e N V W S in s a m enw erking m et S tich tin g 'D e K oepel' de L andelijke S te rre n kijk D agen. D eze LSD vallen dit ja a r in fe bru ari. V o o r m e e r in fo rm atie kun je bellen m et S tich ting 'D e K o e p e l' tel o f W o u te r van R eeven tel Internationaal IAYC kamp in Duitsland Van 2 8 ju li tot 18 a u gustus zal IA Y C voor de 33e ke e r een in e rn a tio n a a l kam p organiseren. Dit ja a r zal dat gehouden w orden in S ayda, in de b u u rt van D resden. T ijd e n s het kam p w e rk je m e t jo n g e re n uit 12 ve rschille n d e landen aan v e rsch ille n d e s te rre n k u n d ig e p ro je c tje s, v a rië rend van th e o re tisch blabla to t nachtelijk w a a rn e m e n. V e rd e r w o rd e n e r o ok e x cu rsie s, sp o rta v o n d e n en liftw e d strijd e n gehouden. H e t kam p za l g e houden w o r den in een je u g d h e rb e rg, w a a r g e n o e g ru im te is vo o r a lle bezig heden. T e ve n s is er een d o nke re ka m e r aanw ezig H e t kam p is b e d oeld v o o r iedereen van 16 to t 24 ja a r. D e v o e rta a l E n g e ls d us zul je die taal redelijk m o eten beheersen. De ka m p p rijs b e d ra a g t b ijna 900 gulden. M e e r in form atie is te vin d e n o p Intern et w w.ster.kuleuven.ac.be/~ b art/iayc/ of je kunt co n ta ct o p n e m e n met: IW A e.v. c/o Gwendolyn Meeus Parkstraat Leuven België E -m ail: g w e n ste r.ku le u ve n.a c.b e,d l t l U W G 3 o i a a r!!! Open: dinsdag t/m zaterdag uur. Sonnenborgh, Utrecht Rondleiding vrijdag vanal uur Vooral lel. opgeven sept.: uurPalalen video bijeenkomst 30 s e p t: Omniversum Den Haag 28okt. : uur biieenkomst 11 nov. : uur Waarnemen 18 nov. : uur Bijeenkomst 16dec. : uurKerstbiieentomst Tw eelingen. Spijkenlsse Open: vrijdag vanal uur. Tw ente. Lattrop Open: dinsdag t/m zondag uur dinsdag-en donderdagavond Meer informatie tel Vesta. Oostzaan Open: vri dag voor rondleiding. Nijmegen. Nijmegen Open: elke eerste vnjdag van de maand vanal uur. Landelijke Bijeenkom st van d e JW G Plaats: Utrecht Datum: zaterdag 19 april 1979 Info: Jelrey Bout T e l: Jubileum 30 jaar JWG Feestprogramma t.g.v. het 30-jarig bestaan van de JW G met 's avonds oen receptie en ter afsluiting een knallend vuurwerk. Plaats: Sterrenwacht SimonStevein Hoeven (bij Etten-Leur) Datum: zaterdag 15 maarl a.s Info.: Roy Keeris Tel.: Rnu Z nivers u m u,. Universum

18 In het weekend van 9 op 10 oktober 1996 werd in Tilburg het astroweekend gehouden. In dit weekend, dat de JW G samen met de NVWS georganiseerd had, kon iedereen een praatje houden over alles wat maar met sterrenkunde te maken kan hebben. En dus gingen we zaterdag ochtend, heel vroeg, ons warme bed uit. Na de bus nog net gehaald te hebben, konden we op het station in de trein stappen. Volgens onze routebeschrijving moesten we uitstappen in Tilburg-West. Helaas stopte onze trein daar niet en dus moesten we, volgens de routebeschrijving tenminste, overstappen op een trein die daar wel stopt. Dit volgden we dus maar braaf op. Nadat we nog enkele meters gelopen hadden, kwamen we aan bij "Boerke Mutsaers", de plek van bestemming. Nu konden we eens zien of er ook nog niet-jwg'ers zijn die regelmatig naar de hemel turen. En dit bleek het geval, want binnen de kortste tijd was ons zaaltje gevuld met zo'n 50 mensen waarvan de meeste hun JWG (leef)tijd al lang achter zich gelaten hadden. Toch bleek uiteindelijk nog bijna een kwart van de populatie uit JWG leden te bestaan. Na een kort w e lkom stw o ord, gevolgd door een gezellige babbel van Ton Spaninks over zijn jarige plaatselijke Astronomische Vereniging Wega, konden de echte astropraatjes beginnen. De onderwerpen hiervan liepen sterk uiteen. Zo kregen we een sterk theoretisch verhaal te horen over de werking van een Kutter telescoop. Maar als je juist alleen wil w aarnem en, was er iemand die tips gaf over het w aarnem en van M ars in zijn kom ende oppositie. O ok w erden o ns de vo o r- en n a d e le n van een bepaalde 12 inch (dat is ongeveer 30,5 cm) telescoop (voor de JWG'er die ƒ13.000,- over heeft: de M eade LX ") te gen e lk a a r a fg e w o g e n. Daarnaast gaven Roy Keeris en de heer M(artijn) Hordijk namens de JWG enkele opmerkelijke waar- neemtips. Het laatste praatje van de dag was weer van Ton Spaninks die ons het wel en wee van zijn gezinsleven vertelde en tussendoor duidelijk wist te maken hoe hij in zijn eigen achtertuin een sterrenw acht heeft gebouwd. Een flink aantal van deze praatjes werden direct gevolg door (soms zeer heftige) discussies over bepaalde uitspraken van de spreker. Een belangrijke gebeurtenis die dag was de uitreiking van de Van der Bilt prijs. Deze prijs ging dit jaar naar Eddy Echternach voor zijn verdiensten voor het blad "Zenit 1en zijn inzet voor de JWG. Hierna nam de winnaar himself plaats achter de spreektafel, om een half uur durend verhaal te houden over zijn (JWG)verleden. Omdat het vele luisteren hongerig maakt, konden we kennis maken met een echte Brabantse koffietafel. Omdat het ons JW G'ers verboden werd om aan één tafel te zitten, was dit dus een goede gelegenheid om te integreren met de NVWS'ers. Onder het genot van de m eest vreem de, doch m e e sta l lekkere, broodjes en beleg (een enkeling durfde het zelfs aan "zult" te eten) lukte dit heel behoorlijk. Aan het eind van deze eerste dag konden we nog naar de volkssterrenwacht Simon Stevin. Hier kregen w e een rondleiding bij de diverse kijkers die daar opgesteld staan, plus nog een dem onstratie van de verschillende mogelijkheden die ze daar de bezoekers kunnen voortoveren. Nadat we dit ook nog allem aal verwerkt hadden ging iedereen naar zijn slaapplaats toe. De volgende dag moesten we die plek al heel vroeg weer te verlaten en dat bleek vo o r een aantal zó m oeilijk, dat ze niet m eer in Tilburg-West gesignaleerd zijn. Ook de tweede dag konden we ons weer vol laten stromen met sterrenkundige feitjes en theorieën. Ton Spaninks wist ons opnieuw te vermaken door uit te leggen hoe hij een C C D -cam era gem aakt heeft. Later op de dag bleek dat bij het bouwen van een sp ie g elte le sco o p ook g e le t m oet w orden op de ondersteuning daarvan, opdat de spiegel niet onder zijn eigen gewicht doorbuigt. Verder waren er ook nog twee "jarige" werkgroepen (sterbedekkingen en meteoren) die een poging deden om ons duidelijk te maken dat hun werkgroep met stip de beste en de gezelligste was. Nadat we in een pauze nog even tijd hadden om weer goed te integreren met de NVWS, kwam het klapstuk van de dag: Dr. Rens Waters hield een lezing over de nieuwste resultaten van ISO. Nadat iedereen een uur lang zeer geboeid geluisterd had en de talloze vragen beantwoord waren, werd het astroweekend tot verleden tijd verklaard. Nadat we in de trein nog eens bésloten hadden dat het een gezellig en interessant weekendje was. keerden we weer huiswaarts om van een welverdiende rust te genieten. *

19 Niels Bosch N a een ja re n la n g e 'va a gheid' o v e r w a t een kijke r bij de JW G ko st hebben w e b e slo te n d e prijzen van d e p a kke t ten m a a r eens op een rijtje te zetten. Ben je er klaar voor? D aar kom t- ie: 1. JW G-plus kijker Prijs: fl. 250,00 D it is het p a kke t w a a rm e e je e en 6 cm. re fra cto r kunt bouw en. D e JW G k ijk e r is d e la a tste ja re n sterk verbete rd en sta a t op een p a ra lla ctisch e D obso nm o n te rin g v o o r een m a kke lijk gebruik. H e t pakket, b estaat uit een set lenzen, zenitprism a, een 2 5 m m. K e lln e r-o cu la ir en de zo g e n a a m d e 'D obson-ringen'. B o uw je d eze op een kam p van d e JW G, sam en m et de kijke rb o u w co m m issie, dan betaal je fl. 3 50,00. D aarin zitte n de koste n v o o r het hout, slotbouten, P V C en de dag m oeite die d e kijke rb o u w co m m issie d o e t (ove rigens een d o n a tie aan de JW G ). B estel je d e kijke r a ls pakket dan krijg je va n a f nu d e b ouw b eschrijving e r g ra tis bij! 2. JW G-N ew ton/d obsonkijker Prijs fl. 450,00 D it is het p a kke t w a a rm e e je een 15 cm. N e w to n kijke r (reflector) o p D obso nm o n te rin g kunt bouw en. H et pakke t b e s ta a t u it een hoofd- en va n g sp ie g e l, een 2 0 m m. K e lln e r-o cu la ir en het benodig d e teflon. D eze kijk e r kun je alleen als p a kket beste llen. D e b ouw van d e k ijk e r ve rg t nogal w a t tijd w a a rd o o r d e kijke r n iet op ka m p jes g ebouw d kan w o r den. W a n n e e r je het p a kke t besteld, dan krijg je de b o u w besch rijvin g t.w.v. fl. 15,00 e r nu g ratis bij! - Voordeel bij bestelling van tweede oculair B e stel je te g e lijke rtijd bij het p a kke t een tw e ede K elln er-oculair, dan beta a l je d a a r sle ch ts ƒ 6 0,- voor. D it o cu la ir h e e ft een w in ke lw a a rd e van fl. 85,00! - Losse verkoop: H et is o ok m o gelijk om losse d elen va n een k ijk e r te kopen. H ie rvo o r g e ld t d e vo lg e n d e prijslijst: L e n ze n se t fl. 125,00 Z e n itp rism a - 75,00 S p ie g e lse t 15 cm.* - 400,00 K e lln e r-o cu la ir** - 75,00 B o u w b e sch rijvin g JW G -p lu s kijke r*** - 7,50 + porto B o u w b e sch rijvin g JW G -N e w to n /D o b so n - 1 5, porto Bij de spiegelset zit een 15 cm. sferische hoofdspiegel en een vangspiegel met een diameter van 42 mm. over de korte as. Losse verkoop van hoofd- en vangspegel is helaas niet mogelijk. ** De JWG heeft in het assortiment standaard 10, 20 en 25 mm. Kellner oculairen zitten. Deze zijn uit voorraad leverbaar. Wil je een ander oculair, hetzij een andere maat, hetzij een ander soort, bel dan vrijblijvend onderstaand telefoonnummer voor verdere inlichtingen. Wellicht kunnen we aan het door jouw gevraagde oculair ko men. En als we er aan kunnen komen, dan is dat atijd goedkoper dan in de winkel! *** Vanaf Leve ring van b o ve n sta a n d e p rodukten vin dt p la a ts na betaling van het ve rsch u ld ig d e b edrag o p re ke n in g n u m m e r t..n.v. van J o n g e re n w e rkg ro e p N V W S, Z o n n e b u rg 2 te U trecht. V erm e ld daarbij d u id e lijk w a t je w ilt hebben en je adre s. D e sp u lle n w orden binnen drie w eken na b e ta lin g o n tva n g st, o n d e r re m b o u rs to e g e stuurd. O p a lle le ve rin g e n g e ld t een kw a lite itsg a ra n tie : n ie t goed, n ie u w produkt! V o o r m e e r info rm a tie: Niels Bosch Van Nispenstraat KM Nijm egen tel:

20 H allo p u zze lvrie n d e n en vrie n d in n e n, hier is, na een tijdje stilte, d e nie u w e vra g e n ru b rie k w eer. A lle re e rst d e b este w e n sen v o o r E r w aren d e vo rig e ke e r hela as m a a r tw e e inzenders, zij hadden ook a lle s goed (B edankt: J e lm e r & S ikke), w a a rsch ijn lijk d o o r de va kantie. M a a r w e zitte n w e e r in de d o nkere d a gen van het n ie u w e ja a r en w a t doe je dan lie ve r dan de vra g e n ru b rie k m aken? V e rg e e t nie t dat je gew o on w e e r in d e race b e n t vo o r een prijs (als e r genoeg in ze n de rs zijn). V oor nu veel succe s m et het m aken va n de vragen De juiste antw oorden van de vorige keer: Boötes-buitenbeentie Triton hoort er niet bij, want dit is een maantje van Neptunus en de rest van Uranus. Ophiuchus hoort er niet bij, want dit is geen naam van een melkweg-cluster, de rest wel. Ringnevel hoort er niet bij want dit is een planetaire nevel en de rest zijn diffuse nevels. Orion hoort er niet bij, want dit sterrenbeeld staat er het Noorderlijk halfrond en de rest aan de Zuiderlijk halfrond. Het woord met gevonden moest worden was Oort Invul-UFO 1. Het chemische symbool voor waterstof is H. 6. Cape Canaveral ligt in Florida 2. Een komeet is een andere naam voor staartster 7. ESTEC is het technologisch centrum van de ESA 3. Met een barometer meet je de luchtdruk 8. Een ander woord voor sterrenkunde is natuurlijk 4. Cancer is de latijnse naam voor kreeft astronomie 5. Een ander woord voor focus is brandpunt. Na d a tje de antwoorden goed had ingevuld stond ervan boven-naar-beneden: Hercules Sterrenstreper Als je alle woorden hebt weggestreept (sorry voor het missen van maansteen) en je begin links-boven met verticaal te lezen (meest linkse rij van boven naar onder, een-na-meeste linkse rij van onder naar boven enz.) dan krijgen je de naam van het volgende sterrenstelsel: Fornaxstelsel Cephede-crvpto Horizontaal (in nummervolgorde): Kreeftskeerkring. Gasreus. Dwergstelsel, Broeikaseffect, Hidalgo. Epoch, Hubbleconstante, Heliopauze. Noorderkroon. Verticaal (in lettervolgorde): Magnitude, Rigel, Diameter, Getijden, Ranger, Ellips, Irene, Newton, Kompas. Het woord was. R C oronae Borealis (weer die spaties) En nu de nieuwe opgaven: Stuur je antw oorden het liefst zo snel m ogelijk, m aar vóór 28 februari a.s.naar: Patrick de Roo, van Slingelandtstraat 99, 2582 XK Den Haag Vergeet NIET je naam, adres, w oonplaats, geboortedatum en telefoonnum m er er bij te schrijven. Veel succes m et het m aken van de vragen. B oötes-buitenbeentje D e nie u w e h e rse n krake rtje s zijn w e e r h e t ze lfd e als d e vo rig e keer. U it d e rijtje s m et w o o rd e n m o e t je het w o o rd kiezen w a t e r n iet bijhoort. V an de b e g in le tte rs kan je d e naam van een ru im te va a rtu ig m aken. Viking Ranger Pioneer Voyager Pioneer-venus Jupiter Neptunus Uranus Aarde Saturnus E-F-B-O-M Androm uda Hercules Orion Draco Acquarius Cepheus Norma Cassiopeia Hercules Androm eda Lysithea Ananke lo Carm e Sinope

21 voor Jongeren Invul-UFO B e a n tw o o rd t d e vra g e n en vul d e a n tw o orden bij d e cijfers in, als je alles h e b t in gevuld sta a t verticaal de naam van ee n sterrenbeeld. 1. W at w as de naam van het eerste ruim telaboratorium? 2. W a t is een m oeilijk w o o rd v o o r tw e e -o o g ig e verrekijker? 3. W a t is het ch e m isch e sym b ool v o o r zuurstof? 4. H oe h e e t d e b e ke n d ste (en een van de grootste) krater op d e m aan? 5. O p w e lk punt van zijn baan is d e a fsta n d van een pla neet to t de zon het grootst? 6. H oe h e e t het b u itenste m a a n tje van M ars? 7. In w e lk ste rre n b e e ld sta a t de s te r T olim an? 8. H oe h e e t d e h e ld erste ster aan d e hem el? Cepheïde-C rypto Vertikaal Horizontaal a. G eflipte planeet m et spraakgebrek (6) b. Verhullende hoefddoek dam p (11) e. Engelse deuroptelling (6) d. Onderling visgerei voor com puters (8) e. K ade-w aterzoogdier (6) f. Jatvogel (4) g. Voornacht lichtbol (9) h. Engelse bol die je laat leven (8) i. Boksterm voor graadafstand (11) 1. Groepen beroem dheden (14) 2. Verheffing boven rondje (12) 3. Bekenden-bew aker (12) 4. Eén geleerde Duitse steen (8) 5. Passeer-voelspriet (12) 6. Jaargetijde-leesteken (9) 7. Zuidafrikaanse maan die niets ziet (6) 8. Klein sluw dierlijk sterrenbeeld (5) 9. A stronom isch keuekapparaat (4) N a h e t invullen kom t hie r de naam van een instelling op h e t g e b e id van Luch t- en R u im te va a rt te staan. c G A B P C G H 1 R E S H M 1 1 L P D N Q D

22 Stichting Universum presenteert: ISBN Speciale uitgave t.g.v. de verschijning van komeet Hale-Bopp in 1997! (verschijnt 1 november) REIS O M DE ZO N IN D AGEN ISBN S terren kijke H*t*ocn.. # n 14,95] ( ƒ 1 8,5 0 ) te r \ M ^'eirenhwiwiy 1 I f. De sterrenhemel van 1997 van maand to t maand J ISBN Alles over sterrenkijken, m et uitleg op cassette Verkrijgbaar bij de boekhandel of bij Stichting De Koepel, Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht (P ijzen zijn e xclu sie f ve rzendkosten) ZET HET IN JE AGENDA: LB op Zaterdag 19 april a.s. in Utrecht Op zaterdag 19 april aanstaande worden in Utrecht de Landelijke Bijeenkomst en de algemene ledenvergadering van de JWG gehouden. Een dag die geen enkele JW G-er mag missen! Over beide aktiviteiten kun je in de volgende Universum veel meer lezen. In deze Universum plaatsen we wel alvast de voorlopige agenda van de Algemene Ledenvergadering: 1. Opening 2. Mededelingen, aanpassingen agenda. 3. Ingekomen stukken. 4. Notulen ALV 11 mei Jaarverslag over Financieel verslag over 1996, verslag van de kascommissie, opheffing van de kascommissie. 7. Bestuursmutaties: Bram Slagmolen treedt af als hoofdredacteur van Universum. Het bestuur stelt voor om Ruben van Moppes als nieuwe hoofdredacteur van Universum te benoemen en Michiel Brentjens te benoemen als algemeen bestuurslid. 8. Begroting 1997, benoeming nieuwe kascommissie. 9. Universum. 10. Afdelingen. 11. Kampen. 12. Kijkerbouw. 13. Landelijk bureau en verkopen. 14. Stichting Universum; Brochures, jaarverslag 1996, verslag van de raad van commissarissen. 15. Benoeming leden Commissie van Beroep. Volgens het huishoudelijk reglement van de JW G moet er elk jaar een lid en een plaatsvervangend lid aftreden. De aftredende leden zijn eenmaal terstond herkiesbaar. 16. Wat verder ter tafel komt. 17. Rondvraag. 18. Sluiting. W ijzigingen in de agenda kunnen lo t twee weken voor de datum van de vergadering aan de secretaris van het hoofdbestuur worden voorgelegd.

23 DIT IS TE KOOP BIJ JE CLUB BROCHURES Hoe krijg je je bestelling thuis? code titel prijs porto JWG-09 Messier-lijst 0,50 A JWG-35 Het maken van een eenvoudige sterrekijker 4,00 C JWG-39 Sterrenkunde praktica 4,00 C JWG-41 Lijst van 120 mooiste dubbelsterren 0.50 A JWG-44 Het Atoom 1,75 A JWG-45 Coördinatenstelsels 1.75 B JWG-49 Waarnemen met een prismakijker 5,00 C JWG-50 De levensloop van de Zon 4,50 C JWG-51 JWG-54 Kursus Helderheid en Magnitude, met voorbeelden en opgaven 6,00 C Moeilijke woorden in de sterrenkunde 1,50 B JWG-55 De Zon 5,00 C JWG-57 De spectroscoop (Zelfbouwinstructie inclusief TRALIE) 5,50 B JWG-58 Het zonnestelsel 4,00 C JWG-61 Kometen 2,00 B JWG-63 De evolutie van zware sterren 1,50 B JWG-64 Het waarnemen van de Zon 5.00 C JWG-65 Hoe gebruik ik mijn JWG-kijker? 5,00 C JWG-67 Weerkunde 10,00 P JWG-69 Wegwijs in fotoland 4,00 C JWG-70 JWG-71 JWG-72 Hoe maak ik een draaibare sterrenkaart? 1,50 A Het heelal (speciaal voor de jongste leden!) 3,00 B Waarnemen (speciaal voor de jongste leden!) 9,50 T JWG-74a Het Bert-puzzelboek deel 1 2,50 B JWG-74b Het Bert-puzzelboek deel B JWG-74C Het Bert-puzzelboek deel B JWG-74abc Alle drie de boekjes samen 5.00 C JWG-76 De afdelingshandleiding van de JWG 2,50 C JWG-77 De bewegende Aarde P JWG-78 Waarneemhandleiding Jupiter 4,00 B JWG-79 Met de kijker op jacht 15,00 T JWG-80 Sterrenkundecursus voor jongeren 3,00 C JWG-81 Stonehenge 6,00 C JWG-82 Planetoïden, kometen en meteoren 8,00 T JWG-B2 Reis langs de reuzenplaneten 3,50 C JWG-B3 Samen naar Mars 2,50 C JWG-B4 JWG-P1 Bouwbeschrijving 15 cm Dobsontelescoop 15,00 P Sterrenkunde doen: de afstand van de Hyaden 2,00 B JWG-B5 Waameembloc Mars/Jupiter 15,00 T JWG-B6 Sterrenkijken incl. bandje 14,95 P Maak het verschuldigde bedrag plus de portokosten over op postgiro t.n.v. Stichting Universum te Utrecht. Vergeet niet de bestelnummers te vermelden. Achter de verkoopprijs staat een letter, die aangeeft hoeveel portokosten er bij de prijs komen: A 0,80 C 3,20 T 6,00 B 1,60 P 4,20 BROCHURES - VERVOLG JWG-B7 Heeft de aarde koorst? 7,95 C JWG-B8 Sterren & Planeten ,50 P JWG-P1 Sterrenkunde doen: De afstand van de Hyaden 2,00 B PO STERS Kleurenposters van de Draaikolknevel, de Trifidnevel, de Rosettenevel. de Sluiernevel. de Ela-Carinae-nevel, de Noord- Amerikanevel. de Halternevel, de Orionnevel, de Ringnevel, Neptunus, Jupiter, Mars, Aarde, Uranus en Saturnus zijn vanaf ƒ 10,00 le koop tijdens de Landelijke Bijeenkomst. Bovendien zijn dan er ook twee LICHTGEVENDE POSTERS te koop voor ƒ 4,00 per stuk. (porto T). één van de noordelijke en UV-T2 UV-S1 O VERIG E ASTROW ARE Linnen tassen (ecru) met JWG-jubileumopdruk 7.50 T JWG-springschijfjes voorzien van JWG-logo 1,00 A UV-S1 Jupiterscope 5,50 A COMPUTERPROGRAM M A 'S UV-B2 De ECHTE SPACE SHUTTLE OF NASA koelkastmagneet 5,00 B UV-B3 Moonblob B UV-B4 Kompasje 3,50 B MS Sterrenkundige programma's 7,50 - MS-02 Skyglobe ,50 - MS-03 Sterren en NGC-catalogus met sterren en 8000 objecten 7,50 - MS-04 Deepspace en Geolock 7,50 - MS-05 CCD-opnamen van Mars en Jupiter tot computerfilmpjes verwerkt 7,50 - WD-01 Drie astro-programma's onder Windows WD-02 Vier astro-programma's onder Windows 7,50 - Alle programma's zijn self-extracting en staan op 3.5 " DD diskettes. De prijs van de diskettes is incl. portokosten.

24 Met de kijker op jacht... J^È g& '/'Si.B i jubéw' i j l } U I ; ï_ Deep sky objecten aan de winterhemel M artijn Hordijk Al e e u w e n k ijk t m e n n a a r d e s te rre n. In het begin w e rd dit gedaan om b e la n g rijke g e b e u rte n is s e n te b e p a le n. A a n de o p ko m st van de s te r S irius b ijvo o rb e e ld konden de oude E g ypte nare n bepale n w a n n eer het tijd w as om te oogsten. D it heeft v o o r o n s am ateur- a s tro n o m e n ie ts h e e l n u ttig s o p g e le v e rd. Die oude volken en m e t nam e d e G rieken hebben de h e m e l in v a s te p a tro n e n o p g e d e e ld. D eze p a tro n e n n o e m e n w e nu d e s te rre n b e e ld e n. A an de hand van d eze ste rre n b e e ld e n konden de m ense n hun p la a ts o p d e z e a a rd b o l v a s t stellen. Z e verdeelden d e hem el, m et lijnen, in e e n g ro o t a a n ta l g e b ie d e n. A ls v a s te p u n te n nam m en de w indstreken en de Poolster. D o o r d e h o e k tu s s e n de Poolster en de A arde te m eten en de hoek tussen henzelf en de denkbeeldige lijn d o o r de w indstreken konden ze b e p a len o p w e lk stu kje van het a a rd o p p e rvla k ze stonden. O p een soortgelijke m anier gaan wij onze positie aan de hem el bepalen. G a o p e e n d o n k e re n a ch t m a a r eens buite n s ta a n en p ro b e e r ru s tig a lle s t e r r e n be e lde n m a a r eens te v in d e n. B e g in ru s tig en pro b e e r e e rst m aar e e n s é é n s t e r r e n beeld d o o r een ve rre k ijk e r te h e rk e n n e n. D a n k u n je o p e e n andere avo n d d e vo lg e nd e v ie r o f vijf ste rre n be e lde n doen. D oe ze in ieder geval n iet a lle m aal tegelijk. H erhaal o o k rege lm atig w a t sterrenbeelden en dan m erk je v a n ze lf dat je veel sn e lle r een ste rre n b e e ld w eet te vin d e n en dat h e t w a a rn e m e n ve e l le u ke r w ordt, o m d a t je nu d e w eg aan d e hem e l w eet. Vaste Prik E r zijn ste rre n b e e ld e n d ie in N ederland nooit te zien zijn. Die sterrenbeelden bevinden zich a lle m aal aan de a n d e re kant van de A arde. M aar so m m ig e ste rre n b e e ld e n laten zich o ok w el in N e d e rla n d z ie n. S o m m ig e in d e w in te r en a n d e re in de zom er. E r zijn e ch te r o ok sterrenbeelden die in N ederland nooit o n d e rg a a n. D it w orden m et een m oeilijk w o o rd De wintersterrenhemel geeft elke keer weer een andere aanblik. Geen enkele nacht ziet de sterrenhem el er hetzelfde uit en elke keer als ik s w inters buiten sta en door de kou naar die stralend heldere hem el kijk, krijg ik weer een gevoel van geluk dat er zo iets moois op deze wereld bestaat. Dit heeft wel iets rom antisch, hè? Om je dit gevoel nu ook zelf eens te laten beleven ga ik jullie wat wegwijs maken aan die immense sterrenhemel. circu m p o la ire s te r r e n b e e ld e n g e noem d. D eze ste rre n beelden zijn: D e G rote B e e r, de K leine Beer, C a s s io p e ia, P e rse u s, C e p h e u s,d r a c o G iraffe. en En m et d e ze s te rre n beelden gaan w e onze o n td e k k in g s re is a a n d e h e m e l b e g in n e n. A ls je 's -a v o n d s n a a r d e h e m e l k ijk t e n je kijkt n a a r het N oorden d a n z ie je d a a r e e n h e e l o p v a lle n d s te r r e n b e e ld s ta a n, d a t lijk t o p e e n s te e lp a n. D it is het sterre nbeeld G ro te B e e r. D at s te r re nbeeld is overal b e kend als d e steelp an. D a t is n ie t h e le m a a l w a a r. P ro b e e r m a a r eens o f je o p een held e re a v o n d d e c o m plete vo rm van het ste rre n b e e ld ku n t vinden. G e b ru ik d a a rb ij het zo e kka a rtje van d e P oolster e n o m g e v in g u it fig u u r 1. D it s te rre n b e e ld is

25 o n z e g id s. A ls je d e v o o rs te tw e e ste rre n van dit ste rre n b e e ld vijf m aal in hun le n g te n a a r b o v e n v e rle n g t, dan kom je b ij een h e e l b ijz o n d e re s te r uit, n a m e n lijk d e P oolster. D eze s te r sta a t d ire ct in het ve rle ngde van d e n o o rd e lijk e h e m e lp o o l. D it b e te kend dat deze ste r altijd o p dezelfde p la a ts blijft staan. D e hele s te rre n h e m el d ra a it o m d e ze s te r h e e n. D e P oolste r is de h o o fd ste r van het ste r re n b e e ld K le in e B e e r. D it s te r re n beeld is, in te g e n ste llin g to t de G rote B e e r een e chte steelp an. H ij is alleen v e e l z w a k k e r e n je m o e t o p e e n g o e d d o n kere p la a ts staan w il je dit hele ste rre n b e e ld kunnen zien. A a n d e a n d e re k a n t v a n d e G ro te B eer vin d t je o o k een heel opva lle n d ste rre n b e e ld. D it h e e ft d e vo rm van een W die o p z'n kant staat. D it sterre n b e e ld heet C a ssiopeia. M et deze drie s te rre n b e e ld e n kun je a lle s te r re n b e e ld e n aan de n o ordelijke hem el vinden. A ls je d e ze drie s te rre n b e e ld e n fe illoos w eet te vinden kunnen w e naar d e re s t v a n d e h e m e l g a a n kijke n. W e gaan nu v a n u it de P o o lste r onze re is n a a r d e re s t v a n d e h e m e l b e g in n e n. D e a fs ta n d tu s s e n d e tw e e v o o rs te s te rre n v a n d e G ro te B e e r d ie n en als afstandsm aat. W inters paradijs Vanuit de P oolster naar het w esten gez ie n k o m e n w e bij het ste rre n b e e ld C e p h e u s uit. D it ste rre n b e e ld vin d t je d o o r v a n u it d e s te e l v a n d e G ro te B e e r e e n lijn d o o r d e p a n v a n d e K le in e B e e r te trekken en dan kom je in een sterrenbeeld uit dat lijkt o p een huis, dat schuin staat. Dit sterrenbeeld kun je ook vin d e n v a n u it de h o e klij- nen van C a ssio p e ia n aar d e horizon te gaan. A ls je v a n u it C a s s io p e ia n a a r de horizon gaat kom je d oor het sterrenbeeld D raak. D it ste rre n b e e ld kreukt zich tu sse n d e ste rre n b e e ld e n G rote B e e r en Kleine B eer door. H et is een zw ak ste rre n b e e ld d a t je p a s o p een h e ld ere n a cht h elem aal zu lt zien. De k o p v a n d e D ra a k is e e n v ie rh o e k. D eze is redelijk goed te herkennen. A ls je d e ze ste rre n b e e ld e n g o e d kunt v in d e n m o e t je d a a rn a je a a n d a c h t m a a r eens o p het Z e n ith richten. H ier zijn o ok een aantal heel bekende ste r re n b e e ld e n te zien. T e beginnen m et het sterrenbeeld Perseus. Aan de hem el lijkt dit ste rre n b e e ld o p een hardloper. G een w onder dus dat de oude G rieken e rd e b o o d sch a p p e r van de g ó den in zagen. Aan dit sterrenbeeld is een m ooie legende verbonden. P erseus redde nam enlijk ooit d e dochte r van ko n in g C e pheus en ko ningin C assiopeia. D e koningin sch e p te nam e lijk erg o p o ve r h a a r m ooie d o chter. Zij zou m o o ie r zijn dan de d o chte rs van koning T rito n, d e koning van de Z ee. D it kon deze koning n a tuurlijk niet o p zich laten zitten. Hij stelde C e p h e u s e en u ltim a tu m. H ij m o e s t zijn d o c h te r aan een rots bij d e zee v a s tb in d e n, a n d e rs z o u e e n w a lv is het land vernietigen. D e koning bond zijn d o c h te r aan de rots va st en liet h a a r d a a r aan h a a r lot over. T oen de w a lv is h a a r k w a m h a le n v lo o g de h e ld P e rse us op zijn vliegend paard P egasus vo orb ij. H ij zag w a t de w a l v is v a n p la n w a s e n d o o d d e h e t b e est m e t het hoofd van de heks M e dusa. Die heks w as zo lelijk, dat als je haar in het g e zich t keek je in steen zou vera n d e re n. Toen d e koning dit h o o r d e lie t h ij P e r s e u s e n A n d ro m e d a d ire ct tro uw en. A l deze fig u re n v in d t je o o k te ru g a a n d e ste rre n h e m e l. O n d e r P e rse u s staan n a m e n lijk A n d ro m e d a e n P e g a su s. H et ste rre n b e e ld P egasus herken je a a n een g ro o t vie rk a n t. D it v ie rkant s ta a t o o k b e ke n d als het h e rfstvie r- kant. A ls je va n u it de ster lin ksb o ve nin d a t v ie rka n t o m h o o g g a a t z ie je drie ie ts zw a kke re sterren. D it is het ste rre n b e e ld A ndrom eda. A ls je n a a r d e d e rd e s te r v a n A ndrom eda kijkt, zie je in je ooghoek (aan d e re ch te rka nt) een w a zig vlekje.d it is d e b e k e n d e A n d ro m e d a n e v e l. D e z e n e v e l is e ig e n lijk een s te rre n s te ls e l net z o a ls o n z e e igen m e lkw e g. Hij is o n d e r g u n stig e o m s ta n d ig h e d e n m e t het b lo te oog te zie n en is een heel g e lie fd v e rre k ijker object. H et zo e kka a rtje uit fig u u r 2 geeft het s te rre n b e e ld A n d ro m e d a (M 31) m et om g evin g. N aast P egasus staat het sterrenbeeld V issen, w at in d e b oeken m eer w eg heeft van een grote bloem. H et is een e rg la n g g e re k t s te rre n b e e ld en de ko p van het s te rre n b e e ld s ta a t net o n d e r het vie rka n t van P egasus. D an lopen w e nu even d e hele e clip tica af en nem en w e de a n d e re s te r re n b e e ld e n van d e d ie re n rie m e ven o n d e r de loep. N et bove n d e V issen, tussen P erseus en de V issen in staan nog tw ee kle in e ste rre n b e e ld e n. Dit zijn de R am en de D riehoek. D e drie h o e k lijkt, zo a ls zijn o rig in e le naam ze ke r d o e t v e rm o e d e n, n iet o p een driehoek. H et is een vrij zw a k sterrenbeeld m a a r b e va t z e e r m o o ie o b je c ten. Bijna naast de top van d e D riehoek sta at een heel m ooi spiraalstelsel. D it is M 33. H et is een vrij zw ak o b je c t d a t zich heel goed leent voor een v e rre k ijk e r en kle in e telescoop. S o m m ig e m e n s e n b e w e re n d a t ze d it ste rre n ste lse l o p een z e e r d o n ke re e n h e ld e re n a c h t m e t h e t b lo te oog gezien hebben. P robeer het

26 F ig uur 2. Z o e kka a rtje M31 A n d ro m e d a en om g e vin g m aar eens! N a a st de D riehoek staat h e t s te rre n b e e ld R a m. D it s te rre n beeld b ehoord ook to t de dierenriem. H e t is een heel kle in en onopva lle nd s te rre n b e e ld. H e t z ie t e ru it a ls e e n lijntje m et een knik erin. A an dit s te r re n b e e ld is n ie t z o v e e l te zie n. Je z u lt in m id d e ls a l w e l e e n s n a a r de a n d e re kant van d e hem el gekeken h e b b e n.d a a r sta a t een g ro o t o p va l le n d ste rre n b e e ld d a t s o m m ig e n op e e n m u is v in d e n lijk e n. D it is h e t s te rre n b e e ld Leeuw. H e t is g e m a k ke lijk te h e rkennen o m d a t zijn kop lijk t o p e e n v ra a g te k e n d a t o p z n kop sta a t en zijn lijf op een tra p e ziu m m et een d rie h o e k aan h e t e in d e. In d it s te rre n b e e ld s ta a n een h e le boel d e e p sky objecten. D it s te rre n b e e ld h e e ft w e l w a t van een m uis w eg als je d e kop van de Leeuw als d e sta a rt van d e m uis ziet en de staart van de Leeuw als de kop v a n d e m u is. D a a rn a a s t s ta a t een s te rre n b e e ld w a a rm e e ik h e e l veel m o e ite m ee heb om d e vo rm e ru it te h a le n, n a m e n lijk h e t s te rre n b e e ld K reeft. D it lijkt w el w a t o p de h ardlo- p e rfig u u r van P erseus. En bij de m idd e lste s te r sta a t een heel m o o ie bol- hoop. D it is de bolh oo p M 44. Bij de K reeft h o o rt o o k een m ooie legende e n d e z e k o m t b ij h e t s te rre n b e e ld O rio n a a n b o d. N a d e K re e ft ko m en w e bij de T w eelingen. D it is ook een heel o p va lle n d ste rre n b e e ld dat vrij hoog aan de hemel staat. Het w ordt g e k e n m e rk t d o o r d e tw e e h e ld e re s te r re n b o v e n in. N a m e lijk C a sto r en Pollux. D eze tw eelin g b ro e rs w a re n o n a fs c h e id e lijk en ve rsch ild e o o k w e ze nlijk in één ding. P o llu x w a s e e n halfgod. Hij w as nam e n lijk v e r w e k t door Z e us, de O p p e r g o d e n d a a r door onsterfelijk. In een g e v e c h t w e rd C a s to r g e d o o d en Pollux w ou niet van zijn halfbroer scheiden en Z eus plaats te hen alle bei aan d e h e m e l. H e t s te rre n b e e ld z e lf h e e ft w a t w eg van een grote vie rh o e k m et een sta artje e r o n d e r a a n. N a d e T w e e lin g e n kom en w e bij de V oerm an uit. Dit sterrenbeeld lijkt nog het m e e st op een o n re g e lm a tig e v lie g e r. D e h o o fts te r v a n d it s t e r r e n beeld h e e t C apel- la en staat b ijn a in h e t Z e n it. O n d e r d e V o e rm a n s ta a t de Stier. H et opvallendste aan dit sterre n b e e ld is d e o p e n s te rre n h o o p de H yaden (spreek u it h e -a d e n ). D it is een ste rre n h o o p in d e v o rm v a n e e n d rie h o e k, d ie d e k o p v a n d e S tie r vorm t. A ls je d e z e s t e r re n h o o p g o e d b e kijkt valt je gelijk het ro d e o o g v a n d e S tie r o p. d e s te r A ld e b a ra n, M et dit oog houdt de S tier d e ja g e r O rio n in d e gaten, O rion die h e rk e n b a a r is aan z n drie g o rd e lste r- re n e n d e z a n d lo - p e r v o r m. tu sse n het ste rre n b e e ld O rion en de S tie r in kijkt zie je e en va g e boog van sterren d ie het sch ild van O rio n v o r m en te rw ijl hij b o ve n zijn hoofd een knuppel houdt. A an het sterrenbeeld O rio n is o o k e e n G rie k s e le g e n d e v e rb o n d e n. D e ze le g e n d e h e e ft als je d a t m is s c h ie n z o u d e n k e n n ie ts m et de S tie r te m aken. O rio n schepte n a m e n lijk n o g a l o p o v e r het fe it d a t h ij d e b e s te ja g e r w a s in de om trek. H ij g in g e e n s h e t b o s in en de god A p o llo w ou hem straffen voor zijn hoogm o ed. T o e n O rion op beren a a n h e t ja g e n w a s s tu u rd e z ij een schorpioen op hem af die hem d o o d de. D e o p p e rg o d Z e u s p la a ts te ze to e n allem aal aan d e hem el m a a r op h e e l g ro te a fs ta n d e n van e lka a r. In de o m geving sta an nog s te rre n b e e l den die bij dit ta fe re e l horen. O nder O rio n s ta a t h e t s te rre n b e e ld H aas. D it is e en ste rre n b e e ld d a t je gew oon m oet zien o m d a t het geen o p va lle n d e vo rm heeft. D e H aas w o rd t o p g e ja a g d d o o r d e h o n d e n v a n O rio n. D e z e h o n d e n z ijn G ro te H o n d en K leine H ond g e d o o p t. G rote H ond is h e r k e n b a a r a a n d e h e ld e r e s te r A ls je F ig uur3. Zoekkaartje van Orion met omgeving.

27 S iruis. D eze s te r sta a t in het v e rle n g d e v a n d e g o rd e ls te rre n v a n O rion, m a a r d a n v e rle n g t n a a r b e n e d e n. H e t s te rre n b e e ld v e rh e ft z ic h h ie r n ie t g e h e e l b o v e n d e h o riz o n. H e t s te rre n b e e ld K le in e H ond s ta a t iets v e rd e r w e g e n w o rd t g e v o rm d d o o r tw e e s te rre n w a a rv a n d e h e ld e rste d e s te r P rocyon is. T u s s e n de s te r re n b e e ld e n G ro te -e n K le in e H ond sta at het sterrenbeeld E enhoorn. Het s te r r e n b e e ld s ta a t m id d e n in d e m e lkw e g e n b e sta at uit niet erg heldere sterren. De Eenhoorn galopeerd in d e richting van d e rivier E ridanus, die zich als een la nge rij van sterren aan d e vo e te n van O rio n uitstrekt. In O rion staan een aanta l heel m ooie d e e p s k y o b je c te n w a a rv a n e r een heel g o e d m et het blote oog te zien is. D it is d e O rio n -n e vel M 42. D it is een g a snevel w aarin ste rre n g eboren w o rd e n.d e n e vel b e vin d zich o n d e r d e g o rd e ls te rre n v a n O rio n in h e t zw a a rd van d e ja g e r O rion. H e t is de m id d e lste s te r van d e drie en a ls je g o e d kijkt zie je al dat d it geen g e w o ne ster is. O p het zoekkaartje in figuur 3 s ta a n d e b e la ngrijkste ste rre n b e e l den ro n d O rion. Wat is er nu eigenlijk te zien Ik ga nu een a a n ta l o b je cte n b e h a n dele n die je m et het blote oog vaak al kunt zien en a n d e rs z e k e r m et een v e rre kijke r. D e o b je cte n zul je zeker n ie t in een o o g o p sla g vin d e n, m a a r w a t zo e ke n loont de m oeite ze e r ze ker. A ls je een p a a r dagen b e zig b e n t g e w e e s t m e t de ste rre n h e m e l te leren kennen, m e rk je d a t het al een stuk m a kke lijke r gaat. J e zult va st al w el w a t sterrenbeelden in é é n o o g o p s la g h e rk e n n e n. M a a r w a t is e r nou tusse n al die ste rre n te zien. Ik zal hier een p aar m ooie, eenvoudig te vin d e n, vo o rb e e ld e n behandelen. W e b e g in n e n m e t h e t s te rre n b e e ld O rio n. In d it s te rre n b e e ld s ta a t de o ve rb e ke n d e O rio n n e ve l. D eze nevel is b e slist het b ekijken w a a rd e n hoe v a a k je hem o ok zie t het is nooit h e t ze lfde. P ro b e e r d it o b je ct m a a r eens o p een p aar opeenvolgende avonden te te k e n e n e n v e r g e lijk h e t m a a r e e n s m et dat in fig u u r 3. Je zu lt zien d a t je te lk e n s w e e r a n d e re d e ta ils z ie t. A ls je v a n u it O rio n naar d e G rote H ond gaat, d it doe je d o o r v a n u it de gord e lste rre n in een re ch te lijn o m la a g te gaan (zo kom je bij S iruis uit), dan kom je vla k la ngs d e bol- hoop M 41. D e ze bolhoop is erg m ooi om te zien en een heel m ooi o b je c t om te fo to g ra fe re n. V e rg e lijk een fo to o f te k e n in g van M41 m a a r e e n s m et een p la a tje v a n M 1 3 in H e r cules. M41 is te vinden door vanuit S irius recht o m la a g te gaan en dan v e rsch ijn t de b o lh o o p v a n z e lf in je beeldveld. V o o r een zoek- k a a rtje v o o r M 41 z ie f i g u u r 4 hiernaast. a a a n r a t * m. ' / : e /.. X - r * è ^ y r. / *, ^ r * j V a n u it M41 is d e ove rsta p n a a r een a n d e re b o lh o o p n ie t zo g ro o t. D e b o lh o o p d ie ik b e d o e l is M 44 in de K re e ft.d it o b je ct is een lust v o o r het o o g en je zal er niet snel o p u itgekeken zijn. P ro b e e r m a a r eens o f je op d e e e rd e r b e s c h re v e n m a n ie r d e K reeft kunt vinden. D e b o lh oo p staat bij d e m id d e lste ste r. D at is de ster w a a r d e s ch a re n van de K re e ft b e g innen. D e s te r heet G am m a-c a n. A ls je o v e r een spie g elre fle x ca m e ra b e s c h ik t m o e t je m a a r e e n s p ro b e ren of je het o b je ct kunt fotograferen. D an m aken w e een sp ro n g n aar het w e ste n e n g a a n w e bij A n d ro m e d a k ijke n. W e b e k ijk e n n a tu u rlijk e e rst h e t s te rre n s te ls e l M 3 1. D it s te rre n ste lsel m oet je e e rst m a a r eens m et het blote o og p ro beren tezoeken D aarn a m oet je het m a a r e e n s m et een v e rre k ijk e r b e kijke n en het p ro b e re n te te k e n e n. A ls je o v e r e e n te le sco o p b eschikt m oet je het object o o k m a a r e e n s in een tele sco o p p ro beren te krijgen. M aar als je d it niet lukt, o f je h e b t geen te le sco o p, niet g e tre u rd w a n t d o o r een v e rre kijker is M31 n a m e n lijk veel m ooier. V an A n d ro m e d a m o e t je b e slist g e lijk d o o r gaan n a a r het ste rre n b e e ld D riehoek w a a r je h e t s te rre n s te ls e l M 3 3 kunt vinden. D it stelsel is n iet g e m a kke lijk in een v e rre kijke r te zien. H et beste is een 6 0 m m re fra cto r m et een o c u M. M Q m / h / / W Q m. * j \ w x t anisx\hijor- s h M ro * 1 ' * 1 'h ~ ' S ï t a v *. ' 1, * r h / t fc a v, V i Figuur 4. Zoekkaartje voor M 4 1 met Sirius en omgeing. la ir van 12 m m. D an zie je d e nevel a ls e e n z w a k v le k je v la k b ij e e n re d e lijk heldere ster. D eze nevel lijkt v e e l z w a k k e r d a n d e A n d ro m e d a n e ve l, m a a r h e t te g e n d e e l is w aar. H e t stelse l in M33 is veel g ro te r dan h e t s te ls e l in A n d ro m e d a. D a a ro m lijkt het zw akker. A ls je d a n d ie a v o n d nog fu t o v e r hebt m oet je m a a r e e n s m et een verre kijke r d e m elkw e g a flo pen en van d e schoonheid van d e ove rige ta llo ze ste rfo rm a tie s d a ar genieten. En s tu u r van de ta llo ze w a a rn e m in g e n d ie je m a a k t e r o o k e e n p a a r n a a r de W a a rn e e m com issie. H et a d re s i s : o f E m ail: W acom JWG Roy Keeris F. Coerslaan AP Utrecht Tel: R.b.keeris@ stud.chem.ruu.nl V o o r v ra g e n k u n je m ij o o k a ltijd schrijve n o f bellen. * * *

28 D eze k a a rt is g e l d ig o p : D e M aan in ja n u a ri: D e Z o n o p o n d e r 15 jan uur Eerste K w artier 15 jan uur V olle Maan 23 jan uur Laatste K w artier 31 jan uur 16 jan jan jan jan

29 Ruben van M oppes JA N U A R I 1997 De planeten: MERCURIUS is 's-ochtends laag in het zuidoosten te zien, evenals VENUS. Deze laatste zal echter vrij snel in de ochtendschemering verdwijnen. MARS komt laat in de avond op in het sterrenbeeld Maagd en zal langzaam helderder worden. JUPITER is deze maand niet zichtbaar. De helderheid van SATURNUS neemt langzaam af. De planeet is 's-avonds te vinden in de Vissen. HALE BOPP zal in de loop van de maand in de ochtend in het oosten zichtbaar worden. De helderheid neemt toe tot magnitude 2. ma 13 januari 's-avonds staat de Maan 2 ten noorden van Saturnus. za 18 januari: De Maan staat 's-avonds zeer dicht bij Aldebaran in Stier. Op zondag zal de ster bedekt w orden. D it is echter alleen in oost-azië te zien. Za 18 januari: Titan, de grootste maan van Saturnus staat in zijn grootste westerlijke elongatie t.o.v de planeet, V r 24 januari: M ercurius bereikt zijn grootste ochtend elongatie. De planeet is dan ruim 24 van het midden van de zonneschijf. Za 25 januari: De Maan staat 4 ten zuiden van Regulus, de hoofdster van de Leeuw. Zo 26 januari: Titan staat nu in grootste oostelijk elongatie t.o.v. Saturnus. Di 28 januari: De Maan staat 3 ten zuiden van Mars. B e k ijk d it v e rs c h ijn s e l 's -a v o n d s en gebruik eventueel een verrekijker. W o/do 29/30 januari: De Maan staat deze nacht 3 ten noorden van de helderste ster in de Maagd, Spica. FE B R U A R De planeten. M E R C U R IU S, V E N U S EN JU P IT E R bevinden zich in de richting van de Zon en zijn vanaf de Aarde dus onzichtbaar. MARS komt steeds vroeger op en zal tot in de ochtend zichtbaar zijn. In het sterrenbeeld Vissen, en vanaf 25 februari in de Walvis, staat SATURNUS laag boven de zuidwestelijke horizon. De helderheid zal langzaam minder worden. HALE BOPP: 's-o chtends w ordt deze komeet steeds beter zichtbaar en zal aan het eind van de maand magnitude 1 bereiken. De komeet loopt door de melkweg tussen Arend en Zwaan Zo 2 februari: E r is een rakende sterb edekking van Librae (Weegschaal) door de voor 36% verlichte Maan. De ster is van magnitude 4,3. Hoewel het verschijnsel 's-ochtends om 4.27 uur begint en slechts 10 boven de horizon is, is het toch wel de moeite waard de telescoop erop te richten. M a 3 februari: T itan in g rootste w e ste lijke elongatie t.o.v. Saturnus. Do 6 februari: Vandaag zal M ars even "vast" aan de hem el staan. V anaf nu zal M ars zich westwaarts bewegen, tegen de sterren in. Do 6 februari: Hale Bopp passeert de bolhoop M 71. Za 8 februari: Met een verrekijker moet het 's-avonds rond uur (ongeveer een half uur na zonsondergang) mogelijk zijn om de 26 uur jonge maansikkel te zien. Ma 10 februari: In het w esten is 's-avonds een mooie samenstand te zien tussen Saturnus en de Maan. De twee objecten naderen elkaar tot op 1 Ma 10 februari: Hale Bopp passeert op ruim 2 M27, de Halternevel. Vr/Za 14/15 februari: Deze nacht beweegt de planetoide 532 Herculina door de O m eganevel, M 17. Aangezien de planetoide van magnitude 11 is, is een behoorlijke kijker noodzakelijk. In de ochtend is het het best te zien. De kaart is geldig op: De Maan in februari: De Zon op onder 1 febr uur 15 febr uur Nieuwe Maan 7 febr uur Eerste Kwartier 14 febr uur Volle Maan 22 febr uur 5 febr febr febr febr febr

30 Za 15 februari: De Maan zal Aldebaran opnieuw bedekken, het is voor ons echter weer niet waarneembaar. In de avond kunnen we wel een samenstand zien. Zo 16 februari: Saturnus beweegt door de hemelequator en zal zich vanaf nu op het noordelijk halfrond bevinden. Zo 16 februari: Om uur verdwijnt de ster 130 Tau (Stier) met een magnitude 5.5 achter de Maan. Ma 17 februari: Om 21 uur zal de Maan 1 ten noorden van gamma Gemini staan. Deze ster is na Castor en Pollux de helderste van de Tweelingen. Enkele uren later, om uur, zal de ster 26 Gem voor zuid-nederland bedekt worden. In m idden-nederland zal het een rakende bedekking zijn. Vr/Za 21/22 februari: De volle Maan staat 4 ten zuiden van Regulus. Gebruik eventueel een verrekijker. Ma/Di 24/25 februari: De Maan staat 4 ten zuiden van Mars. Di/W o 25/26 februari: De Maan staat 6 ten noordwesten van Spica. MAART 1997 De planeten: MERCURIUS is de tweede helft van de maand in het westen zichtbaar. VENUS is deze maand niet zichtbaar. MARS komt op 17 maart in oppositie. De planeet zal deze maand dus prima waar te nem en z ijn. JU P IT E R s ta a t in de Steenbok en zal 's-ochtends langzaam weer zichtbaar worden. SATURNUS verdwijnt 10 maart in de avondgloed, en dus nauwelijks nog zichtbaar. HALE BOPP wordt langzaam nog helderder. zijn magnitude neemt toe tot 0. In de loop van de maand zal de komeet ook 's- avonds steeds beter zichtbaar worden. De komeet is zichtbaar in Zwaan en gaat richting Andromeda. Do 6 m aart: De Maan in conjunctie met Jupiter. Bekijk dit 's-ochtends. Za/Zo 8/9 maart: In Alaska en het oosten van Azië is een totale zonsverduistering te zien. Ma 10 maart: De maansikkel staat 1 ten noorden van Saturnus. Omdat de objecten laag boven de horizon staan is een verrekijker aan te raden. V r 14 m aart: De Maan bedekt opnieuw Aldebaran en nu is het voor ons wel zichtbaar. Hoog aan de hemel verdwijnt de ster om uur aan de donkere rand van de voor 38% verlichte Maan. Om zal de ster weer te voorschijn komen. Za 15 maart: 30 jaar JWG! Mogelijkheid om 's-avonds op de sterrenwacht (Simon Stevin) waar te nemen. Zo/Ma 16/17 maart: De 4 Jupiterm aantjes staan ten oosten van de planeet. Ma 17 maart: Mars staat vandaag in oppositie en zal dus de hele nacht w aarneem baar zijn. De planeet staat halverwege Spica en Regulus, De ster gamma Geminorum (3,6) wordt door de maan bedekt. Om uur verdwijnt de ster aan de donkere maanrand. Do 20 m aart: Om uur staat de Zon precies boven de evenaar en dus begint de lente. V r 21 maart: De Maan in conjunctie met Regulus, 3 ten zuiden ervan. Zo 23 maart: De Maan 4 ten zuiden van Mars. Zo/Ma 23/24 maart: 's-ochtens is er een gedeeltelijke maansverduistering. De eerste aanraking van de Maan met de aardschaduw is om 3.58 uur. Om 5.39 uur zal het maximum bereikt worden, 92% van de Maan is nu verduisterd. De Maan staat dan nog slecht 8" boven de horizon staan. De Maan zal om 7.21 uur weer volledig zichtbaar zijn. Dit is vanuit Nederland niet meer waarneembaar. Tijdens de verduistering staat Mars slechts 10" ten noordwesten van de Maan. Di 25 m aart: De Maan in conjunctie met Spica. 4 beneden ervan. Za/Zo 29/30 maart: Om 2 uur moet de klok een uur vooruit, De zom ertijd begint, en dus zal het 's- avonds later donker worden. Op zondag 26 oktober krijgen we het verloren uurtje terug. * * * D e k a a rt is g e ld ig o p : 1 m rt u u r 15 m rt u u r De Maan in maart: Laatste Kwartier:2 maart uur Nieuwe Maan: 9 maart 2.15 uur Eerste Kwartier 16 maart 1.06 uur Volle Maan 24 maart 5.45 uur Laatste Kwartier 31 maart uur De zon op onder 2 mrt mrt mrt mrt mrt mrt

31 Index Universum t/m e dimensie '93-1 Astrofotografie '96-1 '95-1 '94-3 '93-2 '93-1 Biosphere II '95-1 '93-3 Boeken '95-2 '94-5 '94-1 '93-3 '93-1 Bruine dwergen '94-3 Computers ~ '95-2 '94-5 '94-1 '93-6 Gekleurde sterren '96-3 '96-2 Hubble/ISO '96-2 '95-6 '94-2 '94-1 '93-6 '93-4 Klimaat '95-6 '95-4 '94-6 Kometen '96-5 '96-3 '95-6 '95-3 '95-2 '94-4 Kosmologie '96-4 '96-1 '95-2 '93-4 Meetinstrumenten '93-4 Meteoren '94-5 '94-4 '93-6 '93-4 Natuurkunde, algemeen '97-1 '94-5 Quasars '93-4 Relativiteit '97-1 '96-5 Ruimtevaart '96-1 '95-4 '95-2 '94-4 '94-3 '93-3 Sterevolutie '96-3 '96-1 '94-4 '93-6 '93-5 Sterrenkaarten '95-3 Sterrenstelsels '93-5 Sterrenwacht '94-5 '94-2 '94-1 Studie Sterrenkunde '94-5 Telescopen '96-4 ' '95-4 '93-1 Tijd '95-5 '95-4 Veranderlijke sterren '94-2 Verduisteringen '96-5 '96-2 '94-1 Waarnemen '96-4 '96-2 '95-6 '95-4 '93-3 Zonnestelsel '96-5 '96-4 '95-4 '95-1 '94-6 '94-5 '94-3 '94-2 '93-6 '93-4 '93-3 '93-2 In deze index zijn de meeste onderwerpen uit de hoofdartikelen en enkele kleinere teksten uit Universum vanaf 1993 opgenomen. De onderwerpen uit de vaste rubrieken, zoals "Met de kijker op jacht" en "Cluster" staan hier niet in.

32 Adressenpagina Landelijk telefoonnummer van de JW G: Giro: t.n.v. Jongerenw erkgroep N.V.W.S. te U trecht Kluppeli gegevens op deze lijst niet? Bel Secretariaat JWG: JWG, Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht. Computergroep: Erwin van Ballegoy, Tatelbergstraat SP Haarlem, Dia-uitleen: Mark-Jörg Meijer, Meineszstraat 1, 8442 GG Heerenveen, Kontaktpersoon Jongerenkamp: Jeffrey Bout, Komoeljestraat 2H4, 9741 JB Groningen, Kontaktpersoon Ouderenkamp: Bas Houtkamp. Ramplaan GR Haarlem, Kontaktpersoon Portugal: Marcel Vonk. Goevemeurlaan 649, 2523 CH Den Haag Universum: Ruben van Moppes, Campuslaan , 7522 NK Enschede Waarneemcommissie: Roy Keeris, F. Coerslaan 24, 3571 AP Utrecht, Kijkerbouwgroep: Niels Bosch, Van Nispenstraat 30, KM Nijmegen, Bestuur Jongerenwerkgroep Voorzitter: Niels Bosch, Van Nispenstraat 30, 6521 KM Nijmegen, Vice-voorzitter: Marloes Mulders, F. Coerslaan AP Utrecht, Secretaris: Maarten Butter, Esdoornlaan 332, 9741 MB Groningen, Penningmeester: Marcel Vonk. Goevemeurlaan 649, 2523 CH Den Haag Afdelingscoördinator: Wouter van Reeven, Haarlemmerweg 60A, 2316 AG Leiden, Kampgroep: Jeffrey Bout, Komoeljestraat 2H JB Groningen, Publiciteit: Marloes Mulders, F. Coerslaan AP Utrecht Universum: Ruben van Moppes, Campuslaan , 7522 NK Enschede Bestuurslid: nog niet bekend JWG-Afdelingen Regio Midden Regio-coördinator: Peije van Klooster, Paltzerweg 229, 3734 CL Den Dolder Amersfoort: Martijn van Westerlaak, Breeland 142, 3828 VJ Hoogland, Amsterdam: Astnd Flokstra, Bilderdijkkade 552, 1053 VR.Amsterdam, Gouda: Richard Westerbeek. Landluststraat 108, 2804 KT Gouda, Utrecht: Elisabeth Lodder, Oudegracht 331, 3511 PC Utrecht Culemborg: Menno Schakel, Zuiderlingedijk 101, 4211 BB Spijk, Regio Oost + Noord Regio-coördinator. Jeffrey Bout, Komoeljestraat 2H JB Groningen, Achterhoek: Aileen van Norde, Beethovenlaan BL Arnhem Almelo/Wierden/Rijssen: Adriaan Vogelzang..Rensumaborg 1, 7608 GV Almelo, Friesland: Rudmer Hoekstra.Schoterlandseweg 41, 8451 KA Oudeschoot, Groningen: Maarten den Daas, ët Zuden 163, 9351 LJ Leek, Oost-Twente: Derk Moor, Klimopstraat DD Zwolle, (in het weekend ) Zwolle: Bouwdewijn Kranendonk, Kadeneterkamp 74, 8014 CB Zwolle Regio West Regio-coördinator. Maarten Butter, Rossinihof EG Alphen a/d Rijn Den Haag: Patrick de Roo. van Slingelandtstraat XK Den Haag, Rijnmond: Wilco Moermen, Irenestraat 22, 3274 AE.Heinenoord, Leiden e.o.: Luuk van den Oever, Melissetuin 2, 2317 NE Leiden Zoetermeer: Erik van den Eikhofl. Ru Paresingel CS Pijnacker Regio Zuid Regio-coördinator: Marieke van den Bosch, Nobelweg 2, 6706 EW Wageningen Breda: Pepijn Hendriks, Jacob Catslaan 33, 4873 GT Etten-Leur Den Bosch: Maarten Bergmans, Rijnring 69, 5152 RE Drunen Eindhoven: Roy Keeris, De Bleeker 48, 5506 BD Veldhoven Tilburg: Ton Spaninks, Generaal de Wetstraat 31, 5021 TK Tilburg, West-Brabant: Klaas Huijbregts. Ludwigstraat 33, 4701 NE Roosendaal, Zuid-Limburg: Emerald Kloosterman, Ringweg 55, 6141 LZ Limbricht Werkgroepen van de NVWS en Stichting de Koepel Astrofotografie: J.S. Sussenbach, Park Arenweg 42, 3731 ET De Bilt, Kometen: H. van Asperen. A. Pauwstraat 5, 6882 KP Velp Leidse Sterrenwacht: J.J. Romijn, A. van Leeuwenhoekstraat VN Sliedrecht, Maan en Planeten: Peter Louwman, Houtlaan 2, 2243 CB Wassenaar, Meteoren: Annemieke Zwaans. Randhoeve 15, 3992 XA Houten, Sterbedekkingen: H.G.J. Rutten. Boerenweg 32, 5944 EK Arcen, Sterrenkunde en computer: Jos Loonen, Hazelaarlaan 24, 5056 XN Berkel-Enschot, Veranderlijke sterren: G. Comello, p/a Kapteyn Lab., Postbus 800, 9700 AV Groningen / Weer-amateurs: R. Wielema, It Büterfabryk 23, 9001 DN Grouw, Zon: Benno Houweling. Veenenburg WZ Gouda, Adviesgroep instrumentenbouw: H.G.J. Rutten, Boerenweg.32, 5944 EK Arcen,

33

34 Inhoud Universum V erjaardagsfeest JW G 30 jaar! 4 De donkere nacht van Nederland H eb je tijd e n s het w a a rn e m e n ó ó k z o n last van a l d a t stro o ilich t? E en o p ro e p van H ettie D ales om hie raan w a t te doen. 7 Elem entaire deeltjes Deel 2 M arcel V o n k speelt nog eenm aal m e t de legostenen van het Heelal. 12 De Landelijke Bijeenkom st 1997 in Utrecht T e vens e en u itn o d ig in g v o o r de A lg e m e ne Ledenverg adering. 13 Cluster 14 Jaarverslag JWG over 1996 en Notulen Algemene Ledenvergadering 1996 M et op p a g in a 17 en 18 d e to e lich ting o p d e Ja a rcijfe rs e n B egroting. 19 Met de JWG naar Portugal E en n ie u w JW G -va ka n tie /w a a rn e e m ka m p in het zo n n ige zuiden. 20 Het Ouderen kamp A lle s o v e r h e t O u d e re n ka m p "97 en een ve rsla g d o o r S te ve n Rieder. 22 Jongerenkam pen in Hoeven Een nie u w e lo ka tie v o o r h e t o u d ste en le u kste JW G -ka m p. 24 Vereningingsnieuws 25 Met de kijker op jacht R oy K e e ris "b e kijkt" nog eens d e ko m e e t H a le Bopp. 28 A stronom ische Kalender 32 Aanmeldingsform ulier voor dezomerkampen 1997 Invullen en opsturen w ant Zorg dat je erbij kom t..!. Universum ifi oen uitgave van de JWG do Jongoren- WerkGrocp voor Sterrenkunde De JWG organiseert aktivttetten op het geb'et) von sterrenkunde voor jongeren van 8 lol 21 aai JVVG-toden ontvangen Universum in de ircrandon «nuarl. maart moi. uli on oktober. Redaktie: Ruben van Moppes, hooldredakteur Maarten Bergmans Jlmmy Reek Redaktie-adres: Ruben van Moppes Campuslaan Nk Enschede. Tel.: D e kopl voor het volgende nummer moet Uitarlijk 13 maarl a.s. in het bezit van de redaktie zijn. Layout & OTP Service: JWG & Friends, Hengelo Druk: Ponsen & looljen. Wageningen J W G -U d m a a ts c h a p : t/m 20 aar I t 30,00 ouder dan 20 jaar II Secretariaat JWG: Zonnenburg NL Utrecht JWG in Viditel computer: De Muurkrant tel Pagina 750. JWG-lokatie op Internet: e peau rug.nl/-a 'iw9')v'8.home html Redaktiefje Hoi m e d e -ste rre nfa n a te n, Ruben vam M oppes, hoofdredacteur Advertenties: Marloes Mulders Tel.: ISSN V o o r je ligt a lw e e r d e tw e e d e U niversum van Z oals je zie t zijn w e o nze ve rja a rd a g u itb u n d ig a a n het vie re n en h e t b ijb e h o re n d e fe e s t ko m t nu wel heel snel d ich te rb ij! A lle laatste dingen die je e rva n m oet w e te n kun je nu nog e e n s lezen. A ls w e a lle m a a l w e e r b ijg e ko m e n zijn, dan kunnen w e o o k nog e e n s n a a r d e L a n d e lijk e B ije e n k o m s t m e t te v e n s d e A lg e m e n e L e d e n verg a d e rin g. D eze is o p 19 april a.s. als vanouds in U trecht. M a a r de activite i te n stoppen dan niet. In d e zo m e rva ka ntie w o rden uiteraard w e e r vie r sp e tte re n d e kam p e n g e o rg a n is e e rd. E ig e n lijk is d e z e U n iv e rs u m d u s e e n g ro o t V e re n ig in g snie u w s.d a a rn a a st sta a t in ve rb a n d m et de A LV in het m idden een ve rsla g o v e r het a fg e lo p e n ja a r, zo d a t ie d e re e n w e e r g o e d van a lle s o p de hoogte is. Bij de voorplaat: 30 jaar JWG inspireerde onze redacteur Jimmy Reek tot het maken van deze fotomontage. De veronderstelling dat de twee astronauten zich in ons club Universum verdiepen is helaas niet juist. Er is overigens nog iets dat niet klopt, maar dat lijkt mij meer een foutje van de NASA. Of niet? V eel plezier, en to t ziens!

35 Sim on Stevin in Hoeven Nog een p aar w eken en het is zover! De JW G viert op zaterdag 15 m aart 1997 haar dertigste verjaardag. Deze w ordt gehouden op de sterrenw acht Sim on Stevin in Hoeven. O verd ag kun je sta n d je s van w e rk g ro e p e n en d ergelijke be kijke n en w o rd e n e r d iv e rs e p ra a tje s g e h o u d e n. O o k kun je o p die dag e e n s een k e e r in te rn e tte n e n d e hele w e re ld a fre iz e n o p h e t W o rld W id e W e b. W il je d a a rn a even le kke r w a k k e r g e sch u d w ord en? D at kan, dan g a je gew oon even een rondje m aken in d e M ST-stoel. D it is een appara a t w a a r je in ku n t zitten en a lle kante n o p d ra a it. Als je w e e r to e b e n t aan w a t rustigers. kun je o o k nog eens ro n d k ijk e n bij d iv e rs e o n d e rd e le n v a n d e s te rre n w a c h t zelf. Z o is e r e en zo n n e k ijk e r en een te n to o n ste llin g vol m et d o e -dingen. V o or d e lie fh e b b e rs van een beetje co m p e titie is e r ook nog een b a lo n n e n w e d strijd en e r is u ite r a a rd nog veel m eer. K ortom, e r is altijd w el ie ts leuks te d o e n die dag. D e e ntree is b o ve n d ie n gratis. Het program m a is als volgt: uur uur uur uur uur O penbaar Vervoer Opening en welkom spraatje Exo-pla neten door G overt Schilling De kom eet Hale-Bopp door Robert W ielinga De Hubble-ruim tetelescoop door Eddy Echternach Einde middagprogram m a R eceptie+buffet na afloop w aarnem en het station, éénmaal per uur om 37 minuten over het heel. Na een ruim half uur stap je uit bij de St. Janstraat. Vraag aan de chauffeur o f hij dit wil omroepen. Nu loop je door in de richting waar de bus heen gaat. Vlak voor een villa is er links de Bo- vendonksestraat. Deze loop je door en je gaat met de bocht mee naar rechts, totdat je op "Achter 't H of zit. In deze straat loop je Hoeven uit. Dan bij de eerste T-splitsing linksaf. Dit is de Oude Antwerpse Postbaan. Deze straat loop je zo'n 15 a 20 minuten door. De 2e verharde weg links is de Bovenstraat. Nu is Simon Stevin aan de rechterkant. In totaal is deze wandeling ongeveer 2,5 kilometer. Om uur eindigt het middagprogramma en om uur vindt er een receptie+diner plaats voor diegenen die honger hebben. Dat laatste kan overigens niet anders na zo'n dag. Deze vindt plaats in een restaurant in de buurt van de Sterrenwacht. Na de receptie is nog niet alles afgelopen, want wat is nou een sterrenkunde-vereniging zonder een beetje waarnemen? Daarom is er 's avonds de gelegenheid om op de Sterrenwacht Simon Stevin te gaan waarnemen! Dit uiteraard alleen als het helder is. Allemaal flink duimen, dus! Voor diegenen die mee gaan waarnemen is het mogelijk om op een camping te overnachten. Als je de receptie+buffet wilt bijwonen, moet je je wel opgeven. De kosten hiervoor zijn f 30,- p.p.. Ook voor het blijven slapen zal je je moeten opgeven. De kosten hiervoor zullen waarschijnlijk f 15,- p.p bedragen. Opgeven kun je bij: M artijn Hordijk Boxbergerweg 125D 7413 EN Deventer Tel (door de week) Tel (in het weekend) of (door de week) Er zijn een aantal mogelijkheden: - Er zullen bij het station in Etten-Leur een beperkt aantal auto's voor vervoer voor JWG leden gereserveerd zijn. Deze zijn herkenbaar aan een bord met 30 jaar JWG erop. Hel is wel aan te raden, als je van deze mogelijkheid gebruik wil maken, tijdig (tot 12 maart bij Roy Keeris) te laten weten met hoeveel en hoe laat je van plan bent aan het station te staan. - Je kunt een treintaxi nemen, dit kost fl. 6,-. Op vertoon van je treinkaartje kun je deze bij het loket kopen. - Hel is ook mogelijk om met bus te gaan. Deze vertrekt, vanaf H iernaast: Op de Sterrenwa S im on Ste is een tentoonstc lin g v o l mt doe-dingei

36 KERE De dag loopt langzaam ten einde. Het wordt langzaam weer wat kouder, de zon gaat richting de horizon en spoedig zal de nacht aanbreken. De JW G'er ziet dat het onbewolkt is en is blij dat hij spoedig zijn telescoop buiten kan gaan zetten, het zal immers snel donker worden. Althans, dat zou moeten. Op de meeste plaatsen in Nederland (en ook daarbuiten) is er zoveel strooilicht dat het nauwelijks nog echt donker wordt. Daarom organiseert op 5 april 1997 de stichting International Dark Sky Association Nederland de "Donkere Nacht van Nederland". Hettie Dales D it a rtik e l v ra a g t d e a a n d a c h t v o o r de lich tvervuiling in N e derland. D eze is zo g ro o t d a t N e d e rla n d v a n u it de ru im te 's n a chts d u id e lijk te zien is. D a a r w a a r d e zee b e g int, w o rd t het d o n k e r, zo d a t d e ku st zich d u id e lijk afte kent. D e stich ting D ark S ky gaat p ro beren d a a r w a t aan te doen. W e b e g in n e n m e t d e "D o n k e re N a c h t". E lders o p d e w ere ld, o.a. in A u stra lië en op d e C a n a risch e e ila n d e n is zo'n n ach t al e e n s m et su cce s gehouden. Doe mee T ijdens d eze nacht zullen w e de m ensen in N e d e rla n d o p ro e p e n om van uur tot u u r hun buiten verlich tin g u it te d o e n en d e g o rd ijn e n dicht. A ls veel m ensen dat doen m oet dat een versch il geven in h e t aantal sterren dat je kunt zien aan de hem el. O m d a t ve rsch il o ok e ch t te kunnen aangeve n, d o e n w e een a a n ta l m e tingen. E r zijn d rie v e rs c h ille n d e m e th o d e s w a a ro p w e gaan m eten en dat is de reden v o o r d it stuk. W e w ille n ju llie en d a a rm e e u iteraard o ok a l je fa m i lie, kennissen en vrie n d e n en vriend in n e n, n a m e lijk vra g e n om hieraan m e e te d o e n H e t w ordt n a tu u rlijk h e lem aal le u k om te doen als je e r een a fd e lin g s b ije e n k o m s t v a n k u n t m a ken! H et g a a t hierbij om tw ee va n de drie m e thodes w a a ru it je kunt kiezen. Eerste methode De e e rste m ethode is heel sim pel. Je n e e m t e e n le e g c lo s e tro lle tje. D at rich t je o p het p a n n e tje van d e G rote B eer. Je telt het a a n ta l ste rre n d a t je do o r je closetrol hebt gezien. Dat doe je tw e e k e e r, n a m e lijk v o o r e n na uur. Die beid e g e ta llen s tu u r je o n s o p sam en m et d e plaats w a a r je hebt gestaan. Als je in een grote stad w oont, geef dan even een straatnaam erbij dat is w a t g e m a kke lijk v o o r ons. O o k g ra a g d e tijd e n w a a ro p je de sterren h e b t g e te ld e n w a t v o o r w eer het w as (m ag kort, bijvoorbeeld: heiig, helder, halfb e w o lkt, e nz). Z e t b o ve n d ie n even "close trol" op de kaart. Dat stu u r je naar het a d re s in d it artikel.

37 van Nederland! Tweede methode D e tw eede m ethode is w at m oeilijker. D ie n o e m e n w e z e n itfo to g ra fie. D it h o u d t in d a t e r m et e en fo to to e s te l o p statief, recht o m h oog (h et Z enit), een foto w ordt gem aakt. Bij het m aken v a n d e fo to z ijn e e n a a n ta l d in g e n b e la n g rijk om d e re su lta te n m et e l k a a r te kunnen vergelijken. - G e b ru ik bij v o o rke u r een 400 A S A film - B e lich t o n g e ve e r 80 seco n d e n - M aak 2 fo to 's, e e n tje v ó ó r uur en eentje tijd e n s d e ve rd u iste rin g s periode. D e fo to 's kunnen o p g e stu u rd w orden n aar de stichting die h ie ro n d e r is g e noem d. O ok w e e r m et d e plaats w aar d e fo to 's zijn g e nom en, d e tijd en en w a t v o o r w e e r het w as. G e e f bove n d ie n even d e g e g e ve n s o p o v e r hoe je d e fo to h e b t g e m a a kt als je ander m ateriaal of andere belich tin g stijd e n hebt gebruikt. A lle in zen dingen gra ag stu re n naar: Zenitfoto. Stichting Dark Sky Association Nederland Postbus AC Zutphen De m e tin g e n d ie ju llie o n s opstu re n w o rd e n d o o r o n s u itg e w e rk t. H ie r d o o r kunnen w e een so o rt la ndkaart v a n d e lic h tv e rv u ilin g in N e d e rla n d en B e lg ië m ake n. M et b e h u lp van sa te llie te n is al e e n s heel E u ro p a, op d ie m a n ie r in ka a rt g e b ra c h t. D eze ka a rt is te zien in fig u u r 1. H et is hier a b s o lu u t n ie t m o e ilijk om a lle g ro te steden of grote industriegebieden, zo a ls h e t R u h rg e b ie d te n o o s te n van L im b u rg, in E u ro p a te v in d e n. M et deze kaart kun je nu o o k kijken w aar je het beste land vindt om je o u d e rs o v e r te h a le n nu e e n s n a a r to e te g a a n o p v a k a n tie. H e t b e s t b e n je dan in een gebergte. T w ee o pvallend d o n k e re v le k k e n zijn te z ie n o p de plaats van de A lpen en de A penijnen. V o o r een m o o ie h e m e l m o e t je d us z e k e r n ie t n a a r het zuid en van E n g e land gaan! H et zal je e ch te r o o k w el zijn o p g e va lle n dat th u is blijven o o k niet e ch t een goede optie is. A l blijkt hier w el w e e r e e n s d a t je in d e R a ndsta d w e l heel erg in het n adeel bent d a n w a n n e e r je e rg e n s in D re n th e w o o n t. En o n z e z u id e rb u re n d o e n h e t o o k n ie t e c h t g o e d. m e d e d o o r d e (snel)w egverlichting die d a ar o ve r al is. (In N e d e rla n d w o rd e n een h e le boel sn e lw egen a lle e n van reflector- p a a ltje s v o o rz ie n.) H et is b e la n g rijk d a t z u lk e ka a rte n g e m a a k t w o rd e n, w a n t o nze stichting p ro b e e rt d aarna w a t te d o e n aan die lic h tv e rv u ilin g. D aarom geven w e o o k een brochure uit, w a a rin sta a t w a t je in en om huis ku n t doen om lich tve rvu ilin g te voor- Figuur 1. Satellielbeeld van de lichtvervuiling in Europa.» ** ' % V - * f r - j t... ; V > ::n F - ' f ' v ~ N *

38 m Fig. 2. Sportvereningen en met name de grotere voetbalclubs, maken vaak gebruik van terreinverlichting om zo het veld tot in de late uurtjes van de dag te gebruiken. Helaas wordt bij installatie niet overal gelet op het "verbruiken" van het strooilicht.hierboven links een voorbeeld van een goede en rechts een foutieve verlichting. ko m e n. B ijv o o rb e e ld d e b u ite n la m p e n in d e tu in e e n "h o e d je " g e ve n om te vo o rko m e n d a t e r licht om hoog s tra a lt. In fig u u r 2 kun je z ie n hoe een ve rke e rd e s o o rt v a n ve rlich tin g, in d it g e va l van een s p o rtv e ld, een enorm e hoeve e lh e id licht o n g e b ru ikt de ru im te in s lin g e rt. N a d a t d e la m pen ve rvangen w a re n is d e foto aan de re ch te rka n t gem aakt. D e ze geeft aan hoe het d us w el zou m oeten. D e g ro o ts te bro n van lichtve rvuilin g is nam elijk de verlichting die om hoog stra a lt. D at licht g a a t de lu cht in en ve rlicht h ooguit d e vo gels en de w o l ke n. D a t kun je h e e l g o e d zie n als h e t b e w o lkt is. D e g ro te ste d e n kun je v a n v e rre z ie n o m d a t d e w o lke n boven een stad een oranje kleur hebb e n. D a t is a lle m a a l lic h t w a a r w e niets m ee doen. s c h ie n m e t m o e ite ste rre n m et het b lote oog zie n. A ls je in een d o n k e r g e b ied zit (b ijvo o rb e e ld F riesland o f d e W a d d e n e ila n d e n ) dan kun je zo n d e r m o e ite al m e e r dan 1000 zien D at is d us bijn a 3 ke e r zoveel. In het ideale geval, bij een e xtreem rustige a tm o sfe e r, a b so luut geen bew olking e n m id d e n o p d e o c e a a n, v e r v a n w e lk s tro o ilic h t d a n o o k, m o e t h e t zelfs m ogelijk zijn om er bijna 300 te zie n!. D o o r d e v e rlic h tin g in N e d e r land a lle e n m a a r naar b eneden te laten schijnen zouden d e ste rre n beter zic h tb a a r kunnen w orden. D a a r k u n n e n ju llie a a n m e e h e lp e n als je m e e d o e t aan d e m etingen. A ls w ij a lle m e tin g e n h e b b e n v e rw e rk t zullen w e d e resultaten in d e U nive r su m z e tte n, z o d a t je kunt z ie n hoe het in jo u w o m g e vin g m et d e ve rlich tin g is g e s te ld. D u s d o e a lle m a a l m ee, het is hard nodig!!!! * * Nog een (broei)kas effect D e g ro o ts te b o o s d o e n d e rs z ijn te zien in fig u u r 3. D e hoeveelheid licht d a t d o o r d e z e k a s s e n d e h e m e l in stra a lt is w e rke lijk enorm. D at is b o ve n d ie n lich t dat jo u w ste rre n h e m e l o n z ic h tb a a r m a a kt. W a n t h o e m e e r ve rlich tin g e r n aar boven sch ijn t, hoe m in d e r s te rre n e r te zie n z ijn. P ro be e r het m a a r e ens uit. In een grote s ta d kun je, a ls h e t h e ld e r is, m is Fig. 3. De kassen, aartsvijand nr. 1 voor een donkere nacht. We kunnen hier rustig spreken van een "tweede broeikaseftekt".

39 El ent ai re deeltjes.. De legostenen van het Heelal Deel 2 Marcel Vonk Kernfusie V o o rd a t w e v e rd e r gaan, e e rs t m aar e e n s e e n s tu k je s te rre n k u n d e. H eb je je w e l e e n s a fg e v ra a g d h o e h e t k o m t d a t e e n s te r b ra n d t? Z o a ls je m is s c h ie n w e l w e e t h e e ft a lle s d a t brandt zuurstof nodig. Z u urstof is één van de gassen w a a r lu cht uit bestaat. Z e t m a a r e ens e en glas o v e r e en w a xin e lich tje heen, zodat e r geen verse lucht m e e r bij kan kom en. (W el even a a n je o u d e rs v ra g e n! Ik w il g e e n b ra n d o p m ijn g e w e te n h e b b e n...). N a n iet a l te lange tijd zal je zien dat het v la m m e tje d o o ft - e r is g e e n v e r s e z u u rs to f m e e r e n d u s k a n h e t ka a rsje nie t m e e r branden! In d e ruim te is h elem aal geen lucht, en d u s o o k g e e n zu u rsto f. H o e kan h e t d a n d a t s te rre n to c h b ra n d e n? H e t a n tw o o rd is e e n v o u d ig : ste rre n b ra n d e n h e le m a a l n ie t! W a t e r w e l g e b e u rt is een p ro ce s dat w e k e rn fu s ie n o e m e n. H e t w o o rd 'k e rn ' z e g t h e t a l: d ie k e rn fu s ie h e e ft ie ts te m a ken m et d e e le m e n ta ire d e e ltje s w aaruit d e s te r bestaat. D e m eeste ste rre n b e sta an vo o r het g ro o ts te d e e l u it d e s to f w a te rs to f. E en w a te rs to fa to o m is h e t e e n v o u digste ato o m d a t e r bestaat: d e kern b e s ta a t u it é én p ro to n e n d a a r o m heen cirke lt één e le ktro n. H et o p één na e e n vo u dig ste ato o m is h e t h e liu m atoom. H elium is het gas d a t m eesta l in de b a llo n n e tje s zit d ie je o p de k e rm is k rijg t. H e t h e liu m a to o m b e sta a t uit tw ee protonen, tw ee n e u tro nen en tw e e elektronen. In de vorige Universum hebben jullie het eerste deel van dit artikel over elementaire deeltjes kunnen lezen. Ik heb verteld wat molekulen en atomen zijn en ik heb verteld dat er zo'n honderd verschillende soorten atomen zijn, die allem aal uit protonen, neutronen en elektronen bestaan. Kijk het artikel uit de vorige Universum nog m aar eens door, dan gaan we daarna verder met onze speurtocht naar de elem entaire deeltjes. N u g e b e u rt e r in ste rre n ie ts heel bijz o n d e rs. Z o a ls je w e e t z ijn ste rre n e n orm z w a a r en d us w o rd e n d e d e e l tje s d ie in h e t m id d e n van een s te r zitte n d o o r de zw a re b u ite n la g e n van d e s te r ontze tte n d h ard o p e lka a r g e p e rs t. B ij d a t o p e lk a a r p e rs e n g e b e u rt e r iets vreem ds. A ls je nam elijk een p roton e n een elektron heel hard op e lka a r d ru kt kunnen ze plotseling 's a m e n s m e lte n ' e n in e e n n e u tro n ve ra nderen! S tel je nu e e n s v o o r d a t w e b e ginnen v a n e e n s te r g e b e u rt. W e lis w a a r h e e ft een s te r ie ts m e e r tu sse n sta p p en nodig d a n ik h ie rboven heb besch re ve n, m a a r h e t ko m t e ro p neer d a t bijna elke s te r w a te rsto f in helium om zet. B ij d a t o m ze tte n g e b e u rt iets b ijzonders. In elk ato o m z it nam elijk e en b e p a a ld e h o e v e e lh e id e n e rg ie. D enk m a a r aan p a kken yo g hurt: d aar s ta a t o o k a ltijd o p h o e v e e l e n e rg ie (h o e ve e l kilojoule') zo'n pak bevat. S tel je nu e e n s v o o r dat een w a te r s to fa to o m e v e n v e e l e n e rg ie b e v a t m e t v ie r w a te rs to fa to m e n z o a ls in als vijf p a kke n yo g h u rt en een helium fig u u r 1. D a n h e b b e n w e d u s v ie r p ro to n e n e n v ie r e le k tro n e n. A ls er n u tw e e m a a l e e n p ro to n m e t e e n e le k tro n 's a m e n s m e lt' h e b b e n w e nog tw ee protonen, tw e e elektronen e n tw e e n e u tro n e n o v e r. D o e d ie w e e r b ij e lk a a r d a n je h e b t... een heliu m atoom! D it is p re cies w a t e r in het bin n en ste a toom e ve nve el a ls n e g entien p ak ken yo g h u rt. V o o rd a t de v ie r w a te r s to fa to m e n s a m e n s m e lte n h e b b e n w e d us v ie r m aal vijf = tw intig pakken yoghurt-energie. N a a flo o p h e b b e n w e é é n h e liu m a toom en du s negentien pakken energie, over. W a t is e r m et dat tw in tig ste p a k ge-

40 4 w aterstofatom en P 'O o' Q. o *. e> HELIUM -atoom - 2 protonen - 2 neutronen - 2 elektronen Figuur 1. Hierboven de vorming van een heliumatoom uit vier waterstofatomen. Met de tekst uit de tweede kolon op pagina 7 moet het te begrijpen zijn. beurd? Nu komt het: dat is om gezet in licht en w arm te! D e te kenin g in fig uur 2 laat zien hoe je deze ener- gie-overdracht m oet voorstellen. Het is dus het licht en de warm te dat de zon uitstraalt! Er 'brandt' helemaal niets zoals je ziet er w orden alleen atom en in e lka a r om gezet. Daarbij komt energie vrij en daardoor kan de Zon (en kunnen alle sterren) stralen! Nog meer deeltjes! G oed, voorlopig w eer even genoeg sterrenkunde - verder m et onze jacht op elem entaire deeltjes. Het verhaal blijkt m et de ontdekking van de protonen, neutronen en elektronen nam elijk nog lang niet af te zijn. Langzaam m aar zeker w erden er m eer en m eer deeltjes ontdekt. Oorspronkelijk w aren dat nog deeltjes die een logische uitbreiding op de natuurkunde vorm den, zoals bijvoorbeeld het fo ton (het deeltje w aar licht uit bestaat) en het positron (een 'broertje' van het e le ktro n d at nodig is om som m ige kernreacties te beschrijven). M aar u ite in d e lijk w erden er steeds m eer en steeds vreem dere deeltjes ontdekt waarvan niem and m eer wist waar de natuur ze nou precies voor nodig had. De situatie w erd zelfs nog minder overzichtelijk m et alle die verschillende atoom soorten. Het werd tijd d a t er w e e r e ens iem and een slim m e ontdekking deed... G e lukkig w erd d ie slim m e o n td e k king uiteind elijk ook gedaan. O f e i genlijk: er werden een heleboel slim me ontdekkingen gedaan en al die ontdekkingen bij elkaar hebben g e leid tot een schem a waarin alle elem entaire deeltjes een plaats hebben. Dit schem a wordt ook w el het standaardm odel genoemd. Quarks Eén van de belangrijkste ontdekkingen die tot het standaardm odel hebben g eleid w as de o n td e kkin g dat protonen en neutronen niet zulke 'elem e n ta ire ' d e e ltje s w a re n a ls m en a ltijd had g e d a ch t. N e t z o a ls een atoom niet ondeelbaar bleek te zijn, zo bleken o o k protonen en n eu tro nen (en nog een h e le b o e l a ndere deeltjes) op hun beurt w eer uit kleinere deeltjes te bestaan. Deze deeltjes werden de quarks genoemd. Nu zijn die quarks vreem de deeltjes. Om te beginnen zijn ze zo o n tze t tend klein dat w e ze w aa rsch ijnlijk n ooit z u lle n ku n n e n z ie n. Je kunt qua rks alleen op alle rle i hele in g e w ikkelde m anieren w aarnem en. Bijvoorbeeld door er andere deeltjes op te laten botsen en te b ekijken hoe die deeltjes teruggekaatst worden. M aar er is nog iets a nd ers aan de hand m et de quarks: ze kom en nam elijk altijd in groepjes van tw ee of drie voor. Dat komt doordat de kracht d ie q u a rk s b ij e lk a a r h o u d t h e e l anders w erkt dan alle andere krachten in de natuur. De m eeste aantrekkende krachten in de n a tu u r w o rd e n z w a k k e r a ls de afstand tussen de dingen die elkaar aantrekken kleiner wordt. Denk m aar aan een m agneet en een stuk ijzer: als ze vlak bij elkaar zijn is het erg lastig om ze van elkaar af te halen, m aar als je een m agneet op een meter afstand van een stuk ijzer houdt gebeurt er bijna niets. O f denk aan de zwaartekracht: hoe verder weg je in de ruim te bent, hoe m inder je door de z w a a rte k r a c h t v a n de A a rd e wordt aangetrokken. Nu is het vreem de dat het bij quarks precies andersom is. Hoe ve rder je d ie q u a rk s van. e lk a a r h o u d t, hoe harder ze aan elkaar trekken. Het is dus sim pelw eg onm ogelijk om twee quarks uit elkaar te halen: ze gaan elkaar steeds harder aantrekken en uiteindelijk blijven ze toch bij elkaar! Het standaardm odel Oorspronkelijk dacht men dat er twee so o rte n q uarks b esto nden. Bij g e brek aan betere nam en w erden die 'up' en 'dow n' (E ngels vo o r 'op' en 'neer') genoem d. Uit deze quarks zijn v e e l v a n d e b e k e n d e d e e ltje s gem aakt: zo bestaat een proton bijvoorbeeld uit twee up-quarks en één down-quark, en een neutron uit één up-quark en tw ee down-quarks. M aar het bleek dat de up- en downquarks niet alleen waren: ze hadden allebei een 'broertje'. Deze broertjes leken sprekend op de up- en downquarks, m aar w aren veel zwaarder. Nu zou je m isschien verwachten dat deze nieuwe quarks 'links' en 'rechts' of iets d e rg e lijks genoem d zouden w orden, m aar n a tu u rlijk bedachten de natuurkundigen w eer iets anders.

41 Figuur 2. Energieoverdracht hier van links naar rechts en voorgesteld m et behulp van de energie in een pak m elk o f yogurt zitten. H ier geldt: rechts ontbreekt 1 pak melk dus de energie die erin zat is vrijgekomen als waarmte e.d. De zware quarks w erden, ook weer in het Engels 'strange' (vreem d) en 'charm ' (charm e) genoemd. Het leek er even op dat de oude G rieken w eer gelijk zouden krijgen: precies weer vier 'elem enten': up, down, strange en charm! M aar d at duurde niet lang... er werd nog een quark ontd e kt! A lw e e r een b ro e rtje van het d ow n-q uark, m aar d it b ro e rtje w as nóg veel zw aarder dan het strangequark. Het nieuw ontdekte quark werd e e r s t 'b e a u ty ' (s c h o o n h e id ) g e noemd, m aar de naam werd later in 'bottom ' (onderkant, bodem ) ve ra n derd. M isschien valt je nu iets bijzonders op. Eerst leek het erop dat het up- en dow nquark allebei één broertje hadden. Nu b le e k h et d o w n q u a rk nog een broertje te hebben... dus w aarom zou h et u p-q u a rk n ie t o ok nog een d e rd e fa m ilie lid h e b b e n? D at dachten de natuurkundigen ook, en dus ging men hard op zoek naar het ontbrekende quark, d at m aar alvast 'top' (bovenkant, top) werd genoemd. Nu is het probleem m et het top-quark d at het (als h et al b e sta a t) enorm zw aar m oet z ijn : z e k e r tw in tig d u i zend keer zo zw aar als het up-quark. M isschien denk je nu: dat m aakt het toch alleen m aar m akkelijker om zo'n quark te vinden en te herkennen? D a t is n ie t h e le m a a l w a a r, en de reden daarvoor is dat top-quarks ook v re s e lijk z e ld za a m zijn. D at h e e ft direct te maken m et de grote massa van h et q u a rk: hoe z w a a rd e r een deeltje is, hoe m oeilijker het vo or de natuur is om zo'n deeltje te maken. B ekijk het m aar zo: als jij m oet kiezen tussen sjouwen m et w andtegeltjes of sjouwen m et rotsblokken kies je natuurlijk voor de lichte tegeltjes. De natuur denkt er precies zo over en d us kom t h et m aar heel zelden vo or dat e r een top-quark ontstaat. D a t m a a kt h et n a tu u rlijk o o k ve e l m oeilijker om zo'n quark te vinden! Z o m o e ilijk z e lfs d a t to t e e n ja a r geleden niem and het top-quark ooit had waargenom en. Inm iddels is daar (denkt men) verandering in gekom en. V orig ja a r is er een groep onderzoekers geweest die bew eerden d at ze het top-quark bij hun proeven w aren tegengekom en. Men is nog steeds bezig met het controleren van die bewering, m aar het lijkt erop dat de onderzoekers gelijk hebben en d a t het top-quark inderdaad bestaat. Hebben w e daarm ee nu alle quarks gevonden? O f hebben de drie quarkfam ilies m isschien allem aal nóg een broertje? O f twee, of drie, of...? Op die vraag zijn tw ee antwoorden te geven. Het eerste is dat de volgende 'b roertjes' w aarsch ijnlijk nóg zw aarder zouden zijn en dus nog m oeilijker te vinden. Z elfs a ls ze zouden bestaan is het dus m aar de vraag of we ze ooit zullen w aarnem en. M aar het lijkt w aarschijnlijk d at beide families e cht na het d erde b ro e rtje o p h o u den. W aarom dit precies zo is kan ik erg m oeilijk uitleggen, m aar het komt erop n e e r d at e r uit bepaalde w iskundige th eorieën volgt d a t er precie s d rie fa m iliele den in elke deeltjesfam ilie zouden m oeten zijn. Leptonen Z e s q u a rk s, m e e r n ie t... Z o u het leven in de natuurkunde dan eindelijk e cht e e n voudig w o rd e n? Toch niet helem aal. W ant we hebben het nu pas o ver één soort van deeltjes gehad! De quarks zijn de deeltjes die de sterke kernkracht voelen. Zoals je m is s c h ie n w e l w e e t z ijn e r in de natuur verschillende soorten krachten. Er is b ijvo orbeeld de zw aartekracht die alles naar de Aarde (maar natuurlijk ook naar andere planeten of sterren) trekt, of de m agnetische (als ik heel precies ben m oet ik zeggen: de elektrom agnetische) kracht d ie z o rg t d a t d e p o le n va n tw e e m agneten elkaar aantrekken. De sterke kernkracht is ook zo'n natuurkracht: het is de vreem de kracht tussen de quarks w aar ik het hierboven over had. Om het rijtje com pleet te maken: er besta at ook nog een zw akke kernkracht, m aar daar zal ik het verder niet o ver gaan hebben. N ie t a lle d e e ltje s v o e le n d e ste rke Universum

42 kernkracht. Het is eigenlijk net als bij magneten: ijzer w ordt daar wel door a angetrokken, m aar p ap ie r bijvo orb eeld n ie t. Zo g a a t h et o ok b ij de sterke kernkracht: een elektron heeft bijvoorbeeld helem aal geen last van de ste rke ke rn kra cht. H et e le ktron blijkt bij een heel andere groep van deeltjes te horen - een groep die de leptonen w ordt genoem d. (De deeltjes die uit quarks bestaan w orden ook wel hadronen genoem d). Je ziet het: aan vreem de nam en geen g e brek. Neutrino s? Bij de groep van de leptonen hoort ook nog een a nder bekend deeltje: h e t n e u trin o. O n d a n k s z ijn naam heeft d it d eeltje trouw ens helem aal niets m et het neutron te maken! Het neutrino is vooral in de sterrenkunde erg populair. De reden hiervoor is dat sterrenkundigen m om enteel m et een g ro o t p ro b le e m zitte n : ze zijn iets kwijt. Dat klinkt heel flauw, m aar het is echt zo: de w iskundige m odellen die gebruikt w orden om de geschiedenis van het Heelal te beschrijven leveren prachtige resultaten... als je aanneem t dat er in het Heelal ongeveer tien keer zoveel m assa is als er lijkt te zijn! (V oor wie niet w eet wat 'm a ssa ' is: m assa is z o ie ts als de 'h o e v e e lh e id s to f' w a a ru it ie ts is opgebouwd). Oftewel, er zijn een heleboel deeltjes zoek! Het zou wel eens kunnen dat d it allem aal neutrino's zijn. H et verve le n d e van n e u trin o 's is n a m e lijk dat ze haast niet te 'zien' zijn: ze zijn helem aal nergens gevoelig voor. Je kunt een neutrino door een d uizen den kilom eters dikke loden m uur sturen zonder dat het er iets van merkt! P ro b e e r zo 'n d e e ltje m aar e ens te vangen om het te bestuderen... Nu is er één probleem pje: we weten ook niet zeker o f het neutrino eigenlijk wel m assa heeft. Er bestaan namelijk ook deeltjes die helem aal niets wegen! O ok niet een heel klein beetje... helem aal niets! A ls het neutrino o ok zo'n deeltje is kan het natuurlijk ook nooit de 'verdwenen m assa' verklaren. Voorlopig is h et e nige d at w e w eten d at het n e u trin o in e lk g e v a l h e e l w e in ig w eegt - toekom stige proeven zullen h o p e lijk u itw ijzen o f h et e cht niets w eegt, o f d at h et n e u trin o v e ra n t w o o rd e lijk is vo o r de o n tb re ke n d e m assa in het Heelal. En nu kom t er een bekend verhaal. H e t e le k tro n b le e k n a m e lijk e en z w a a rd e r b ro e rtje te h e b b e n... Je voelt het m isschien al aankom en: er zijn drie elektron-achtige deeltjes en d rie n e u trin o -a c h tig e d e e ltje s. De b ro e rtje s va n h et e le ktro n w orden het m uon en het tau genoem d, en de bijbehorende n eu trin o-bro ertjes het m u- en het ta u -n e u trin o. K e nnelijk w as de fantasie van de natuurkundigen eindelijk op. Golven of deeltjes? Nu heb be n w e d an e in d e lijk b ijn a a lle d e e ltje s g eh ad. U it de v ie re n tw in tig d e e ltje s d ie h ie rb o ven g e noemd zijn lijkt het hele Heelal opgeb ouw d te zijn. M aar e r is nog een k le in e v e rra s s in g. D ie v e rra s s in g komt bij de krachten die ik al eerder n o e m d e v a n d a a n. E r z ijn in de natuur vier krachten: de zwaartekracht, de elektrom agnetische kracht en de sterke en zw akke kernkracht. Deze krachten worden van het ene op het a n d e re d e e ltje o v e rg e b ra c h t d o o r golven. G een g olven in het w ater, m a a r g o lv e n in de ru im te. W a a r schijnlijk kun je je daar heel moeilijk iets bij voorstellen, m aar laat ik een voorbeeld geven: licht is bijvoorbeeld zo n golf. Om precies te zijn: licht is de g o lf d ie de e le ktro m a g n e tisch e kra ch t van h et ene op h et a ndere deeltje overbrengt. Ik kan helaas niet precies uitleggen w at er golft en hóe het precies golft, m aar het belangrijkste is d at je m et bepaalde proeven kunt laten zien dat er iets golft. Tot zover niets aan de hand... totdat uit andere proeven opeens bleek dat licht uit deeltjes bestond! Nu is er in de natuurkunde veel m ogelijk, m aar iets kan nooit tegelijk een golf en een deeltje zijn. De natuurkundigen stonden voor een groot raadsel: er waren twee soorten proeven die elkaar dom w e g te g e n s p ra k e n, en to ch leke n allebei de proeven juist te zijn! Quantenm echanica O ver de uiteindelijke oplossing van dit raadsel kan ik niet al te veel vertellen. De reden daarvoor is dat die oplossing de quantummechanica was, een heel nieuw e natuurkundige theorie d ie zo in g e w ik k e ld is d at ik er m a kke lijk nog een h ele reeks van a rtike le n o ver kan sch rijven (m aar laat de hoofdredacteur dat m aar niet lezen). Heel in het kort komt het erop neer dat licht óf een golf, óf een deeltje is, m aar n ooit a lle b e i te g e lijk. En het m ooiste is: w elke van de tw ee vo r men licht aanneem t hangt af van het experim ent dat je doet! W aar het om gaat is het volgende: er blijken dus nog m eer deeltjes te zijn - de deeltjes die de krachten overbrengen. Deze deeltjes worden ook wel ijkb o so n e n gen oem d. E le ktro m a g netism e en zwaartekracht hebben er allebei eentje: het foton en het graviton. De zw akke kernkracht heeft er drie (het Z-boson en de tw ee W -bosonen) en de sterke kracht heeft er m aar liefst acht: de zogenaam de gluonen. En daarm ee hebben w e dan eindelijk a lle deeltjes gehad! In tabel 1 heb ik het geheel nog eens s a m e n g e v a t: h e t s ta n d a a rd m o d e l van de elementaire deeltjes, waarvan w e nu d e n k e n d a t h e t h e t e n ig e echte goede en com plete m odel is om de natuur mee te beschrijven. Nou ja Natuurkundigen zouden natuurkundigen niet zijn als ze niet toch op hun th e o rie ë n zo u d e n te ru g ko m e n. Zo blijken er in het standaardm odel toch nog w a t m e e r d e e ltje s te ku nnen bestaan: de zogenaam de resonanties. O ok is er sprake van dat het model m isschien wel met een extra ijkboson zou m oeten w orden uitgebreid: h e t zo g e n a a m d e H igg s-b oso n. Dit deeltje b rengt niet zoals de andere ijkbosonen een kracht over, m aar is om- puur theoretische redenen toch hard nodig. Het probleem is alleen dat ook het Higgs-boson nog nooit is waargenom en... Het leek er onlangs even op dat een heel ander deeltje, dat niem and had

43 STANDAARDM ODEL VAN DE ELEMENTAIRE DEELTJES Quarks Up Down Charm Strange Top Bottom Leptonen Elektron Neutrino Muon Mu-Neutrino Ttau Tau-Neutrino IJkbosonen Foton (elektromagnetisme) Graviton (zwaartekracht) Z-, W-bosonen (zwakke kernkracht) Gluonen (sterke kernkracht) Higgs-boson??? Tabel 1. Standaardm odel elem entaire deeltjes en natuurkundige krachten voorspeld, wél w as w aargenom en. Een bepaalde groep onderzoekers beweerde nam elijk dat quarks toch niet de allerkleinste deeltjes waren, m aar dat ook quarks w eer uit kleinere deeltjes w aren opgebouwd. H et vreem de is nu dat dit volgens de theorie van het standaardm odel volkom en onm ogelijk is! Gelukkig voor het standaardm odel lijkt het erop dat deze bewering niet klopte - de 'ontdekkers' van het n ie u w e d e e ltje h e b b e n z e lfs h un th e o rie n o o it gepubliceerd! Een heel andere nieuwe ontw ikkeling is de zogenaam de string-theorie. Deze theorie zegt dat elementaire deeltjes geen kleine 'kogeltjes' of 'puntjes' zijn, m aar dat het in feite kleine 'touwtjes' zijn (het woord 'string' is Engels voor 'snaar1). Het blijkt dat deze theorie allerlei prachtige voorspellingen doet. Zo is h et b ijv o o rb e e ld h eel g o e d m o g e lijk om zw aartekrach t m et strin g th e o rie te b esch rijven - ie ts d at m et h e t s ta n d a a rd m o d e l m et heel veel m oeite m aar een heel klein beetje wil lukken. Er is echter nog enorm veel onbekend over deze strings, dus of de theorie ook inderdaad een goede vervanger van het standaardm odel is zal in de toekomst m oeten blijken... je dat begint te denken blijkt er opeens niets van je theorieën te kloppen. N atuurlijk heeft niem and er enig idee van hoe w e over honderd jaa r tegen elem entaire d eeltje s aan zullen kijken, m aar het is heel w aarschijnlijk dat een artikel over precies hetzelfde onderwerp er dan héél anders uit zal zien. Er valt nog van alle s te ontdekken aan d e le g o steentjes van het Heelal! ad v erten tie Tenslotte Ik heb in deze twee artikelen geprobeerd om jullie een beeld te geven van de theorieën die er op het m om ent zijn o ver de a lle rkle in ste d eeltje s - zeg m aar: de legostenen w aaruit het Heelal is opgebouwd. Zoals je wel hebt kunnen lezen hebben de schei- en natuurkundigen het in het verleden nog al eens fout gehad, en het is dan ook helem aal niet zeker dat de theorie die we nu hebben wel de juiste is. Dat is m isschien wel het leuke van de natuurkunde: je weet nooit w anneer iets 'af' is, en net als sportief, uitdagend, ondernemend voor meer informatie over 5tufl»emogoli fcheden ( ol sctwrjl naar. U n iv e rs ite it T w e n te. B u re a u S tu d ie v o o rlic h tin g. A n tw o o rd n u m m e r S0Q V B E n s c h e d e \ Igeen po sue ge l plakken )

44 Landelijke Bijeenkomst 1997 in Utrecht He t fe e s t h o u d t m aar n ie t o p : de fe e std a g te r ere va n h e t 3 0 -ja rig b e s ta a n v a n de JW G is n o g m aar n e t a c h te r de ru g o f de la n d e lijk e b ije e n k o m s t s ta a t a lw e e r v o o r de d e u r! Na o n s u its ta p je n a a r L eiden va n v o rig ja a r w o rd t de b ije e n k o m s t d it ja a r w e e r in U tre c h t g e h o u d e n, en w el in 'd ie n s te n c e n tru m De B a rkel'. Voor wie niet w eet wat een landelijke bijeenkom st is zal ik het nog even k o rt uitleggen: op een la n d e lijk e b ijeenkom st krijg je de kans om behalve je eigen afdelingsgenoten (als je die al hebt) ook eens andere JW G -ers uit het hele land te ontm oeten. D aarnaast is het natuurlijk een enorm g eze llige sterre nku ndedag m et een aantal heel interessante praatjes en een spectaculair pauzeprogram m a! V oor wie nog nooit op een LB gew eest is: dit mag je nièt missen! En tegen iedereen die al wel eens gew eest is hoef ik eigenlijk niets te zeggen... Wat gaan we doen? N a tu u rlijk z ijn e r w e e r d rie h e e l b o e ie n d e le z in g e n g e p la n d. Zo is e r b ijv o o rb e e ld e e n le z in g va n T o n S paninks die laat zien hoe hij zijn eigen sterrenw acht h e e ft g e b ouw d. O ok zal hij u itle g g e n hoe je z e lf een C C D -c a m e ra k u n t m a ke n! V e rd e r is o u d e b e k e n d e Maarten Kleinhans w eer eens van de partij: hij gaat een praatje houden over de sterrenkunde van een prehistoriër. Voor de derde lezing staat voorlopig professor Hugo van W oerden op het program m a, hoew el het nog niet zeker is of hij op de LB kan komen. Dat blijft dus - net als het onderwerp van zijn lezing - nog even een verrassing! O ok in de pauzes is er natuurlijk voldoende te beleven: de bekende inform atiestands zijn w eer allem aal aanw e zig, en ook de JW G -brochurestand zal er staan. Er is een knutselhoek, een springschijfjesspringwedstrijd, een computerstand en natuurlijk het wereldberoem de JW G -café. V erder kun je alles te weten komen o ver de JW G -kam - pen en alle andere activiteiten van de JW G. En natuurlijk w ordt het gewoon een enorm gezellige dag! Kortom : je m oet wel een héél goede reden hebben om niet naar de LB te komen... Voor wie, hoe duur, waar, wanneer? De landelijke bijeenkom st w ordt gehouden op zaterdag 19 april 1997 in dienstencentrum 'De Barkel' aan de Jan van A rkelstraat 59 in Utrecht. A ls je m et het openbaar ven/oer kom t neem je vanaf het centraal station stadsbus 6 naar Hoograven. Je stapt uit bij de halte 'Smaragdplein' (6e halte; vraag eventueel of de chauffeur de halte wil om roepen), en gaat voorbij de bushalte aan de linkerkant de Aquam arijnlaan in. De eerste straat rechts is de Jan van Arkelstraat. 'De Barkel' is num mer 59, aan het eind van de straat aan de rechterkant. W ie m et de auto komt kan de afslag 'Utrecht Oost' van de A12 nemen, en bij het verkeersplein d a tje vrij snel tegenkom t ('t G oy p le in') lin ksa f gaan. H oud vo o r het plein rechts aan - je zit al snel op het verkeerde wegdeel! Je kom t nu op de 't Goylaan, en neem t hier de derde straat rechts: de C on. E rzeijstraat. De 6e straat rechts is de Aquam arijnlaan; zie verder de openbaar-vervoer-beschrijving. Aan het begin van de Jan van A rkelstraat is een w inkelcentrum pje w aar parkeergelegenheid is. De landelijke bijeenkom st begint om uur en duurt to t uur. N atuurlijk is iedereen - JW G -lid of geen JW G -lid - van harte welkom. Neem dus vooral je broertjes, zusjes, neefjes, nichtjes, vriendjes en vriendinnetjes mee. De toegangsprijs van de LB is fl 4,-. Voorafgaand aan de LB w ordt om uur de jaarlijkse Algem ene Ledenvergadering van de JW G gehouden. De toegang daarvoor is natuurlijk gratis. W e hopen jullie allem aal te zien op zaterdag 19 april a.s. Groeten van de LB-com missie: P eije, M arije, M arloes, W o u te r en M arcel. Programma uur A lg em ene le d e n verg a d e rin g u u r O p ening u u r L ezing P ro fe sso r H ugo va n W oerden Het o n d e rw e rp is nog een ve rra ssin g u u r Pauze u u r S te rre n ku n d e in h et leven van een p re h is to rië r d o o r M aarten K le in h a n s u u r JW G -K a m p e n p re se n ta tie u u r Pauze u u r Hoe b o u w je je e ig en ste rre n w a c h t? d o o r T on S p a n in ks u u r U itre ik in g JW G -tro phee uur E inde

45 Cassini zag kom eet inslag Zw akke ionenm otor Robbert-Jan W estrerduin De NASA is bezig de zwakste raketm otor te bouwen voor een ruim tesonde, de ionenm otor. In 1998 zal het eerste ruim teschip m et zo'n nieuwe m otor vliegen. Norm aal heeft een ruim teschip brandstof aan boord die door verbranding de ruim tesonde een bocht kan laten m aken of sneller en langzam er kan laten gaan. In het ruim teschip Deep Space 1 w ordt een m otor gebruikt die w erkt op m et elektrisch geladen d eeltjes, zogenaam de ionen (spreek uit als i-joonen). In de m otor zit 45 kilogram van het edelgas Xenon, met elektriciteit worden de Xenon-atom en stuk voor stuk elektrisch geladen en met hoge snelheid w eggeschoten. Er w orden w einig Xenon-ionen weggeschoten per seconde, hierdoor kan de m otor enkele weken werken op de 45 kg Xenon. Het nadeel is dat er m aar 0,11 gram stuw druk is, bij een normale raketm otor is dat duizenden keren meer. Deep Space 1 gaat de ruim te in m et een gewone raket en d o o r een 'g e w o n e ' ra ke tm o to r za l hij w e g vlie g e n va n de Aarde. Dan pas schakelt men de ionenm otor in en m et de elektriciteit van de zonnencellen worden de Xenon-ionen w eggeschoten. Het zal een hele tijd duren voordat de topsnelheid van kilom eter per uur gehaald wordt. Tijdens de reis passeert Deep Space 1 de kom eet W est-kohoutek-lkem ura en de planetoïde C hrista M cauliffe. M et een spectroscoop gaat het ruim teschip onderzoeken waaruit de hemelobjecten g e m a a kt zijn. V eel a n d e re in s tru m e n te n zijn e r n ie t aan boord, het onbem ande scheepje weegt slechts 100 kilo. H et belangrijkste van de vlucht is het uittesten van de ionenmotor, als alles goed gaat zullen deze m otoren na 2000 meer terug te vinden zijn in de ruim teschepen die naar de verre planeten gaan. (Bron: NRC Handelsblad) Wij waren niet de eerste die een komeet zagen inslaan op Jupiter in 1994 toen Shoem aker-levy 9 verbrandde in de dam pkring van de reuze-planeet. Na de inslag w aren m aanden lang langgerekte donkere vlekke n in de a tm o s fe e r va n J u p ite r te z ie n. Sterrenkundigen hebben berekend dat dit eens in de paar honderd jaar voorkom t. En dat klopt w ant de astronoom Cassini (bekend van de scheiding in de ring van Saturnus) heeft w aarschijnlijk ook de resten van een komeetinslag op Jupiter gezien, een paar honderd jaar geleden. Een J a p a n n e r h e e ft in h e t o u d e a rc h ie f va n de Parijse sterrenw acht gesnuffeld en hij vond tekeningen van de Jupiter. Op 5 decem ber 1690 zag Cassini een opvallend, kogelrond vlekje in de dampkring. In de weken die volgde w erd het vle kje langgere kter en z w a k k e r, n e t z o a ls d e k o m e e tin s la g e n van Shoem aker-levy. Er zijn nog nooit andere vlekjes op J u p ite r g e zie n d ie la n g e r w o rd e n en ve rd w ijn e n. V e rd e r w as het vle kje p lo tse lin g versch enen, dus w aarschijnlijk zag Cassini met zijn kleine telescoop de inslagplek van een komeet. (Bron: Volkskrant) Oude sterren niet zo oud? Een groep van astronom en heeft de leeftijd berekend van sterren in bolvormige sterrenstelsel, de oudste sterren zijn zo'n 15 tot 17 m iljard jaa r oud. Andere astronomen hebben berekend dat het heelal tussen de 8 en de 12 miljard jaar oud is. Sterren ouder dan het heelal, dat kan niet, dus iem and m oet iets verkeerd berekend hebben. Australische astronom en zijn de afstand van de bolvorm ige sterrenhopen opnieuw gaan m eten en berekenen. D oor naar de helderheid van speciale veranderlijke sterren (RR Lyrae) te kijken is de afstand tot die ster te berekenen. Met deze ingewikkelde meetlat bleek dat bolvorm ige sterrenhopen verder weg staan dan w e eerst dachten. De sterren die we zien moeten dan ook helderder zijn dan we dachten, w ant iets dat verder weg staat m oet m eer licht uitzenden dan iets dat dichterbij staan om even helder te zijn. Omdat de sterren helderder zijn m oeten ze m eer brandstof verbruiken, ze leven dan korter. De astronom en denken dat de oudste sterren die we zien een paar miljard jaar jonger zijn dan we eerst dachten, dus dan zouden de leeftijden van het heelal en de oudste sterren wel kloppen m et elkaar. M aar niet alle astronom en zijn het eens m et de Australische sterrenkundigen, daar kunnen ze nog lekker over ruziën. W ie zei dat sterrenkunde een saaie hobby was? (Bron: Astronom y)

46 JA A R V E R S LA G JW G O VER was voor de JW G een belangrijk jaar. Het aantal leden bleef laag: rond de 750. Mede hierdoor moest besloten worden om een Universum te schrappen. Financieel moesten een hoop zaken opgeschoond worden. Op de algem ene ledenvergadering van 11 mei 1996 vonden enkele bestuursmu- taties plaats. Reinout Kleinhans trad af als secretaris van de JWG. Bas Vriesema trad af als penningmeester. Marcel Vonk w erd benoem d als penningm eester en Maarten Butter als secretaris. Jeffrey Bout en W outer van Reeven w isselden van functie. Jeffrey werd het aanspreekpunt voor de kam pen en W outer werd afde- lingscoördinator. Het verenigingsorgaan Universum kwam in 1996 v ijf keer uit. O p de Algem ene ledenvergadering werd besloten om Universum voortaan terug te brengen tot 5 edities in plaats van zes. Om het verlies van het zesde num m er een beetje te compenseren werd de vierde Universum 48 pagina s dik. Als extraatje werd bij het laatste nummer van het jaar een A2 kleu- renposter gevoegd. In 1996 werden twee grote bijeenkomsten voor JWG-leden georganiseerd. De Landelijke B ijeenkom st werd op 11 mei georganiseerd en vond voor het eerst op de Leidse S terrew acht plaats. O n danks de minder centrale ligging kwamen er zo'n 80 JWG'ers: Evenveel als in voorgaande jaren. Tijdens de dag waren er drie lezingen te horen. Professor Frank Verbunt hield een lezing over neutronensterren, Marco Langbroek kreeg iedereen op het puntje van zijn stoel met zijn lezing o v e r d e k o m e e t H y a k u ta k e en E ddy Echternach sloot de dag af met zijn lezing over verre sterrenstelsels. Op de LB werd voor het eerst de JW G trofee uitgereikt aan de afdeling die het grootste deel van zijn leden naar de LB w is t te krijgen. W innaar werd Amsterdam, met 16% van haar leden. O p 6 oktober 1996 w erd in U trecht in schoolgebouw De K leine D ichter" de Landelijke Jongerenbijeenkom st gehouden. Deze bijeenkomst werd als vanouds speciaal voor jongeren tot 15 jaar georganiseerd en was een groot succes. Voorafgaand aan de Landelijke Jongerenbijeenkom st werd een Bijzondere A lgemene ledenvergadering (BALV) gehouden. Hier werd gestemd over de statutenwijziging die de JWG wil doorvoeren. De nieuwe statuten werden door de BALV goedgekeurd. Sinds jaar en dag organiseert de JWG in de zomervakantie een viertal zomerkampen voor alle leden. In 1996 kwam helaas een einde aan de traditionele gang naar Puimichel. Wegens een tekort aan deelnemers kon het kamp financieel niet rond gekregen worden. De twee jongerenkampen in Ootmarsum werden georganiseerd voor leden van 8 t/m 13 jaar. Er namen 55 jonge leden deel aan deze kampen. Het ouderenkamp voor leden van 14 t/m 17 jaar werd in Om mel, Noord Brabant georganiseerd. Met dit kamp gingen 42 deelnemers mee. Een aantal afdelingen organiseerde in 1996 weer hun eigen afdelingskampen. De afdelingen waren in 1996 vrij actief. Behalve de gewone afdelingsbijeenkom- sten organiseerden enkele afdelingen een cursus sterrenkunde voor beginners. Met name de afdeling Leiden was hierin een 'ster': zij wisten maar liefst 100 deelnemers te werven. Een beginnerscursus is ook het ideale middel om een nieuwe afdeling op te starten, zoals in Lattrop gebeurde. De sam enw erking m et de NVW S werd aangehaald. Een goed voorbeeld hiervan w as het astro-weekend. Een kwart van de aanwezigen waren JWG'ers. Het Landelijk Bureau werd sinds jaar en dag bevrouwd door Lucia Bruning. Omdat zij door activiteiten buiten de JWG wilde stoppen m et het LB, vond het ho ofd bestuur in Michiel Brentjens een goede opvolger. Er werd een nieuwe commissie sam engesteld: JWG 30 jaar. Omdat de JW G in 1997 haar dertig jarig jubileum viert, wil de commissie o.a. een Mega Landelijke Bijeenkomst" gaan organiseren. Het spektakel zal op 15 m aart 1997 gehouden worden. Her en der zijn er subsidies voor dit project verstrekt. M aarten Butter, secretaris. NOTULEN ALG EM ENE LEDEN VERGADERING O pening. Niels Bosch opent de vergadering om uur en heet alle aanwezigen van harte welkom. Er zijn 34 leden aanwezig waarvan er 6 niet stemgerechtigd zijn. Van het bestuur zijn aanwezig: Niels Bosch. Reinout Kleinhans, Bas Vriesema, Marloes Mulders, Marcel Vonk, Wouter van Reeven en Maarten Butter (notulist). 2. Mededelingen, aanpassingen agenda Peije van Klooster merkt op dat de a- genda voor de ALV niet in Universum 2 stond. Dit had wel gemoeten. Bram Slagmolen heeft een stuk geschreven over Universum. Het stuk zal bij het punt Universum worden voorgelezen. 3. Ingekom en stukken. Er zijn geen ingekomen stukken 4. Notulen Algemene Ledenvergadering van 27 mei Er zijn geen opmerkingen over de notulen. 5. Financiën. Bas: In het algemeen is er sinds 1992 ieder jaar een fors verlies gemaakt. Gelukkig is de trend van alsmaar verlies omgebogen. Zo is dit jaar de contrib u tie stra k begroot. V ervolg ens geeft Bas een toelichting op de cijfers. Inkom sten: De kam pen hebben m inder gekost dan begroot. In principe is het niet de bedoeling dat er op de kampen winst gem aakt w ordt, m aar toch is deze meevaller belangrijk voor de JWG. Kijkerbouw heeft zo'n fl. 1000,- verlies gedraaid. Dil is gebeurd omdat er iets mis is gegaan met de administratie. M aarten K leinhans vraagt Bas hoe dit komt. Bas weet het niet precies; er is of diefstal gepleegd, of er is iets fout gegaan. De rente inkomsten zijn lager dan begroot, er stond per saldo minder geld op de rekeningen. Daardoor werd er minder rente uitgekeerd.

47 Uit 1994 zijn nog inkomsten verkregen: Te laat betaalde contrib utie s voor het jaar 1994 zijn in 1995 bijgeboekt. Publicom heeft door het verhuren van de tentoonstelling aan bibliotheken het een en ander opgeleverd. Feitelijk heeft de JW G zo n fl. 1100,- verlies geleden over Uitgaven: Het landelijk bureau/bestuur hebben minder uitgegeven dan begroot. De afdelingen hebben hun 'potje' opnieuw niet opgemaakt. Publicom heeft folders gemaakt en Mai- giorama opgezet. De post debiteuren staat nog steeds voor een groot deel open. De kascommissie heeft kritiek geuit op het gebrek aan actie om het geld te innen. Balans: De post vorderingen bestaat uit de debiteuren; het probleem is dat het vaak lang geleden is dat de vorderingen zijn ontstaan. Hierdoor zijn ze moeilijk terug te halen. Het afboeken van de post debiteuren is een grote kostenpost voor de JWG, maar pae dan ontstaat er een reëel beeld van de situatie. Jorden Voogd vraagt of de administratie nu op orde is, waarop Bas antwoord dat de posten de afgelopen twee jaar goed worden bijgehouden. Liquide M iddelen: zijn dit ja ar laag, dit komt omdat de contributies niet meer op de balans gezet worden. Kapitaal: is met ongeveer fl. 100,- afgenomen. Dit is verlies over Reserveringen: er is door de JWG subsidie ontvangen voor het project sterren- kijken. Het geld is overg eboekt naar vooruitontvangen posten. K ascom m issie: Peije van Klooster heeft namens de kascommissie het woord. Hij deelt mee dat de kascommissie is geschrokken van de situatie. O m dat de veranderingen van 1995 nog niet bekeken zijn vraagt Peije een machtiging tot uitstel, welke verleend wordt door de algemene ledenvergadering. De kascomm issie wordt bedankt, maar kan nog niet opgeheven worden. 7. B estuursm utaties Reinout Kleinhans en Bas Vriesema treden af als respectievelijk secretaris en als penningmeester. Zij worden bedankt door het hoofdbestuur voor de bewezen diensten en hun inzet voor de JWG in het algemeen. Het bestuur stelt vervolgens vo o r om Marcel Vonk te benoemen als penningmeester en Maarten Butter als secretaris. De algem ene le denverg adering keurt deze voorstellen unaniem goed. Verder stelt het bestuur voor om Wouter van Reeven als bestuurslid voor de afdelingen en Jeffrey Bout als bestuurslid voor de kampen te benoemen. Het gaat hier om een w isseling van functie. O ok dit voorstel wordt unaniem goedgekeurd. 8. B egroting en financieel beleid voor 1996/1997 O m dat de financiën van de vereniging nou niet echt rooskleurig zijn stelt het hoofdbestuur voor om de oplage van Universum terug te brengen van de gebruikelijke zes naar vijf exemplaren per jaar. Het is de bedoeling om het zomernumm er flink dikker te maken dan de normale nummers. In 1995 heeft Universum zo'n fl gulden gekost, wat zwaar op de balans drukt. Een stap terug in het drukproces (bijvoorbeeld kopiëren i.p.v. drukken) zou te veel leden kosten. Het voorstel wordt in stemming gebracht en door de Algemene Ledenvergadering aangenomen. Verder wil het hoofdbestuur overgaan tot het automatisch innen van de contributie via autom atische incasso. Vanwege de stijgende kosten van de contributie inning via acceptgirokaarten wil het hoofdbestuur tevens de contributie van de leden die n iet van de autom atische incasso gebruik willen maken verhogen met fl. 5,- Beide voorstellen (invoeren automatische incasso en verhogen contributie voor acceptgiro -betalers) w orden door de Algemene Ledenvergadering goedgekeurd. B enoem ing K ascom m issie Er moet een nieuwe kascomm issie benoem d w orden; Peije van K looster en W outer Oepts stellen zich herkiesbaar. Bas Vriesem a, M aarten K leinhans en Frank W eijgerse stellen zich kandidaat voor de nie u w e kasco m m issie. Deze kascom m issie wordt benoemd door de algemene ledenvergadering. 9. Universum. Marcel leest de brief voor van Bram Slagmoten (hoofdredacteur Universum) over het reilen en zeilen van ons clubblad Universum in H et blad is (nog) steeds mooier en mooier geworden. Maarten Kleinhans merkt op dat er meer activiteiten van afdelingen in Universum gezet moet kunnen worden. Daarbij geeft hij aan dat dit niet alleen een taak is van Universum, maar ook van de afdelingen zelf. Peije van Klooster vraagt zich af waarom U niversum niet altijd op tijd w as, met name omdat op de vorige algemene Ledenvergadering was toegezegd dat dat zou gaan gebeuren. Marcel legt uit dat Universum wel op tijd af was, maar door problem en bij de d ru kker en de PTT enigszins vertraging heeft opgelopen. Marcel belooft dat het onder de aandacht van het hoofdbestuur blijft. 10. A fdelingen. Je ffre y: van de 22 a fd e lingen die de JWG telt zijn er een aantal actief: De grootste afdelingen zijn Utrecht, Leiden, Den Haag en Amsterdam. Deze afdelingen lopen goed. De afdeling Groningen w as a c tie f, m aar is ingezakt. Zwolle is 'ingedut', Jeffrey merkt op dat er nieuw leven ingeblazen moet worden. Er zijn (nieuwe) afdelingen actief geworden: zo zijn er oplevingen in 't Gooi en in Culemborg. In Leiden en Eindhoven heeft een beginnerscursus met goede resultaten opgeleverd: Leiden bijvoorbeeld wierf zo'n 100 deelnemers. Verder meldt Jeffrey dat Maarten Kleinhans aftreedt als regiocoördinator. Peije van K looster doet regio M idden, Luuk van den Oever regio West. Regio Zuid wordt bevrouwd door Marieke van den Bosch en Jeffrey zelf runt regio Oost + Noord. Lucia Bruning (Landelijk Bureau) merkt na wat vragen op dat ieder lid in principe een afdeling kan beginnen. Het enige wat je hiervoor hoeft te doen is contact opnemen met iemand van het hoofdbe

48 stuur. Verder merkt ze op dat de ledenmutaties 4 x per jaar bij Kontakt worden gevoegd, als er eerder gegevens nodig zijn dan kan er gebeld worden met het Landelijk Bureau. Ook vragen over de ledenadministratie kunnen op het Landelijk Bureau gesteld worden. 11. Kam pen. W outer van Reeven meldt dat er het afgelopen jaar veel winst is gedraaid op de kam pen. Zo heeft het Puim ichel kamp winst opgeleverd omdat er én veel deelnemers waren én veel extra buspassagiers. De jongerenkampen wisten op een goedkope manier hun inkopen te doen. Op dit moment telt het aantal deelnemers v o o r de kom ende JoK a o n g e ve e r 35 deelnemers en Oka 20. In Puimichel zijn de prijzen gestegen. Dit houdt in dat het kamp Fl 899,- m oet kosten. Dit bedrag blijkt te hoog voor veel mensen en er zijn dus te weinig deelnemers. Maarten Kleinhans merkt op dat er vast voor volgend jaar over een nieuw kamp van P uim ichel-achtige uitstraling nagedacht moet worden. Hij denkt hierbij bijvoorbeeld aan een kamp in de Ardennen. Peije van Klooster neemt kontakt op met de F ranse evenknie van de JW G. De Fransen hebben een sterrenwacht met 7 kijkers. Dit is ook een optie. 12. Kijkerbouw. N ie ls id e K ijk e rb o u w h e e ft v e rlie s gem aakt, m aar dit zou e ig e n lijk w inst m oeten zijn. Het verlies is veroorzaakt door de al eerder genoemde (administratie) problemen. Het administratiesysteem wordt ernstig herzien en de verwachting is dan ook dat volgend jaar de kijkerbouw iets winst zal opleveren. Volgens Maarten Kleinhans is de JWG Dobson kijker in 3 a 4 dagen helemaal af te bouwen en dit is heel goed zelfstandig te doen. Tijdens de jongerenkampen zijn w e e r d iv e rs e JW G (6 cm ) k ijk e rs g e bouwd. In de afdeling Utrecht zijn plannen om de JWG kijker tijdens de bijeenkomsten te gaan bouwen. 13. Landelijk Bureau. Lucia Bruning: Het aantal leden bedroeg in februari leden, w aarvan 36 leden gratis lid zijn, er 19 gezinslid en 43 donateur. Maarten Kleinhans merkt op dat er relatief weinig gezinsleden zijn. Emma Versteeg zegt vervolgens dat het heel erg onduidelijk is hoe je een tweede gezinslid opgeeft en hoeveel dan betaald moet worden etc. Het hoofdbestuur merkt op dat zij dit zullen regelen. In april zijn er ongeveer 200 aanmaningen voor de contributie de deur uitgegaan. Inmiddels is het Landelijk Bureau overgestapt van PC op Apple. De mutaties van het ledenbestand wordt niet zo helder opgegeven. Dit is de ervaring van een aantal mensen (o.a. bestuur Utrecht). Er wordt dan ook gevraagd of dit voortaan makkelijker kan. Verder zijn er een aantal publikaties verschenen of gaan verschijnen. In september komt er een CD ROM uit voor scholen. De jaargang van 1995 van Universum zal hierop komen te staan. Sterren en Planeten '96 is uitverkocht. In september komt er ook een boekje uit over kometen. Verder zijn of komen er wat hebbedingetjes als de beruchte JWG springschijfjes, gummetjes e.d. 14. Stichting Universum (StuV). Reinout Kleinhans: de Sterrengids verko o p lo o p t te ru g te rw ijl S te rre n & Planeten het steeds beter loopt. De oplage zal dan ook vergroot worden. Verder zal via StuV een boekje verschijnen over kometen. Verder merkt Reinout op dat het jaarverslag van StuV door de raad van commissarissen uit 1991 t/m 1996 nog goedgekeurd m oet w orden. Het hoofdbestuur zoekt het verder uit. 15. B enoem ing leden C o m m issie van Beroep (CvB). Deze commissie heeft als taak om eventuele geschillen tussen leden en het hoofdbestuur op te lossen, waarbij zij een neutra a l standpunt inneem t. V olgens het H uishoudelijk Reglem ent van de JWG moet er elk jaar een lid en een plaatsvervangend lid aftreden. De aftredende leden zijn tweemaal terstond herkiesbaar. Erik van den Eikhoff en Frank Wijgerse s te lle n zich o p n ie u w h e rk ie s b a a r. Maarten Bergmans wordt opnieuw reservelid. Deze herbenoemingen wordt door de ledenvergadering goedgekeurd. 16. W ijzigin g van d e statu ten en het huishoudelijk reglem ent. Zoals vorig jaar al werd aangegeven moeten de statuten en het huishoudelijk reglem ent worden gew ijzigd. De nieuwe statuten worden in overeenstemming gebracht met het Nieuw B urgerlijk W etboek. Tevens wil de NVWS dat haar werkgroepen een redelijk gelijkluidend statuut hebben. Het concept is nu klaar en al m et al is het een ingrijpende wijziging. Deze zal op 1 juni ter stemming worden gebracht op een Bijzondere Algemene Ledenvergadering. Opnieuw zal er gestemd worden op een eventuele tweede BALV die gehouden wordt voor de Landelijke Jongeren Bijeenkomst in oktober dit jaar. Verdere gegevens zullen in Universum verschijnen. 17. W at verder ter tafel komt. Er komt verder niets ter tafel. 18. Rondvraag. Maarten Kleinhans spreekt de hoop uit dat er iets meer gaat gebeuren op het gebied van de afdelingen. 19. Sluiting. N iels Bosch s lu it de ve rgadering om uur.

49 1996 is voor de JW G een jaar vol financiële m eevallers geweest. Dat blijkt niet alleen uit het feit dat er voor het eerst in lange tijd weer eens een kleine winst is gemaakt, maar vooral ook uit de verbeterde balanspositie. Zoals ik vorig jaar op deze plek al vertelde stonden er op de balans van de JWG veel onechte debiteuren: mensen of instellingen waarvan de JWG volgens de balans nog geld kreeg, m aar waarvan de schuld om diverse redenen niet meer te innen was. Alle onechte balansposten zijn per 31 december 1996 van de balans van de JWG verwijderd. De gevolgen hiervan zijn aan de balans duidelijk te zien. Dit 'opschonen van de balans' houdt een grote kostenpost in. De schatting van fl. 3000,- die vorig jaar werd gemaakt bleek zelfs veel te laag te zijn: uiteindelijk is er voor zo'n fl. 7500,- afgeschreven. Gelukkig werd Stichting Universum bereid gevonden d it afschrijven met een bedrag van fl. 4500,- te subsidiëren, zodat de JW G niet nogm aals een groot verlie s zou lijden. Halverwege het jaar werd verwacht dat de andere fl. 3000,- aan afschrijvingen wel uit de eigen inkomsten betaald kon worden: uiteindelijk bleken de financiële meevallers zelfs groter dan verwacht en hebben we een kleine winst kunnen maken. Het eerste dat opvalt aan de rekening van baten en lasten is de grote winst die de zomerkampen dit jaar hebben opgeleverd, als gevolg van een ongekend groot aantal deelnemers. Doordat het Puimichelkamp niet door kon gaan viel de uiteindelijke omzet van de JWG overigens veel lager uit dan was begroot. Ook twee weekendkampen leverden een aardige winst op; er werd besloten om deze winst te reserveren voor een in 1997 te houden Kontaktraad. Ondanks een begrotingsfout (zie de toelichting bij de nieuwe begroting) vielen de contributie-en donatieinkom sten dit jaar mee. Oorzaak hiervoor was voornamelijk het grote aantal half- jaarlidm aatschappen dat uit een aantal beginnerscursussen voortkwam. De kosten van Universum zijn aanzienlijk hoger uitgevallen dan was begroot. Dit heeft voor een deel met de bovengenoemde balansverbeteringen te maken: Universum-enveloppen werden in het verleden steeds als voorraad op de balans gezet, maar zijn nu meteen afgeschreven. Dit houdt een éénmalige extra uitgave van zo'n fl. 1500,- in. Verder is er in het boekjaar 1995 een post van fl. 500,- niet geboekt. Dit had tot gevolg dat de begroting voor 1996 fl. 500,- te laag uitviel en de uiteindelijke uitgaven evenveel te hoog. Door diverse onverwachte kosten, zoals het invoeren van de automatische incasso viel ook de post 'Bureau en bestuur' hoger uit dan was verwacht. Daartegenover stond dat de renteinkom- sten m eevielen en dat de afdelingen (helaas!) w eer m inder declareerden dan was verwacht. Kijkerbouw leverde ongeveer de winst op w aar op gerekend was. De grote verschillen tussen begrootte en gerealiseerde bedragen voor kijkerbouw zijn het gevolg van een andere manier van boeken dan in het verleden. Tenslotte kan nog gemeld worden dat de Landelijke bijeenkomsten voor het eerst in lange tijd een kleine winst hebben gemaakt. Al met al is 1996 dus een financieel gunstig jaar voor de JWG geweest. Daar moet ik echter direct een grote waarschuwing op Rekening van baten en lastenl (in duizenden guldens) INKOM STEN: B egroot U itkom st Begroot Zom erkam pen 46,8 25, W eekendkam p 0, ,5 Contributies 23,0 25,3 24,5 Donaties 3,0 1,5 Kijkerbouw 4,0 2,2 2,5 Rente 0,5 0,9 0,4 Subsidies 3,0 4,5 2.0 Landelijke Bijeenkom sten 0,6 0,9 0.6 Diversen 0, Totaal 81,4 62,1 71,5 UITGAVEN: Begroot Uitkom st Begroot Zom erkam pen 45,8 19,9 37,5 W eekendkam p 0,5 0,0 0,5 Universum 18,3 21,6 19,5 Bureau/bestuur 5,5 6,6 6,0 Afdelingen 3,2 1,3 3,0 Kijkerbouw 3,0 0,8 1,0 Landelijke 0,8 0,8 C om m issies 0,8 0,8 1,0 Diversen 0,2 0,0 0,2 Afschrijvingen 3.0 7,5 0,0 Reserveringen 0,0 1,2 0,0 30 jaar JW G 0,0 0,0 2,0 Totaal 81,4 60,5 71,5 W inst 0,0 1,6 0,0 laten volgen: op meevallers kan een vereniging natuurlijk niet leven. Het ledenaantal van de JWG is nog steeds te laag om een goed sluitende begroting te kunnen maken waarin ook nog plaats is voor nieuwe initiatieven. B ovendien zou de JWG eigenlijk nog een paar jaar winst moeten maken om een gezonde financiële positie te krijgen. Het doel voor de komende jaren moet dan ook zijn om het ledenaantal te vergroten, zodat de stijgende lijn die nu is ingezet kan worden voortgezet. Marcel Vonk, penningmeester

50 In de begroting van 1996 is een storende fout geslopen die in de begroting voor 1997 hersteld is. De vergissing kwam voort uit het feit dat de JWG twee verschillende contributies heeft: een lage contributie voor de jonge leden en een hogere contributie voor de oudere leden. Waar de extra contributie geboekt wordt is een keuze: mijn voorganger koos voor de post 'donaties', terwijl ik de extra inkomsten als contributie boek. Bij het begroten voor 1996 is dit bedrag echter onder beide posten meegerekend, wat een overbegroting van fl. 1500,- opleverde. De begroting voor 1997 is op dit punt wel in orde: de post 'donaties' is dan ook zo'n f1500,- lager dan in het verleden steeds het geval was. Door de gedeeltelijke contributieverhoging zijn de verwachte contributieinkomsten hoger dan in Omdat het Portugalkamp dat voor 1997 gepland staat minder deelnemers kan hebben dan zijn voorganger, het Puimichelkamp. zijn de verwachte kampopbrengsten aanmerkelijk lager dan in het vorige jaar. Op recordaantallen deelnemers zoals in het afgelopen jaar mag natuurlijk niet gerekend worden - voor de kampen is dan ook een relatief kleine winst van fl. 2000,- begroot. De post 'bureau en bestuur is iets hoger begroot dan in het vorige jaar. De voornaamste reden hiervoor is het laten passeren van de nieuwe statuten van de JWG. De begroting voor Universum is gezien het resultaat van het afgelopen jaar (zie ook de toelichting) aangepast. Tenslotte wordt verwacht dat het jubileum van de JWG zo'n fl. 2000,- aan extra kosten met zich meebrengt. Op dit moment is voor het overgrote deel van deze uitgaven al subsidie gevonden, zodat het jubileum in elk geval geen financiële strop zal worden. Hoewel de post 'afdelingen' in de afgelopen jaren structureel te hoog begroot werd is er toch weer f3000,- voor de afdelingen uitgetrokken. Het is de bedoeling van het hoofdbestuur om de afdelingen in 1997 te stimuleren om ook daadwerkelijk van dit geld gebruik te gaan maken. Immers: de JWG heeft nieuwe leden nodig, en de beste bron voor nieuwe leden zijn de afdelingen! Een uitgebreide toelichting op zowel het financieel verslag als de begroting zal tijdens de algemene ledenvergadering van 19 april aanstaande gegeven worden. Marcel Vonk, penningmeester AANKO ND IG ING STATUTEN W IJZIG ING Balans per 31 decem ber (in duizenden guldens) Activa Liquide m iddelen 7,3 13,5 Voorrade 5,9 1.8 Vorderingen 19,7 9,0 Vooruitbetaalde posten 0,7 0,0 Totaal 33,6 24,3 Passiva Kapitaal 5,9 7,5 Reserveringen 2,6 5,5 Schulden op korte termijn 21,4 8,9 Vooruitontvangen posten 3,7 2,4 Zoals waarschijnlijk wel bekend is in oktober 1996 een bijzondere algemene ledenvergadering (BALV) gehouden over de statuten van de JWG. Op deze BALV werden de concept statuten door de leden goedgekeurd. Na die vergadering zijn de statuten naar de notaris gegaan. De notaris vond het echter wenselijk om een aantal aanpassingen te doen aan de (con- ce p t)statuten. Een aanta l artikelen w erd herschreven of opnieuw ingedeeld. Het artikel over het stemrecht werd totaal veranderd. W aarschijnlijk is het zo dat leden jonger dan 16 jaar geen stemrecht hebben. Hun wettelijke vertegenwoordiger (ouders / voogd) moeten voor die leden stemmen. Omdat dat niet is wat het HB voor ogen stond wordt op het moment van schrijven uitgezocht hoe dit artikel moet worden. Al met al zijn de wijzigingen dusdanig dat de concept statuten opnieuw door de ALV (algemene leden vergadering) goedgekeurd moeten worden. Totaal 33,6 24,3 15 m aart a.s. in Hoeven! Daarom zal op de a.s. ALV de conceptstatuten worden doorgenomen en zal er in het najaar opnieuw een BALV volgen. Op de ALV wil het HB alvast de meningen peilen over het stemrecht. Meer informatie volgt in Universum / op de ALV in april. Maarten Butter Secretaris

51 Met de In het kader van het jubileum jaar o r ganiseert de JW G eind juli een nieuw zom erkam p in Portugal. Dit w ordt hét kam p voor de JW G -ers die nu eens echt goed w illen w aarnem en op een plaats w aar in juli en augustus maar liefst 90% van de nachten helder zijn! Voor beginners of gevorderden? Die vraag is makkelijk te beantwoorden: Het Portugalkamp is voor iedereen een belevenis, óf je nu nog nooit naar de sterren gekeken hebt óf een doorgewinterde waarnem er bent. Dit dé kans om eens met de sterrenhem el kennis te maken! Het is in Zuid-Portugal donkerder dan het op de meeste plaatsen in Nederland ooit zal worden, dus een betere gelegenheid om de sterrenhemel te leren kennen is er haast niet. Natuurlijk is er een ervaren kampleiding die samen met de medewerkers van de sterrenwacht iedereen wegw ijs w il m aken aan de sterrenhem el. B ovendien leren we iedereen m et de apparatuur om te gaan. Die apparatuur is ook om van te watertanden: een telescoop met een spiegel- d ia m e te r van 50 c e n tim e te r en twee telescopen met spiegels van 30 centimeter. Daarnaast is er nog een aantal 'kleine' telescopen aanwezig en kan er gebruik worden gemaakt van een volgop- stelling, zodat de deelnemers met gewone spiegelreflexcam era's opnames van de sterrenhemel kunnen maken. Als klap op de vuurpijl is er ook nog een CCD- cam era die op de 50-centim etertelescoop kan worden aangesloten! Er is nóg een redenom met het Portugalkamp mee te gaan: de COAA-sterren- w acht licht in het allerzuidelijkste deel van Portugal en dus is het er maar liefst 15 graden meer van de sterrenhemel te zien dan in Nederland het geval is! Zelfs als je alles aan de sterrenhemel ai eens gezien hebt zijn er in Portugal dus nog heel wat nieuwe objecten te ontdekken... Gaan we alleen waarnem en? Natuurlijk niet! Je bent per slot van rekening niet elke dag in één van de mooiste gebieden van Zuid-Europa! Niet alleen 's nachts is het meestal helder: ook overdag is het natuurlijk schitterend weer. En voor de zwemliefhebbers onder jullie: de gem iddelde w atertem peratuur in de Algarve (de streek waar de sterrenwacht ligt) is maar liefst twintig graden! Ook de omgeving is schitterend: prachtige natuurlandschappen, leuke oude vissersdorpjes, vriendelijke mensen - reden genoeg om niet alleen op de sterrenwacht te blijven. Omdat de voorbereidingen voor het kamp nog in volle gang zijn kan ik nog niet precies vertellen wat we gaan doen, maar als je het bovenstaande leest zul je begrijpen dat we zeker gaan proberen een aantal leuke excursies te maken en iets van de omgeving te zien! Ook op sterrenkundegebied bestaat het programma niet alleen uit waarnemen. Zoals gebruikelijk op de JW G-kam pen zal er over waarnemen verteld worden, maar ook allerlei andere interessante onderw erpen uit de sterrenkunde komen (eventueel op verzoek) aan bod. Ook kunnen de deelnemers zelf hun sterrenfoto's afdrukken en is er een aantal andere sterrenkundige practica. En tenslotte is het Portugalkamp natuurlijk een enorm gezellig kamp waarop je veel mensen leert kennen en een hoop lol hebt. Kortom: het Portugakamp wordt een ontzettend leuke vakantie waarop je je ook nog eens op sterrenkundegebied helemaal kunt uitleven! Wie, wat, waar, hoe? Het Portugalkamp zal worden gehouden van donderdag 24 juli tot en met dinsdag 5 augustus a.s. In tegenstelling tot wat in de vo rig e U niversum stond gaan we waarschijnlijk niet met het vliegtuig naar Portugal maar met de trein. Mochten we alsnog met het vliegtuig kunnen gaan dan vertrekken we een dag later en komen we een dag eerder terug - in beide gevallen zijn we tien nachten in Portugal. Het kamp wordt gehouden in en bij de C O AA-sterrenw acht in Poio, een klein dorpje in de buurt van de stad Portimao. De beheerders van de sterrenwacht spreken Engels; de kampleiding natuurlijk Nederlands. Doordat de vorm van vervoer nog niet is vastgesteld ligt de prijs van het kamp op dit moment helaas nog steeds niet definitief vast. Het is de bedoeling dat het kamp ongeveer evenveel als het voorm alige P uim ichelkam p (dat fl.8 95,-) zal gaan kosten. Bij deze prijs zal alles inbegrepen zitten: m aaltijden, overnachtingen, gebruik van de apparatuur, excursies, enzovoort. Belangstelling? - AANM ELDEN! Om dat de prijs van het kamp nog niet vastligt kunnen we jullie nog niet vragen je al definitief op te geven voor het kamp. Wel willen we graag weten wie er met het kamp mee willen. Je kunt je daarom aanmelden als belangstellende voor het kamp door contact op te nemen met: M arcel Vonk G oeverneurlaan CH Den Haag tel.: e-m ail: m.l.vonk@ fys.ruu.nl Je krijgt dan zo snel mogelijk bericht over het kamp thuisgestuurd. Informatie over de sterrenw acht waar w e verblijven is ook te vinden op de internetpagina van de sterrenwacht: w w.algarvenet.pt/coaa. Ik raad iedereen aan om snel te reageren: het aantal plaatsen is zeer beperkt.

52 Het Ouderen kamp Pieter Luteijn Het O uderenkam p is een van d e Z o m e rk a m p e n d ie de JW G ieder jaar o rganiseert in g e b ie d e n w a a r het 's n ach ts nog e c h t d o n k e r w o rd t. V o o r fl. 345,- breng je tw ee weken door in h e t g e z e ls c h a p v a n a n d e re JW G'ers van 14 t/m 17 jaar en een aantal ouderen die de begeleiding in handen hebben. Ook dit jaar zal in de zom ervakantie e r w eer een O uderenkam p gehouden worden, evenals vorig ja a r in O m m el. Dit jaar wordt het kam p gehouden van 27 juli t/m 9 augustus Leerzaam... Tijdens het kam p heb je ruim de mog e lijkh e id om aan ste rre n ku n d e te doen. 's Nachts kun je natuurlijk naar de sterren, de planeten, nevels en m eteoren kijken, a ls het tenm inste niet bew olkt is. O verdag zijn er verschillende dingen op het gebied van sterrenkunde en aanverw ante w etenschappen te doen: losse flodders, cursussen, them agroepjes, practica en w orkshops. De Losse Flodders zijn op zichzelf staande praatjes over sterre n k u n d e o t a a n v e rw a n te w e te n sch a p p e lijke o nderw e rp e n, w aarbij aan de hele groep tegelijk iets wordt verte ld. T ijd e n s een cursu s ben je een aantal keer m et een vaste groep van ong eve er 6 JW G 'ers bijeen en wordt een bepaald onderwerp behandeld. Bij een them agroepje, w aar je net als bij de cursussen met een aantal anderen aan m eedoet, is je eigen inbreng veel m eer van belang dan bij een cursu s; e r is n ie t a lle en m aar een stroom van informatie die over je wordt uitgestort, m aar je doet er ook direct iets mee. Tijdens practica en workshops kun je je kennis in praktijk brengen en scheppend bezig zijn. Je kunt tijdens het kam p astrofoto's ontwikkelen en afdrukken in de kampdoka, zelfs als je dat nog nooit eerder hebt gedaan. Je kunt ervaringen uitw isselen m et leeftijdsgenoten en je eigen kennis overdragen en m isschien ook wel iets nieuws opsteken. Leuk... Natuurlijk doe je niet alleen m aar aan w eten scha p. Je b ent te n slo tte ook voor je vakantie op kamp en daarbij horen natuurlijk een dropping, w aarbij je m et een klein groepje en een leider ergens in de w ildernis van Ned e rla n d w o rd t a fg e z e te n. D aarn a moet jezelf zorgen dat je weer op de kam peerboerderij komt. O ok kun je het nabijgelegen bosbad bezoeken en n a tu u rlijk is er o o k g e w o o n v rije tijd. E r w o rd e n o o k b o ssp elen g e h o u d e n z o a ls een straightw alk, w aarb ij je re c h t op je doel a fgaat om zo snel m ogelijk weer op de b oerd erij te z ijn. O f p la n e to, e e n vo rm va n le v e n d s tra te g o en het dierengeluiden- s p e l, w a a rb ij je m oet zoeke n naar in het w oud verstopte, geluidenm a- kende leiders. En natuurlijk is er ook een speurtocht, w aarbij je al puzzelend en raadselend een wandeltocht door de om geving maakt. V e rd e r kan e r w orden gevoetbald, gevolleybald, gefrisbeed en gepingpongd. En nu we het toch over topsport hebben, vergeet de traditionele w e d s trijd d e e ln e m e rs -le id e rs niet. W at voor sport het precies is, is nooit duidelijk, m aar het lijkt het m eest op een partijtje w orstelen, alleen doen er ook een bal mee en twee goals. Deze 'vrien dsch a pp elijke' pot sport kan tevens als oefening dienen voor het quarkspel, w aarvan zin en w erking reeds lang in de mist der tijden zijn vervlogen en hebben pla atsge m aakt voor een soort ritueel gevecht. Hierin proberen leiders, verm om d als w e te n schappers, d e e ln e m e rs naar een tafel te sleuren, waar deze met een stift w orden beklad. De rol van

53 d e d e e ln e m e rs is te p ro b e re n d it te v o o rk o m e n e n te v e n s z o v e e l m o g e lijk lic h a m e lijk e s c h a d e a a n d e 'w e te n sch a p p e rs' to e te dienen. En... H oew el er n a u w e lijks tijd o v e r lijkt, heb je to ch n og v o ld o e n d e vrije tijd o m b ijvo o rb e e ld te lezen, te zo n nen, te w a te r- v e ch te n, naar m u zie k (of het g e tie r van O m e H enk) te luisteren of roddels op te s c h rijv e n v o o r in d e k a m p k ra n t e n de s c h ijtk r a n t. 's A v o n d s k a n je je e e n b laasexplosie zuip e n aan de S a p p e n b a r I en de zolen o n d e r je schoenen vandaan d anse n. D e sappenbar w o rdt d o o r d e d e e ln e m e rs, th a t m e a n s yo u, z e lf o p g e z e t; je z o rg t z e lf v o o r de m uziek, d e a a n kledin g van d e zaal e n sta a t a ch te r de b a r sappen te m ixen. A ls je een g o e d idee vo o r een m a a ltijd hebt, of g e w o on een le kke r potje aard a p p e ls w ilt s ch illen, kun je d e leiding h elpen m et het realiseren v a n d e g a s tro n o m is c h e m e e s te rw e rk e n d ie d a g e lijks in de keuken w o rd e n bereid. E lke dag ko m je w el aan de b e u rt v o o r een van de sp a n n e n d e c o rv e e w e rk z a a m h e d e n, a fw a s, ta fe l d e kke n, p le e sch ro b b e n en zaal vegen, w a a r v o o r vrijw illig e rs w orden aangew e zen, D e la a ts te a v o n d is d e b o n te a v o n d : a ls het dan n iet regent, en d e rest van het kam p wel, dan is het ve ilig genoe g om een laaiend ka m p v u u r te stoken in een vuurkuil w a a r w e dan gezellig o m h e e n g a a n z itte n e n le u k e s in te r k la a s e h., kam p lie d e re n zin g e n. E r w o rd t dan kla m m e patat v a n d e frie tb o e r 10 km v e rd e ro p g e s e rv e e rd en w e llicht o ffe re n w e nog w a t vle e s o p een enorm e b a rb e c u e. D a a rn a w o rd e n e r z o u tlo z e s k e tc h e s opgevo e rd en sp e e lt m en o p to e te rs en gitaren. Dus... A ls je d a t z o a lle m a a l le e s t, d a n d e n k je w a a r- schijn lijk:"n ou d a t O u d e re n ka m p is niks vo o r m ij.". M a a r to ch gaan e r elk ja a r w e e r ve le JW G 'e rs m et tegenzin n aar huis, n adat ze tw e e o n tze tte n d toffe w eken a ch te r d e rug hebben g e had o p het JW G - O K. D e e n ig e m a n ie r om e c h t u it te v in d e n h oe le u k het o u d e re n ka m p is, is d o o r ze lf o o k m ee te g a a n. D ie fl ,- h e b je zo b ij e lk a a r g e w e rk t, m a a r s lim m e r is h e t o m je o u d e rs d e p ie k e n te laten o phoesten. L a a t ze het eerste stu kje van dit artike ltje lezen, o ve r de le e rza a m h e id enzo, en kijk ze lief aan. Z eg d a t het n a tu u rlijk m a a r een s c h ijn tje is vo o r w a t zij e rvo o r te ru g krijg e n : tw e e w eken v a n jo u v e rlo s t zijn, p lu s e e u w ig e d a n k b a a rh e id g e d u re n d e 10 m in u te n. M is s c h ie n kan je ze o ok nog zo gek krijgen een bom d u ite n m ee te geven als za kgeld, w a a rva n je dan d e chips, cola, noten en a l d ie a n d e re o n s m a k e lijk e vo e d in g s m id d e le n die o p g ro e ie n d e kin d e re n nodig hebben kan kopen tijd e n s kam p. E r is h e la as g e e n ve rsla g van het '9 6 kam p. O m to ch een im p re ssie te geven zijn hier nog w e l een aanta l fo to 's van vo rig jaar. M eld je dus snel aan m et het a a n m e ld in g sfo rm u lie r ach te ro p d e ze Universum! V o o r m e e r in fo rm atie kun je co n ta ct opnem en met: B as H outka m p R am plaan GR H aarlem te l:

54 Degenen die al langer lid zijn van de JW G zullen al eens vaker in Universum een aankondig in g va n de J o n g e re n k a m p e n h e b b e n zien staan. Niet zo vreemd als je bedenkt dat de Jongerenkam pen dit jaar alw eer voor de 26e keer worden georganiseerd. M aar dit jaar is er iets v e ra n d e rd. 25 ja a r la n g w e rd e n de J o n g erenkam pen nam elijk gehouden in een kam peerboerderij in O otm arsum. M aar om dat we d a a r te veel last hadden van de cam ping die daar naast de boerderij ligt, hebben we er dit ja a r dus vo or gekozen om het kam p ergens anders te houden: op een kam peerboerderij in Hoeven in Noord-Brabant. HOEVEN J " M aar laten we eerst eens w at vertellen over de Jongerenkam pen zelf. Zoals de naam al zegt zijn het m eerdere kampen: twee om precies te zijn. Elk kam p d uurt een w eek en is bedoeld voor iedereen van 8 t/m 13 jaar. W eet jij al erg veel van sterrenkunde af o f juist helemaal niets? M aakt niets uit. Op Jongerenkam p kan iedereen zijn hart o phalen aan ste rre n ku n d e. Op w elke m anieren? W elnu, ten eerste worden er op kam p praatjes gehouden o ver allerlei sterrenkundige onderwerpen. Veel van deze praatje s zijn vo o r a lle d eeln em e rs bedoeld, m aar om dat niet alle deelnem ers even oud zijn w orden er ook cu rsu ssen g eh ou de n tijd e n s het kamp. Elke deelnem er kan dan zelf een cursus kiezen. Deze cursussen gaan dan bijvoorbeeld over algem ene sterrenkunde of (veel m oeilijker) sterevolutie. Naast praatjes zijn er ook nog de nodige knutseluurtjes. Tijdens zo n knutseluurtje ga je dan zelf een o f ander (meestal sterrenkundig) ding in elkaar knutselen. De leukste sterrenkundige activiteit op kamp is natuurlijk het waarnemen. Dit gebeurt s avonds op een veldje dat naast de kam peerboerderij ligt. Veel deelnem ers nemen hun sterrenkijker m ee of bouw en e rze lf een tijde ns het kamp! He b jij d a t w e l e e n s? Je v in d t s te rre n k u n d e in te re s s a n t, k ijk t s a v o n d s w e l eens naar d ie s c h itte re n d e s te rre n h e m e l, m aar je w eet nie m a n d a n d e rs d ie o ok zo is... W e lnu, w ees n ie t g e tre u rd! Er z ijn genoeg m ensen d ie n et a ls jij va n s te rre n k u n d e h o u d e n. In N ederland zijn er zo al 1000 jo n g e re n e rg g e ïn te re s s e e rd in s te rre n en zo. H oe d ie e lk a a r o n tm o e te n? O p s te rre n k a m p e n n a tu u rlijk! D us b en jij gek va n s te rre n k u n d e en ben jij n ie t o u d e r dan 13 ja a r? Ga dan m ee o p J o n g e re n k a m p va n de zom er!

55 Het is nam elijk m ogelijk om op Jongerenkam p zelf de overbekende JW G kijker PLUS te bouwen (kosten f 350,-). Op kamp zal er veel verteld w orden o ver w aarnem en, dus als je een sterrenkijker m eeneem t, dan kun je op kam p m ooi leren hoe je m et je kijker om moet gaan. O verigens valt er ook genoeg aan de hemel te zien zonder sterrenkijker. Naast als die sterrenkunde worden er natuurlijk nog veel andere dingen gedaan. Zo wordt er op kam p veel gesport: w e spelen dan spelletjes als trefbal, voetbal en volleybal. O ok staat er elk jaar een speurtocht op het program m a. Vorig jaar ging die naar een sterrenwacht. Tijdens het eerste kamp hebben we toen nog m et een hele grote sterrenkijker mogen waarnem en. Of we dit jaar w eer zoiets gaan doen is nog niet bekend... Zoals al gezegd worden de Jongerenkam pen gehouden in de zom ervakantie: Dit jaar is het eerste kam p van 19 juli t/m 25 ju li. Het tw eede kam p volgt daarna van 26 juli t/m 1 augustus. Het kamp kost f 175,- en als je op kam p een s te rren kijker w ilt bouwen dan kost dat ook nog eens f 350,- extra. W il je m ee op kam p o f wil je m eer inform atie o v e r h et kam p o f o ver h et bouw en van een sterrenkijker, bel of schrijf dan naar: Jeffrey Bout Kornoeljestraat 2H JB Groningen (050) * * * Verslag Tweede Jongerenkam p 1996 Zaterdag 20 juli 1996 Om kwam en de eerste deelnem ers aan. De leid ers, Je ffre y, N iels, M ich iel, Rex, M a rieke, M arloes, Teus en M arcel, hadden koek en lim onade voor iedereen neergezet, m aar dat was ze e r sn e l op, zo dat de d e e ln e m e rs die later kwam en niks m eer hadden. Om uur begon het program m a en iedereen stelde zich voor. Om uur werden de horloges een uur teruggezet, om dat we op het kam p w intertijd gebruikten (dan w ordt het sneller donker). D aarna gingen we Z en it-m e pp en, w aarbij de leiders zeer geliefde m ikpunten waren. Die dag w as er nog een praatje, een spel. stoeipartijen uit. Z elf vond ik het eten niet lekker, m aar het enige w at de leiding steeds zei was: Eten wat de pot schaft!. Maandag 22 juli 1996 Om acht uur opstaan, om kwart voor negen eten en dan om tien uur m et de cursus beginnen, dat was het program m a voor vandaag. Bij de cursussen kon je kiezen uit 3 cursussen: Algem ene sterrenkunde, Fotografie en Mythologie. Bij de cursus M ythologie w erd verteld hoe bijvoorbeeld de m a nen van Jupiter en de planeten en sterrenbeelden aan hun namen kwamen. Om half tw aalf gingen we flesvoetballen, dat hield in dat tw ee partijen tegen elkaar gingen voetballen. M aar in plaats van een doel hadden beide team s een fles vol met w ater en de tegenpartij moest de fles zo lang m ogelijk op zijn kop zien te houden zodat er zoveel mogelijk w ater uitging. s A vonds gingen w e w aarnem en: vooral Jupiter was goed te zien. W oensdag 24 juli 1996 Vandaag was de speurtocht: Urenlang lopen en s avonds laat thuiskom en m et blaren op je voeten. De finish was dit jaar bij de sterrenwacht, m aar het was helaas niet helder. Van sterren kijken kwam dus niet veel. Toen we 's- avonds w eer naar het kam p gingen, ging bijna iedereen, na een kop chocoladem elk gedronken te hebben, m eteen slapen. Vrijdag 26 juli 1996 Om twee uur werd iedereen opgehaald, m aar voor die tijd m oest er nog opgeruim d en geëvalueerd worden (evalueren is vertellen w at je leuk o f niet leuk vond en wat voor cijfer je voor het kamp zou geven etc.). Er werd ook nog pleecorvee gegeven, voor iedereen die zich tijdens het kamp m isdragen had. Toen iedereen weg was, m oesten de leiders toch een traantje wegpinken, w ant ze zouden de JW G- ers moeten missen. Steven Rieder Zondag 21 juli 1996 's O ch te nds m oesten we om h alf negen ops ta a n. o n tb ijte n en m et h et p ro g ra m m a b e ginnen. Er stonden spelletjes, praatjes en eten op het p rogram m a en de p ra a tje s liepen op

56 Vereniginsnieuws AFDELINGSNIEUWS I e CD > CD O X Dag allem aal!! Zoals gew oonlijk staat hier w eer w at er de kom ende m aanden te b eleve n v a lt in A fd e lin g e n la n d. G elukkig zijn er w e e r veel afdelingen die b ijeenkomsten organiseren. Er komt zelfs weer een afde- lingskam pje! M aar eerst een belangrijke adresw ijzig ing. Onze secretararis/regio-coördinator W est is verhuisd. Zijn nieuwe adres is: Maarten Butter Eekschillersdreef LE Apeldoorn Tel.: * * * C/> CD 4-» J CO CD E L O ö > co " O v. CD 4 -* CO N O D i - c o co o co Amersfoort Leiden Van deze afdeling is het program m a nog niet bekend. H elaas w eet men er ook de data van de bijeenkom sten nog niet. W el zijn er al ideeën over de inhoud, m aar aangezien die ideeën afhangen van de data, kan ik nog niets zeggen. Voor m eer info m oet je wachten op de uitnodigingen of kun je bellen m et de kontaktpersonen. De telefoonnum m ers staan achter op Universum. De afdeling Gouda houdt zijn bijeenkom sten op 1 april, 25 april en 23 mei. Op 1 april komt W outer van Reeven een praatje houden over de melkweg. O p 25 april kom t R einout K leinhans een praatje houden over waarnem en en op 23 mei komt Niels B o s c h e e n p ra a tje h o u d e n o v e r ru im te v a a rt. Allem aal komen dus!!!! De data voor de bijeenkom sten van Leiden zijn nu nog onbekend. Zoals gewoonlijk zul je weer een uitnodiging krijgen. Voor m eer info bel je m et Luuk van den Oever. Het telefoonnum m er vindt je achterop Universum. E in d h o v e n Zoals al in de inleiding staat, kom t er een afdelingskam pje en wel van de afdeling Eindhoven. Dit kam pje is van 28 februari to t 2 m aart en h e e ft a ls th e m a de ko m e e t H a le -B o p p. De komeet zal dan erg goed zichtbaar zijn en het is de bedoeling dat hij ook w o rd t w aarg e no m en. M aar dan m oet het wel helder zijn. De leiding van het kam pje gaat een deal sluiten m et Erwin Krol, dus dat zal wel lukken. V erder organiseert de afdeling bijeenkom sten op 5 a p ril van 13 to t 16 uur (vid e o kijken : Apollo 13), op 12 april van 20 tot 22 uur (waarneemavond!), op 26 april van 14 tot 16 uur en op 24 mei van 14 to t 16 uur. Kom t allen!!! De afdeling Utrecht houdt zijn bijeenkom sten op 22 m aart van 14 uur tot 21 uur en op 26 april van 14 uur tot 17 uur. Het program m a is nu nog onbekend, m aar in de w andelgangen w ordt gefluisterd over spetterende bijeenkom sten!!! Voor meer informatie kun je bellen m et Elisabeth Lodder. Het telefoonnum m er staat achterop Universum. Am sterdam Deze afdeling houdt zijn bijeenkom sten op 22 maart. 19 april en 21 juni. Het program m a is nu nog onbekend, m aar er w ordt hard aan gewerkt er iets van te maken.

57 Met de kijker op jacht... Roy Keeris Hale-Bopp kom t niet zo dicht bij de Aarde zoals Hyakutake dat deed. Terwijl Hyakutake op een afstand van 0,1 AE(!) over de Aarde heen scheerde, lijkt het wel of Hale-Bopp de Aarde probeert te ontw ijken. Hij kom t niet dichterbij dan 1,32 AE. W aarschijnlijk wil hij niet dezelfde ramp veroorzaken als de kom eet die de dinosauriërs uit liet sterven. Daar staat echter tegenover dat Hale-Bopp een veel grotere kom eet is dan H yakutake en daardoor zal het zeker een m ooie show worden. Dit id dé gelegenheid om nu eens een echte kom eet te zien Opnieuw de komeet Hale-Bopp Waar vind ik deze brok ijs? In m aart beweegt de staartster vanaf de Zwaan door de Hagedis richting Perseus. Daardoor is hij 's ochtends het beste te zien. Hij staat dan in het noordoosten, zoals in figuur 1 getekend is. Als de Zon 12 graden onder de horizon staat, bereikt Hale-Bopp begin m aart een hoogte van ongeveer dertig graden. O ok s avonds is hij dan te zien, m aar dan staat hij wel erg laag. De helderheid zal in deze m aand toenem en van m agnitude 1.0 naar 0.3, m aar de echte helderheid kan best wel eens één of m eerdere magnituden afwijken van deze verwachting. In april is de situatie om gekeerd. Nu is hij 's avond w eer b eter te zien dan 's ochtends, 's avonds kun je hem dan vinden in het sterrenbeeld Perseus boven de noordw estelijke horizon. Rond april w ordt de kom eet circum polair. Dat wil zeggen dat hij in Nederland niet m eer onder de horizon verdwijnt. H elaas gebeurt dat "net niet o nder de horizon ve rd w ijn e n " 's nachts, waardoor hij dan juist laag staat. Overdag staat hij heel hoog, m aar daar hebben we natuurlijk niets aan, vanw ege de het overstralende zonlicht. De helderheid neem t in april af van m agnitude 0,3 naar 1,5. In mei trekt hij naar het zuiden en verdwijnt hij uit ons oog, m aar gelukkig heb je in het voorja a r g e n o e g te kenin g e n e n /o f fo to 's va n de kom eet gem aakt zodat je hem altijd nog even terug kan zien als je dat wilt. Bijna twee jaar hebben we er op gewacht, maar daar is hij eindelijk! De komeet Hale-Bopp. Diegenen die de komeet Hyakutake vorig jaar voorbij hebben zien scheren, weten wel hoe mooi een heldere komeet kan zijn. Hale-Bopp wordt waarschijnlijk ongeveer even helder, maar staat wel wat lager aan de horizon. In maart prijkt hij aan de avondhemel en in april aan de ochtendhemel.

58 Figuur 1. Zoekkaartje voor de komeet Hale- Bopp. In maart is de komeet het beste even voor zonsopkomst in het oosten te zien. Uiterlijk van de komeet W at krijgen we nou te zien? Een kom eet bestaat m eestal uit een aantal delenzoals deze in figuur 3 zijn getekend. W e onderscheiden hier: lange staart als bij Hyakutake. om dat de staart van H ale-b opp steeds van de aarde a f wijst. M aar dit betekent niet dat de staart dan zw akker is. De staart, ook al is die dan wat korter, is dus w aarschijnlijk goed te zien. - De kern Deze is m eestal onzichtbaar. Hoe maak ik een tekening? - De com a Deze ligt om de kern en is in het centrum meestal dichter en w ordt naar buiten toe steeds ijler. - De g a ssta a rt Dit is de duidelijkste staart en wijst recht van de Zon af. Hij heeft een blauwachtige kleur. - De s to f sta a rt Deze is zwakker dan de gasstaart en is vaak gebogen. Hij heeft m eestal een gele kleur. - De a n tis ta a rt Deze staat niet echt de andere kant op, maar doordat de stofstaart uitwaaiert, lijkt het, van ons uit gezien, alsof deze naar de Zon toe wijst. Bij de zwakkere kometen, zie je vaak alleen maar de com a en moet je een foto nemen om de staart zichtbaar te maken. O m dat H ale-bopp zo held e r w o rd t (m a g n itu d e 0 a 1), k rijg e n w e de staart ook te zien, zelfs m et het blote oog! Hoe lang de staart zal w orden is m oeilijk te vo orspellen. Als het mee zit, kan de staart w el 15 graden lang worden, m aar voor hetzelfde geld wordt die 6 graden. De grootste lengte wordt in ieder geval half m aart bereikt. Daarna zal de lengte w eer afnem en en in mei blijft er nog een k o rt s ta a rtje o ver. W e k rijg e n d us n ie t zo 'n De komeet is met het blote oog al aardig te schetsen. Je kunt bijvoorbeeld een (stukje) sterrenkaart pakken en daarop de kom eet intekenen, m aar het is het leukst als je zelf de sterren tekent die je ziet. Bij het tekenen van de komeet moet je letten op de plaats van de kop en de richting van de staart. Ook m oet je kijken hoev e r de s ta a rt d o o rlo o p t. V a a k h e lp t het om perifeer te kijken. Je kijkt dan langs de staart zodat je hem duidelijker ziet. Let er wel op dat je niet te veel denkt te zien. Het is heel m akkelijk om de staart in gedachten door te trekken, terwijl je hem daar eigenlijk niet m eer ziet. Ook de b reedte van de sta a rt g eef je aan op de tekening. M et een verrekijker is de kom eet waarschijnlijk op z'n mooist. Hyakutake was dat in ieder geval wel. Door een veldkijker zie je de kom eet duid e lijke r en g ro te r dan m et het blote oog. De staart kan echter wel voor een deel buiten het b e e ld ve ld va lle n, m aar d at h o e ft g een p ro bleem te zijn. Het beste kun je een 10x50 of een 15x80 prism akijker gebruiken, om dat deze een donkere achtergrond geven, m aar ook met een 7x50 is ie goed te zien. Het is handig om je ve rre kijker op een sta tief te zetten, om dat je dan steeds hetzelfde beeldveld hebt tijdens het tekenen (je moet echter niet te lang wachten, w ant de aarde draait). M aar ook zonder statief-

59 van de kom eet ziet dan door een sterrekijker.teken in de cirkel eerst de sterren. Begin bij de helderste sterren zo dat je een aantal sterren op papier hebt waarm ee je je een beetje kunt oriënteren. De z w a k k e re s te rre n ku n je nu tekenen ten opzichte van de heldere. Figuur 3. De opbouw van een komeet. kun je een m ooie tekening maken. Let er dan wel op dat je in je cirkel op je waarneem form u- lier alleen dat gebied tekent dat je door je verrekijker ook binnen de cirkel ziet. Anders teken je een veel te groot gebied dat niet eens in je beeldveld past. Een tekening die op deze m anier is gem aakt is ve e l m o o ie r dan een te k e n in g d ie m e t een telescoop is gem aakt. Dit kom t om dat je door een verrekijker m eer sterren en een groter deel Als je het m oeilijk vindt om de sterren op ongeveer dezelfde plaats te tekenen als door de telescoop, helpt het om er figuren in te herkennen. Zo zijn er sterren die allerlei soorten driehoekjes en vie rka n tje s vo rm en. M issch ie n zie je nog wel veel m eer vreem de vorm en die je erbij kunnen helpen. Als de sterren er allemaal op staan, kun je de kom eet intekenen. B egin bij de kop van de kom eet oftew el de com a. Deze kan er ve rsch ille n d uitzien (zie figuur 5). Som s is een coma heel egaal. D a t w il z e g g e n d a t de c o m a o v e ra l ongeveer even helder is. M aar som s is deze juist sterk gecondenseerd. Dan is het centrum heel helder en w ordt hij naar buiten toe steeds zw akker. V aak is het centrum dan zo h elde r dat het lijkt a lso f je een apart puntje ziet. Veel m ensen denken dan dat ze de kern zien, m aar d it is m eestal niet zo. Vooral niet als je nagaat dat de kern meestal m aar 5 tot 50 kilom eter in doorsnede is. De grootte van de kern van H ale-b opp lig t w aa rsch ijnlijk ergens tussen de 10 en 40 kilom eter. Dit betekent dat de diam eter aan de hem el ongeveer zie vervolg op pagina 30 en 31. Figuur 2. Zoekkaartje voor de komeet Hale-Bopp. In april staat Hale-Bopp te schitteren aan de avondhemel in het westen. In m ei verdwijnt hij echter in de schemering.

60 Deze kaart is geldig op: D e M a a n in m a a rt Laatste Kwartier De Maan in april Nieuwe Maan D e Z o n o p o n d e r 2 m aart mrt uur 7 apr uur 7 maart m aan uur Nieuwe Maan Eerste Kwartier 12 m aarl maart uur 9 mrt uur 14 apr uur 17 maart april uur Eerste Kwartier V olle Maan 22 maart april uur!6 m rt UUt 22 apr uur 27 maart april uur Volle Maan Laatste Kwartier 1 april mei uur 24 mrt uur 30 apr uur 6 april Laatste Kwartier 11 april mrt uur 16 april

61 M aarten Bergm ans M AART 1997 (zie ook UV1-97). De planeten M E R C U R IU S s ta a t s a m e n m e t V E N U S te d ich t bij de Z on en zijn daarom niet w aarneem baar. MARS is de hele nacht te zien in het sterrenbeeld Maagd. JUPITER wordt w eer zichtbaar in de ochtendschem ering, laag in het zuidoosten. SATURNUS verdwijnt om streeks 10 m aart in de avondgloed. Behalve dat het nu Nieuwe Maan is, is er ook een zonsverduistering. Helaas zullen w e helem aal naar Oost- Azië m oeten gaan willen we het kunnen zien. Ma 17 m aart De Maan bedekt gam ma Geminorum. O m u u r v e rd w ijn t de s te r (magn. 3,6) achter de donkere maan- rand. Do 20 maart O m u u r sta a t de Z on rech t boven de evenaar en dus begint de lente. Zo 23 maart Om uur staat de Maan 4 ten zuiden van M ars. Enkele uren later zijn beiden te zien. Zo/M a 23/24 maart Om 5.45 uur is het Volle Maan en er is een gedeeltelijke m aansverduistering. De verduistering is ook in Nederland en België te zien, maar het einde niet. Je zult wel lang op moeten blijven of heel vroeg op gaan staan. De verduistering begint nam elijk pas om 3.58 uur Het hoogtepunt is om 5.39 uur. Dan is 92% van de M aan ve r duisterd. De M aan is al onder de horizon als hij weer helemaal uit de aardschaduw is gekomen. APRIL 1997 Planeten M ER C U R IU S is 's avonds to t bijna tw ee uur na zonsondergang te zien in het sterrenbeeld Ram. VENUS is vrijwel niet waarneembaar. M ARS is te zien in het sterrenbeeld Leeuw. JUPITER komt 's m orgens m eer dan twee uur voor de Zon op in de Steenbok. SATURNUS is niet waarneem baar. W o/do 2 april Sam enstand van de m aansikkel en Jupiter. Om 6.00 uur 's ochtends is d it het best te zien. Ze staan 3 uit elkaar. Di 8 april Rond uur staat de smalle maansikkel in sam enstand m et Mercurius. M et een ve rre k ijk e r is h et nu m isschien m ogelijk deze planeet eens op te sporen. Ze staan in het westen. M ercurius staat 7 ten noorden van de Maan Ma/Di 7/8 april M et een flinke telescoop is het mogelijk om 's ochtends te zien hoe het Ju piterm aantje Europa het m aantje lo b e d e k t. D e b e d e k k in g d u u rt 5 m in uten, het m axim um is om 6.33 uur. Do 17 april Bekijk 's avonds hoe de Maan 4 ten zuiden van Regulus staat. Vr/Za 18/19 april De Maan staat om 8.00 uur zo'n 4 ten noorden van de planeet Mars. Ma/Di 21/22 april Vannacht zou het m axim um van de m eteoorzwerm der Lyriden zichtbaar waargenom en kunnen worden, maar helaas zal de Volle Maan, die 4 ten noorden van Spica staat, de meeste m eteoren overstralen. W o/do 23/24 april Van 5.52 tot 5.58 uur w ordt Callisto d o o r Europa bedekt. De ve rd u iste ring is 83 seconden totaal. Zie ook 7/8 april Wo 30 april om u ur staat de M aan ongeveer 4 ten zuiden van Jupiter. MEI 1997 Planeten M E R C U R IU S is de g e h e le m aand niet waarneem baar. VE N US zal w eer vanaf halverwege de maand mei weer zichtbaar zijn in de avondschem ering. M ARS is to t lang na m iddernacht te zien, m aar w ordt steeds m inder helder doordat de afstand tot de Aarde steeds groter word. JU P ITE R w ordt s ochtends steeds vroeger zichtbaar in het zuidoosten. Eind mei begint SATU R N U S in het o o g ste n a an de o c h te n d h e m e l te verschijnen. Za 10 mei De M aan staat 1 ten noorden van gam ma Gemini. Ma/Di 12/13 mei Om 4.20 uur bedekt Europa van Jup ite r (G a n ym e d e s) rin g vo rm ig. De ringfase duurt 47 sec. W o/do 14/15 mei De M aan s ta a t 3 ten z u id e n van R egulu s. De vo lg e n d e a vond (15) staat de M aan halverw ege Regulus en Mars Vr 16 mei O m u u r s ta a t de M aan ten noorden van Mars. * * *

62 vervolg van pagina 27: "Met de kijker op jacht...'"' \ / ƒ! ' I i \. % / V. m et de helderste sterren. Omdat er echter niet veel heldere sterren zijn, is het m oeilijk om de h e ld e rh e id p re c ie s te s c h a tte n. B o vendie n staan de sterren en de kom eet niet allem aal op d eze lfde hoogte, dus de h elderhe id sch attin g kun je alleen grof doen. Het vervelende is echter dat de kom eet groter en diffuser is dan een ster. W at je kan helpen is door precies midden tussen een ster en de kom eet te kijken, zodat je ze allebei een beetje w azig ziet. A ls je dit m et een aantal sterren doet, kom je erachter tussen welke m agnituden de helderheid ongeveer m oet liggen. Om je te helpen staat hieronder een tabel m et helderheden van een aantal sterren die tegelijk m et de kom eet te zien zijn. V oor 's ochtends: Figuur 4. Tekening van de komeet Hyakutake terwijl deze door het sterrenbeeld Cepheus" raast. Deze is gemaakt door de auteur die een 7x50 prismakijker gebruikte. 0,04 boogseconde is! Dit is vanaf de aarde met geen enkele telescoop te halen. Met een telescoop krijg je een heel ander beeld. Je ziet dan een uitvergroting van de coma. Hij past w aarschijnlijk niet helem aal in je beeldveld. W at je dan goed kunt zien is de structuur van het binnenste deel van de coma. Bij Hyakutake w as door een kijker bijvoorbeeld heel goed te zien dat deze ovaalvorm ig was en aan de voorkant een grotere helderheid had. Ook zag je heel duidelijk dat er een jet uit het centrum spoot in de richting van de staart. Let e r trouw ens op d at de kom eet zich best snel kan verplaatsen, zodat de plaats van de ko m e et ten o p z ic h te va n de ste rre n anders w ordt. H ya ku ta ke b ijv o o rb e e ld b ew oog m et zo'n grote snelheid aan de hem el, dat je na een kw artier al m erkte dat er andere sterren in de staart stonden te pronken. Hale-Bopp beweegt w elisw aar iets langzam er, m aar let er toch op dat je niet te lang over de tekening doet. Extra gegevens bij je waarnem ing - a en B Cassiopeiae 2,2 - Deneb 1,3 - Spica 1,0 - Altair 0,8 Capella 0,1 - W ega Arcturus -0,0 Voor 's avonds: - a en B C assiopeiae 2,2 - Gamm a Androm edae 2,1 - Perseï 1,8 - Aldebaran 0,9-3C apella 0,1 - Betelgeuse 0,5 W at je ook kunt verm elden is de mate van condensatie van de kom eet. Deze w ordt afgekort m et DC (Degree of Condensation). Een komeet die zeer diffuus is en geen helder centrum heeft,,. ;1. y i *.» i. «:>V b W at je bij je tekening kunt verm elden is de held e rh e id d ie jij d e n k t d a t de k o m e e t h e e ft. Daarbij kun jé de helderheden die m en voors p e lt h et b este even ve rg e te n (die kloppen m eestal toch niet). Zwakke kometen kun je met behulp van een telescoop schatten. Daar zijn verschillende m ethoden voor om dit nauw keurig te doen. Bij H ale -B op p kun je d it helaas alleen m et het blote oog doen om dat hij zo helder is. Hale-Bopp kun je het beste vergelijken ( O ) u > Figuur 5. De coma van een komeet kan e r heel verschillend uitzien: Zeer egaal (a) o f sterk gecondenseerd (b). O f anders gezegd inks een tekening van een diffuse komeet en rechts een tekening van een sterk gecondenseerde komeet.

63 krijgt het cijfer O (zie figuur 5a). Een kom eet die juist sterk gecondenseerd is, krijgt het cijfer 9 (z ie fig u u r 5 b ). M e e s ta l za l h e t g e ta l h ie r ergens tussen liggen. Probeer ook de diam eter van de com a en de lengte van de sta art te schatten en vergelijk deze met die van anderen, bijvoorbeeld op een bijeenkom st. Het maken van foto's Als je een foto m aakt van een kom eet, wordt de staart duidelijker dan dat je hem ziet m et het biote oog, om dat een film g evo eliger is vo or blauw licht dan ons oog. En een plaatje schieten van onze dierbare kom eet is gelukkig niet zo m oeilijk. D oor de grote helderheid kun je hem m et een spiegelreflexcam era en een statie f zo op de g evoelige plaat va stleggen. De cam era m oet wel vo or een langere tijd open gezet kunnen worden. Dit is aangegeven met een "B" bij de belichtingstijden. O ok heb je een draadontspanner nodig omdat je de ontspan-knop dan vast kunt zetten. Als je niet volgt kun je niet langer belichten dan 20 seconden om dat anders de sterren streepjes w orden op je fo to. Dit is op zich niet zo erg, m aar de komeet veegt zichzelf dan ook uit op de foto, w aardoor deze w aziger wordt. Als het nog schem ert, m oet je er ook opletten dat de foto niet overbelicht raakt. O ok al schem ert het m aar een klein beetje, op een foto w ordt een beetje blauwe lucht al snel wit. O ok stadslicht is heel vervelend. Zorg dus voor een zo donker m ogelijke plek. Probeer in ieder geyal een aantal belichtingstijden uit. O verigens kan een klein beetje schem ering op een kleurenfilm voor een leuk effect zo rg en, al w ordt de s ta a rt dan m in der goed zichtbaar. Vooral op een kleuren diafilm is dit schitterend. Op een kleurenfilm zijn de coma en de gasstaart blauw achtig. De stofstaart is ietwat geliger. W at een foto o ok leuker m aakt is een leuke voorgrond, zoals bijvoorbeeld een paar bomen of een gebouw. Zo kreeg ik laatst een foto van H yakutake binnen, w aar een schoorsteen op de voorgrond stond. Doordat er straatlantaarns in de buurt stonden, werd deze een beetje verlicht en kwam deze sfeervol op de foto. dan scherp op je film. Dit wordt de Piggy-Back m ethode genoem d. O ok m et een volgplankje kun je de sterren volgen. A ls de kom e et zich snel aan de hem el v e r plaatst, zoals Hyakutake dit deed, m erk je op je fo to d at de sterren wel scherp zijn, m aar de kom eet niet. In dat geval m oet je niet de sterren volgen m aar de kom eet zelf. Hiervoor heb je een ste vige sta ande kijker nodig m et een paratactische montering. Je volgt dan niet met een m otor, m aar m et de hand. Om de kijker steeds dezelfde richting in te houden ten o p zichte van de komeet, heb je een oculair nodig m et kruisdraad. Je zorgt ervoor dat het centrum van de com a tijdens het belichten in het m idden van het kruis staat. Op deze m anier wordt de komeet scherp op je film afgebeeld en de sterren als korte streepjes. Met een telescoop is het wel nodig dat je volgt. Ook zal je nog langer m oeten belichten om de k o m e e t g o e d z ic h tb a a r te m a ke n. D o o r de hoge vergroting, krijg je alleen de com a op de foto. Je ziet dan de structuren in de com a duidelijker. Het beste kun je fotograferen in het prim aire b ra n d p u n t van de te le sco o p. Je h aalt dan het objectief van de cam era af en zorgt dat er geen oculair in je kijker zit. M et een speciale adapter kun je de cam erabehuizing op de kijker vastzetten. Zorg ervoor dat je op de sterren of de kom eet volgt en dat je een donkere hemel hebt. En knippen maar... D it w as h et w eer. H ier hebben we voorlopig onze handen vol aan. M aar dat m ag ook wel, w ant zo'n blote-oog kom eet kom t niet erg vaak voor. Vergeet echter niet dat er ook nog een M arsoppositie is op 17 m aart en een bedekking van aldebaran door de M aan op 14 m aart. M aak ook hiervan tekeningen en foto's. Alle waarnem ingen kun je opsturen naar: W aarneem com m issie p/a Roy Keeris de Bleker BD Veldhoven. Succes en vergeet niet w at warm s aan te trekken als je naar buiten gaat... Als je w at langer w ilt belichten dan 20 seconden, zal je m oeten volgen. Daan/oor kun je een k ijk e r m et v o lg m o to r g e b ru ik e n w a a r je de cam era op bevestigd. De cam era rijdt dan als het ware mee m et de kijker en de sterren staan * * *

64 Aanmeldingsformulier voor de JWG-Zomerkampen1997. (Goed lezen, invullen ondertekend terugsturen) Deelnem er/deelneem ster Naam: (tijdens de kampen moet er een 2e adres zijn waar de begeleiding eventueel contact mee kan opnemen) 2e Naam: Adres: 2e Adres: Postcode: 2e Postcode: W oonplaats: 2e W oonplaats: Telefoon: 2e Telefoon: G eboortedatum: Naam en num m er Ziekenfonds resp. Ziektekostenverz.: In welk jaar werd je lid van de JWG: Op wat voor een school zit je en welke klas: De d rie v e rs c h ille n d e JW G -Z o m e rka m pen, k ru is aan m et w e lk ka m p je m ee w ilt! JW G-Jongerenkam p JW G-Ouderenkam p JW G -P o rtu g a lka m p Voor deelnemers van 8 t/m 13 jr. Hierbij m eld ik mij aan vo or het JW G -Jongerenkam p De kam pprijs begraagt f. 175,- (aankruisen w elk kamp): I 1e: 13 juli t/m 19 juli Voor deelnemers van 14 t/m 17 jr. Hierbij m eld ik mij aan voor het JW G -O uderenkam p Het kam p begint op Zondag 27 juli en eindigt op Vrijdag 8 augustus De kam pprijs bedraagt f. 345,- Voor deelnemers van 15 t/m 22 jr. Hierbij meld ik mij aan voor het JW G -P ortugalkam p Het kamp begint op 24 juli en eindigt op 5 augustus De kam pprijs bedraagt f. 895,- (incl. Busreis). I 2e: 20 juli t/m 26 juli Paspoortnr.: I Kruis dit hokje aan indien je op het kamp een JW G -kijker wilt bouwen. Form ulier opsturen naar: Jeffrey Bout Kornoeljestraat 2H JB Groningen Form ulier opsturen naar: Bas Houtkam p Ram plaan GR Haarlem Form ulier opsturen naar: M arcel Vonk Goeverneurlaan CH Den Haag Indien van toepassing (voor alle kampen): Ik zou graag willen dat jullie tijdens het kam p rekening houden m et het eten, w ant ik ben vegetariêr/volg een dieet t.w.: Ik ben allergisch voor en/of gebruik bepaalde m edicijnen (w aarvoor en/of welke): Ik zou op kam p graag iets willen horen over/willen doen aan: Ik zou zelf wel op kam p iets willen vertellen over: Ik ben van plan mijn telescoop m ee te nemen op kam p (type, grootte, m ontering, e.d.): De aanmelding is definitief als je dit formulier ingevuld terugstuurt en daarvan een bevestiging hebt ontvangen. De JWG sluit geen Verzekeringen (WA-Ongevallen o.i.d.) af voor de duur van het kamp. We gaan ervan uit dat iedereen reeds goed verzekerd is. Controleer dit even. h a n d te k e n in g o u d e r/v e rz o rg e r

65 jongerenwerkgroep voor Sterrenkunde Misverstanden over zonnestelsel JWG zomerkampen t De eeuw van de UFO m 3 JAARGANG 31 m ei/juni 199

66 Inhoud Universum Ga mee op zomerkamp! 4 Zeven m isverstanden over het zonnestelsel Eddy Echternach zet ze voor je op een rijtje. 11 De eeuw van de UFO Bas Houtkam p over vreem de verschijnselen dieiedereen m eent te zien. 15 G alleriew aco 16 Vereningingsnieuws + aktiviteitenagenda 18 G eef Internet de ruimte...! Een collage van foto's die je zo van het W eb kunt plukken. 20 Vragenrubriek voor Jongeren Nieuwe hersenskrakertjes door Patrick de Roo. 2 2 Van vuurpijl tot spaceshuttle Ruben van M oppes verteld een stukje geschiedenis. 24 Met de kijker op jacht Martijn Hordijk geeft belangrijke informatie voor bij het waarnemen. 28 Astronom ische Kalender 30 C luster door Robert-Jan W esterduin 31 Adressenpagina 32 Aanm eldingsform ulier zom erkam pen 1997 Invullen en opsturen I Universum is oen uitgave van do JWG do Jongeron- WerkGioep voor Sterrenkunde De JWG organiseert aktlvileiten op tiet gebied van sterrenkunde voor (tingoron van 8 tot 2 1 (aar JWG-teden ontvangen Universum in de maandon anuan, maan. mei, iuli en oktober. Redaktle: Ruben van Moppes, Uootdredakteur Maarten Bergmans Jimmy Reek Redaktle-adres: Ruben van Moppes Campuslaan NK Enschede. Tel f.m.van moppesi8sludenl.umenle.nl D e kopij voor hel volgende nummer moei uiterlljk 9 mei 97 in hel bezit van de redaklie zijn. Layout & DTP Service: JWG & Friends. Hengelo Druk: Ponsen & Looijen, Wageningen JW G-Lldm aatschap: t/m 20 jaar tl ouder dan 20 jaar II Secretariaat JWG: Zonnanburg NL Utrecht Redaktiefje Ruben van M oppes, hoofd red acteu r JWG-lokatle op Internet: httpy/igki.cpodu.rug nl/-a0702«6i vig' wg.itome html Hallo iedereen! Hebben ju llie de laatste w eken ook zo genoten van het vuurw erk aan de hemel? Hopelijk wel, want zo'n mooie kom eet als Hale- Bopp komt niet elk jaar langs vliegen. Het zou kunnen dat je nog hele andere dingen voorbij hebt zien vliegen, m aar je w eet niet wat het was. W as het een UFO m et "m ensen" uit een ander zonnestelsel? In deze U niversum kun je een verhaal erover lezen. D aarnaast is er een stukje geschiedenis van de ruim tevaart. En w at er allem aal voor interessants te vertellen valt over de planeten in ons eigen zonnestelsel dat w eet je ook gauw genoeg! Het is alw eer mei, dus het zal niet zo lang m eer duren en dan is het zom ervakantie. M isschien heb je plannen voor een verre reis o f zoiets. Het kan ook dat je het nog niet weet. Aarzel dan nièt, en ga mee op een JW G kamp! Hiernaast staat nog eens waarom het echt de m oeite waard is. M o ch t je tro u w e n s een k e e r zin h e b b e n om z e lf e e n s e en s tu k je vo o r Universum te schrijven, o f is er een onderwerp w aar je graag m eer over zou w illen w eten? A arzel niet, en pak de telefoon o f schrijf een briefje naar de redactie! Advertenties: Marloes Mulders Tel. : ISSN Bij de voorplaat: Dit vlindervormige object is kort geleden gemaakt door onze grote vriend 600 km boven de Aarde: De Hubble Space Telescope! Het neveltje heeft nummer NGC 2346 {foto NASA). * Nou, allem aal w eer veel leesplezier!

67 1997 OUDERENKAMP Ga mee op zomerkamp 27 juli t/m 8 augustus fl ,- JO NG ERENKAM P e k a m p 19 ju li t/m 2 5 ju li 2e k a m p 26 ju li t/m 1 a u g. fl. 175,-- Het Jongerenkam p H eb jij dat w el eens? Je vin d t ste rre n ku n d e in teressant, kijkt 's a vonds w el eens naar die schitte re n d e ste rre n h e m e l, m a a r je w e e t n ie m a n d anders die ook zo is... W elnu, w ees niet getreurd! E r zijn genoeg m ensen die net als jij van sterre- kunde houden. In N ederland zijn er zo al 1000 jo n g e re n erg g e ïn te re s s e e rd in ste rre n en zo. H o e d ie e lk a a r o n tm o e te n? O p s te rre n k a m p natuurlijk! D us ben jij g ek van ste rre n ku n d e of ten m inste een beetje en ben jij n ie t o u d e r dan 13 ja a r? G a dan m e e o p Jo n g e re n ka m p van de zom er! V oor de 26e keer w orden er alw eer jongerenkam pen georganiseerd. D it ja a r zijn ze in H oeven, in de buurt van d e ste rre n w a cht S im on Stevin dus. A ls je nu zegt d a t je bijna niets van ste rre n kund e afweet, zit je juist op het Jongerenkam p goed! E r w o rd t tijd e n s het k a m p n a m e lijk een h e le boel o v e r ste rre n ku n d e verte ld e n d a t gebeurt zo d a t ie d e re e n het kan b egrijp e n. O ok a ls je nog niet p recies w e e t h oe je een te le sco o p nou precies gebru ikt, kun je op het zo m e rka m p veel leren. E lk ja a r zijn e r w e e r een flin k a a n ta l d e e l nem ers en b e g e le id e rs die hun te le sco o p m e e nem en, zodat jij o ok e e n s kunt p ro beren of je zo'n m ooi klein n e ve ltje kunt vin den. O ok is het m ogelijk om v o o r fl. 350,- zelf o p het Jongere n kam p de JW G k ijk e r P L U S te b o u w e n. D eze k ijk e r is veel g o e d k o p e r d a n w a n n e e r je een soortg elijke k ijk e r in de w inke l zou kopen. Je kunt o ok d e n k e n : "Ik w e e t al een heleboel van ste rre n ku n d e!" D an z it je o p het Jo n g e re n kam p o o k g o e d. E r w o rd e n n a m e lijk o ve rd a g cu rsu ssen g e o rg a n ise e rd van versch ille n d nivo. En ook a ls je a l e rv a re n b e n t in w a a rn e m e n, kun je in H oeven je hart o p h a le n. H o even ligt een heel e in d van de g ro te ste d e n en d a a rd o o r w ord t h e l s nachts flink donker! M a a r n a tu u rlijk z ijn w e n ie t a lle e n m a a r m et ste rre n kunde b ezig. E r w ord t op e en kam p a a r dig w a t g e sport. B ijna a lle d e n kb a re sporte n en o o k d e v re e m d s te v a ria n te n d a a rv a n, ko m en aan bod. T e v e n s sta a t e r een sp e u rto ch t op het program m a. E r zijn tw ee zom erkam pen, ze duren allebei een w e e k en kosten f1 75,-. H et e e rste kam p is van za te rd a g 19 ju li to t en m e t v rijd a g 2 5 ju li, het tw eede kam p b e g int o p 26 ju li en e in d ig t o p 1 augustus. M eld je d us snel aan m et h e t fo rm u lie r a c h te r op d e ze U niv ersum! Het Ouderenkam p T e o u d v o o r jo n g e re n k a m p, geen zin in w e e r een vaka ntie m et je o u d e rs n a a r saaie oorden? E e n s een k e e r tw e e w e k e n o p v a k a n tie m et a lle m a a l a n d e r e s te r r e n fa n a t e n, o f w il je g e w o o n w e e r een fa n ta s tis c h e h e rh a lin g van vorig ja a r? G a d an m ee op O uderenkam p! O p O u d e re n ka m p ben je m et m e e r dan 30 a n d e re e n th o u s ia s te J W G 'e rs tu s s e n 14 en 18 ja a r plus de bijna 10 m an sterke begeleiding, op v a k a n tie in A s te n. D it is e e n p la a ts je in de b u u rt v a n H e lm o n d w a a r h e t o v e rd a g a ltijd z o n n ig is en 's nachts le kke r donker. O ve rdag w ordt je een b o e l o v e r s te rre n k u n d e g e le e rd, m a a r o ok w ordt je e en k e e r m e t w a t a n d e re lo t g e n o te n g e d ro p t en m ag je sam e n z e lf te ru g zie n te kom en. E en e x c u rs ie, e e n th e m a d a g, veel sp o rt en spel en een zo o i nie u w e vrienden zo rg e n e rvo o r dat het kam p e en o nverg efelijke e rva rin g w ordt. H et kam p kost fl ,- en d u u rt van 2 7 juli t/m 8 augustu s. G e e f je d us snel o p m et het fo rm u lie r a ch te ro p U niv e rsu m! Het Portugalkam p D oor ve rkeerde in fo rm a tie van d e C O A A sterrenw acht kan het (al volgeboekte ) Portugalkam p he la as u ite in delijk to ch n iet doorgaan.

68 Zeven misverstanden Da n k zij ru im te s c h e e p je s als de Pioneers, de Vikings, de Voyagers en de G alileo weten we nu veel meer van ons zonnestelsel dan 25 jaar geleden. Toch hoor of lees je nog wel eens iets raars over het zonnestelsel. Zeven van die twijfelachtige beweringen kom en in dit artik el aan bod, g e ïllu s treerd met foto's die de Hubble-ruimtetelescoop van ons zonnestelsel heeft gemaakt. Geloof er maar niks van! Eddy Echternach te n b e s tu d e e r d w o rd e n. M a a r d e foto's die d e sa te llie t van de o verige pla n e te n m a akt, zijn w el veel s c h e r p e r dan de foto's die m et te le scopen o p d e v a s te g ro n d k u n n e n w o rd e n g e m a a k t. A n d e rz ijd s z ijn d e o p n a m en d ie de ru im te sondes van de p la neten hebben gem aakt o p hun beurt w e e r v é é l s c h e rp e r d a n d e b e s te H u bble -beelden. T och h e e ft d e ru im te te le s c o o p een g ro o t vo o rd e e l b o ven al die ru im tesondes: hij kan een pla n e e t g e d u re n d e lange tijd b e stu 1. De Hubble-ruimtetelecoop is inderdaad een perfect instrument om de planeten te be studeren. N iet a lle pla n ete n van ons zo n n e ste l sel kunnen m et d e H u b b le -ru im te te - le sco o p w o rd e n b e ke ke n. M e rcu riu s bijvo orbeeld sta a t zó dich t bij de Z on d a t m en d e d u re ru im te te le scoop n ie t op d e p la n e e t d u rft te richten, om dat ze lfs een e n kel zo n n e stra a ltje ra m p za lig e g e vo lg e n zou hebben v o o r de ge vo e lig e d e te cto re n van de satelliet. M e rcuriu s is b o ve n d ie n zo klein dat m et te le sco p e n w e in ig te zien is. D it is d us m et ru im te sch e e p je s gebeurd. In d e ja re n '7 0 h e e ft d e M a rin e r 10 d e z e p la n e e t in k a a rt g e b ra c h t. In UV-1 van d it ja a r heb je ku n n e n lezen d a t in 1859 o n td e kt w erd dat het p e rh e liu m van M e rc u riu s ve rsch o o f. D e re la tivite itsth e o rie w a s to e n e chte r nog n ie t bekend! M en d a ch t o ok enige tijd d a t e r binnen d e baan van M e rc u riu s nog e en p la n e e t w a s die m et zijn z w a a rte kra cht de baan van M e rc u riu s b e ïn v lo e d d e. D e z e p la n e e t w e rd a lva st, heel to e p a s s e lijk, V u lca n u s g e n oem d. Nu is het al een enorm e u itdagin g om M e rcu riu s aan d e h e m e l o p te s p o re n, v o o r d e z e V u lca n u s zou het al h elem aal o n m o g e lijk w o rd e n. H e t lukte d e a s tro n o m e n d a n o o k n ie t en to e n E in ste in m e n zijn v e rk la re n d e th e o rie kw am, w ist m en m eteen ze ke r d a t e r binnen d e baan van M e rcu riu s geen andere p la n e e t kon zijn. V an V e n u s kunnen o n d e r g u n s tig e o m s ta n d ig h e d e n - a ls d e p la n e e t v e r van de Z on staat d u s - w e l fo to 's w o rd e n g e m a a k t, m a a r d a t is to t nu to e s le c h ts een enke le ke e r g ebeurd. M et de ru im tete le sco o p kunnen d us n iet a lle p la n e Eén van de weinige foto's die de Hubble-ruirr. lescoop van de planeet Venus heeft gemaakl

69 deren. D e ru im teso ndes d ie de a fg e lo p e n d e c e n n ia la n g s d e p la n e te n zijn g escheerd, hebben a lle e n in het vo o rb ijg a a n een p a a r kie kje s kunnen m aken. D ankzij d e V o y a g e r 2 w eten w e b ijvo o rb e e ld hoe N e p tu n u s e r in 1989 u itz a g, m a a r h o e h e t d e p la neet sin d sd ie n is ve rg a a n, w a s lange tijd o n d u id e lijk. V o o ra l d a n k z ij d e H u b b le -ru im te te le s c o o p w e te n w e g e w e est w a a ru it het v a a k o o k re g e n d e. E n o v e r h e t o p p e rv la k v a n d e p la n e e t stro o m d e n rivieren. H oe w e d a t w e te n? N ou ja, h e le m a a l ze ke r w e e t je d a t n o o it. M a a r r u im te - s c h e e p je s d ie M a rs v a n a f g r o te h o o g te h e b b e n b e stu d e e rd, hebben fo to 's g e m a a kt w a a ro p lange, k ro n kelig e s tru c tu re n te z ie n zijn. D eze k ro n k e ls lijk e n s p re k e n d o p d ro g e p la n e e t a a n te tr e ffe n. D e b e id e V ikin g s h a d d e n een klein la b o ra to rium w a a rm e e d e o p g e sch e p te M arsbodem kon w o rd e n o n d erzocht. H oew e l d e e e r s te r e s u lta te n v a n d it o n d e r z o e k v e e lb e lo v e n d w a re n, b leek u ite in d e lijk d a t M ars een dode w e re ld is. E r w erden ze lfs geen b acte rië n g e vo n d e n. E r is nü d u s geen le v e n o p M a rs. M a a r h o e w a s h e t over het zonnestelsel nu o o k w a t e r d e la a ts te ja re n op N e p tu n u s is v e r a n d e r d. A lle s b ij elka a r is de H ubble ze ke r g e e n "perfe c t" w a a rn e e m in s tru m e n t v o o r d e pla neten. M a a r d e so n d a n ks kunnen m e t d e r u im te te le s c o o p a a rd ig e p la a tje s van d e b ro e rtje s en zu sje s van de a a rd e w o rden gem aakt. rivierbeddingen. V o o r z o ver w e kunnen nagaan is h e t e c h te r a l een paar m ilja rd ja a r g e le d e n d a t d a a r w a te r d o o rh e e n is g e s tro o m d. T o e n de b e id e V ik in g - r u im te s c h e e p je s in 1976 op M ars landden, hoopte m en deso n d a n ks sp o re n van leven o p de vro e g e r? V o rig ja a r kon je op d e tele visie zien en horen d a t A m e rika a n se w e te n sch a p p e rs de m ogelijke resten v a n b a c te rië n h a d d e n g e v o n d e n in een stu k steen d a t van M ars a fko m stig is. D at stu k steen - een m e teo riet - is g e vo n d e n op A n ta rctica en is 2. Er is leven (geweest) op Mars D e p la n e e t M ars sp re e kt a l e e u w e n la n g to t d e v e rb e e ld in g. H ij is n ie t vo o r niets genoem d naar de R om einse god van d e oorlog! M a a r is M ars e igenlijk w el zo bijzonder? A ls je d o o r een te le sco o p je n a a r de o ra n je k le u rig e p la n e e t k ijk t, z ie je een klein schijfje m et - als je goed kijkt - w at d o n ke re e n lich te plekjes. En als M ars niet te ve r van d e A a rd e is ve rw ijderd, zie je a an de "boven"- o f "o n d e rk a n t" v a n d e p la n e e t een kleine, w itte poolkap. H e t is net of je naar het kleine broertje van de A arde kijkt. M a a r dat is m a a r schijn. S inds de zo m e r van 1976, to e n tw e e kle i ne, o n b e m a n d e ru im te sch e e p je s op de p laneet zijn g e land, w e te n w e dat M a rs n a u w e lijk s o p d e A a rd e lijk t. H e t o p p e r v la k v a n d e p la n e e t is kurkdroog en b e za a id m et ro e stb ru i ne s te n e n. In d e ijle a tm o s fe e r z it n a u w e lijks zu u rsto f: d e lu cht kun je e r d us n ie t in a d e m e n. V ro e g e r w a s dat anders. M ars heeft w a a rsch ijn lijk w e l d e g e lijk e e n a tm o s fe e r g e h a d z o a ls d ie v a n d e A a rd e. M ilja rd e n ja re n geleden m oeten er w o lke n zijn Recente Marsfoto die m et de Hubble-ruimtetelescoop is gemaakt. De ruimtetelescoop kan niet zo heel veel details op het oppen/lak van de planeet zien. Alleen enkele van de grote vulkanen op Mars en wat flarden bewolking zijn te zien.

70 d a a r 13 d u ize n d ja a r g e le d e n n e e r g e p lo ft. D e kle in e o ve rb lijfse le n van bacteriën die de w etenschappers h ebben g e vo n d e n lijke n w el e en beetje o p b a c te rië n z o a ls d ie a l m ilja rd e n ja re n o p A a rd e v o o rk o m e n. Z e zijn e c h te r o n g e v e e r h o n d e rd k e e r zo kle in! A n d e re w e te n s c h a p p e rs d e n ken dan o o k d a t h e t h elem aal geen re s te n v a n b a c te rië n z ijn. V o lg e n s hen ku n n e n z u lk k le in e o rg a n ism e n hele m a al niet functio neren. H e t is d us erg vo o rb a rig om te b e w e ren dat e r leven is g e w e e st op M ars. E r is m a a r é é n m a n ie r w a a ro p w e e ra ch te r kunnen ko m en of e r vro e g e r b a c te rië n e n a n d e re le v e n s v o rm e n o v e r h e t o p p e rv la k v a n d e p la n e e t h e b b e n ro n d g e k ro p e n : e r n a a r toe g a a n e n w a t v e r s e M a r s b o d e m ophalen. En d a t zou op zijn vro e g st p a s ro n d h e t ja a r ku n n e n g e beure n. E r b e staan plannen om rond die tijd een o n b e m a n d ruim tesch eep- je te lanceren dat w a t M arsgrond zal o p s c h e p p e n e n te ru g b re n g e n n a a r de Aarde. 3. Jupiter is op een haar na een ster J u p ite r is verre w e g de g ro o tste p la neet van o n s zo n n e ste lse l. Hij is (in do o rsn e d e ) e lf ke e r zo g ro o t als de Onder: Hierboven: Een HST-opnamen van de vier grote Galileïsche manen. A a rd e e n "m a a r" tie n k e e r zo klein a ls d e z o n. B o v e n d ie n is J u p ite r z w a a rd e r d a n a lle a n d e re p la n e te n Recente Hubble-loto van Jupiter. De horizontale wolkenbanden zijn goed te zien. Europa G anym edes b ij e lk a a r. A ls je J u p ite r n a a s t d e A arde zet, dan va lt pas goed op hoe v e rs c h ille n d die tw e e p la n e te n zijn. J u p ite r is n ie t a lle e n veel g ro te r, hij heeft o o k geen va st oppervlak. A ls je d e p la n e e t d o o rm id d e n kon zagen, zou je alleen in het die pe binnenste va st g e ste e n te te genkom en. V o o r de rest b estaa t hij uit bevroren en v lo e i b are g assen zo a ls w a te rsto f, helium e n m e th a a n. H e t b o v e n s te la a g je van J u p ite r, d a t a ltijd nog e en p aar honderd kilo m e te r dik is, is een dikke a tm o sfe e r m et w o lke n in zo'n beetje a lle k le u re n van d e re g e n b o o g. De w o lke n in d e a tm o s fe e r van J u p ite r z ijn u itg e re k t to t d o n k e re en lic h te h o riz o n ta le b a n d e n. D a t is e e n g e volg van de snelle ro ta tie van d e p la neet. O n d anks zijn grote afm etingen doet J u p ite r e r sle ch ts o n g e ve e r tien u u r o v e r o m é é n m a a l om zijn a s te d ra a ie n. H ie rd o o r o n ts ta a n e n o rm hoge w in d sn e lh e d e n in de a tm o sfe e r va n d e p la n e e t. E en a n d e r g e v o lg van de grote lu ch tstro m in ge n en tu r bule n tie s in de a tm o sfe e r van Ju p ite r is d e b ero em de G ro te R ode V lek. D it o p v a lle n d e, la n g w e rp ig e g e b ie d is een re u sa ch tig e w e rve lsto rm m et a f m etin gen van 15 duizend bij 4 0 d u i ze n d kilo m e te r. En dan te b edenken d a t deze storm al m in stens 350 jaar b e sta a t! D e G ro te R ode V le k is n a

71 m elijk a l kort na d e u itvin d in g van de te le s c o o p o n td e k t. D o o rd a t J u p ite r zo ver van de Z on staat, is h e t e r erg koud. D e te m p e ra tu u r in d e a tm o sfe e r is o n g e veer 175 gra d e n o n d e r nul, m a a r in diepere lagen is het een b e e tje w a rm e r. V e rd e r n a a r binnen lo o p t d e te m p e ra tu u r z e lfs o p to t enke le duizenden g raden boven nul. D eze inw endige w a rm te is een o v e r blijfsel van h e t ontstaan van Jupiter. K ort na zijn ontstaan (4,5 m iljard ja a r g e le d e n ) w a s J u p ite r, n e t a ls d e A arde, veel h e te r dan nu. S indsdien k o e lt d e p la n e e t a f, w a a rd o o r h ij k rim p t. E n b ij d ie in k rim p in g k o m t z w a a r te k r a c h ts e n e r g ie v r ij in d e v o rm v a n w a rm te s tra lin g. H ie rd o o r z e n d t J u p ite r ie ts m e e r w a rm te u it d a n d a t h ij v a n d e z o n o n tv a n g t. D o o r d it la a tste w o rd t J u p ite r so m s e e n " m is lu k te s t e r g e n o e m d. D a a r b ij w o r d t d a n d e s u g g e s tie g e w e k t d a t h e t m a a r w e in ig h e e ft g e s c h e e ld o f J u p ite r z o u z o v e e l w arm te en stra lin g hebben g e p ro d u ceerd. dat hij een s te r w a s gew eest. D a t is e c h te r n o g a l o v e r d r e v e n. J u p ite r w e e g t duize nd ke e r zo w einig als d e Z o n e n d a a rm e e is h ij m in s te n s ze ve n tig k e e r te lich t om een s te r te k u n n e n z ijn. J e z o u d u s z e v e n tig J u p ite rs bij e lk a a r m oeten sto p p e n o m één h e e l klein ste rre tje te m aken! O ok de v ie r g ro te m anen van Ju p ite r zijn m et de H u b b le -te le sco o p o n d e r z o c h t. D e ze fo to 's zijn la n g n ie t zo s c h e rp a ls d e o p n a m e n d ie e in d ja re n zeventig m et d e V o ya g e r-ruim - te s o n d e s zijn g e m a a k t. T o c h h e e ft d e H ubble een a a n ta l b ijzo n d e re o n t d e kkingen gedaan. Z o b lijk t d e m aan Links hiernaast: In 1995 en 1996 keken we vanaf de Aarde p re c ie s te g e n de z ijk a n t van de rin g e n van Saturnus aan. Uit deze H u b b le -o p n a m e b lijk t hoe dun het ringenstel- s e l is : van o p z ij is er vrijwel niets van te zien. Uit onderzoek blijkt dat de ringen niet dikker zijn dan e n k e le tie n ta lle n meters! E uropa een ijle z u u rs to fa tm o sfe e r te h e b b e n, e r is o zo n o p G a n y m e d e s e n e r z ijn n o g s te e d s n ie u w e v u l ka anuitb a rstin g e n op lo. 4. Het ringenstelsel van Saturnus is uniek S a tu rn u s is h e t k le in e re en lich te re b r o e r tje v a n J u p ite r. D e p la n e e t b e sta a t g ro te n d e e ls uit w a te rsto f- en h e liu m g a s en heeft geen vast o p p e r v la k. E n n e t a ls J u p ite r s tra a lt S a tu rn u s ie ts m e e r w a rm te u it dan hij van de zon o n tva n g t. H e t m e e st o p v a lle n d e aan S a turnus is e ch te r het ste lse l v a n rin g e n, d a t z e lfs a l m et d e k le in s te te le s c o o p je s te zie n is. D o o r z o 'n k le in e k ijk e r lijk t h e t rin g e nstelsel van S atu rn u s uit één stuk te b e s ta a n. M a a r in w e rk e lijk h e id g a a t het om o n te lb a re kleine brokjes ijs e n g e s te e n te d ie elk n ie t g ro te r z ijn d a n e e n c e n tim e te r of tw in tig. S tu k v o o r s tu k b ew e gen d e z e k le in e b ro k s tu k je s in een eigen baan om de p la n e e t. Je zo u d us ook k u n n e n z e g g e n d a t S a tu r n u s m ilja r d e n m in i- m a a n tje s heeft. V e rm o e d e lijk is h e t rin g e n s te ls e l v a n S a tu rn u s o n ts ta a n d o o r e e n b o t s in g tu s s e n e e n m a a n v a n d e p la n e e t e n e e n g ro te p la n e to ïd e o f een ko m eet. D a t kan n iet zo h e e l e rg la n g g e le d e n zijn g e b e u rd, w a n t in de lo o p d e r m iljo e n e n ja re n raken er de n o d ig e b ro k s tu k je s z o e k. S o m m ig e v a lle n n a a r S a tu r n u s, a n d e re k rijg e n een z w ie p e r en v e r d w ijn e n d e ru im te in. Z e lfs h e t in d r u k w e k k e n d e r in g e n s te ls e l v a n S a tu rn u s w ordt op die m anier aardig uitgedund; na tien a h onderd m iljoen ja a r is e r n ie t veel m e e r van over. De b o tsin g tu sse n m aan e n p la n eto ïd e o f ko m e e t kan d u s n ie t veel la n g er dan enkele tie n ta lle n m iljoenen jaren gele de n zijn. T o t 1977 leek het alsof S a turnus de enig e p la n e e t m et ringen w as. M aar in d a t ja a r o n td e kte m en d a t ook de p la n e e t U ranus ringen heeft, a l zijn die veel ieler. Z e w e rden p as ontdekt toen d e p la n e e t v o o r een ste r langs sch o o f, m e n w ild e e ig e n lijk m e e r te w eten kom en o ve r de a tm o sfe e r van d e planeet, en het licht van d e s te r al z w a k k e r w e rd v ó ó r d a t h ij d o o r U ranus w erd bedekt. E e rs t d a c h t m e n d a t h e t e e n h e e l stelsel van m anen b e tro f, m a a r aangezie n de ve rzw a kkin g e n o ok o p tra den toen d e s te r w e e r a ch te r U ranus te v o o r s c h ijn k w a m, e n w e l m e t exa ct d e ze lfd e tu sse n a fsta n d e n zag m en in d a t h e t ringen m oesten zijn. L a te r z ijn o o k d u id e lijk e fo to 's van h e t rin g e n s te ls e l v a n U ra n u s g e m aakt. En in m id d e ls w e te n w e d a n k z ij de V o y a g e r 2 d a t o ok J u p ite r en N e p tunus d o o r een d u n n e ring om geven zijn. B lijkb a a r zijn d e m anen van d e grote planeten w el va ke r bij een grote b o t s in g betrokken. Uranus, gefotografeerd met de Hubble-ruimtetelescoop: De ringen zijn duidelijk te zien.

72 5. Uranus is pas in 1781 voor het eerst gezien D e p laneet U ranus is een zonderling geval: hij is "o m g e va lle n ". N u staan a lle pla nete n in o ns zo n n estelsel wel een b e e tje scheef. D e ro ta tie a s van d e a a rd e b ijv o o rb e e ld m a a k t e e n h o e k v a n o n g e v e e r 2 3 g ra d e n m et het v la k van de a a rd b a a n. M a a r bij U ra n u s is d e s itu a tie w e l h e e l e x tre em : d e polen van de p la n e e t w ijzen b e u rte lin g s n a a r de Z o n. Stel je e e n s v o o r d a t d e A a rd e zo v e r g e kanteld w as: dan zou het op n o o rd en zuid p o o l so m s hartje zo m e r zijn! H e t is n iet p re cies bekend w a a rd o o r d e ro ta tie a s van U ranus zo s c h e e f is k o m e n te s ta a n. S te rre n k u n d ig e n d e n k e n d a t d e p la n e e t k o rt na zijn ontsta a n is g e tro ffe n d o o r een a n d e r h e m e llich a a m, een g ro te p la n eto ïd e b ijvo o rb e e ld. H e t is ja m m e r d a t U r a n u s n e t z o 'n v lo e ib a re re u z e n p la neet is a ls Ju p ite r, S a turn us en N e p tunus, a n d e rs zouden w e m isschien een re u sa ch tig e in s la g kra te r kunnen zien. N u kost het al m o e ite genoeg om v a n a f de aarde d e ta ils o p U ranus te zie n. D a t lu kt e ig e n lijk alleen met h e t s c h e rp e "o o g " v a n d e H u b b le - ru im te te le scoop. En h e t m e e ste dat w e van U ranus w e ten, hebben w e te d a n ke n aan d e ru im te so n de V o ya g e r 2, d ie d e p la n e e t in ja n u a r i on derzocht. D o ordat U ranus zo v e r w eg staat, is h ij n ie t m e e r d a n e e n o n o p v a lle n d "stipje" d a t la n g zaa m tu sse n de s te r ren vo o rtkru ip t. O n d e r g u n stig e o m s ta n d ig h e d e n z o u je h e m n é t m et het blote o og kunnen zien, m a a r dan m o e t je w el w e te n w a a r je m o e t zoeken. O fficieel is U ranus dan o o k pas in 1781 ontd e kt, d o o r d e B ritse s te r re n k u n d ig e W illia m H e rs c h e l en e ig e n lijk g in g d it n o g p e r o n g e lu k o o k! H e rs c h e l w a s v a n o o rs p ro n g e e n m u s ic u s. In z ijn v rije tijd b e ste e d d e hij e ch te r o o k veel a a n d a ch t a a n s te rre n k u n d e. H ij b o u w d e zijn eigen te le s c o o p d ie hij in h e t begin vo o ra l g e b ru ikte v o o r o b se rva tie s en b e re k e n in g e n a a n s te rre n. Z o had H e rsch e l een m a n ie r bedach t hoe hij e v e n tu e e l d e a fs ta n d to t d e ste rre n k o n b e p a le n. O p 13 m a a rt in d a t b e w u s te ja a r k e e k hij d a a ro m d o o r zijn telesco op, en w e l n a a r het s te r re n b e e ld T w e e lin g e n. B ij één van de ste rre tje s in d it s t e r r e n b e e ld b le e k ie ts v re e m d s a a n d e h a n d. N o rm a a l g e s p ro k e n sta a n s te r r e n z o v e r w e g d a t ze altijd a ls p u n tje s te zie n zijn, hoezeer je z e o o k v e r g ro o t. Bij d it e ne s te rre tje g e b e u r d e d a t e c h te r niet! D it s te rre tje w a s n am elijk een k le in s c h ijfje, en a ls H e rs c h e l d e vergroting opvoerde, werd dat schijfje a lle e n m a a r groter. B ovendien Recente Hubble-opname van Neptunus. Van de Grote Donkere ble ek d a t d e s te r Vlek, het grote stormgebied dat in 1989 door de Voyager 2 werd e e n p a a r d a g e n gefotografeerd, is geen spoor m eer te bekennen. da a rn a nie t m e e r precie s o p d e ze lfd e plek stond. V an- uit d e O udheid stond a ltijd al va st dat e r m a a r 7 lich am en in o ns z o n n e s te l sel w a re n b e h a lve d e a arde, nam elijk M e r c u riu s, V e n u s, M a rs, J u p ite r, S a tu rn u s, de Z o n e n d e M aan. Een a c h ts te h e m e llic h a a m zou d u s w e l iets heel sp e cta cu la irs zijn. H erschel d a ch t in eerst insta ntie o ok nie t aan een p la n ee t, m a a r aan een kom eet. D e p ro fe ssio n e le a stro n o m e n van die tijd b egonnen e ch te r w e l d e kant van e e n p la n e e t o p te d e n k e n, e n veel b e re k e n in g e n e n e n k e le m a a n d e n la te r kon m en m e t zeke rh e id zeggen dat er inderdaad een nieuw e p laneet w a s o n td e k t e n d a a rm e e w a s h e t z o n n e ste lse l in é én k e e r tw e e m aal zo g ro o t g e w o rd e n. D e g e m id d e ld e a fs ta n d v a n U ra n u s to t d e Z o n is im m ers b ijn a tw e e ke e r zo g ro o t als d e afstand van d e zon to t S aturnus. T o c h w a s W illia m H e r s c h e l m e t z e k e rh e id n ie t d e e e rs te m e n s d ie U ranus h e e ft g e zie n. U it te ke n in g e n v a n H e r s c h e ls la n d g e n o o t J o h n F la m s te e d b lijk t n a m e lijk d a t la a ts t g e n o e m d e U ra n u s h e e ft a a n g e z ie n vo o r een g e w o on ste rre tje in het s te r re n b e e ld S tier. Hij heeft dat sterretje in z ijn s te r re n c a ta lo g u s z e lfs e e n e ig e n n u m m e r (3 4 ) g e g e v e n! O o k a n d e re s te r re n k u n d ig e n b lijk e n - zo n d e r d a t ze d a t w isten - U ranus te h e b b e n w a a r g e n o m e n v ó ó r d a t H e rs c h e l d e p la n e e t o p 1 3 m a a rt 1781 ontdekte. En zo a ls geze g d : D e p la n e e t is m et het blote oog te zien! 6. Neptunus is de op één na verste planeet van ons zon nestelsel Ie d e re e n d ie U n iv e rs u m le e s t, kan w el h e t rijtje planeten van o ns zonn e s te ls e l o p s o m m e n : M e r c u riu s, V enus, A arde, M ars, Jupiter, S a tu r nus, U ranus, N eptunus en P luto. Uit dat rijtje b lijkt dat N e p tu n u s d ich te r bij de Z on staat dan Pluto. En d a t is m e e sta l o o k zo...m a a r nu even niet! D a t ko m t d o o rd a t d e vo lg e n d e p la neet, P luto, zo'n m erkw a a rd ig e baan h e e ft. P lu to h e e ft e e n la n g g e re k te b a a n d ie d e b a a n v a n N e p tu n u s kru is t. In 1979 p a s s e e rd e P lu to de b a a n v a n N e p tu n u s - o v e r ig e n s z o n d e r d a t N e p tu n u s in d e b u u rt w a s - en sin d sd ie n is hij n ie t m eer de v e rs te p la n e e t v a n o n s z o n n e stelsel. A an deze situ a tie ko m t o v e rigens in 1999 een einde, w a nt dan kru is t P luto de baan van N eptu n u s o p n ie u w. O m N e p tu n u s te ku n n e n b ekijken heb je een te le scoop nodig. M a a r g ra p p ig g e n o e g w is te n s te r re n k u n d ig e n a l d a t d e z e p la n e e t b e s to n d v ó ó rd a t ie m a n d h e m o o it had g e zie n. U it w a a rn e m in g e n aan

73 de p la n e e t U ra nus w a s n am elijk g e vo lg e n s L e V e rrie r en A d a m s de plan e e t m o e s t s ta a n z a g m e n a lle e n ble ken dat d e ze bij zijn bew e gin g om de zon een beetje heen en w e e r slin m a a r p u n tje s, en n ie t é é n s c h ijfje. g e rt. En d e z e s lin g e rb e w e g in g kon M en kon nu dus nie t de m e th o d e g e eig e n lijk a lle e n m a a r h e t gevolg zijn b ru ik e n w a a rm e e H e rs c h e l U ra n u s va n d e z w a a rte k ra c h ts in v lo e d van d e fin itie f had g e vonden. H e t m o e st een p la neet d ie zich b u ite n d e baan dus a n d e rs g e beuren. Nu sch o o t het van U ranus m oest bevinden. to e v a l d e o n td e k k e rs te h u lp. H et In b e re k e n d e n d e B rits e w is o b s e r v a to r iu m h a d n a m e lijk k o rt kundige A d a m s en zijn F ranse co lle d a a rvo o r een lijst g e kre g e n m et alle ga LeV e rrie r, z o n d e r d a t ze van e l sterren die in het b etre ffe n d e gebied k a a r o p d e h o o g te w a re n, w a a r de te zien zou den m oeten zijn. o n b e k e n d e p la n e e t z ic h m o e s t b e E en jo n g e stu dent, H einrich d'a rrest, vinden. En o p b a sis van d e ze b e re o p p e rd e toen om a lle zich tb a re s te r k e n in g e n k o n d e p la n e e t e e n ja a r ren te ve rg elijken m et d e sterren uit la te r w o rd e n o n td e k t. D it g e b e u rd e de tabel. Inderdaad lukte het o p die op 23 se p te m b e r 1846 in h e t o b se r m a n ie r om N e p tu n u s o p te sp o re n. va to riu m van B e rlijn. N u s ta a t N e p D e a ssiste n t van het observatorium, tu n u s n o g e e n s tw e e m a a l z o v e r J o h a n n G a lle, kre e g d e e e r o m de w eg als U ranus. B ove n d ie n w as e r in "eerste" te zijn die d e nieuw e planeet B e rlijn o p d a t m o m e n t g e e n h e le w e rke lijk zag. g ro te te le s c o o p b e s c h ik b a a r. T o e n O ve rig e n s b leek la te r d a t o o k N e p m en g in g kijke n in het g e b ie d w a a r tu n u s al enkele m alen d o o r ste rre n Charon Pluto is de enige planeet van ons zonnestelsel waarvan de beste foto's met de Hubbleruimtetelescoop zijn gemaakt. Alle andere planeten zijn van nabij m et ruimtesondes onderzocht. k u n d ig e n w a s g e z ie n, d ie d a c h te n d a t het een gew o on sterretje w as. 7. Pluto is een ontsnapte maan van Neptunus N a d a t N eptu n u s o n td e k t w a s, bleek d a t o o k d e z e p la n e e t e e n b e e tje h e e n e n w e e r s lin g e rd e, e n m e n d a ch t al snel a an een negende plan e e t. D e a s t r o n o m e n W illia m P ic k e rin g e n P e rc iv a l L o w e ll (o o k beke n d van d e "k a n a le n " o p M ars) g in g en in het begin van d e ze eeuw aan d e slag. Z e vo o rspeld e n dat hun " P la n e e t X " in h e t s te r r e n b e e ld T w e e lin g e n zou lig g e n. O m de s to rin g e n in N e p tu n u s te v e rk la re n m o e s t h e t e e n z w a re p la n e e t zijn. N iem and kon e c h te r h e m ech te r ontdekke n. In 1929 ste ld e het o b serva to riu m v a n d e in m id d e ls o ve rle d e n Low ell een a m a te u ra s tro n o o m v o o r o m in d e T w e e lin g e n o p z o e k te g a a n n a a r d e n e g e n d e p la n e e t. D e z e a m a te u r, C ly d e T o m b a u g h, v e rg e le e k fo to 's v a n tw e e d e ze lfd e s tu k je s v a n d e h e m e l, d ie e n k e le nach te n na e lka a r g e n o m e n w aren. De p la n e e t zou zich dan te n opzichte va n d e ste rre n m oete n ve rp la a tse n. T o e n o o k d e z e z o e k to c h t o p niets u itlie p, b e s lo o t T o m b a u g h o m de h e le d ie re n rie m m a a r a f z o e k e n. U it e in d e lijk k w a m h ij te r u g b ij T w e e lin g e n, e n a a n g e z ie n h ij nu ie d e r s te r r e tje v e rg e le e k, e n n ie t a lle e n d e h e ld e r e, w a t v o lg e n s L o w e ll e n P ic k e r in g z o u m o e te n, lukte het o p 18 februari 1930 om een heel klein stip je te zien dat zich ten o p zich te van d e ste rre n verplaatste, en d a a rm e e w a s P luto o n tdekt. Dat d e p la n e e t z o v e e l k le in e r w a s dan m en a a n va n ke lijk d a ch t, en toch op d e b e r e k e n d e p la a ts g e v o n d e n w erd, b lijkt p u u r to e va l te zijn. N a de o n td e k k in g is m e n d o o rg e g a a n om e e n 10e p la n e e t te o n td e k k e n die w él ve ra n tw o o rd e lijk zou zijn v o o r de s lin g e rin g v a n N e p tu n u s. T o t h e t e in d van d e ja re n '8 0 is m en d a a r m e e d o o rg e g a a n. T o e n b le e k d a t d e ze b e w e g in g e n to ch ve rkla a rd te w o rd e n d o o r d e z w a a rte k ra c h t van J u p ite r e n S aturnus. D a t P lu to d e b a a n v a n N e p tu n u s p a sse e rt w il nog nie t zeggen dat het

74 g e va a r b e sta a t d a t de tw ee planeten m e t e lk a a r in b o tsing zullen kom en. D e b a a n v a n P lu to s ta a t n a m e lijk s c h u in o p d ie v a n N e p tu n u s. H ie r d o o r kom en d e beide pla n ete n nooit erg d icht bij e lka a r. T o ch is het o p va lle n d d a t P luto so m s d ich te rb ij de zon sta a t dan N eptunus. D at is ook d e re d e n d a t m e n e e n tijd je h e e ft gedach t dat P luto vro e g e r een m aan van N e p tu n u s is g e w eest, die op een g e g e v e n m o m e n t is "o n ts n a p t". U it b e re k e n in g e n b lijk t e c h te r d a t P luto in dat geval n o o it in zijn h u idige baan z o u z ijn te re c h tg e k o m e n. P lu to is d u s e ch t w e l een ze lfsta ndig hem e llic h a a m. D a t w o rd t n o g e e n s b e n a d ru kt d o o r h e t fe it dat hij een m aan heeft die niet e e n s zo heel ve e l kle i n e r is d a n d e p la n e e t z e lf.m a a r is P lu to e ig e n lijk w e l e e n p la n eet? Hij h e e ft een baan die ste rk a fw ijkt van a lle a n d e re p la n e e tb a n e n in o n s z o n n e s te ls e l. E n h ij z o u m e t z ijn k ilo m e te r o o k v e rre w e g d e k le in ste van alle pla n e te n zijn (zelfs o n z e m a a n is g r o te r!) D e la a ts te ja r e n is v o o r b ij d e b a a n v a n N e p tu n u s een aanta l kle in e h e m e llicham e n o n td e kt d ie het m idden lijken te houden tusse n kom eten en p la n e to ïd e n. Q u a a fm e tin g e n - h o n d e rd to t tw e e h o n d e rd kilo m e te r - zijn het e e rd e r p la n eto ïd en dan kom eten, die im m e rs z e ld e n g ro te r z ijn d a n een p a a r kilom eter. M a a r h un sa m e n ste l lin g lijkt v e rm o e d e lijk e e rd e r o p die van kom e te n : ze z ijn ijsa ch tig. M en v e rm o e d t d a t e r nog v e le m ilja rd e n van d e z e ijs a c h tig e m in i-p la n e e tje s zijn. D aarm e e lijken deze ijsdw ergen vo o rb ij N e ptunus wel w at op Pluto en d e g ro o ts te m a a n v a n N e p tu n u s, Triton. Som m ige sterrenkundigen denke n d a t o o k P lu to e n T rito n to t de fa m ilie van d e ijs d w e rg e n b e h o re n. H e t z o u d e n - v o o r z o v e r b e k e n d - d a n w e l v e rre w e g d e g ro o ts te ijs - d w e rg e n z ijn. D e ijs d w e rg e n z ijn o v e rb lijfs e le n v a n het o n ts ta a n van o n s zo n n e ste lse l, o n g e ve e r 4,5 m ilja rd ja a r g e le d e n. S te rre n k u n d ig e n d e n ken dat d e planeten zijn ontstaan d o o r d e s a m e n v o e g in g v a n g ro te a a n ta lle n va n die ijsdw ergen. D e ijs d w e rg e n in de b u u rt van de Z on z o u den (d o o r de zonnew a rm te ) veel van hun ijs z ijn k w ijtg e ra a k t. H ie rd o o r b e s ta a n d e p la n e te n M e r c u r iu s, V e n u s, a a rd e e n M ars v o o rn a m e lijk uit geste e n te. D e p la n ete n ve rd e ro p in het z o n n e s te ls e l zijn g e vo rm d uit ijsdw ergen die nog w él veel ijs b e va t ten. D aarom zijn de planeten buiten d e b a a n v a n M a rs v e e l g ro te r e n zw a a rd e r zijn dan d e A arde. * * * advenenlle Stichting Universum presenteert: ISSN Speciale uitgave t.g.v. de verschijning van komeet Hale-Bopp in 1997! (verschijnt 1 november) REIS O M DE ZON IN DAGEN ISBN 90 B S terrenu ijkej A S terrenkijken De sterrenhemel van 1997 van maand tot maand ISBN Alles over sterrenkijken, m et uitleg op cassette Verkrijgbaar bij de boekhandel of bij Stichting De Koepel, Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht (P ijzen zijn e xclu sie f ve rzendkosten)

75 Bas Houtkam p Laten we de dingen eerst op een rijtje zetten, w ant wat is nou een UFO en wat een vliegende schotel. Zoals je m is s c h ie n al w e e t is U FO een a fko rtin g v o o r "U n id e n tifie d Flying O bject" (on ge ïd en tificeerd vliegend voorwerp). Dit betekent dat als jij buiten een licht in de lucht ziet m aar je kunt dit licht niet identificeren, is dit voor jou een UFO. Later blijkt het natu u rlijk een vliegtuig, w eerballon of een heldere planeet te zijn en wordt de UFO een IF O.(ld e n tifie d F lying O b je c t). E en v lie g e n d e s c h o te l is echter de populaire benam ing gew orden voor het voertuig w aar een buitenaards w ezen zich m ee zou ve r plaatsen. Een vlie g e n d e sch ote l is dus altijd een UFO m aar een UFO. b ijn a n o o it een v lie g e n d e s c h o te l om dat het grote m erendeel later alsnog v e rk la a rd ka n w o rd e n. V e e l mensen halen dit door elkaar. Zo ook Joe M antell, een kapitein in de A m e rikaanse luch tm ach t. In de nam iddag 7 ja n u a ri 1948 kreeg hij een te le fo o n tje v a n de K e n tu c k y Highway Patrol m et de vraag of de basis m isschien aan het testen was m et ongebruikelijke o f zelfs nieuwe ty p e n v lie g tu ig e n in d it g e b ie d. M ensen die in d it gebied w oonden, hadden gerapporteerd dat zij vreem de vliegtuigen boven de stad hadden w aargenom en. De vluchtleiding van de luchtm achtbasis m eldde dat er in d it gebied geen te stvluch te n waren gemaakt. Inmiddels waren er al weer andere telefoontjes binnengekom en van mensen die wilden weten w at dit rare cirkelvorm ige 100 m eter lange v o e rtu ig to ch w a s. N ie t ve e l la te r w erd het voorwerp ook door het personeel van de verkeerstoren gezien. Z ij w aren er van o vertu ig d d at het g e e n v lie g tu ig o f een w e e rb a llo n w as. Tegen de nam iddag toen men Het begon allemaal in 1947 toen de Amerikaanse piloot Kenneth Arnold over het cascade gebergte vloog met zijn privé vliegtuig. Hij was op zoek naar een groot transportvliegtuig dat in dat gebied vermist was geraakt. Tijdens zijn zoektocht werd hij plotseling verblind door een licht in zijn achteruitkijkspiegel. Het bleek een lichtgevende schotel te zijn die hem inhaalde, gevolgd door nog enkele van deze rare schotels. Deze objecten hadden zo'n grote snelheid dat het niet lang duurde voordat ze weer achter de bergen verdwenen waren. Tijdens een interview na de waarneming, verklaarde Arnold dat de voorwerpen hem deden denken aan schotels die over een wateroppervlak scheren. Net zoals een plat steentje die op het water kaatst als je hem op de goeie manier gooit. Deze betiteling werd later door journalisten verkort tot 'vliegende schotels' en dat is dan ook de populaire benaming gebleven van deze voorwerpen. Deze waarneming was de eerste van een grote golf van UFU- meldingen en zou de eeuw van de UFO inluiden. UFO of vliegende schotel. nog steeds aan het discussiëren was over de aard van deze rare schotel in de lucht nam men vie r P-51 to e stellen. Deze viermans formatie moest onder leiding van kapitein Mantell de UFO achtervolgen om de aard vast te stellen. Mantell zocht, toen hij nog aan het stijgen w as naar een hoogte van 3000 meter, radiocontact met de verkeersleiding. Het w as zijn laatste radiocontact.'het ziet er metaalachtig u it en h eeft een e norm e afm eting. Het bevindt zich boven mij, m aar ik geloof dat ik het inhaal. Ik stijg nu tot m e te r.' D it w a re n M a n te ll's laatste w oorden. De andere piloten u it de fo rm a tie z a g e n h em in de b o ve n ste lagen va n de a tm o sfe e r

76 Echter, veel mensen die in dit onderzo ek w a re n b e tro kke n, w a re n het niet eens m et deze conclusies. Som m igen verlieten zelfs het onderzoek om dat de luchtm acht hun bevindingen niet waardeerde. W aarom deze geheim zinnigheid verdwijnen. Enkele ogenblikken later stortte Mantell om laag en kwam om het leven. Als verklaring w erd later gegeven d at m en h ie r naar de p la neet Venus zat te kijken en dat kapitein Mantell om het leven is gekomen in een poging deze planeet te bereiken. De onderzoeken Na deze rare gebeurtenis begon de Am erikaanse luchtm acht een onderzoek naar het hele u.f.o. verschijnsel o n d e r de naam 'P ro je c t S ig n '. Dit onderzoek had als doel het volk te kalm eren en om de aard van de ufo's te achterhalen. Veel w aarnem ingen w e rd e n o n d e rz o c h t en b ijn a a lle s werd verklaard. De conclusie van het onderzoek was dan ook dat de m ensen geen buitenaardse ru im te va a r tuigen hadden gezien, m aar heldere sterren, luch tb allon ne n, satellieten, k o m e te n, v o o rtd rijv e n d e w o lk e n, luchtspiegelingen, freggle s of vu urw erk. V eel m ensen vo nden e chte r d at de lu ch tm a ch t te snel a lle s op een hoop gooide en conclusies trok, en m isschien niet alles vrijgaf. Na dit onderzoek werden er m inder UFO 's gesignaleerd tot eind jaren vijftig en begin jaren zestig toen er w eer een periode kwam m et veel UFO-m eldingen (UFO.-flap). M et als hoogtepunt de UFO 's die door honderden m ensen gezien w erden boven het W itte Huis in W ashington. Dit w as de aanle id in g v o o r de A m e rik a a n s e luchtm acht vo or een tweede en derde o n d e rz o e k ; P ro je c t G ru d g e en Project Bluebook. Deze onderzoeken w aren groter en duurde langer dan P roject Sign. O ok w erkten e r m eer mensen aan mee zodat er m eer dan 1300 U F O -m e ld in g e n o n d e rz o c h t k o n d e n w o rd e n. D e ta a k va n de m edew erkers van Project Bluebook b esto nd u it d rie d elen: h et vinden van een verklaring van alle gem elde w a a rn e m in g e n v a n U F O s; h e t b e a n tw o o rd e n van de vraag of de u fo s een bedreiging vorm den voor de V.S. en of de UFO 's het produkt w aren van een gevorderde technologie waarvan de V.S. gebruik zouden kunnen m aken. Op alle luchtm achtb a sissen in de V.S. w e rd e n B lu e b ook fu n ctio n a risse n g epla atst. Zij moesten de gem elde waarnemingen onderzoeken en daarvan rapporten stu re n n a a r h e t h o o fd k w a rtie r in Patterson. De betrokken m ensen van het o n d e rzoek m oesten alleen alle zaken rapporteren, w aarna de luchtm acht m et de volgende conclusies kwam: 1. G een enkele UFO heeft o oit de indruk gewekt dat hij een bedreiging van de nationale veiligheid vorm de. 2. Er bestaat geen bewijs dat UFO 's over gevorderde technieken beschikken. 3. Er bestaan geen bewijzen voor dat ufo's 'b u iten aard se voertuigen zo u den zijn. Veel onderzoekers gingen zelf ve r der op pad om te achterhalen w aarom de luchtm acht en de regering zo g eheim zin nig deed o ver de o n d e r z o e k e n. E en p a a r o n d e rz o e k e rs bem erkten op dat veel dossiers die ontwikkeld waren door de Bluebook m edew erkers, verdw enen w aren of vernietigd. O o k a n d e re d o s s ie rs die e ig e n lijk volgens de wet voor het volk toegankelijk m oesten zijn w erden niet vrijgegeven. Speciale groepen werden er opgericht die tegen de staat procedeerde om deze d ossiers vrij te krijgen. Som mige processen hebben tie n ta lle n ja re n g e d u u rd. T o e n de dossiers e in delijk w erden v rijg e g e ven w as de teleurstelling groot, van bijna alle d o ssie rs w as b ijn a m eer a ls de h e lft o n le e s b a a r g e m a a kt. Door stukken weg te laten en tekst zw art te m aken zijn er alleen onbelangrijke passages overgebleven, en werden de docum enten w aardeloos en onsam enhangend. Er lopen vandaag de dag nog ste eds rechtszaken die als doel hebben deze zwarte stukken tekst in handen te krijgen. Er is onderzoek gedaan naar wat er zou gebeuren als buitenaardse w e zens zich daadw erkelijk bekend zouden m aken. Ten eerste zou dit betekenen dat er nog m eer leven in het heelal bevindt naast het onze, wat recht tegen de grondbeginselen van de m eeste religieuze overtuigingen ingaat. Dit tot gevolg dat veel (niet alle) m ensen hun geloof zo van de ene op de a n d e re d ag v e rlie z e n. Daarnaast kunnen veel mensen niet te g e n h et id e e op z ic h z e lf d a t er w ezens zouden zijn die verschillen van de m ens m aar die m instens zo intellig ent zijn. Deze tw ee redenen en nog vele anderen, zouden er voor zo rg en d at de w ereld econom ie in e lka a r zou sto rte n a ls er een o n t

77 moeting zou plaatsvinden tussen de m ens en b u ite n a a rd s e n. D it w e e t o ok de A m e rik a a n s e re g e rin g en luchtm acht. In het geval dat er werkelijk buitenaardse w ezens zijn die onze aarde bezoeken, zullen zij over een grotere intelligentie beschikken zo dat ook zij w eten d at ze n ie t zo m aar kunnen landen, m aar d at de m ens eerst vo o rb e re id zal m oeten worden op deze grote gebeurtenis. Dit alles betekent dat ook al zou de lu c h tm a c h t n a de o n d e rz o e k e n w e te n d a t e r b u ite n a a rd s le v e n bestaat, dit feit toch in alle toonaarden zal ontkennen. In principe zouden ze al geland kunnen zijn, m aar zullen w e dat nooit te weten komen. Van dit idee heeft Steven Spielberg de film 'C lose encounters' gem aakt en is daarbij geholpen d o o r o nd erzoekers van 'proj. Blue book'. M aar het U F O -fenom een b lijft niet alleen bij visuele w aarnem ingen... De hypnose therapie E in d ja re n z e v e n tig, b e g in ja re n tachtig werd er een psychologische therapie ontw ikkelt om er a chte r te kom en w a a r b ijvo o rb e e ld a n g st of n a c h tm e r rie s v a n d a a n k o m e n o f o n t s ta a n. T o e n d e ze th e ra p ie w e rd to e g e past begonnen m ensen, w aaro n d e r k in d e re n, va n o v e r de hele wereld (o n d e r h ypnose) te vertellen dat zij ontvoerd w a re n d o o r rare grijze w e zens m et grote z w a rte o g e n. V re e m d a an d e z e o n tv o e - rin g sve rh a le n, is dat ze alleen onder hypnose herinrierd kunnen worden. Echter, hypnose is een staat van bewustzijn w aarbij je uiterst beïnvloedbaar bent. Dit b e te ke n t d a t d e g e n e d ie je o n d e r hypnose brengt, je dingen kan laten doen, (Rasta Rostelli) en m isschien ook laten herinneren die je niet wil. Zo zijn de psychologen die deze verhalen ontd ekten h artstikke rijk geworden met het publiceren van hun bevindingen. H ierdoor is de handel in verhalen over buitenaardse o n tv o e rin g e n u ite rs t lu c ra tie f gew orden (Jerry S p rin g e r e.d.). Hypnose is dus een net zo vaag en onbegrepen versch ijn sel als UFO 's, en deze verklaringen onder hypnose kunnen dus ook niet als w etenschappellijk bew ijs w orden gezien. Toch zijn er tussen de vele oplichters mensen die er geen geld aan verdienen en bij hun verhaal blijven en daardoor zelfs hun baan en fam ilie verliezen. Bijvoorbeeld T ravis W alton. Een houthakker uit Arizona die samen met vier collega's terug reed van een lange dag werken. T o e n de s c h e m e rin g a a n b ra k za gen zij een g ro o t licht, eerst dachten ze dat het hier om een b o s b ra n d g in g m a a r e e n m a a l d ic h te rb ij z a g e n z e e e n ve l g e kle u rd e vlie g e n d e schotel. Door nieuwsgierigheid ging W alton kijken. T e r plekke w erd hij g etro ffe n door een m y s te rie u z e e n e rg ie en w eer n e e r g e w o rp e n. Z ijn co lle g a 's, die nog in de auto zaten, raakten in paniek en verlieten hem zonder om te kijken. Later kregen ze spijt van deze laffe actie en kwam en terug om hem te v e rg e e fs te z o e k e n. E en g ro te zoekactie werd opgezet, waarbij een honderttal mannen, m et hulp van helikopters de bossen uitkam de. W a l ton werd echter niet gevonden. O m dat het verhaal zo ongeloofw aardig klonk begon de politie de vier collega's van moord te verdenken. Totdat T ravis na vijf dagen plotseling weer o pdook. N aakt, in de w ar en ste r vend van de honger. Later verklaarde e en d o k te r, na e en licham e lijk o n d e rz o e k, d a t W a lto n v ijf dagen niets gegeten heeft. O ok droeg zijn gezicht verwondingen op de plekken w a a r h ij b e w e e rd e te z ijn g e o p e reerd. L a n g za m e rh a nd h erin n erde W alton m eer details van de laatste vijf dagen en beschrijft dezelfde identieke grijze w ezens die hem onderzochten. O m dat niem and Travis en zijn collega's geloofden besloten ze alle vijf een test aan te gaan. Dit met behulp van een leugendetector. Ze o ndergin gen de test a llem aal twee keer. Uit d it ond erzoe k kw am naar 13

78 o f De m aker van deze film wil echter om duistere redenen unaniem blijven en heeft zijn film dus verkocht aan een journalist. Dit verhaal is de laatste jaren pas naar buiten g e ko m en o m d at het leger alle getuigen onder druk zou hebben gezet dit ve r haal te vergeten in het belang van de staatsveiligheid. Gebeurde dit niet dan konden er nog erge dingen gebeuren met deze personen of hun familie. Dus zelfs dit verhaal, m et zoveel getuigenissen kan niet bewezen worden. voren dat ze stuk voor stuk de waarheid spraken. Een voorzichtige conclusie Van de 100 U FO-m eldingen die binnenkom en kunnen e r 98 verklaard w orden, d it betekent niet dat die 2 procent die overblijft vliegende schote ls z ijn. Er z ijn b ijv o o rb e e ld nog genoeg natu urve rsch ijn sele n w aarvan wij als m ens niets van begrijpen (denk m aar aan bolbliksem ), en als je geest niet weet wat het is gaat hij er som s iets van maken (archetype). Het m eest opvallende aan het hele ufo-fenom een is d a t er altijd weinig o f geen bewijs geleverd kan worden van een waarnem ing of contact met buitenaardse wezens. Zo schijnt er in 1947 in Roswell.New Mexico, (V.S.) een vliegende schotel neergestort te zijn, w a a rb ij b u ite n a a rd se w eze ns g e b o rg e n z ijn. In to ta lite it zijn er m eer dan 300 m ensen die d it v e r haal beam en, w aa ro n d e r le g e ro fficieren, doktoren en gewone burgers. M aar niet een van hen heeft harde bew ijzen. Het enige w at als bew ijs g e le v e rd w o rd t is een film d ie in 1995 boven w ater gekom en is. De film bevat een operatie op een van deze w e ze n s. D eze film is o n d e r zocht door KO DAK zelf en geeft aan dat hij gefabriceerd is in 1927, 1947, De bew ijzen die m ensen wel aanleveren vo o r hun w aarnem ingen zijn m eestal fo to 's, m aar in de m eeste gevallen zijn deze onscherp en zijn m akkelijk te vervalsen. Toch blijven e r g e va lle n o ver die niet ve rkla a rt kunnen w orden en die het bestuderen w aard zijn. Je hoeft je in ieder geval geen zorgen te m aken, w ant m ochten al deze rare verhalen waar z ijn, en e r w e rk e lijk b u ite n a a rd s e w eze ns onze aarde bezoeken dan zijn zij n ie t h ie r om onze vervuilde p la n e e t te ve ro vere n, m aar om te observeren. M aar als je het mij vraagt zijn ze lekker thuis gebleven. * * * advertentie REC TIFIC ATIE In de vorige Universum stond dat de auteur van het artikel "De Donkere nacht van Nederland" Hettie Dales was. Dit is nièt de goede naam. De juiste naam is Hittie Dales. Onze excuses hiervoor. De redactie H e b je d o o r h e t le z e n v a n "D e eeuw van de UFO een "vaag idee hoe of vreem de wezens eruit zien? Is je fantasie op hol geslagen? M aak dan e e n s een te k e n in g of knutsel een a nd er "vreem d vo orwerp in elkaar dat volgens jou in de ruim te rondzwerft. Stuur dit op naar de redactie van U n ive rsu m en w ij zo rg e n e rv o o r dat jou werkstuk een plaatje krijgt in jouw blad! O ns a d re s is: R edactie U n ive rsu m C a m puslaan N K E nschede U fttv a ia ita X Twvnttf ' * s sportief, uitdagend, ondernemend & & h Bel oor m et iiifocmathr o*«r 0 U l «822*03 of icw Umnrvurt tornt*. Bu:t»u StutücïoarticMmo, A ntw ooiu ruonuirt 3*3, TSOOVÏ S a jc M is l \ ( g u n D o m.» * pla ku M

79 Gallerie W aco* Exposé van ingezonden waarnemingen van JW G-ers onder redactie van de Waarneemcoramissie (Waco) Michel Wissink stuurde ons een paar fraaie w aarnem ingen uit Dinteloord.De eerste is een fo to van de z o n sve rd u iste rin g van 12 o kto b e r vorig jaar. T e rw ijl het zuiden van Nederland zat te genieten, had het noorden grotendeels pech door de bewolking die er aanw ezig w as. O ok in Dinteloord had de zon het niet m akkelijk, m aar de bewolking is toch best een leuk extraatje op de foto. Er werd een 200 m m telelens gebruikt met een filte r en er w erd belicht op een Fuji 1600 PR film. Bij het m aken van foto's van zonsverduisteringen heb je absoluut een ze er donker filter nodig, anders brandt je zo een gaatje in je film! Alleen bij m istig weer, als de zon als een grijze sch ijf te zien is en toch scherp is, kun je het som s zonder filte r proberen. De foto is genomen rond het m axim um van de zonsverduistering. De zon werd die dag niet m eer bedekt dan tot 63 % van zijn diam eter. Op de tw eede foto is een hele aparte wolk te zien. Hij lijkt een beetje op een soort pannekoek. Van de zijkant zou hij m eer op een aam beeld lijken door zijn vlakke bovenkant en daar heeft deze w olk zijn naam ook aan te danken: aam beeldw olk. N orm aal groeien w olken naar b o ve n to e. en w o rd t de lu c h t, n a a rm a te je hoger komt, steeds kouder. Hier echter w as er in de troposfeer sprake van een zogenaam de "inversie". Dit is een grens w aar het naar boven Roy Keeris toe weer w arm er wordt. De wolk stoot als het ware zijn hoofd tegen deze inversie en ontwikkeld zich in de breedte verder. Vandaar dat grote platte dak. Zo, dit was het weer voor deze Universum. Ik hoop d at ju llie o ok w e e r zin gekregen hebben in het m aken van waarnemingen. Dus pak je tekengerei en cam era's uit de kast en zorg d at je een leuk p la a tje o v e rh o u d t a a n d e z e h e m e llic h a m e n. W aarnem ingen kun je sturen naar: Waarneemcommissie JWG p/a Roy Keeris Warande ZL Zeist En vergeet niet de gegevens erbij te zetten. Als je je waarnem ingen terug w ilt hebben, m oet je dat er ook even bij zetten. Dan krijg je ze vanzelf terug. Succes, en houd die kijkers naar de hemel!

80 Verenigingsnieuw s AKTIVITEITENAGENPA V olkssterrenw achten O nderstaande volksslerrenwachten zijn aangesloten bijdevereniging LSV, de Landelijke Samenwerkende Volkssterrenwachten. Voor m eer informatie en adressen: LSV-Bureau Zonnenburg NL Utrecht Tel.: Fax: B ussloo. te Bussloo Open: vrijdag uur. 23 mei: Het Heelal, een stoffige boel 6 juni: Neptunus en Uranus 13 juni: Pulsars, Neutronensterren en Supernova resten 27 juni: De grijze nachten 4 juli: Een robotwagentje op Mars Aanvang uur. Entree Volwassenen:!! : onder 14 jaar: II C opernicus. Haarlem Open: viijdag en zaterdagmiddag om ,0 0 uur. Corona Borealis, Dieren Open; vrijdag uur. Planetron. Dwingeloo Opan: dlns- en donderdag uur. Planetarium: dagelijks uur. Fryslan. Burgum Open: vrijdag uur. Halley. Heesch Open: elke le vrijdag en zondag om van de maand. Ommen Nutssterrenwacht, Ommen Phoenix. Lochem Open: zaterdag vanal uur. Rijswijk, Rijswijk Open Elke eerste en derde vrijdag van de maand vanaf uur AFDELINGSNIEUW S Am ersfoort Zoals altijd is er een bijeenkom st op de 2de zaterdag van de maand. In verband m et de zom ervakantie zal de laatste bijeenkom st w aarschijnlijk op 14 juni w orden gehouden. Voor m eer info kun je bellen met: Martijn van Westerlaak Amsterdam H elaas kan ik o ok vo o r d eze a fdelin g niet m eer vertellen dan de datum voor de bijeenkom st in juni. Die datum is 21 ju n i. M et de vo o rb e re id in g e n vo o r het program m a is men nog bezig. De zom er zal in elk geval m et heel veel lol worden geopend! Voor m eer inform a tie kun je bellen met: Charles Roelofs Leiden De a fd e lin g L eiden h e e ft w el een erg m ooi program m a voor de laatste bijeenkomst voor de grote vakantie verzonnen. Er kom t een heuse excursie! De bedoeling is d at d eze a fdelin g m et z'n allen naar de Noordwijk Space Expo gaat. In N o o rd w ijk is een g rote te n to o n ste llin g over ruim tevaart gem aakt en daar gaan ze m et z'n a lle n heen. D eze e xcu rsie m ag je natuurlijk niet missen. De datum v o o r de e xcursie is h elaa s nog o n b e kend, m aar alle leden van de afdeling krijgen natuurlijk nog een uitnodiging. Wil je toch nog m eer inform atie hebben, dan kun je bellen met: Luuk van den Oever Utrecht Zoals bekend is de afdeling Utrecht erg actief. Zij heeft ook voor de m aand juni een bijeenkom st in de planning, die zoals g e w o o n lijk erg g e z e llig g a a t w o rd e n. M aar ook voor deze afdeling is de datum vo o r de b ije e n kom st nog n ie t bekend. Een ding is wel zeker: het wordt niet de laatste zaterdag van de maand. M aar ju l lie krijgen natuurlijk nog wel een uitnodiging. W il je m eer informatie, dan m oet je bellen met: Elisabeth Lodder Zoeterm eer De afdeling Zoeterm eer houdt ook in de maand juni een bijeenkom st. Deze zal plaatsvinden op 20 juni. Er kom t die avond een gastspreker die iets zal vertellen over m eteorieten. Het w ordt w el een heel b ijzo n d e re b ije e n kom st want de gastspreker zal een brokstu kje van een m e te o rie t m eenem e n! Dan kun je dus m eteen bekijken wat er klopt en wat er niet klopt! De bijeenkom st zal beginnen om en duren tot uur. Als je m eer inform atie wilt, kun je bellen m et Nils de Mooij

81 8 w u 9 i n a 9 n i Q i n 9 i 9 V Lattrop H elem aal in het oosten van N ederland ligt een klein dorpje dat Lattrop heet. In het begin van dit jaa r is daar een beginn e rs c u rs u s g e g e ve n en m en is b ezig daar nu een afdeling op te richten! Als je in de buurt van Lattrop woont, krijg je binnenkort een brief m et een uitnodiging voor een bijeenkom st. DIVERSEN W e e r e e n a s tro w e e k e n d in T ilb u rg! Na het succes van de afgelopen amateurbij- eenko m st (een verslag hiervan kun je in UniVersum 1 lezen) wordt er in Tilburg (voor de 76e keer al) opnieuw een gezellige, intere ssa n te en d us onm isb a re b ije e n ko m st georganiseerd. Dus zet het maar vast in je agenda: 76e amateurbijeenkomst 8 en 9 november a.s. VACATURE HET HB ZO EKT SECRETARIS Helaas kan ik vanw ege m ijn drukke w e rkzaam heden v o o rt V 1 0 m ijn fu n c tie als se cre ta ris n iet m e e r (v o o r m ijn g evoel) n a a r b ehoren u itoefenen. W el ben ik m ij aan het b e zin ne n o p een andere functie binnen d e JW G. A ls gevolg hiervan is e r een p le k b in nen het HB vrij vo o r een e n th o u sia ste secretaris. H eb je interesse, bel dan n a a r m ij o f iem and van het h o ofdbestuur. M aarten B utter, secretaris H et JW G -bestuur vraagt m et spoed... - een Universum samensteller De JWG JongerenW erkgroep voor Sterrenkunde die thuis, in een tekstverwerker op de com puter van de JWG, het clubblad Universum voor de drukker gereed maakt Saturnus, Heerhugowaard Open: Elke zaterdagmiddag van uur. Waarnemen: 3 avonden per maand op alspraak. Laatste zondag van de maand: Sterrenkunde- ruimtevaartlezing. Schrieversholde Heerlen Open: dinsdag t/m vrijdag en dinsdag-en vrijdagavond van en zondag uur. Sim on Stevin. Hoeven Open: dinsdag t/m zaterdag uur, Sonnenborgh, Utrecht Rondleiding vrijdag vanaf uur Vooral tel. opgeven Tw eelingen Spljkenisse Open: vrijdag vanal uur. Tw ente, Lattrop Open: dinsdag t'm zondag uur dinsdag-en donderdagavond Meer informatie tel, Vesta. Oostzaan Open: vrijdag voor rondleiding. Nijmegen, Nijmegen Open: elke eerste vrijdag van de maand vanaf 19,00 uur. De Jager, De koog Open bij helder ween donderdag vanaf uur. van te voren bellen. Tel.: H e t is een leuke klus v o o r iedereen m et a ffin ite it v o o r S te rre n ku n d e die U nive rsu m niet a lle e n w il lezen m a a r o ok w e le e n s z e lf w il m aken. D e o p m a a k van U n ive rsu m ve re ist een zeke re kre a tie vite it e n b e la ngste llin g v o o r g ra fische w e rkza a m h e d e n. O o k is enige kennis van d e p ro g ra m m a 's Q u a rk X press, P h o toshop e n b.v. C o rel D raw w e l handig. M a a r m e t a lle e n w a t e e n vo u d ig e c o m p u te r e rvarin g kun je je d o o r m iddel van ze lfw e rkza a m h e id o o k d e nodige kennis eigen m aken. V o o r m e e r inform atie: Ruben van Moppes Hoofdredacteur Universum Campuslaan NK Enschede Tel.: r.k.f.vanm oppes@ student.utwente.nl Jan Paagman, Asten Open: Zaterdag bij Eerste Kwartier Maan. Phillipus Lansbergen.Middelburg Open: Elka vri dagavomnd vanal uur. Strabrecht. Geldrop Open: Dinsdag bij Eerste Kwartier Maan uur

82 Geef Internet de ruimte! Wat wij helaas niet (m eer) kunnen zien... Ruben van Moppes De foto hieronder is NGC Deze foto, gem aakt door Jack D. Russell en Steven C. W illiam s, is genom en achter een 36 cm SC T C elestron C14 f/7. Dit spiraalstelsel zul je hier vergeefs aan de hem el zoeken. Het object is nam elijk te vinden in het sterrenbeeld O ven, dat v an u it N ederland niet te zien is. W aar hij dan wel gem aakt is? Aan het Grove Creek O bservatorium in A ustralië. ; H et sterrenstelsel hierboven is NGC 253. Dit sterrens te ls e l, d a t de b ijn a a m Z ilv e re n D o lla r s te ls e l" d ra ag t, p o s e e rt aan de hem el in het s te rre n b e e ld B e e ld h o u w e r. H ie rv o o r zu l je, n e t a ls N G C 1365 " d o w n -u n d e r m o e te n g a a n w il je hem k u n n e n bew onderen. De foto is door dezelfde kijker gem aakt als NGC In het sterrenbeeld Centaurus staat dit sterrenstelsel. Het betreft NGC Deze foto is op dezelfde sterrenw acht in Australië genom en als NGC 1365 en 253. De tw ee fotografen hebben nu echter een kleine telescoop gebruikt: de 26 cm SCT M eade LX 200 f/6,3. De laatste foto van het kw artet A ustralische ob jecten is NGC N et als NGC 4945 m et de 26 cm telescoop genom en. Het stelsel is gevonden in het s te rre n b e eld P auw. De foto is (even als de andere drie) genom en in augustus 1996.

83 Zoek de 10 verschillen! Een van de satelieten die op het m om ent in de ruim te is, is de SO HO sateliet. Deza kunstm aan heeft de taak de Zon in de gaten te hou(ten. Elke dag worden er flink wat foto s gem aakt, niet alleer van het oppervlak van de Zon en de corona ( de " d a ip p K W van de Zon), m aar ook kom en er elke dag een aan tal fo to s beschikbaar over de m agnetosfeer. Tw ee vrij recente foto's van de corona. Ze zijn tw ee dagen na elkaar gem aakt, de bovenste op 31 m aart en de ondgnttgj op 2 april Zoals je ziet veranderd de coroni voortdurend. i A\r<» foto s: NASA g a a r In het w eekend van 8 en 9 m a a rt w a s e r e e n to ta le z o n s v e rd u is te rin g. W ij in N ederland hoorden helaas n ie t to t de g e lu k k ig e n die d it v e rs c h ijn s e l m o c h te n m e e m a k e n. D e z e fo to, g e m a a k t d o o r de G M S -5 s ate llie t van de NASA laat het gebied zien dat enkele m in u te n v e rd u is te rd w as. Rechtsboven is duidelijk de donkere vlek van de maans c h a d u w d ie op de A arde valt te zien. De m ensen die wèl zo gelukkig w aren zijn d e b e w o n e rs v a n O o s t- Azië. M et w at m oeite is dit gebied ook te herkennen op de foto. Het verschijnsel hieronder hebben w e in Nederland wel gedeeltelijk kunnen zien. Deze bijna totale m aansverduisternis vond op de vroege ochtend van m aandag 24 m aart plaats. Deze foto's uit Canada laten zien dat het aan de andere kant van de Atlantische oceaan beter was. De foto s zijn gem aakt door een 8 cm lenzenkijker m et een brandpuntsafstand van 80 cm. De belichtingstijden lopen uiteen van 1/125 seconde tot 3 seconde op een 400 ASA film.

84 VragenRubriek H a llo p u zzelvrie n d e n e n vrie n d in n e n, hier is d e n ie u w e vra g e n ru b rie k w eer. N og even m ijn excu se s: er zate n w el tw ee fo u te n in d e vo rig e va rg e n ru b rie k (zie uitw erking). D e C e p h eid e -cryp to is ve rva n g e n d o o r kennis en g o e d /fout-vragen (terug van w e g g ew e e st), w a n t hij w a s w el le u k m a a r b leek toch (te) m oeilijk,.v eel su cce s m et het m aken van d e vragen De juiste antw oorden van de vorige keer: B o ö te s-b u ite n b e e n tie V o ya g e r h o o rt e r niet bij w a n t d eze ru im te so n d e heeft m e e r d a t een h e m e llich a a m onderzocht. A a rd e h o o rt e r niet bij w a n t d it is geen gasplaneet. E hoort e r n iet bij w a n t d it is geen spectraaltype. A q u a rius h o o rt er nie t bij w a n t d it is een D ie renriem sterre nbeeld. N orm a is geen ste rrenbeeld, d e rest w el. A nanke is een S a tu rn u sm a a n tje, te rw ijl de rest J u p ite rm a a n tje s zijn. H et w oord w a t niet g e vo n d e n kon w orden w a s: Venera Invul-U F O 1. S kyla b w a s h e t e e rste ruim tela bora to rium. 2. B in o cula ir is een d eftig w o o rd v o o r verrekijker. 3. O is het ch e m isch sym bool v o o r zuurstof. 4. C o p e rn icu s is een van d e bekendste kraters op de m aan. 5. B ij het P erhelieum is d e a fsta n d van een p la n e e t to t de zon het grootst. 6. H et b u ite nste m a a n tje van M ars heet D eim os. 7. T o llim a n sta a t in C E N ta u ru s (i.p.v. taurus) 8. D e h elderste s te r aan d e hem el is S irius. N a d a t je d e a n tw oorden g o e d had in gevuld stond e r van b o ve n -n a a r-b e n e d e n : Scorpius Sterren-Streper A ls je a lle w o o rd e n h e b t w e g g estre e p t en je leest van links n a a r rechts dan krijg je d e naam van d e vo lg e n d e a stro n o m i sch e term : Lentepunt C epheïde-crypto Horizontaal (in n u m m e rvo lg o rd e ): S terrencluster, H o o gte cirkel, S te rrenw ach t, E in stein, T ra n santenne, Lentepunt, S in o p e, V osje e n O ve n. H e t w o o rd w as: European_Space_Centre (de sp a tie s zijn in m id d e ls standaard) Verticaal (in le ttervolgorde): U ranus, S luiernevel, D orsu m, Internet, W alvis, R aaf, A vo n d ste r, B iosfeer en H oekafstand. B oötes-b uitenbeentje D e nie u w e h e rse n krake rtje s zijn w e e r het zelfde als d e vo rig e keren uit de rijtje s m et w o o rd e n m o e t je het w o o rd kiezen w a t e r n iet bijhoort. V an d e b e g inle tte rs kan je een A stro n o m isch e term m aken. Luchtpom p - Achtersteven - Paradijsvogel - Voerm an - Achtersteven (Vertaling) Pluto - Aarde - Venus - M ercurius - Mars (Binnenplaneten) Mimas - Titania - Charon - Enceladus - Oberon (Ontdekker) Pleiaden - Ringnevel - D raaikolkstelsel - Eskim o - A ndrom edastelsel (Aanduiding) Kreeft - Vissen - Ram - Tw eelingen - Stier (Dierenriem ) G rote hond- Bootes - W aterm an - Lier -Serpens (Helderheid)

85 voor Jongeren Patrick de Rc Beantwoordt de vragen en vul de antwoorden bij de cijfers in. als je alles hebt ingevuld staat verticaal de naam van een ster. 1. W at is de Latijnse naam van het sterrenbeeld W aterm an? 2. Hoe noem en we de kleurband die onstaat als licht door een prism a valt? 3. W at is het chem ische sym bool voor koolstof? 4. W elke planeet staat op ongeveer dertig astrono m ische eenheden van de zon? 5. In de richting van w elk sterrenbeeld bevindt zich het centrum van de melkweg? 6. Hoe heet het punt w aar de zon staat aan het begin van de winter? 7. Hoe w ordt de Cirrusnevel in de Zwaan meestal genoem d? 8. W at is de helderste ster van de winterzeshoek? S. 7 S terren-streper Adrastea, Asterope, Astronom ie, Atlas, Castor, Cluster, Cursa, Draak, Deimos. Deneb, Gredi, Hem ellicham en, Maansverduistering, M aia, M egrez, Mira, M onoceros, Nekkar, Neptunus, Orion, Pictor, Reda. Ringen, Rigel (2X), Saturnus, Sceptrum. Spectrum, Spica, Ster, Sterrenstelsel. Theem in, Titan, Uranus, Zeta Na het wegstrepen houdt je de naam van een planeet over. M A,, NT S V E R" b U I ö T E' R I N G 0 S C E P T R u M I R A H B E N E D N T G R E D I E P 0 R E T S A K 0 0 R S R C A S T 0 R I R E I u N K R C 0 A A T E Z E R G E M M T N E A I E N S S R A M E E T M A I A U G R 0 R 0 R A U I D L S T E R N N T N M N 0 M U L M A G U R A N U S S P I C A P I C T 0 R L E S L E T S N E R R E N E M A H C I L L E M E H D N D R A Virqo-Vragen Beantwoordt de volgende vragen of zeg of de stelling goed of fout is: 1. Het fonkelen van sterren wordt scintillatie genoem d.(goed/fout) 2. Hoe heette het project dat als doel had de eerste mens op de maan te zetten? 3. Het draaien van de wind het de wijzers van de klok 4 mee noem en w e ruim en.(goed/fout) 4. W at is de eerste letter van het Griekse alfabet? 5. De ringnevel staat in de Schutter, (goed/fout) 6. W at is de enige grote m aan in ons zonnestelsel die rechtsom draait? 7. Toen Herschell in 1781 Uranus ondekte stond die in de Ram.(goed/fout) 8. W at is de helderste periodieke komeet? 9. W aterslang is het grootste sterrenbeeld dat aan de hem el staan (goed/fout). 10. W at is de voornaam van Newton. Stuur je antwoorden het liefst zo snel mogelijk, m aar vó ór 30 juni naar: P a tric k de R oo, va n S lin g e la n d ts tra a t 99, 2582 XK Den Haag Vergeet NIET je naam. adres, woonplaats, geboortedatum en telefoonnum m er er bij te schrijven. Veel succes m et het m aken van de vragen, Tot de volgende keer. Suggesties en/of ideeën zijn ook welkom!

86 De Pioneer 10: 15 ja a r na de Spoetnik 1 gelanceerd en daarmee was het het eerste ruimteschip dat voor goed uit het zonnestelsel zou verdwijnen. De Pioneer 11 en de Voyagers 1 en 2 zouden volgen, hadden om m ensen te transporteren d oo r de ruim te. Bijna 100 ja a r geled e n w a re n h e t v o o ra l de R us Konstantin Tsiolkovsky en de Fransman Robert Esnault-Pelterie die belan grijke o n td ekkin gen deden over het bouwen van een goede raket. De e erste die hun gegevens gebruikte om werkelijk te gaan experim enteren w as de Am erikaan Robert Goddard. Na bijna 20 jaar geëxperim enteerd te hebben, lukte het op 16 m aart 1926 om een raket werkelijk de lucht in te krijgen. G oddard had van T sio lko v sky begrepen dat je het beste vloeib are b ra nd sto ffe n in e e n vuurp-,i' D agelijks worden ze gebruikt door Erwin Krol in Het Journaal en re gel matig kom je ze in de krant tegen. teq Ook Universum staat er bol van: foto's gemaakt d o o r s a te llie te n. Voor ons is het allem aal de gewoonste zaak van de dag. Toch is het op 4 oktober pas 40 ja a r geleden dat de eerste kunstmaan een baan om de aarde draaide. Voor de m ensheid was dit uiteraard een enorm belangrijk moment. Toch gaat de ruimtevaart verder terug dan vanaf de bewuste dag in Het begin R uben van M oppes A ls w e de v e rh a le n va n de O ude C hinezen m ogen geloven, dan w as er zo 'n ja a r vo o r C hristus de C h in e se M a n d a rijn W an Pu d ie al e e n ru im te re is h ad g e m a a k t. H ij steeg op aan een bundel van bijna vijftig raketjes. A angezien niem and hem daarna ooit m eer gezien had, g eloofd en de C hinezen to en heilig dat hij de eerste ruim tereiziger was. D eze ruim tereis" is slechts uit m ondelinge overlevering bekend. De eerste echte "raket" w aarvan de "lancering" op is geschreven, kom t uit het jaar 1232 na Christus. In dat jaar staken de Tartaren een vuurpijl af die het leven van koning K a i-f e n g -F u m oest bescherm en tegen een a a n slag van de vijand. Het heeft e chte r to t deze eeuw ged u u rd to t e r w e rk e lijk e e n b e g in gem aakt werd m et het bouwen van ra ke tte n d ie h et u ite in d e lijk e d oel ra k e t kon g ebru iken. De vloeibare brandstof die G oddard gebruikte was een stof die iedereen overal in huis had; hij gebruikte nam elijk doodgewone lampolie! Nu is het wel leuk als je je brandstof vloeibaar hebt, maar de stof die je gebruikt om de lam polie te laten verbranden is zuurstof. En zoals je w eet is zuurstof gasvorm ig bij norm ale te m p eraturen. Zuurstof w ordt pas bij een te m p e ra tu u r van ongeveer -180 graden C elcius vloeibaar! Een a ndere m anier is om de z u u rs to f e n o rm d ic h t op e lk a a r te drukken. Maar het w as Goddard dus g elu kt om de zu u rsto f vlo e ib a a r te krijgen. Zijn raket kreeg hij in totaal 13 m e te r de lu c h t in, en d it w ordt te genw o ordig gezien als de eerste echte lancering. Er w as ook nog een Duitse w eten s c h a p p e r, n a m e lijk D r. H e rm a n n O b erth, d ie een a antal b elangrijke experim enten en berekeningen had gedaan voor het bouwen van raketten. Adolf Hitler zag in dat een raket best wel eens een goed wapen kon zijn in de naderende 2e w ereld oo r log. D aardoor ging de ontw ikkeling een stuk sneller. De eerste door de D uitsers ontw ikkelde raket, de V -2, werd op 3 oktober 1942 gelanceerd.

87 De Koude Oorlog Toen de 2e w ereldoorlog eenm aal v o o rb ij w as, b egon e r e c h te r een nieuw e "oorlog": de Koude O orlog. Zowel de Russen als de Am erikanen wilden laten zien dat zij de beste waren in technolo gisch opzicht. H ierdoor w erd er in beide landen heel h a rd g e w e rk t a a n de b o u w va n raketten. D e D u its e tot.* g e le e rd e n d ie bij het V-2 project waren betrokken, w e rd e n n a a r R u sla n d o f A m e rika gehaald, om daar te werken aan de nieuwe raketprogram m a's. Het leek erop dat de Russen de besten zoud e n w o rd e n. N a d a t in de S p o e tn ik 1 (d a t w a s e ig e n lijk gewoon een grote m etalen bal van ruim 80 k ilo ) in e en baa n om de a a rd e w e rd g e s c h o te n, en e en m aand later de S poetnik 2 (een al wat grotere raket m et aan b o o rd je h o n d je L aika), lu k te h e t de Amerikane p as in fi 195,8 o m e e n atelliei m et su ces T ^ ^ tic ë fè n E e rd e re p o g m 3 gen (met de telev is ie v a a k liv e a a n w e z ig ) lie p e n s le c h ts u it op "spectaculaire" ontploffingen. O ok de e e rs te m ens in de ruim te w as een R us. D eze m ijlp a a l in de g e s c h ie d e n is w e rd b e re ik t op 12 april Zonder dat zijn vrouw en ouders ervan op de hoogte waren(!), d ra a id e J o e ri G a g a rin één rondje rondje om de aarde, om 108 m inuten later 800 kilom eter van Moskou w eer terug te kom en op aarde. De A m e rik a a n s e p re s id e n t v a n d a t m om ent, Jo hn F. K e nnedy kon dit n a tu u rlijk n ie t a a n zie n. Z ijn trotse A m e rika w as w e e r n ie t de e e rste gew eest. Hij ste lde d aarom in zijn b e ro e m d e to e s p ra a k va n 25 m ei 1961 d a t e r v o o r 1970 een A m e rikaan op de m aan m oest landen en veilig naar de aarde zou terugkeren. H e t w a s m a a r g o e d d a t de A m e rik a a n s e e c o n o m ie o p d a t m om ent een bloeiperiode m eem aakte, w a n t d e a c h te rs ta n d m e t de Russen m oest eerst verkleind w ord en, en d a a rn a m oest er o ok nog eens allerlei nieuwe technieken o n t w ikkeld w orden. M aar geld w as er dus in overvloed voor de NASA, en sta p vo o r stap w erden de R ussen ingelopen en op 16 juli 1969 begonnen de woorden van Kennedy w aarheid te w orden to en de A p o llo 11 w e rd g e la n c e e rd. O p 20 ju li om uur N ederlandse tijd werd de bekendste stap van een m ens ooit gezet: Neil Arm strong zette een voet op de maan. De geldkraan ging dicht De A m e rikan e n hadden de w ereld laten zien su p e rie u r te zijn aan de Russen. De ruim terace w as voorbij en vrij kort na de m aanlanding werd e r d a n o o k a l g e s p ro k e n o v e r sam enwerking op het gebied van de ruim teva art. De geldkra an w erd bij iic h tq e - a c e s h u t t l e d ra a id. e n n u e r n ie t m e e r zo v e e l g e ld voor van a lle s e n nog w a t beschikbaar w a s ^ W I ^ B ^ ^ H ^ ^ de kosten zo laag m o g e n j^ W ^ u - den. V e rd e r w erd de NASA gedw ongen om een beter principe van een raket te ontwerpen. De raketten die ze tot dan to e g e b ru ik t h a d d e n, ko nden m aar één keer gebruikt w orden; tijdens de vlucht werd de raket stukje bij beetje afgebroken, en de resten vielen te ru g n a a r de a arde o f v e r brandden in de dam pkring. Vergelijk d it m a a r m et een a uto d ie na een ritje helem aal kapot is. Je begrijpt wel, dat het natuurlijk niet zo slim is om een auto te hebben die, als je bijv o o rb e e ld v a n A m s te rd a m n a a r M aastrich t rijdt, daarna nooit m eer bruikbaar is! U iteindelijk is de Space Shuttle uit dit project gekomen. Exact 20 jaar nadat Gagarin zijn rondje had gem aakt, op 12 april 1981, werd de eerste shuttle gelanceerd. Deze succesvolle lancering kende nog 23 vervolgen. De Space S huttle w as vo l g e n s ie d e re e n h e t "E i van C olum bus. De 25e werd echter de grootste ram p van de raketgeschiedenis. Op 28 januari 1986 ontplofte de C hallenger, een van de vier shuttles, kort na de lancering. Tw ee en een h alf ja a r vloog er geen enkele S pace S huttle de ruim te in. Op 29 s e p te m b e r 1988 w erd n u m m e r 26 gelanceerd. Behalve de Am erikanen hebben ook de R ussen een eigen shuttle, al is deze nog nauw elijks toegepast. De E u ro p e s e ru im te v a a rto rg a n is a tie ESA is b ezig m et de o n tw ikkelin g van een ruim tevliegtuig, de Hermes. En het is niet ondenkbaar dat ook de J a p p a n n e rs in de to e k o m s t e en belangrijke rol in de ruim tevaart gaan spelen Toekom st A l m e t heeft ru im te v a a rt in 40 ja a r tijd v e le g ezichten gekend, w at u ite in d e lijk de S p ace S h u ttle als standaard raket heeft opgeleverd. E chter ook aan de Space Shuttle valt nog aardig w at te verbeteren. H et is gebouw d m et de techniek van de jaren '70, en inm iddels is er technologisch gezien al veel meer m og e lijk dan to en. N ieuw e ideeën zijn in de m aak op de diverse tekenta fe ls. H e t is o o k a b s o lu u t n ie t ondenkbaar dat over 10 jaar, als de w e rk e lijk e ru im te v a a rt e en h a lve e euw oud is. e r een to ta a l nieuw, fu tu ristisch 21e-eeuw s m odel raket gebruikt w ordt en de Space Shuttle alleen nog als m odel in de musea te zien is.

88 Met de kijker op jacht... ^,... Martijn Hordijk Over sterrenkaarten en een goede seeing! Het is al w eer volop lente en ook onze object-keuze zal veranderen als we gaan waarnem en. Maar voor dat w e ons m et de keuze van het object kunnen gaan bezig houden moeten we eerst het een en ander weten over tw ee van de m eest belangrijke dingen die nodig zijn bij het w aarnem en van bijvoorbeeld Deep-sky objecten, nam enlijk een goede sterrenkaart en het weer. Als het niet helder is kunnen we nam enlijk niet w aarnem en. M aar als het helder is en je gaat waarnem en dan is een goede sterrenkaart nam enlijk een m ust. Zonder een goede sterrenkaart wordt het nam enlijk een onm ogelijke opgave om de w at onbekendere objecten op te zoeken. Inleiding: De eerste vereiste om te kunnen gaan w aarnem en is mooi weer. W at is dan mooi weer? Er zijn een aantal eisen die aan het weer gesteld worden, niet alleen tijdens het waarnemen maar ook daarvoor. De rol die het w eer op heldere nachten speelt zit vooral in de seeing. De seeing is een heel m oeilijk uit te leggen begrip. Ik zal h ie r een poging w agen om het te verduidelijken. Als je naar de hemel kijkt zie je de sterren tw inkelen. Dat kom t door de luchtstrom en hoog in de atm osfeer. Die zorgen ervoor dat het sterbeeldje beweegt. Hetzelfde effect krijg je als je naar de w arm e luchtstroom boven een kachel o f de verwarm ing kijkt. Dat wat daarachter ligt trilt dan ook. om dat de lucht ervoor in beweging is. Met het blote oog valt dit niet zo op, m aar als je door een verrekijker o f telescoop kijkt is d it effe ct veel groter. A ls je bijvoorbeeld 100 m aal ve rg ro o t, d an w o rd t h et e ffe c t va n de luchttrillingen ook honderd maal groter. De seeing in Nederland ligt meestal in de buurt van Antoniadi 3 (zie uitleg pagina 26). Het w eer speelt ook op andere gebieden een grote rol. In Nederland gebeurt het vaak dat het overdag erg helder lijkt en dat je denkt een heldere avond te verwelkom en, om dan s-avonds tot de ontdekking te komen dat er sluierbewolking over het land hangt. Om goed te kunnen w aarnem en m oet de hem el tran sparant zijn. Dan is er een mooi contrast tussen de objecten die je bekijkt en de achtergrond. Het object lijkt dan naar vo re n te kom en en d a t m aakt het m ogelijk om meer detail te zien. Door overdag al rekening te houden met deze dingen kun je je s-avonds een hele teleurstelling besparen. Het weer voorspeld Om een betrouw bare vo orspe llin g te kunnen maken over wat voor w eer het wordt is het makkelijk als je teletekst bij de hand hebt, o f een krant. Je kan hierin nam enlijk op een grotere schaal de luchtstrom ingen in de gaten houden. Een paar belangrijke dingen die je m oet weten zijn:

89 - Dauwpunt - De tem peratuur die voor die avond voorspeld wordt - Vochtgehalte van de lucht CA M flo PA R D A U S URSA MINOR N iet het relatieve vo chtgehalte. Dit geeft nam en lijk va lse inform a tie. Een relatie ve lu ch t vochtigheid van 50% betekent dat de lucht bij een bepaalde tem peratuur voor de helft van de maximale capaciteit gevuld is m et water. Deze lucht kan m eer w aterdam p bevatten dan koudere luch t d ie ve rza d ig d is m et w aterdam p, om dat de koudere lucht m inder waterdam p kan bevatten. Deze dingen kun je het beste in de krant of op teletekst (vanaf pag 700) opzoeken. W at zeggen deze waarden? Zoals je hiervoor hebt gelezen is de seeing erg belangrijk. Door tem peratuurverschillen in de atm osfeer ontstaat een trilende lucht, w aardoor de seeing afneemt. 'c r G N u s E l o n l n. D R A C O niw Sufco Alkaid M A O R Sterrenkaarten heb je in diverse soorten. In dit artikel zijn er enkele opgenom en die je deze verschillen duidelijk laten zien. Vragen over deze kaartjes? Bel me dan m aar eens op num m er SERPENS H (cmjoa) II SAGITTARIUS C O R O N A. AUS. R js a lh a g u o TELESCOFIUM HERCULES PAVO A V. Rasalgethl... O P H IU C H U S XShauü SC O R PIU S 6 ' Alphekta SESPENS (CAW!) U r x i k a l h i i f t Z u b e n. H s c h e r r u li Zuben Sgenubi u«ra / I Zuben Tu Hakrabi ; H YDRA Q R C IN l LUPUS e ' M e n k e n t b t>. Ü - Mjmosa CEN TA U R U S C RUX Als er een hoge luchtvochtigheid is, w ordt het licht va n een ste r d at op d ie w a te rd ru p p e ltje s in de atm osfeer valt, verstrooid. De fijne details aan zo n object gaan dan verloren. De regel zegt, dat hoe w arm er de lucht is, des te m eer w aterdam p kan deze bevatten. Hoe hoger dus de tem peratuur van de lucht is des te meer w aterdam p erin kan zitten en hoe m eer het licht van de sterren verstrooid w ordt. Je ziet dan dus ook m inder detail aan zo'n object. Nog een nadeel van een hoge luch tvo chtig heid hangt samen m et de tem peratuur van de lucht. Het dauwpunt is die tem peratuur waarop de waterdam p in de lucht gaat condenseren en er wolken gevorm d worden. Bij warm e lucht ligt het dauwpunt vaak hoger dan bij koude lucht. H et nadeel is echte r d a t w a rm e lu c h t o ok m e e r w a te rd a m p kan bevatten. Als de lucht dan s-avonds afkoelt, wordt het ve rza dig in gsp u nt e erde r b ereikt (doordat de lucht kouder w ordt ve rlie st ze het verm ogen om waterdam p vast te houden). Als de lucht helemaal naar capaciteit verzadigd is treedt er condensatie op. Dit kan bij het waarnem en storen in de vorm van m ist o f bewolking. Bij ko ude lu c h t lig t h et d a u w p u n t la g e r dan bij warm e lucht, m aar het verm ogen van koude lucht om waterdam p vast te houden is veel m inder dan dat van warm e lucht. En koude lucht koelt minder snel a f in vergelijking m et w arm e lucht. Dit betekend dat w elisw aar het dauw punt eerder bereikt kan w orden m aar dat e r veel m inder

90 a a n w e z ig is om te ku n n e n c o n d e n seren. A l m et a l vin d je d e b este o m sta n d ig h e den bij ko u d e lu ch t en e e n g ro o t ve rsch il tusse n d e n a chtte m p e ra tu u r en h e t dauw punt. Een h u lp m iddel bij d it alles is n a tu u r lijk w e e rka a rt. H ierop staan d e lu ch t s tro m in g e n a a n g e g e v e n. Z o kun je o ok nog b ekijken w a t v o o r lu cht dat er a a n ko m t e n w a t d e k a ra k te ris tie ken deze heeft. Z o kun je een aantal d a g e n van te vo re n al b e g innen m et het vo o rsp e lle n van het w e e r bij het w a a rn e m e n. D at m a a k t het w a a rn e m e n een h e e l s tu k le u ke r. P ro b e e r d e z e d in g e n o o k m a a r e e n s b ij je w a a rn e m in g e n te verw e rke n en stuur d ie g e g e v e n s s a m e n m e t w a a rn e m ingen e e n s op naar d e W aarneem C o m m issie. > \! 2 B 3. : * *,4» «' > *" r ; - j.---?**?..., «' * * V S-«. Vv ' - l.. J *** *N o*;4hm «, *?» \ r n.,. * It..-? -. AREND V - >t K V ^ ' ' ' * '! '.»» - '.,, > ar *.*i. -. m\ - : f. r, : V *. * V ' r *. H - v..»... V I «u. _o.». u : i. - L. ** * n S la N C ie N D H A G S H ë r i., i :. i j * \ * ; t ; y, &!.» r -.. o*- ' ö * i c '* ; - *4 V.. w? M \vw» _ - rm o '«*. SCHUTTER» * ' «o! /. *. 7 : m» - -..? f i,.. * * * ", /. r». J! -? r..» «? «. "? F. "K J5 Speuren aan de hemel, Als je deep-sky objecten aan het w aarnem en bent, ben je a f en toe net een d e te ctive. Je zo e kt hele zw a kke o b je cte n in een zee va n kle in e lichtgev e n d e p u n tje s. O m d a n te v in d e n w a t je zo e kt m oet je goed m ateriaal h e b b e n. N a a s t e e n g o e d w a a rn e e - m in s tru m e n t m o e t je o ok een s tra te n b o e k v a n d e h e m e l h e b b e n. D a t s tra te n b o e k is, h o e k a n h e t o o k a n de rs, d e s te rre n k a a rt. Je hebt ste rre n ka a rte n in alle s o o rte n e n m a te n. N ie t e lke kaart is v o o r elk soort o b je c t g e s c h ik t. O m p le zie r in het w a a rn e m e n te houden is het van belang dat je d e ju is te kaart bij de ju is te obje cten hebt. A ls je c lu s te rs v a n s te rre n s te l sels w ilt g a a n w a arnem en h e b je n ie ts a a n e e n d ra a ib a re s te rre n k a a rt en als je een m eteoor in w ilt te k e n e n in h e t s te r r e n b e e ld le e u w, d a n h e b je n ie ts a an een d e ta ilk a a rt m et sterren tot m a g n itu d e 9. H e t v o lg e n d e v e rh a a l m a a k t ju llie e e n b e e tje w e g w ijs in ste rre n ka a rte n - land. De draaibare sterrenkaart D eze kaart is erg handig om m ee te beginnen. H ij geeft een o ve rzicht van d e h e le h e m e l o p e e n b e p a a ld e p la a ts e n e e n b e p a a ld tijd s tip. D e DE SEEING D e s e e in g w o rd t u itg e d ru k t in d e s c h a a l v a n A n to n ia d i. D eze schaal zie t e r a ls volgt uit: Antoniadi 1: P erfecte seeing E r z it geen trillin g in d e lucht. H et beeld in e en kijke r is v rijw e l trillin g vrij. E r zijn nu z e e r g o e d e te ke n in g e n te m aken. Antoniadi 2: G o e d e seeing Lichte trillin g in de lucht. E r zijn m om e n te n van stilte die e n k e le s e c o n d e n ku n n e n d u ren. E r zijn nog g o e d e te ke ningen te m aken. Antoniadi 3: R e d e lijke seeing E r z ijn la n g e p e rio d e n v a n o n ru s t. H e t m a k e n v a n een re d e lijke tekening w ordt al m oeilijk. Antoniadi 4: S lechte seeing E r zijn erg lange perio d e n van onrust. G o e d e tekeningen m a ke n g a a t n ie t m eer. E r ku n n e n a lle e n ru w e sch e tse n, g e m a a kt w orden Antoniadi 5: Z e e r sle ch te seeing E r is a lle e n h e ftig e tu rb u le n tie in d e kijker. H e t m aken van een ruw e schets gaat n ie t e ens m eer. k a a rt g e e ft d e o n d e rlin g e p o s itie s v a n d e s te r r e n b e e ld e n w e e r e n m e e s ta l s ta a n d e b e k e n d e vo rm e n van een s te rre n b e e ld w eerg e g e ve n. De ka a rt is ideaal om d e hem el m ee te verke n n e n, m a a r als je d e hem el a l w a t b e te r k e n t e n w a t m e e r w ilt zie n m o e t je je tot an d e re kaarten w enden. E en vo o r o ns d o e l al w a t b e te re kaart is van h e t so o rt die in d e Z e n it e n U n iv e rs u m s ta a n. D e z e s te rre n k a a rte n ge ve n nog alleen m a a r o v e r zic h te n v a n de h e m e l, m a a r e r s ta a n o o k a l w a t m e e r d e ta ils bij. E en g ro o t nadeel van d ie kaarten ten opzich te v a n d e d r a a ib a r e s te r r e n kaart is, dat e r m a a r b e p a a l de tijden zijn w a a ro p ze g e l dig zijn. D eze staan o n d e r de ka a rt ve rm e ld. A lle e n o p die tijden zie t d e hem el e r zo uit a ls o p d e ka a rt a a n g e g e ve n staat. D an kom je in d e klasse van d e s te rre n a tla s s e n te re c h t. De kaarten die in deze a tla s s e n s ta a n z ijn v a rië re n d in d e ta il. M e e s ta l z ijn d e ta il- k a a rtje s van een s tu k je van

91 de hem el die tot een bepaalde m agnitude gaan en een kleine schaalverd e lin g h e b b e n, z o d a t h et zoeke n veel m akkelijker is. V oor je een atlas kunt gaan zoeken m oet je eerst een paar kenm erken van het object belichten. Deze zijn: - Hoe helder is het object? - W aar staat het object? - W at zijn de coördinaten er van? - In welk sterrenbeeld staat het? - W at voor type object is het? A ls je d eze d in g e n w e e t kun je al veel gerichter naar een atlas zoeken. Een kaart in de atlas moet dan aan de volgende eisen voldoen: - Hij moet sterren laten zien tot ongeveer een m agnitude hel derder dan het gew enste object. M eer mag, m aar niet te veel. Minder is niet aan te raden, om dat je dan m et zoeken in de knoop kunt komen. - De kaart voor het stukje hemel dat je nodig hebt moet erin zitten. - De coördinaten van je object m oeten goed af te lezen zijn. Dit voorkom t tijdverlies m et schatten en je hoeft niet onnodig op de kaart te gaan tekenen. Dan m o e te n o ok de s te rre n in de o m g e v in g g o e d te z ie n z ijn. H et beste zou zijn als je van kaart naar k a a rt ko n s p rin g e n. M e t te lk e n s zw akkere sterren. Verder gelden er de volgende eisen: - De kaarten m oeten goed leesbaar zijn. - Een klein stukje van de hemel laten zien op een grote oppervlakte. Daarm ee w ordt bedoeld dat ze een stukje van een o verzich tska art u itv e rg ro te n op e e n k a a rt d ie e ven groot is. Het beste zou zijn als je een p a a r k a a rte n had d ie te lkens een klein er stukje uitvergroten. Je kunt dan heel goed de om geving van het obje ct laten zien en toch de kaart zelf erg overzichtelijk houden. Ie ts heel b e la n g rijks is de a c h te r grond van een sterrenkaart. D eze kan h e t b e s te z o d a n ig van kleur zijn dat deze niet fel oplicht bij h e t z w a k k e lic h t v a n een ro d e zaklam p. De kleur m oet dus m at zijn. G o ed is een m a tzw a rte k le u r m et w itte ste rre n (ook m at). H oe m eer die ka a rt h et lic h t w e e rk a a ts t hoe m in de r goed je de ka art kunt a fle zen. A ls je m et een a tlas g aat w aarn e m en m oet je wel eerst doornem en wat er op die kaart staat en hoe het er staat. Lees ook goed de symbolen en wat ze betekenen. Des te m eer je va n de ka a rt w e e t, d es te m in d e r hoef je deze te raadplegen. Je ogen hoeven dus niet telkens aan het licht blootgesteld te worden. Ik zal hier geen atlassen gaan aanbevelen. Je kunt het beste eens met deze tips en je eigen w ensen naar een b ib lio th eek of een boekhandel gaan en gewoon eens wat atlassen nalopen. Je kunt dan ook beter de atlas kiezen die bij jou wensen past. Laat h et e ens aan de w a a rn e e m - com m issie weten hoe je to t je keuze sterrenatlas gekom en bent.d enk erom dat de aanschaf van een goede ste rre natlas erg duur is en het erg vervelend is als je een kat in de zak koopt. Veel w a a rn e e m p le zie r to egew e nst en hou de w aarneem com m issie op de hoogte van je waarnem ingen (het liefst door ze allem aal op te sturen). Voor vragen kun je bellen, schrijven en mailen met: Roy Keeris Warande ZL Zeist r.b.keeris@ stud.chem.ruu.nl

92 / M & K X ü Q L ï ï l iï s & b Deze kaart is geldig op: 1 mei uur 15 mei uur 1 juni uur 15 juni uur De Maan in mei Nieuwe Maan 6 mei uur Eerste kwartier 14 mei uur Volle Maan 22 mei uur Laatste kw artier 29 mei 9.51 uur De Maan in juni Nieuwe Maan 4 uni 9,04 uur Eerste kwartier 13 uni 6.51 uur Volle Maan 20 Juni uui Laatste kwartier 27 juni uur

93 Maarten Bergm ans MEI 1997 De planeten MERCURIUS is de gehele maan niet waarneem baar. VENUS zal w eer vanaf halverwege de m aand m ei zich tb a a r zijn in de avondschem ering. MARS is tot lang na m iddernacht te zien, m aar wordt steeds m inder helder doordat de afstand tot de Aarde steeds groter word. JU P ITE R w ordt 's ochtends steeds vroeger zichtbaar in het zuidoosten. Eind mei begint SATURNUS in het oosten aan de ochtendhem el te verschijnen. za 10 mei De m aan staat 1 ten noorden van Gem ini. ma/di 12/13 mei O m u u r b e d e k t E u ro p a van Ju p ite r G anym edes ringvorm ig. De ringfase duurt 47 seconden. w o/do 14/15 mei De Maan staat 3 ten zuiden van Regulus. De volgende avond (15 mei) staat de M aan halverw ege Regulus en Mars. vr 16 mei Om u u r s ta a t de M aan ten noorden van Mars. za/zo 31 mei/1 juni 5.00 uur (1 juni), de Maan in conjunctie m et S a turnus. Dit g e b e u rt laag aan de horizon. JUNI 1997 De planeten M E R C U R IU S is n ie t m et het blote oog waarneem baar. VENUS gaat bijna anderhalf uur na de Zon onder. MARS is de eerste helft van de nacht in het sterrenbeeld Maagd zichtbaar. Bij zonsondergang bevindt de p la neet zich in het zuidwesten. JU PITER prijkt de tw eede helft van de nacht in het sterrenbeeld Steenbok. SATURNUS is voor het krieken van de dag in het oosten zichtbaar. Per dag vervroegd de opkom st van de planeet vier m inuten. Zij bevindt zich in Vissen. zo 1 juni Het begin van de weerkundige zomer, do/vr 5/6 juni De satellieten van Jupiter bevinden zich allen ten oosten van de planeet. vr 6 juni De M aan sta a t 7 ten z u id e n van V enus, bekijk de sam enstand rond uur als de Zon net o nder is. G ebruik een verrekijker. v r 13 juni uur, de M aan in c o n ju n c tie m et V e nus, s A vo n d s kunnen we vaststellen dat de sam enstand heeft p la atsgevonden. De M aan bevindt zich dan ten oosten van de planeet. zo/m a 15/16 juni uur, de Maan 4 ten noordoosten van Spica. do 19 juni Titan is in grootste oostelijke elongatie ten opzichte van Saturnus. Titan is nu al m et een kle in e te le sco o p goed zichtbaar. ma 23 juni Vandaag zien we M ars op 90 van de Zon. Dit noemt men een kwasrantuur. di 24 juni uur, de Maan 4 ten noorden van Jupiter. Bekijk het tweetal op 24 en 25 juni 's m orgens vo or de dag aanbreekt. vr 27 juni Titan is in grootste w estelijke elongatie ten opzichte van Saturnus. Dat is - gezien in een om ke re nd e kijker links van de planeet. JULI 1997 De planeten M ERCURIUS bereikt op 4 augustus zi grootste hoekafstand tot de zon. Hij van 10 tot 20 ju li boven de w estelijl horizon waarneem baar. V E N U S g a a t ru im 1 u u r na de Zc onder en is te zien in het sterrenbee Kreeft en vanaf 13 juli in de Leeuw. M A R S is 's a v o n d s nog e ven in hi zuidw esten te zien in het sterrenbee Maagd. JUPITER komt dag na dag vroeger e en is d a a ro m e en g ro o t d eel van e nacht zichtbaar als een heldere "ster" de Steenbok. SATURNUS is 's m orgens te zien in e Vissen; zij verwijdert zich van de Zon e w ordt dus langer zichtbaar. di/wo 1/2 juli Om ongeveer 6.00 uur, de Maan bedel Aldebaran. Bij ons gebeurt dit na zon: opgang. vr 4 juli De Aarde staat om uur het veri van de Zon, in het aphelium van ha elliptische baan. za 5 juli Titan is in de grootste oostelijke elongé tie ten opzichte van Saturnus. zo/m a 6/7 juli V a n n a cht bevinden de vier helderst satellieten van Jupiter zich ten weste van de planeet. di/wo 8/9 juli In de vroege ochtend van 9 juli kan j m et een kijker de Jupiterm anen EuropE G anym edes en Callisto dicht bij elkae zien. Om 4.23 uur staan de drie satellie ten precies op een lijn. Alleen lo bevinc zich aan d e a nd ere zijde van de pla neet. * * *

94 schijnbare diam eter van 0,044 boogse- conde. De sch ijn b a re d ia m e te r is de hoekgrootte gezien vanaf de Aarde, 1 boogseconde is 1/60-ste boogminuut en 1 boogminuut is 1/60-ste graad. Beteigeuze is naar de tweede plaats geschoven door de veranderlijke ster R Doradus. Deze heeft een schijnbare diam eter van 0,057 boogseconde, 30 procent groter dan Beteigeuze. De afstand van R Doradus is 200 lichtjaar, de echte diameter van de ster is 500 miljoen kilometer. Als R Doradus op de plaats van de Zon gezet w ordt zullen M ercurius, Venus. Aarde en zelfs Mars opgeslokt worden door deze reus. (Bron: Informatieblad 'De Koepel') Meer bewijs voor leven op Mars? Britse w etenschappers zeggen dat ze aanwijzingen voor leven in een andere m eteoriet van Mars hebben gevonden. In augustus stond de wereld even op z'n kop omdat er sterke aanwijzingen voor leven in de m arsm eteoriet ALH84001 gevonden waren. De nieuwe meteoriet, EETA79001, is 180 miljoen jaar oud, een stuk jonger dan de andere marssteen w aarvan w etenschappers zeggen dat deze microfossielen bevat. Door stukjes van de meteoriet te verwarmen bij temperaturen tussen de 300 en 700 graden komen er gassen vrij. Somm ige van de gassen bevatten organische verbindingen waarin koolstof zit en ko o lsto f is de b o u w ste en vo o r leven zoals wij dat kennen. De w etenschappers zeggen dat de sam enstelling van de gassen lijkt op afvalstoffen van micro- organism en, zeg m aar de w inden van bacteriën. Nu lijken de windjes in de stenen te zijn opgeslagen en door ze lekker op te warmen komen ze vrij. Ook in ALH84001 heeft het Britse team organische gassen gevonden. De nieuwe meteoriet lijkt van het andere halfrond van Mars a f te komen dan de eerste marssteen en een stuk jonger. Hierdoor denken de Britse wetenschappers dat het leven van Mars over de hele planeet was verspreid. En dat er nu nog steeds m icro-organism en bestaan op plaatsen met w ater en in de buurt van plekken w aar de grond warm is door ondergronds lava. (Bron: Astronomy) door Robert-Jan W esterduin Pioneer 10 uitgeschakeld Lang voor de meeste JW G ers geboren werden vertrok het eerste ruimtescheepje dat door de planetoïde-gordel vloog en de Jupiter van dichtbij bekeek. Dit was de Pioneer 10 die op 2 maart 1972 vanuit C ape C anaveral gelanceerd w erd, na een reis van 11 jaar verliet hij ons zonnestelsel door buitenste planeten Pluto en Neptunus achter zich te laten. Daar was de Pioneer nog zeer actief met meten en w aarnem ingen doen in d it onbekende gebied. Maar naar 25 jaar dienst is het nu afgelopen, eind maart is Pioneer 10 uitgeschakeld. Zijn afstand tot de Aarde is nu 10 miljard kilometer en een radiosignaal doet er 9 uur en 10 minuten over om ons te bereiken, de signalen zijn erg zwak geworden. De plutonium batterij die de elektriciteit voor de apparaten levert is bijna op zodat er maar twee wetenschappelijke instrumenten werken. De Pioneer 10 zal geen nieuwe ontdekkingen meer doen en het wordt dan te duur om in contact te blijven met Aarde. Verloren zal de dappere ruimtesonde niet gaan, aan boord zit een gouden plaat met een groet van de gehele mensheid en de positie van de A arde in de M elkw eg. M ocht de P ioneer 10 opgepikt worden door buitenaardse wezens, dan kunnen ze hem terugsturen. (Bron: De Volkskrant) Record stergrootte Een hele tijd was Beteigeuze uit het sterrenbeeld Orion de grootste ster, met een Pluto tussen planeet en kom eet in De verre planeet Pluto is de afgelopen jaren flink gefotografeerd door de Hubble ruimtetelescoop, er is zelfs een kaart van het oppervlak gemaakt. De kaart toont alleen wat donkere en lichte vlekken, de afstand is te groot om meer te zien, het planeetschijfje heeft een diam eter van 0,1 boogseconde. De vlekken bestaan uit zu iv e r en ve rvu ild ijs, denken de astronomen. Nu is Pluto een stuk dichter bij de Zon dan aan de andere kant van zijn baan. De Zon w arm t het ijs een b e e tje op w a ardoor het verdam pt en een soort dampkring rond de planeet vormt, komt Pluto weer verder van de Zon, dan zal alles bevroren blijven. Eigenlijk net een kom eet, in de buurt van de Zon gaan kom e te n o ok ve rd a m p en. B uiten de baan van Pluto draaien vele andere ijswerelden met diameters van 100 tot 500 kilometer, tot nu toe zijn er 41 ontdekt. Pluto hoort bij deze familie van kometen. Pluto is wel erg groot voor een komeet, Hale-Bopp is één van de grootste die we kennen met zijn diameter van 40 kilometer, Pluto is 2300 kilometer is doorsnee. Verder kan Pluto ook een kern van steen hebben, dus ook een beetje een echte planeet. Het antwoord kan alleen maar gegeven worden door een ruim tesonde die een bezoek aan Pluto moet brengen, maar voorlopig zijn alle plannen daarvoor in de ijskast gezet. (Bron: NRC Handelsblad)

95 Adressenpagina Landelijk telefoonnummer van de JW G: Giro: t.n.v. Jongeren w erkgroep N.V.W.S. te U trecht Kloppen gegevens op deze lijst niet? Bel Secretariaat JWG: JWG, Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht. Computergroep: Erwin van Ballegoy, Tafelbergstraat 120, 2021 SP Haarlem, Dia-uitleen: Mark-Jörg Meijer, Meineszstraat GC Heerenveen, Kontaktpersoon Jongerenkamp: Jeffrey Bout, Komoeljestraat 2H4, 9741 JB Groningen, Kontaktpersoon Ouderenkamp: Bas Houlkamp. Gedemple Oude Gracht 130, Haarlem, Kontaktpersoon Portugal: Marcel Vonk, Goevemeurlaan 649, 2523 CH Den Haag, Universum. Ruben van Moppes. Campuslaan NK Enschede Waarneemcommissie: Roy Keeris, Warande ZL Zeist, Kijkerbouwgroep: Niels Bosch, Van Nispenstraat 30, 6521 KM Nijmegen Bestuur Jongerenwerkgroep Voorzitter: Niels Bosch, Van Nispenslraat 30, 6521 KM Nijmegen, Vice-voorzitter: Marloes Mulders. F. Coerslaan 24, 3571 AP Utrecht, Secretaris: Maarten Butter, Eekschlllersdreef 329,7328 LE Apeldoorn, Penningmeester: Marcel Vonk, Goevemeurlaan 649, 2523 CH Den Haag Afdellngscoördinator: Wouter van Reeven.. Haarlemmerweg 60A, 2316 AG Leiden Kampgroep: Jeffrey Boul, Komoeljestraat 2H4, 7941 JB Groningen, Publiciteit: Marloes Mulders, F. Coerslaan 24,3571 AP Utrecht, Universum: Ruben van Moppes. Campuslaan , 7522 NK Enschede Bestuurlid: Michiel Brenljens, Gaweinplaats ER Amersfoort, JWG-Afdelingen Regio Midden Regio-coördinator. Pei e van Klooster, Paltzerweg 229, 3734 CL Den Dolder, Amersfoort: Martijn van Westerlaak, Breeland 142, 3828 VJ Hoogland, Amsterdam: Charles Roelofs, 2e Kostverlorenkade 4 (1 hoog), 1052 RH Amsterdam Culemborg: Menno Schakel, Zuiderlingedijk 101, 4211 BB Spijk 't Gooi: Petje van Klooster, Paltzerweg 229, 3734 CL Den Dolder Gouda: Richard Westerbeek, Landluslslraat KT Gouda, Utrecht: Elisabeth Lodder, Oudegracht 331, 3511 PC.Utrecht Regio Oost + Noord Regio-coördinator. Jeffrey Bout, Komoeljestraat 2H4, 9741 JB Groningen, Achterhoek: Aileen van Norde, Beethovenlaan 55, 6815 BL Arnhem, Almelo/Wlerden/Rijssen: Rafal Gorski, Parallelweg 214, 7604 TR Almelo, Friesland: Rudmer Hoekstra,Schoterlandseweg KA Oudeschoot Groningen: Maarten den Daas, ët Zuden LJ Leek Oost-Twente: Derk Moor, Klimopslraat 4, 8012 DD Zwolle, Zwolle: Bouwdewijn Kranendonk, Kadeneterkamp CB Zwolle, Regio West Regio-coördinator. Luuk van den Oever, Melissetuin NE Leiden, Den Haag: Patrick de Roo, van Slingelandlstraat XK Den Haag, Haarlem: Jeroen Brink, Bruine Lijster 21,1423 RT Uithoorn Leiden e.o.: Luuk van den Oever, Melissetuin 2, 2317 NE Leiden Rijnmond: Wilco Moerman, Irenestraat 22, 3274 AE Heinenoord Zoetermeer: Nils de Mooij, Larikszoom 37, 2719 HG Zoetermeer, Regio Zuid Regio-coördinator: Marieke van den Bosch. Nobelweg 2, 6706 EW Wageningen, Breda: Pepijn Hendriks, Jacob Catslaan GT Etten-Leur, Den Bosch: Maarten Bergmans, Rijnring RE Drunen, Eindhoven: Roy Keeris,Warande ZL Zeist, Tilburg: Ton Spaninks. Generaal de Welstraat TK Tilburg, West-Brabanl: Klaas Huijbregts, Ludwigstraat 33, 4701 NE Roosendaal, Zuid-Limburg: Emerald Kloosterman, Ringweg 55, 6141 LZ Limbricht, Werkgroepen van de NVWS en Stichting de Koepel Adviesgroep instrumentenbouw: H.G.J. Rutten. Boerenweg 32, 5944 EK Arcen, Astrofotografie: J.S. Sussenbach, Park Arenweg 42, 3731 ET De Bilt Kometen: H. van Asperen. A. Pauwstraat 5,6882 KP Velp, Leidse Sterrenwacht: J.H. Odekerken. Provincialeweg West EK Haastrecht, Maan en Planeten: Peler Louwman, Houtlaan 2, 2243 CB Wassenaar, Meteoren: Annemieke Zwaans. Randhoeve 15, 3992 XA Houten Sterbedekkingen: H.G.J. Rutten. Boerenweg EK Arcen Sterrenkunde en computer: Dr. A. Peters, Wittgensteinlaan 149,1062 KD Amsterdam, Veranderlijke sterren: G. Comello. p/a Kapteyn Lab.. Postbus AV Groningen, Weer-amateurs: A. Blankenstein, Holterweg 1, 7475 AT Markelo Zon: Benno Houwelink, Veenenburg WZ Gouda,

96 Aanmeldingsformulier voor de JW G-Zomerkampen1997 (Goed lezen, invullen en ondertekend terugsturen) Deelnem er/deelneem ster Naam: (tijdens de kampen moet er een 2e adres zijn waar de 2e Naam: begeleiding eventueel contact mee kan opnemen) Adres: 2e Adres: Postcode: 2e Postcode: W oonplaats: 2e W oonplaats: Telefoon: 2e Telefoon: G eboortedatum : Naam en num m er Ziekenfonds resp. Ziektekostenverz.: In welk jaar werd je lid van de JWG: Op wat voor een school zit je en w elke klas: De d rie v e rs c h ille n d e JW G -Z o m e rka m pe n, k ru is aan m et w e lk ka m p je m ee w ilt! JW G-Jongerenkam p JW G-Ouderenkam p Voor deelnemers van 8 t/m 13 jaar. H ierbij m eld ik mij aan vo or het JW G -Jongerenkamp De kam pprijs b egra a g tfl. 175,- (aankruisen welk kamp): 1e: 19 juli t/m 25 juli Voor deelnemers van 14 t/m 17 jaar. H ierbij m eld ik mij aan vo or het JW G -O uderenkam p Het kam p begint op zondag 27 juli en eindigt op vrijdag 8 augustus De kam pprijs bedraagt fl. 345,- I 2e: 26 juli t/m 1 aug I Kruis dit hokje aan indien je op het kam p een JW G -kijker wilt bouwen. Form ulier opsturen naar: Jeffrey Bout Kornoeljestraat 2H JB Groningen Form ulier opsturen naar: Bas Houtkam p Gedem pte O ude Gracht GX Haarlem Indien van to e p assing (vo o r alle kampen): Ik zou graag willen dat jullie tijdens het kam p rekening houden m et het eten, want ik ben vegetariêr/volg een dieet t.w.: Ik ben allergisch voor en/of gebruik bepaalde m edicijnen (waan/oor en/of welke): Ik zou op kam p graag iets willen horen over/willen doen aan: Ik zou zelf wel op kam p iets willen vertellen over: Ik ben van plan mijn telescoop m ee te nemen op kam p (type, grootte, m ontering, e.d.): De aanmelding is definitief als je dit formulier ingevuld terugstuurt en daarvan een bevestiging hebt ontvangen. De JWG sluit geen Verzekeringen (WA-Ongevallen o.i.d.) af voor de duur van het kamp. We gaan ervan uit dat iedereen reeds goed verzekerd is. Controleer dit even. h a n d te k e n in g o u d e r/ve rzo rg e r

97 vakantie pagina s Dl K i * JAARGANG 31 ju/i/a ug/s e p 11997

98 Inhoud Universum Redaktiefje doo r Ruben van M oppes 4 Kleuren in het Heelal Miriam van Buren en Arjan Bik vertellen over de "geheim en" die er achter de kleuren in het Heelal zitten. 8 De Hubble R uim te-telescoop in reparatie W outer van Reeven zet de nieuwe mogelijkheden van de HST op een rijtje. 12 Stervende ster aan de zuidelijke hemel Roy Keeris vertelt over de supernova SN 1987a. 15 "Sterren in de sterrenkunde Het eerste deel van een reeks artikelen over bekende sterrenkundigen die een belangrijke rol hebben gespeeld in de ontwikkeling van de sterrenkunde. Dit keer Stephen Hawking die door velen w ordt gezien als de opvolger van Albert Einstein. 18 Vereningingsnieuws + aktiviteitenagenda 21 Gallerie WACO Exposé van ingezonden w aarnem ingen door JW G-ers. Universum ir, een uitgave van ao JWG do Jongeren- WorkGroep voor Sterrenkunde De JWG organiseert akuvitalton op hel geblod van sterrenkunde voor ongeren von 8 tot 21 jaar. JWG-leden ontvangen Universum In do maandon januari. maart. mol. juli en oktober Hoordred8Cteur Universum: Ruben van Moppes Campuslaan NK Enschede. Tel.: E-mall: r.k.f.vanmoppes sludenl.ulwente.nl Redaktle: Maarten Bergmans Martijn Hofdijk Roy Keerts Jimmy Reek De kopi voor het volgende nummer moet uiterlijk 1 aug. '97 In het bezit van de redaktle zijn. Layout & DTP Service: JWG & Friends, Hengelo Druk: Ponsen 8 Looljen, Wageningen 23 De NIEUWE STATUTEN VAN DE JWG De JW G is nu, losgekoopeld van de NVW S, een zelfstandige vereni ging geworden met eigen statuten. Op de komende BALV zal er, door de leden, over de goedkeureing van deze eigen statuten gestem d worden. 27 Inspecteur Pwarro en de verm oorde ROBOT Voor deze extra dikke Universum heeft Marcel Vonk weer een spannend science fictionverhaal geschreven. 31 Je eigen Hom e-page op Internet Je hebt vast w eleens een keer iets gehoord over Internet. Misschien heb je er zelf al eens "rondgekeken". O p het Internet zijn een heleboel pagina's te zien m et tekst en plaatjes over o.a. sterrenkunde. M ichiel Brentjes vertelt je in dit artikel hoe jij zo n pagina kunt maken. 35 Cluster door R obbert-jan W esterduin 37 Een EXTRA Met de kijker op jacht M et Martijn Hordijk op zoek naar obscure neveltjes en donkere plekjes. 40 Met de kijker op jacht David Heule geeft w aarneem tips voor in de vakantie 44 Astronomische Kalender 47 Adressenpagina 48 Dit is te koop bij je club Een overzicht van w at je m et je vakantiegeld kunt doen. JW G -U dm aatscbap: t/m 20 jaar ouder dan 20 jaar fl. 35,00 Secretariaat JWG: Zonnenburg NL Utrecht JWG -lokatie op Internet: 6/ Wfy ('rwktiome.html Advertenties: Marloes Mulders Tel ISSN B ij de voorplaat: D eze s fe e rv o lle fo to van H ale - Bopp (hoe kan het ook anders) is gem aakt door W outer Oeps. Op 29 m aart, om kw art o ver vijf s- ochtends. w erd hij wakker met dit beeld van de kom eet d ie boven de A lpen "vlie g t". D us w erd als allereerste het fototoestel van de plank gepakt en 15 seconden belicht (op een 100 ASA film) om dit sch itte re n d e beeld te v e re e u w i gen.

99 R u b en van M o p p es, h o o fd re d a c te u r Hoi Allem aal, V o o r je lig t nu d e 4 e U n ive rsu m van d it ja a r: het m e g a -, su p e r-, ultra- e n h e m e lsd ikke zom e rn u m m e r! Jaw el, a chte n ve e rtig p a g ina's b o o rdevol m et n ie u w tje s en in te re ssa n te a rtikele n. D us m o ch te n je ouders in d e vaka n tie w e e r zo ie ts ve rsch rikke lijks sa a is van plan zijn e n je kon h e la as n ie t m ee o p JW G zo m e r kam p, dan p ak je gew o on je U nive rsu m e rb ij en h eb je de tijd o m h e m h ele m a al te ve rslin den. En w a t is e r le u ke r d an le k k e r bruin w ord en m et 4 8 p a g in a 's ste rre n ku n d e in je hand? H a le -B o p p is v o o r ons, a a rd b e w o n e rs uit d e 20e (en o v e r nie t al te lange tijd 21e) eeuw, d e fin itie f ve rle den tijd. O m nu, al w e e r ruim tw ee m a anden sin d s de "verdw ijning", nog e e n s te ku nnen g e n iete n hiervan en om d e ze kom eet nooit te verg eten, staat e r o p de vo o rka n t een sch itte re n d e foto, g e m a a kt door W o u te r O epts, van H ale -B o p p in d e a vo n d sch e m e rin g. O o k in de G a lle rie W a C o is e r een zooi H ale- B opp te zien. B ehalve d a t d e ze "K o m e e t V an D e E euw " langs is geko m e n, zijn e r de a fg elo pen m aanden nog m e e r o p v a lle n d e d in g en g e b e u rd. In C lu s te r vin d je z o a ls a ltijd d e a lle rla a ts te n ie u w tje s die e r in het hele U niversum m a a r te vinden zijn. D it k e e r zijn e r tw ee p a g ina's m e e gevuld. Een g ro te r n ie u w tje w a s de re p aratie aan d e m o o iste te le sco o p op, nee: B O V E N, de A arde: de H ubble S p ace T e le sco p e. In d e ze U nive rsu m kun je lezen en zien w a a r die a s tro n a u te n nou h elem aal m ee bezig w aren, 600 kilo m e te r boven d e a a rd e zw evend. T e g e lijk m et d e ze re p aratie sto n d e n de ste rre n ku n d ig e n o ok bij ie ts a n d e rs stil. Iets d a t e ig e n lijk al lang g e le de n g e b e u rd is. En om p recies te zijn : 10 ja a r g e le d e n. T erw ijl so m m ig e n van ju llie m isschien nog in d e w ieg lagen o f e in d e lijk "M a m m a " konden zeggen, w a s e r vo o r het e e rst in een p a a r h onderd ja a r een su p e rn o va m et het b lo te o o g te zien! M a a r... w a t viel er to e n te zie n en w a t is e r nog v a n o ve r, e n w a t is e ig e n lijk zo 'n su p e rn o va precies? N og een p a a r b la d zijd e n v e rd e r lezen, e n je w e e t o o k dat. O p 19 april w as e r de ja a rlijkse A lg e m e n e L e d e n v e rg a d e rin g. D aar is het e en e n a n d e r g eze gd o v e r de s ta tu te n w ijz ig in g. A a n g e z ie n d e n ie u w e s ta tu te n o p een n ie u w e v e rg a d e rin g d o o r ju llie g o e d g e ke u rd m oeten w orden, sta a n in h e t m id den van deze U niversum de nie u w e sta tu te n. H ie rn a volg d e d e Landelijk B ijeenko m st. Een m aand e e rse r h a d d e n w e e c h te r o o k a l e en su p e r-b ije e n ko m st in H oeven. G elukkig k o m t d e Landelijke Jo n g e re n B ije e n ko m st e r o o k w e e r aan, m o ch t je niet o p het feest o f d e LB g ew eest zijn. E en kleine a a n kondig in g is e r al. In UV 5 zu lle n w e nog eens u itgebreid te ru g ko m e n op h e t feest. En er kom en na d e zo m e r o o k nog eens tw e e kam pen aan! In d e vo rig e U nive rsu m w a re n tw e e p a g ina's m et fo to 's d ie zó van in te rn e t g e p lu kt w aren. N u is h e t heel goed m o g e lijk d a t je dat b e st w e l va a k doet, m a a r e ig enlijk geen idee h e b t hoe je ze lf nu een "w ebsite" kunt m aken. V o o r a lle co m p u te rfre a ks o n d e r o n s is e r een handle id in g hierover. V e rd e r is e r n a a st d e g e w o n e ru brieken o.a. een speciale, e xtra e d itie van "M e t d e k ijk e r op ja ch t" e n het eerste artikel in e en nie u w e serie o ve r "G ro te ste rre n ku n d ig e n " die d e tijd heeft vo o rtgebracht. M a a r w e beginnen nu m et een paar pagina's w a a rin je kunt lezen d a t het heelal e ig e n lijk h elem aal n iet zo z w a rt/w it is a ls het so m s lijkt als je n a a r buiten kijkt. D e hele re g e n boog kun je e r vin d e n! L e t m a a r op... V eel p le zie r e rm e e, en to t U V -5!

100 Als je s nachts naar buiten gaat en om hoog kijkt, zie je de sterrenhem el als een zw arte achtergrond met witte puntjes. Als je wat langer kijkt, zie je dat som m ig e s te rre n g e k le u rd z ijn. Beteigeuze (linksboven in O rion) is b ijvoorbeeld rood, Sirius (de helderste ster aan de hem el) is w itachtig van kleur en Rigel (re c h ts o n d e r O rion) is ju ist w eer veel blauw er. M aar sterren zijn niet de enige objecten die gekleurd zijn, er zijn M irjam van Buren en A rjan Bik ook gekleurde nevels (o.a. de Trifid nevel in de Schutter) en zelfs de planeten hebben een eigen kleur (bv. Mars). Deze planeten, nevels en sterren hebben versch illen d e k le u re n en het m e c h a n is m e dat deze kleuren vero o rzaakt is ook versch illend. De m a kke lijkste m a n ie r om te v e rk la re n w a a ro m ie ts e en bepaalde kleur heeft is te kijken naar w aar het van gem aakt is. De kleur van bijvoorbeeld een auto wordt bepaald door de verf die e r op zit. Deze verf en andere stoffen die een kleur hebben, hebben een speciaal e ffect op licht. Bepaalde kleuren nemen ze in zich op (absorptie) en alle andere kleuren worden w eerkaatst (reflectie). Het m ateriaal heeft de kleur van het licht dat w ordt weerkaatst. Een auto is bijvoorbeeld groen o m d a t de g ro e n e v e rf al h e t lic h t absorbeert behalve het groene licht. Je ziet dat de auto groen is om dat er zonlicht op valt en alleen het groene lic h t h ie rva n n a a r jo u w o o g w o rd t weerkaatst. Planeten Bij p la nete n k ijk je naar het m ateriaal op het o p pervla k en naar de sto f fen in de atm osfeer om de kleur te verklare n. M ars (figuur 1) is bijvoorbeeld roodbruin om dat er zich in de rotsen en h et zand op h et o p p e rvla k een heleboel roest (ijze ro xide) bevindt. D it ro e st a b s o rb e e rt a lle k le u re n, behalve roodbruin, dit w ordt teruggeka a ts t en ko m t in o n ze te le sco o p terecht. Zoals je m isschien weet, is M ars niet egaal roodbruin. O p de polen ligt bijvoorbeeld ijs. In dit ijs zit geen roest, het heeft d us ook geen roodbruine kleur. IJs absorbeert nauwelijk licht. B ijn a a l h e t in v a lle n d e lic h t w o rd t weerkaatst, we zien dus alle kleuren te g e lijk in onze te lescoop. D it zien we als wit licht (zie kadertekst). De atm osfeer van M ars is zo ijl dat e r n a u w e lijk s lic h t w o rd t g e a b so r b e e rd. Je k ijk t d o o r de a tm o s fe e r heen, direkt op de bodem. M aar als er een stofstorm op M ars is, komt er een heleboel s to f in de atm osfeer. Dat stof absorbeert dan wel veel licht zodat je niet m eer door de atm osfeer heen kunt kijken. Het roest dat dan in de atm osfeer zit w eerkaatst weer

101 alleen het rode licht. D e A a rd e zie t e r ju is t w e e r heel m ooi bla u w en w it uit, m et h ie r en d a a r w a t groen en bruin. De w o lke n w e e rka a tse n al het licht, ze zijn dan o o k prachtig w it. H e t b e e tje bruin en groen dat je zie t is h e t vaste land, m et ve ld e n, b o ssen e n w oestijnen. A lle s o p de A a rd e heeft een eigen m a n ie r van absorbere n en w e e rka a tse n e n d us zie t de A a rd e e r z e e r gevarieerd uit. M a a r de ve le d e ta ils kom en n a tu u rlijk o o k d o o rd a t de foto van d e A a rd e van veel d ichterb ij g e m a a kt is dan de foto van M ars. Nevels N e ve ls zijn e rg ijle g a sw o lke n, m a a r o m d a t ze zo enorm g ro o t zijn, kijk je d o o r heel ve e l ijl g a s heen en lijkt het nog re d e lijk dik. O o k b ij n e v e ls h a n g t d e k le u r g e d e e lte lijk a f v a n hun sa m e n ste llin g. E r zijn drie soorte n n e ve ls: re flectie, d iffu se e n d o n ke re nevels. R eflectie nevels stra le n ze lf geen licht uit. D e sto fd e e ltje s in d e n e ve l re fle cte re n h e t licht van de n a b ije sterren. E en d u id e lijk vo o rb e e ld h iervan zijn d e n e ve ls rondom d e P le ia d e n. Z ie fig u u r 3. D e nevels zijn d e re ste n van d e o rig in e le w o lk w a a ru it d e ste rre n o n tsta a n zijn. D e n e ve ls zie n e r erg b la u w uit, te rw ijl je zou verw a ch te n dat ze al het licht van d e s te r reflecteren en e r d us b la u w w it uit zien. D at d it n iet zo is ko m t doordat b la u w lic h t m e e r v e rs tro o id w o rd t d a n ro o d lic h t. D e neve ls zien e r d u s b la u w e r uit dan d e ste rre n w a a r het licht o o rspro n kelijk va n d a a n kom t. Bij d iffu se nevels g a a t het e ch te r n iet m e e r om het w e e r ka a tse n van licht, m a a r om het ze lf uitze n d e n van licht. D it z e lf u itz e n d e n v a n lic h t g e b e u rt e c h te r w e l o n d e r in vlo e d van het licht van jo n g e hete sterren in d e buurt. Figuur 2: De Aarde, zoals je weet een rijk kleurspel van wolken, werelddelen en oceanen. M a te rie K le u r W a te rsto f ro od (656.3 nm) W aterstof (geioniseerd) groen (364.6 nm) Z u u rs to f (2 x geio nise e rd ) blauw Z w a ve l (geioniseerd) rood Tabel 1: K leuren uitgezonden d o or enkele stoffen. le d e re s to f ze n d t op zijn eig en g o lfle n g te s (k le u r) lic h t u it. In ta b e l 1 sta a n van een p a a r ve e l vo o rko m e n d e sto ffe n w e lke kle u r lich t ze u itze n d e n. Je ku n t nu aan d e kleur van de nevel zien w elke stoffen e r het m eest inzitten. M a a r e r is m e e r aan d e hand. Z o als je in d e tabel ziet kan w aterstof m eerd e re k le u re n lic h t u itz e n d e n. D it w o rd t v e ro o rz a a k t d o o r stra lin g die o p de n evel valt. A ls e r stra lin g m et veel e n e rg ie op het g as van de nevel va lt kan het g e b e u re n dat een e le k tro n d a t ro n d e e n k e rn d ra a it een d u w tje " k rijg t en in een ie ts hogere b a a n ( v e r d e r v a n d e k e rn ) g a a t d raaien. H et a to o m is dan a a ngeslag e n. A ls h e t e le k tro n na e e n tijd je w e e r te ru g v a lt kom t e r e n e rg ie vrij e n w o rd t e r lic h t u itg e z o n d e n. D e ene k e e r k rijg t het ele ktro n een hardere d u w dan d e a n d e re k e e r en het k a n d u s in v e r s c h ille n d e b a n e n Figuur 3. Pleiaden: een vel. te re c h t k o m e n. B ij h e t te ru g v a lle n

102 Figuur 4. Lagunenevel, deze is rood (M8). kunnen er daaro m verschillende kleuren o ntstaan. O o k valle n de e le k tro nen n ie t a ltijd in één ke e r n aar hun o u d e baan terug. H et kan zijn dat ze in ve rsch ille n d e sta p p e n terugvallen. Bij iedere sta p ze nden ze licht uit van een ve rs c h ille n d e g o lfle n g te en dus van een ve rsch ille n d e kleur. D e a to m en h oeven n iet a ltijd zic h tb a a r licht uit te stralen, h e t kan o o k infrarode- o f u ltra v io le tte s tra lin g z ijn, d ie w e n ie t m e t het b lo te oog ku nnen zien. Bij een kleine b a a n ve ra n d e rin g w ordt e r lich t" bij la n g e g o lfle n g te s (in fra rood) u itg e zo n d e n, als d e baan ve r a n d e rin g groot is ko m t e r ultravio le tte stra lin g vrij. S o m s krijg t een e le ktro n z o n harde d u w d a t het n iet m e e r rond d e kern blijft d ra a ie n m a a r w e gvlie gt. D it p ro ces heet het ioniseren van een atoom. B ij a to m e n m et m e e rd e re elektro nen rond de kern kan het m e erdere keren g e b e u re n, a l m o e t d e s tra lin g w e l h e e l v e e l e n e rg ie h e b b e n o m d e e le ktro n e n die het d ich tst bij de kern d ra a ie n e ra f te h a le n. E e n g e io n i- s e e rd a to o m kan o ok straling u itze n den m a a r p a s als het een langsvlie- g e n d e le ktro n in vangt zo d a t dat e le k tron w e e r ro n d d e kern g a a t draaien. A an d e kle u r van d e nevel kun je dus zien w a a ru it d e nevel besta a t, m aar zo a ls je in ta b e l 1 zie t w o rd t e r d oor ve rsch ille n d e stoffen ro od licht u itg e zonden. O m dus te w e te n w e lke sto f e r in een n e ve l z it m o e t je d e g o lfle n g te van het lich t heel p re cies m e ten. D e m e e s te ro d e n e ve ls, z o a ls d e L a g u n e n e v e l (z ie fig u u r 4 ), b e s ta a n e c h te r w e l u it n e u tra a l w aterstof in plaats van uit g e io n ise e rd zw a ve l. W a te rsto f kom t n am elijk veel va ke r v o o r dan zw avel. A ls je goed kijkt zie je op s o m m ig e fo to 's p le k k e n w a a r h elem aal geen s te r ren zijn of nevels m et donk e re v le k k e n. V a n d e ze p le kke n ko m t bijna geen lic h t v a n d a a n. D it w o rd t ve ro o rz a a k t d o o r d o n k e r sto f d a t al h e t licht absorbeert. D eze objecten noem en w e d o n ke re nevels. E e n d u id e lijk v o o rb e e ld h ie rva n is d e P a a rd e k o p n e v e l in fig uur 5. H et kan o ok voorkom en dat d e d o n ke re w o lk n iet al het lic h t te gen houdt, m a a r sle ch t een gedeelte e rva n. Je z ie t d e ste rre n a c h te r de n e ve l dan een s tu k z w a k k e r, m a a r o o k een stuk roder. D it kom t doordat d e s to fd e e ltje s in d e n e v e l n ie t bij a lle g o lfle n g te s h e t lic h t e v e n v e e l te g e n h o u d e n. H e t ro d e lich t kan er m a k k e lijk e r d o o rh e e n dan h e t b la u w e licht. Sterren O o k s te r re n h e b b e n v e rs c h ille n d e kle u re n. M u C e p h e i b ijv o o r beeld is d e m e e st rode s te r aan d e n o ordelijke hem el, m et een ve rre k ijk e r kun je zijn ro de kleur al zien. C apella in het ste rre n b e e ld V oerm a n is n e t a ls o n z e Z on g e e l en A ldebaran in S tie r is w e e r o ra n jerood. D e k le u r van een s te r h e e ft e c h te r n ie t veel m e t h e t m a te ria a l te m aken w a a ru it d e ste r b e s ta a t. B e la n g rijk e r is. w e lke p ro ce sse n er in de s te r plaatsvinden e n bij w e lk e te m p e ra tuur. A ls je bijvoorbeeld e e n s ta a f ijz e r v e rh it g a a t h e t e e r s t ro o d g loeien en als je de staaf v e rd e r v e r hit, w ordt het ste eds w itter. D e tem peratuur van het ijzer bepaald de kleur d ie je zie t. D itzelfd e g e b e u rt o o k bij ste rre n. A ls je dus een w itte s te r ziet w e e t je d a t die h e te r is dan een rode s te r. D e z e m a n ie r z e g t a lle e n ie ts o ve r het vergelijken van tw ee sterren, m a a r niets o v e r d e a b so lute te m p e ratuur. E en m a n ie r o m w e l ie ts te ze g g e n o v e r d e a b s o lu te te m p e ra tu u r is de th e o rie v a n d e z w a rte s tra le r. Een z w a rte s tr a le r is e e n d e n k b e e ld ig o b je ct dat a lle e n stra lin g u itze n d t als g e vo lg van zijn eigen te m p e ra tu u r en d a t a lle stra lin g d ie e r o p va lt volledig a b s o rb e e rt. E en zw a rte s tra le r is in d e p ra ktijk n iet g o e d te m aken, m aar ste rre n lijken e r e rg ve e l op en dus ku nnen w e ze e r m e e verg e lijken. V a n d e ze zw a rte s tra le r ke nnen w e v o o r ie dere te m p e ra tu u r d e h oeve e l h e id stra lin g d ie h e t o b je c t u itze n d t bij een g o lfle ngte. H ie r is een gra fie k van te m aken, d a t w o rd t een P lanck spectrum genoem d. D eze naam kom t v a n d e o n td e k k e r: M e n e e r P la n ck. Z ie fig u u r 6. In d e fig u u r zie je dat bij een hogere te m p e ra tu u r d e vo rm van d e grafiek iets a n d e rs is. B ij een hogere tem pera tu u r v e rs c h u ift d e p ie k n a a r een ko rte re g o lfle n g te (in de richting van het U V) en g a a t d e s te r d us blauw er B lackbody Spectra V IS IB LE X 7000 K ^ K \ \ _ K Figuur 6. Planck spectrum. Van een ster met een bepaalde temperatuur (zo'n kromme lijn) kun je zien hoe hard zij straalt (verticale as) bij een bepaalde kleur (golflengte). (UV = Ultraviolet, IR = Infrarood, Visible is het zichtbare licht). IR

103 licht uitstralen. Als je de tem peratuur van een ster zou willen vaststellen kun je dat doen door op iedere golflengte te m eten hoeveel de ster uitstraalt. Als je daarvan een grafiek m aakt kun je die vergelijken m et de Planck spectra. Van ieder Planck spectrum w eet je de temperatuur. Je zoekt het Planck spectrum dat het m eest overeenkom t m et jouw grafiek om dat de tem peratuur van dat spectrum ongeveer gelijk is aan de tem peratuur van de ster. A ls je voortaan naar boven kijkt en een ster of nevel ziet met een m ooie kleur, w eet je dat astronomen alleen al uit de kleur een schat aan informatie kunnen halen. O ok jou kan het nu iets zeggen over b ijvo o rb e e ld de te m p e ra tu u r va n de ste r, o f de sam enstelling van een nevel. 4* Figuur 5. Paardekop nevel: Een stofwolk voor een diffuse nevel. Succes ermee! * «r * W aarom bestaan er geen groene sterren? De kleur van de sterren is niet alleen afhankelijk van de te m p e ra tu u r van de ster. De kleur zoals wij die zien w ordt ook nog beinvloed door je oog. Als een hele hete ster (30000 K) in het blauw zijn m eeste straling uitzendt zien we de ster ook als blauw. De zon (6000 K) zendt in het geel de m eeste straling uit, deze zien w e ook geel. Er zijn ook sterren die in het groen de m eeste straling u it ze nden (10000 K), deze zie n w e e c h te r n ie t als groen, m aar als wit (!). Dit heeft te maken m et het feit dat je oog niet voor alle golflenges even gevoelig is. Het oog is het gevoeligst voor groen licht, en iets m inder vo or rood en blauw licht. Bij sterren die het m eest in het groene licht stralen zien wij dit licht als wit licht. WIT LICHT Als je een straal wit licht op een prism a laat vallen zie je dat er een regenboog ontstaat. Dat komt om dat de prisma het witte licht "uit elkaar trekt" in de verschillende kleuren. De kleuren vallen als één straal op de prism a. (Dit ziet je oog als gewoon wit licht.) Het licht komt er niet m eer als éé n straal uit, m aar als een "regenboog". De ene kleur komt net op een iets andere plek uit het prism a dan de andere kleur. Dit effect wordt veroorzaakt doordat iedere kleur zijn eigen golflengte heeft. Licht bestaat nam elijk uit golven. Som m ige soorten licht bestaan uit kleine korte golven (blauw), andere soorten w eer uit hele lange golven (rood). De lengte van één trilling w ordt de golflengte, (labda) genoem d. De lange golflengtes w orden het m inst gebroken en korte het meest. I

104 t o W outer van Reeven F o to s: N A S A Op 11 Februari 1997 werd voor de 22ste keer de Space Shuttle Discovery gelanceerd. Om 3:56 uur Florida tijd (dat is om 11:56 s-m orgens in Nederland) ging deze Space Shuttle de ruimte in met zeven astronauten aan boord. Doel van de m issie w as een o n d e rh o u d s b e u rt voor de H ubble Ruimtetelescoop. In dit artikel kun je lezen w at er allemaal gebeurde. A ls je n a a r d e ste rre n kijkt, dan lijk e n d e m e e s te w it. M a a r s te rre n stra le n a lle kleuren licht uit. D a t kun je zie n m e t een p rism a, of b ijv o o r beeld bij een regenboog. D e Z on is n a t u u r lijk o o k e e n s te r e n e e n r e g e n b o o g o n ts t a a t a ls k le in e w a te rd ru p p e ls h e t z o n lic h t in a lle k le u re n o p s p lits e n. D a t d o e t een s p e c tro g ra a f ook e n d a n m a a kt hij e r m eteen een fo to van. D e G o d d a r d H o g e R e s o lu tie S p e c tr o g r a a f (G H R S ) g e e ft e e n spectrum dat niet zo veel inform atie geeft. P e r stu kje van h e t b eeldveld g e e ft hij 512 stu kje s in fo rm a tie. De S p a c e T e le s c o p e Im a g in g S p e c tro g ra a f (R uim te T e le sco o p A fb e e l d e n d e S p e c tro g ra a f, S T IS ) g e e ft p e r stu kje beeldve ld een "foto van duize nd bij duize nd stu kje s. Z o krijg je een d e rtig d u iz e n d k e e r zo goed b e e ld! G een w o n d e r d a t d e a s tro n o m e n d e ze s p e c tro g ra a f g ra a g in d e H ubble w ille n hebben! O p 2 4 april 1990 w as het dan e in d e lijk z o ver. M e e r dan 15 ja a r n a d a t m en w a s b e g onnen m e t het o n tw e r pen van de ru im te te le scoo p w erd hij eindelijk gelanceerd. D e H ubble-telesc o o p had e en re vo lu tie m o eten zijn in de sterrenkunde. O m d a t de te le s c o o p b o v e n d e d a m p k rin g z w e e ft, h e e ft h ij g e e n la st van h in d erlijke s to ringen zoals seeing (zie vo rig e U n iv e r s u m, M et d e k ijk e r o p ja c h t d o o r M a r t i jn H o r d ijk ). V e r d e r n e e m t de lu c h t b o v e n o n s h e e l v e e l lic h t van d e ste rre n w e g. In d e r u im te h e b je d a a r geen la st van. M a a r al sn e l bleek d a t de sp ie g el van d e H u b b le n ie t zo g o e d w a s als m en dacht. M eer dan de h e lft v a n h e t s te r- lic h t k w a m n ie t in een puntje terech t, m a a r in een w a z i ge vlek er om heen. B ij heldere o b je c ten is d a t n ie t zo erg. M et een co m puter kun je berekenen hoe het beeld e ru it zou m oeten zien, a ls al het licht in een p u n t te re ch t zo u kom en. M aar d e H ubble g in g ju is t zw a kke dingen w a a rn e m e n en dan kan d a t niet.

105 In 1993 is e r w eer een Space Shuttle naar de Hubble gegaan om onder andere een extra lens te plaatsen, zo dat de Hubble een soort bril kreeg. Dit leverde dan eindelijk de beelden op, w aar m en zo lang op heeft g e wacht. Er werden verder nog w at apparaten vervangen. M aar v ie r ja a r la te r is e r w eer een Space S huttle naar boven g esch o ten, om w at reparaties uit te voeren. De H ubble hangt d a a rb o ve n h e le maal open en bloot in de ruimte. Op Aarde hebben telescopen een grote k o e p e l om z ic h h e e n om z ic h te bescherm en. M aar dat heeft de Hubble niet. Naast de reparaties werden twee apparaten vervangen door twee nieuwere, die ook beter zijn dan hun voorgangers. Een astronaut vertelt V oordat de D iscovery de ruim te inging, vertelde een van de astronauten die m ee ging, wat er precies allem aal g in g g e b e u re n. Z ijn naam is Steve Sm ith en hij is best wel zenuwachtig voor de reis. Hij is al eens eerder met een Space Shuttle in de ruimte geweest, m aar bij deze vlucht mag hij voor het eerst een ruim tewandeling maken. Steve vertelt: Ik ben nu al vier jaar astronaut. Norm aal gesproken wordt je o n g e v e e r tie n m aanden vo o r je v lu c h t g e v ra a g d. Dan v o lg e n tie n m aanden van voorbereiding en training en dan ga je de ruim te in. Maar deze vlucht is veel m oeilijker, dus ik ben al in m ei 1995 gevraagd. En al die tijd, zo'n 21 maanden, ben ik met m ijn 6 co llega's bezig gew eest met de voorbereiding van deze vlucht!" W e vertrekken m et de Shuttle vanaf Kennedy Space Centre in Florida, Am erika. Florida ligt nam elijk in het oosten van Amerika. Als je opstijgt, draait de Aarde onder je door en dan kom je boven de ze e te v lie g e n. D at is veel ve iliger voor de bew oners van Am erika, als er iets fout gaat. De reden dat we om bijna vier uur s nachts vertrekken is, dat dan pas de Hubble- telescoop boven Am erika vliegt. Als de telescoop boven C hina o f India vliegt, m oeten we hem inhalen, wat veel brandstof kost. M aar s nachts vertrekken is veel spectaculairder! In totaal kom en er vier ruim tewandelingen en de eerste is ongetwijfeld d e m o e ilijk s te. En d a t is m e te e n degene die ik ga doen! Met mijn colle g a M a rk L ee g a a n w e de tw ee apparaten vervangen. De apparaten zijn a lle b e i zo g ro o t a ls een te le fooncel en ze w egen per stuk zo n 400 kilo! M aar in de ruim te wegen ze n a tu u rlijk niet zo veel vanw ege de gew ichtloosheid." W at we moeten doen is dit: de Hubble w ordt m et een robotarm vastgehouden door de Shuttle. Mark zweeft los d o o r de ruim te en zal vo o r m ij de deuren in de Hubble open doen. Ik zit vast aan een andere robotarm en samen zullen we de twee apparaten in de telescoop losmaken van allerlei k a b e ls en s c h ro e v e n. En a ls d at gebeurd is, halen we heel voorzichtig de apparaten uit de telescoop. We beginnen m et de G oddard Hoge Resolutie Spectrograaf (GHRS) die wordt vervangen door de Space Telescope Imaging Spectrograaf (STiS) die een ve e l b e te r b e e ld g e e ft (z ie ka d e r hiernaast). Dit duurt ongeveer twee uur. Het probleem is, dat ik achter de STIS zit, die dus zo groot is als een telefooncel is. Ik zie dus niet hoe ik beweeg en daarvoor ben ik op Mark z ijn c o m m a n d o 's a a n g e w e z e n. Daarom m oesten w e zo lang o efe nen!" N adat de S TIS is a angeslo te n en vastgem aakt gaan we de Faint O b ject Camera (Zwakke Objecten Camera, FOC) er uit halen. A ls dit is gebeurd kom t daar de N ear Infrared C am era and M u lti-o b je ct S p ectro graaf (Nabij Infrarood Cam era en Multi-O bject Spectrograaf, NICMOS, zie k a d e r op p a g in a 11) v o o r in de plaats. Als die ook zo n drie uur later vast zit gaan w e w eer naar binnen om uit te rusten." De volgende dag Ondanks het feit dat de STIS en de N IC M O S de b e la n g rijkste redenen van de vlucht zijn, zijn er nog andere belangrijke dingen te doen. Steve vertelt weer: Op de eerst volgende dag gaan twee anderen een ruim tew andeling m aken. Tijdens deze wandeling wordt een van de sensoren, die de Hubble heel precies op een punt aan de hem el houden, vervangen. Er zijn er drie van en ze-doen het alle drie goed. M aar een van de sensoren gaat w aarschijnlijk binnenkort stuk en daarom w ordt hij vervangen. Ook dit gaat ongeveer twee uur duren. Daarna m oeten w e nog een speciale kabel aan de nieuwe sensor vastm aken. De nieuwe sensor heeft nam elijk w at nieuwe functies en die kunnen we alleen gebruiken met die kabel." "Als dat gebeurd is, gaan w e een van de ta p e re c o rd e rs v e rv a n g e n.

106 O m dat de Hubble rond de A arde draait, kunnen w e n iet d e hele tijd de in fo r m atie die H ubble v e rz a m e lt n a a r de A a rd e sein e n. A ls d e H u b b le boven A m e rika hangt, kan d a t w el. M a a r als d e H ubble zich aan d e a n d e re kant van d e A a rd e b e vin d t niet. D an m oet d e in fo rm a tie e rg e n s w o rd e n o p g e slagen. D a a rvo o r g e b ru ike n w e drie ta p e re co rd e rs, zeg m a a r ca sse tte re co rd e rs. M a a r d an zo g ro o t als een d ra a g b a re te le visie! E en van die ca s s e tte re c o rd e rs is k a p o t g e g a a n. En die g a a n w e d us ve rva n g e n." W eer een dag later. D e vo lg e nd e d ag gaan M ark Lee en ik w e e r d e ruim te in. En deze k e e r zit M a rk v a s t aan d e robotarm en zw eef ik vrij d o o r d e ruim te. W e m oeten nu een D a ta In te rfa c e U n it (In fo rm a tie V e rw e rk in g s E e n h e id, D IU ) v e rv a n g e n. D it is e ig e n lijk e e n g ro te doos v o l c o m p u te rs p u l e n o n g e v e e r d e helft ervan w e rkt niet m eer. H et m oeilijke aan deze o p d ra ch t is, dat overal aan d e DIU kabe ls zitten. En niet zo m a a r k a b e ls, m a a r h e le d ik k e m et m o e ilijk e s te k k e rs. E n d ie m o e te n allem aal los." V e rg e e t n ie t d a t w e in een ru im te pa k zitten. D ie ruim tepakk e n h e b b e n h e e l d ik k e h a n d s c h o e n e n. E n m e t d ie h a n d s c h o e n e n a a n kun je h e e l m o e ilijk ie ts beetpakke n. M a a r ve rder is h e t n ie t z o m o e ilijk. G e w o o n h e e l vo o rzich tig d e k a b e ls lo sm a ke n, het a p p a ra a t e ru it h a le n en d a n w e e r e e n n ie u w e erin en die aa nsluiten." D aarna verw isselen M ark en ik van plaats. Z o a ls je m isschien nog w e e t, h ebben w e g isteren een c a s s e tte re c o rd e r v e rvangen. Van de overgebleven twee o u d e d o e t e r e e n e e n beetje raar. D ie g a a n w e nu vervangen. En er kom t nie t z o m a a r een recorder v o o r in d e p la a ts. W e gaan hem vervangen door een S olid S tate R ecorder ( V a s te S to f R e c o r d e r, S SR )." H e t n a d e e l aan d e o u d e re co rd e rs is, dat e r te lke n s een b a n d heen en w e e r g e sp o e ld w ordt. D aarbij zijn er veel o n d e rd e le n v a n d e re c o rd e r in bew eging. En daardoor slijt alles veel sneller. M a a r m et de S S R h o e ft dat n iet m eer. W a t v e rd e r nog belangrijk is, is d a t d e S S R veel m e e r in fo rm a tie k a n o p s la a n. En d a t is h a n d ig v a n w e g e d e tw e e n ie u w e s p e c tro - grafen." T e n s lo tte z u lle n w e d ie d a g nog een R e a ctio n W h eel A s s e m b ly (R e a ctie W ie l A p p a ra a t, R W A ) v e rv a n gen. D e H ubble heeft g e e n raketten aan boord. M a a r hij m o e t w el van de ene s te r n aar d e a n d e re kunnen b e w e g e n. D a a rv o o r g e b ru ik t hij z o g e n a am de gyroscopen. D at zijn dingen d ie h e e l s n e l ro n d d ra a ie n. D o o r nu de stand van zo 'n g yro sco o p te ve r a nderen, ve ra n d e rt o ok de stand van de H u b b le., E én d a g v o o r de la n c e rin g v a n de D iscovery ging een van de vier R W A s ka p o t. D e H ubble h e e ft e r m instens d rie n o d ig om te ku n n e n b e w e g e n. M a a r e e n tje e xtra is w e l nodig vo o r h e t g e v a l e e n v a n d e a n d e re d rie ra a r g a a t doen. D a a ro m ve rva n g e n w e een kapotte d o o r een die het wel doet. De laatste ruim tewandeling? O p d e v ie rd e d a g g a a n w e e r tw e e a n d e re n d e ru im te in. S te ve vertelt: D e H ubble haalt zijn e n e rg ie uit het zonlich t. G ro te zo n n e p a n e le n zorgen v o o r de om zetting van licht in stroom. O m d ie z o n n e p a n e le n te b e w e g e n h e e ft d e H ubble zo g e n a a m d e S o la r A rra y D riv e E le c tro n ic s (Z o n n e P a - n e le n B e w e e g E le k tro n ic a, S A D E ). T ijdens de eerste servicebeurt in 1993 is al een van d e S A D E 's vervangen. D e z e is o p A a rd e g e re p a re e rd en w o rd t in p la a ts van de tw e e d e S AD E g e z e t. W e zijn een b e e tje b a n g dat o o k deze snel kapot zal g a a n. Z o a ls d e k lu s m et d e D IU zal o ok d e z e e rg m o e ilijk z ijn v a n w e g e de dikke h a n d sch o e n e n en d e vele kabels. D aarbij kom t nog een lastig p untje, d a t ove rig e n s o o k bij de D IU o p tre e d t. D e s c h ro e v e n w a a rm e e d e S A D E en D IU v a stzitte n vlie g e n vrij d o o r d e ru im te a ls ze lo s w o rd e n gem aakt. D a t is n iet het geval bij de N IC M O S e n d e S T IS. W e m o e te n d u s m eteen d e sch ro e ve n in doosjes stoppen, a n d e rs zijn w e ze kw ijt. T en slo tte m oeten w e nog iets veran deren aan d e tw ee M agnetic S ensing S yste m s (M a g n e tische M e te n d e Sy-

107 steem, MSS). Deze heeft de Hubble, om aan de hand van het magnetisch veld van de Aarde te bepalen waar ze zich bevindt. De buitenlaag van deze M SS-en schilfert langzaam af. En die MSS-en bevinden zich bij de opening van de kijkerbuis. Als daar allerlei schilfertjes rondzw even, kan dat w el eens de w aarnem ingen storen. W e m oeten ze d us inpakken, zodat de schilfertjes niet m eer kunnen storen." Hoe het ging. Steve Sm ith kan m ooie praatjes hebben, maar waar het natuurlijk allemaal om gaat is of het nu gelukt is of niet! G elukkig heeft de NASA voor hem een extra dag ingepland. Als het nu ie ts la n g e r d u u rd e d a n m en va n tevoren had gedacht, dan kunnen ze nog een extra keer de ruimte in om alles af te m aken.m aar gelukkig was dat niet nodig. S teve en zijn zes co lle g a s hebben e rg goed w erk v e rric h t. Ze w aren g ew oon in v ie r ruim te w a n d e lin g e n klaar. Ze hebben zelfs zó goed werk verricht, dat de NASA besloot de extra dag alsnog te gebruiken. Er moes- ten nog w at m eer apparaten ingepakt worden. De Hubble raast in ongev e e r 9 0 m in u te n e en keer rond de Aarde. Dan verblijft ze dus 45 m inuten in de zon en daarna 45 m in uten in de s ch a duw. M aar ve rg e e t niet d at de Zon in de ruim te veel feller schijnt, om dat e r g e e n d a m p k rin g is. Evenzo is het daar in de schaduw veel kouder. Zo m oet de Hubble dus bestand zijn tegen tem peratu u rversch ille n van zo'n 150 graden. En de astronauten dus ook! Gelukkig hebben die goede ru im te p a k k e n a a n. M a a r s o m m ig e v a n de apparaten van de Hubble blijken toch m inder goed tegen de tem peratuurvers c h ille n te ku n n e n dan men dacht. Daarom gaan M ark Lee en Steve Smith nog één maal een ruimte w a n d e lin g m a k e n om drie apparaten in te p a k ken in g ro te deke ns, die Infrarode straling in de ruimte N aast lic h t kom en in het h eelal nog v eel m eer s o o rte n s tra lin g v o o r. Zo heb je ra d io s tra lin g, u ltra v io le t, g a m m a s tra lin g en o o k in fra ro o d. Infrarode straling is eigenlijk de warm te die je van een w arm e steen, die lang in de zon heeft gelegen, voelt. O f de hitte van een open haard. En die straling kun je nauw elijks vanaf de grond w aarnemen, om dat de dam pkring die tegen houdt. Maar vanuit de ruim te kan dat wel. En er zijn heel veel o b jecten d ie in fra ro d e s tra lin g u itzen d en. D a a ro m w ille n de a s tro n o m e n g ra a g d a t de Hubble die straling kan zien. En de astronom en willen dat zo graag, dat de Near Infrared Camera and M u lti-o b je c t S p e c tro g ra a f (N a b ij In fraro o d C am era en M ulti-o b ject S p e ctro g raa f, N IC M O S) wordt geïnstalleerd, dat dat de belangrijkste reden is, dat de Shuttle naar de Hubble ging! Het tw eede deel van de naam w ordt eigenlijk al in het andere kader uitgelegd. Alleen is het apparaat nu in staat om van m eerdere objecten tegelijkertijd het spectrum te zien. A ls er dan een interess a n t o b je c t tu s s e n z it, kan de S T IS d a t b e te r bestuderen. hen tegen de hitte en kou bescherm en. Verder kan de opwarm ing van deze apparaten ervoor zorgen dat de w aarnem ingen m et de spectrografen wordt verstoord (zie kader). Het einde in zicht. N adat ook dit gebeurd was, hebben de astronauten de H ubble losgelaten. M et een klein ra k e tje h e b b e n ze de H ub ble h o g e r in een baan rond de aarde gebracht. Daarna hebben de m ensen van NASA m et w at satellieten de Hubble voorlopig getest. Als deze tests m islukten, m oesten de astronom en dit verbeteren. G elukkig ging alles goed. En toen, eindelijk, m ochten ze beginnen met de landing. Op 21 februari om 2:33 uur Florida tijd (= 10:33 uur N ederlandse tijd ) sto nd de Space S h uttle D iscove ry stil op de landingsbaan. Na 9 dagen, 23 uur en 37 minuten waren de 7 a s tro n a u te n w e e r ve ilig th u is, w as de Hubble-telescoop weer voorlopig in orde en de NASA vele m iljarden dollars armer..! * * *

108 Het k o m t n ie t zo v a a k v o o r dat we getuige zijn van een s te r die aan h e t e in d van zijn leven is. Althans, niet in onze buurt. Tien jaar geleden verscheen er aan de rand van de grote Magallaense Wolk een heldere supernova. W a a rs c h ijn lijk heb je die niet kunnen zien, ten zij je op v a kantie was in het verre zuiden. Dit dwergstelsel staat nam elijk ver op zuidelijk halfrond. M aar toch hebben veel m ensen e r van kunnen genieten en hebben w eten sch ap pers er een boel van geleerd. Een kleine terugblik... Het begon allem aal op 23 februari in het A n desg ebergte. Een te chnicus van de sterrenwacht Las Cam panas, O scar D uhalde liep net na m id dernacht buiten rond en zag dat er iets vreem ds aan hand was in de Magallaense W olk. T oevallig w as op dat m o m e n t een p a a r h o n d e rd m e te r verder de am ateur astronoom Shelton bezig m et h et nem en va n een foto van de Magallaense Wolk. Deze ontw ikkelde hij en o ntdekte op zijn foto ook deze vreem de ster. Zie hiervoor figuur 1 en 2. Niet veel later ontdekte ook de Nieuw Zeelandse astronoom A lbert Jones de supernova. Alsof nog niet genoeg m ensen de supernova ontd ekt b le ken te hebben, m erkte ook een a s tronoom in Australiï de heldere ster op toen hij één van zijn foto's die hij op 23 februari had gem aakt, bekeek. M ete en w as de a a n d a cht van alle sterrenkundigen op het zuidelijk halfrond gericht op deze explosie. Later bleek dat men één dag voordat de astronom en de supernova gezien hadden, al een uitbarsting van neutrino's had opgem erkt. Neutrino's zijn kleine ongeladen deeltjes m et nauw e lijk s m a ssa d ie m e e s ta l d w a rs door de aarde heen vliegen zonder dat we er ook m aar iets van merken. Dit m aakt het heel moeilijk om ze te registreren. Men heeft dan ook maar een tiental netrino s waargenom en Men schat dat er ongeveer eens in de 50 jaar wel een supernova in ons e ig e n m e lk w e g s te ls e l o p tre e d t. M eestal kunnen w e deze n ie t zien om dat hij te zwak is of om dat donke- Roy Keeris re sto fw o lke n het licht van de ster absorberen voordat het bij ons aankomt. De laatste keer dat er eentje is waargenom en in ons melkwegstelsel was in Deze stond in het sterrenbeeld S la n g e n d ra g e r en is o n t dekt door Kepler. W el w orden er regelm atig supernovae in andere sterrenstelsels waargenom en, om dat er ontzettend veel sterrenstelsels zijn. M isschien herinner je nog de supernova in het sterrenstelsel M81 in D eze s u p e rn o va w a s in z'n eentje bijna even helder als het hele ste r renstelsel zelf! Je kunt je w el voorstellen hoeveel energie er vrijkom t bij zo'n explosie. Wat is een supernova? Sterren hebben net als m ensen en d ie re n geen eeuw ig leven. O ok zij w orden geboren en zullen een keer s te rve n. Een ste r o n tsta a t d oord at een interstellaire wolk ineenstort door de zwaartekracht. Dit gebeurt onder andere in de Orionnevel en de Ade-

109 laarnevel. In de w olk bevinden zich w aterstofatom en die langzaam neer elkaar toe bewegen door de aantrekking. Op een gegeven m om ent gaat deze w olk ronddraaien en w ordt hij alsm aar com pacter en heter. Als de w aterstofatom en elkaar genoeg g e naderd zijn, gaan er kernreacties optreden en ontstaat er een druk van binnenuit (therm ische druk). De wolk kan dan niet verder inkrim pen en een ster is geboren. Hij kan dan een paar miljoenen o f miljarden jaren teren op zijn w aterstof. Dit w ordt om gezet in helium. Zolang de w aterstof niet op is, blijft hij voor een lange tijd even helder en is er niets aan de hand. M aar als er op een gegeven m om ent bijna geen w a te rs to f m e e r o ver is, zal e r iets gaan veranderen. Sterren even groot als de Zon zwellen op tot een rode reus en krim p en ve rvo lg e n s in tot een w itte dwerg. M aar een ste r die e en s tu k z w a a rd e r is dan de Zon sterft wat spectaculairder. Deze zwelt e e rs t o ok op to t een rode reus en slingert daarna bijna al zijn m aterie de ruim te in. Hierbij kan de ster wel (100 m iljoen!) maal zo helder worden als dat hij eerst was. Dit verschijnsel heet supernova. Hierbij komt enorm veel energie vrij: een 1 m et 41 nullen aan kilojoules! Kijk vo o r de ve rg e lijkin g m aar eens op een potje jam hoeveel kilojoules daar in zitten. Als je dan uitrekent hoeveel figuur 1: De Magelhaense wolk, voordat SN1987a bestand er was. In figuur 2 kun je zien hoe het was na de uitbarsting. Figuur 2: Vergelijk het met Figuur 1. Deze is gemaakt na de ontploffing. Het resultaat is de heldere ster, rechtsonder de wolk. potjes jam je nodig hebt om evenveel energie te krijgen, kom je uit op een 1 m et 38 nullen. Schrijf m aar eens uit hoeveel potjes dat zijn! W at er daarna gebeurt hangt af van d e m assa van de ste r. Is h et een redelijk zw are ste r (bijvoorbeeld 10 zo nsm assa 's), dan krim p t hij in tot een n eutro n enster. Dit is een ze er co m p a cte ste r d at a lle en m aar uit n e u tro n e n b e s ta a t en o n tz e tte n d snel ronddraait. Een theelepel m et een stu kje n e u tro n e n s te r kan wel een m iljard ton wegen! Nog zwaardere sterren (bijvoorbeeld 1 00 z o n s m a s s a 's ) tre k k e n na de e x p lo s ie z o v e r sa m e n d a t e r een zw art gat ontstaat. Alle atom en van de ste r w orden geco nce ntre erd op één klein puntje. H ierdoor ontstaat zo 'n g ro te zw a a rte k ra c h t dat zelfs licht niet m eer aan de ster kan ontsnappen. De ster trekt dan zelfs zijn eigen licht aan en daarom kunnen wij die niet m eer zien. Vandaar de naam zwart gat. De SN 1987a: een bron van kennis. W at deze supernova voor de w etenschappers bijzonder maakte, was dat deze ster voor de ontploffing al een ke e r o n d e rz o c h t w a s d o o r Franse s te rre n k u n d ig e n. H e t w a s d us de eerste keer dat men gegevens over een ster had die later zou gaan ontploffen. SN 1987a bleek vroeger de s te r S h a n d u le a k te zijn. Dit was een blauwe superreus geweest en dit zorgde voor grote verwarring o n d e r a lle a s tro n o m e n. M en had n a m e lijk a ltijd a ange nom e n alleen rode su p e rre u zen a ls supern ova 's konden eindigen. V oor het verschijnen van deze supernova, kende men tw ee soorten supernovae: Type I: Deze bevat geen waterstoflijnen en zou voorkom en in dubbels te rs y s te m e n. H ie rin o n ttre k t een w itte dw erg m assa aan eer i grotere

110 Figuur 3: De helderheden van de twee typen supernovae. Je kunt duidelijk zien dat type II zwakker is dan type I. Supernovae Light Curves T y p e l T y p e II reus en w ordt het oppervlak van de w itte ster verhit zodat er kernreacties plaats kunnen vinden. Hierbij komt zoveel energie vrij dat de ster explodeert. Type II: Dit type bevindt zich m eestal in spiraalarm en tussen interstellaire m aterie en deze su pern ova verto o n t h ie rd o o r wel w aterstoflijnen. Dit type is relatief zwakker dan type I. In figuur 3 kun je zien hoe het helderheidsverloop van deze typen supernova is. SN 1987a w eek hier echter nogal anaf. W eer een verrassing dus. A stronom en stonden dan ook voor grote raadsels en er bleek nog genoeg te leren over supernova's. Pas na bijna een maand ging SN 1987a zich wel gedragen als type II en het werd snel duidelijk dat de afwijking veroorzaakt werd door het feit dat het om een blauwe ster ging in plaats van een rode. m oeten ze dus wel m assa hebben. Dit maakt het onderzoek naar neutrino's zo interessant. H et n a u w ke urig m eten van a fsta nden in het heela l is a ltijd vrij la s tig g ew ee st. S in d s de Hubble Space Telescope in de ruim te rondtolt, is de bepaling van afstanden tot sterrenstelsels een s tu k n a u w k e u rig e r g e w o rd e n. In 1990 m aakte de Hubble opnam en van een ring die zich om de ste r gevorm d had (zie fig u u r 4). Deze ring bestaat uit de restm aterie die de ster van zich heeft afgegooid. Door de ontwikkeling van de ring te volgen, kon de afstand van de aarde tot de ster en dus ook de afstand tot de G rote Magalh% 0ense w olk n auw keuriger w orden bepaald. Dit bleek ongeveer lichtjaar te zijn, m aar dit kon nog wel eens vijf proc e n t a fw ijk e n. U it d e ze g e g e v e n s w e rd de H u b b le c o n s ta n te b e p a a ld m e t e en n a u w k e u rig h e id v a n z o 'n 15 p ro c e n t. De H u b b le c o n s ta n te is e e n m a a t v o o r de u itd ijö n g van h et heelal en d us ook vo or de leeftijd van ons heelal. A l m e t a l h e e ft m en va n SN a m e e r geleerd dan men al w ist over supernovae en m en is nog steeds bezig m et h et verw erken van de gegevens over deze ster. Nog steeds w o rd t h e t re s ta n t op de v o e t g e v o lg d d o o r astronom en en w orden er regelm atig veranderingen w aargenom en. Jam m er dat we er hier niets van konden zien, m aar het Noordelijk halfrond mag ook niet kla gen met twee heldere kometen in twee jaar... Rechts Figuur 4: De HST. laat zien wat e r nu, 10 jaar later, van de supernova over is. O ok heeft m en kunnen m erken hoeveel neutrino's er vrijkom en bij een supernova explosie. Neutrino's zijn deeltjes die geen lading hebben en geen of heel weinig massa. O m dat ze geen lad ing hebben w orden ze n ie t aan getrokke n door deeltjes die wel geladen zijn, zoals protonen en e le ktro n e n w aaru it onze m ate rie b e staat. Om dat bijna alle m aterie, dus de atomen w aaruit stoffen zijn opgebouw d, e ig enlijk van binnen heel leeg is, vliegen neutrino's op deze m anier overal doorheen, zonder dat ze ergens last van hebben. Door de Aarde gaan ze m oeiteloos heen. Men had in een aantal landen op aarde grote neutrinodetectoren gebouwd waar m en enkele van de passerende neutrino's kon opvangen. Op 23 februari (voordat de supernova w as gezien) had men in Japan elf en in Ohio acht neutrino's opgevangen. Dit gebeurde binnen een paar minuten! Men schat dat de aarde per vierkante centim eter gebom bardeerd werd doo r m iljarden neutrino's. Neutrino's kunnen een deel van de niet zichtbare ontbrekende m aterie zijn w aar astronom en nog steeds naar op zoek zijn. Als dat zo is, dan

111 1 s t e r r e n k i i n d e l l Maarten B ergm ans In het eerste artikel, wil ik het hebben over een sterrenkundige die ons verstelt heeft doen staan m et zijn kijk op de sterrenkunde. Hij wordt gezien als de o p v o lg e r van A lb e rt E in s te in en hij h e e ft b ijz o n d e r veel a a n d a c h t besteed aan het fenom een zw arte gaten. Ik heb het natuurlijk over... Stephen Hawking De kom ende tijd zal er in Universum telkens een biografie staan over m ensen die een belangrijke rol spelen of gespeeld hebben in de ontw ikkeling van de sterrenkunde. Het is de bedoeling dat er elke keer een artikel verschijnt over een bekende sterrenkundige. Hieronder volgen een paar nam en van sterrenkundigen die in de volgende UV s aan de orde komen. Nicolas Copernicus (Stelde als eerste dat de planeet Aarde om de Zon draait) A lbert Einstein (Relativitietstheorie) G alileo G alileï (Eerste mens die door een telescoop het heelal in keek) Edw ard Hubble (Toonde aan dat het heelal uitdijdt) Christiaan Huygens ( Ontdekte" de ringen van Saturnus) Johannes Kepler (Toonde aan dat de planeten in ellipsen rond de Zon draaien) Isaac Newton (Stelde de belangrijkste wetten voor zwaartekracht op) Jan O ort (Beweert dat er een enorme wolk met kometen rond het zonnestelsel is) Als je vindt dat er bepaalde m ensen aan dit lijstje ontbreken, laat het de redactie dan weten. Stuur dan even een briefje of bel: Maarten Bergmans Rijnring RE Drunen Hij werd precies driehonderc ja ar na de dood van Galileo Galileï geboren, op 8 januar 1942 in Oxford (Engeland). Zijn ouders woonden oorspronkelijk in Londen, maar waren naar Oxforc gevlucht in verband met de Tweede

112 Figuur 1. Dr. Frank Hawking m et de pasg e bo ren Stephen. Eén van de eerste foto s van hem. W e reldoorlog. Zijn va d e r kwam uit Yorkshire en die zijn grootvader was een w elgestelde boer, m aar omdat hij failliet was gegaan tijdens de landbouw crisis aan het begin van deze eeuw, hadden S te p h e n s g ro o to u ders het niet al te breed. O ndanks dat, kon zijn vader toch naar Oxford gaan om medicijnen te studeren, waarin hij zich specialiseerde in de tropische geneeskunde. In 1935 vertrok hij naar Oost-Afrika waarvan hij terugkeerde bij het uitbreken van de oorlog om zich aan te m elden bij het leger. S tephen's m oeder w as geboren in G la sgow in S ch o tla n d a ls tw eede van zeven kindere n van een h u isarts. Toen zij tw aalf w as verhuisde het gezin naar Devon. Net als de fam ilie van S tep he n's va d e r hadden ook zij het niet breed. Toch slaagden zij erin haar in Oxford te laten studeren. Na haar studie heeft ze diverse banen gehad. Aan het begin van de oorlog ontm oette ze zijn vader toen ze als secretaresse werkte. Stephen en zijn fam ilie woonden in Highgate in het noorden van Londen. Zijn oudste zus, Mary, werd achttien m aa nden na hem g e b o re n en zijn jongere zus, Philippa werd geboren toen hij vijf ja a r oud w as. Edward, zijn jongere broer werd geboren toen Stephen veertien was. Stephen leerde op een Byron House, e en s c h o o l w a a rv a n je v e rw a c h t w erd dat je leerde lezen zonder dat je besefte d at het je w erd geleerd. Hij leerde u iteindelijk lezen op zijn achtste. A ls tie n e r bouw de hij b e stu u rb a re m odelvliegtuigen en -schepen. Erg handig w as hij niet, m aar hij werkte samen met een schoolvriend die de m odellen in elkaar zette. Het ging er Stephen niet om hoe ze eruit zagen als ze m aar functioneerde en bestuurbaar waren. O ok bedacht hij samen met een andere schoolvriend allerlei ingewikkelde bordspelen. Zo hadden ze een oorlogsspel dat op een bord m et v ie rd u iz e n d h o k je s g e sp e e ld m oest worden. In 1950 ve rh u isd e h et g ezin naar Saint Albans en verkochten het huis in 1985 toen zijn vader ernstig ziek w erd. Hij overleed in O p de S a in t A lb a n s s c h o o l kw am Stephen nooit verder dan de m iddenm oot en ging hij regelm atig m et de hakken over de sloot. Hij w as slordig tijd e n s de le s en z ijn h a n d s c h rift m aakte de leraren w anhopig. In de klas had hij de b ijn aam E in stein " dus verm oedelijk zagen zijn klasgenoten dat er m eer in hem stak. In de la a tste tw ee s c h o o lja re n w ild e hij zich toeleggen op de w is- en natuurkunde. Dit tegen de wil van zijn vader in, die liever had dat hij m edicijnen ging studeren, om dat hij vond dat je m et wiskunde alleen maar het onderw ijs in kon. Zijn va der haalde hem u ite in d e lijk o ver om sch eikun de te gaan volgen m et een beetje w iskunde. S tephen is nu h o o g le ra a r w iskunde, m aar heeft sinds hij de m iddelbare school verliet geen w iskundeonderw ijs m eer gevolgd. Stephen w as altijd geïnteresseerd in hoe de dingen werkten en hij haalde altijd alles uit elkaar. M aar om dat hij niet zo handig w as kon hij het niet m eer in e lka ar zetten. Hij koos natuurkunde en sterrenkunde om dat hij de diepste vragen om trent het heelal w ilde doorgronden. M isschien is hij daar in zekere m ate wel in geslaagd, m aar er is nog heel veel m eer dat hij wil weten. De ziekte A.L.S. In 1959 ging Stephen studeren in Oxford. Hierna ging hij kosm ologie studeren in C am bridge. O m dat hij op school en in Oxford geen wiskunde had geleerd vond hij de Relativiteitstheorie bijzonder m oeilijk. In het laatste jaar in Oxford had hij gem erkt dat hij stuntelig werd in zijn beweging. Kort nadat hij in Cambridge aankwam werd er vastgesteld dat hij aan A.L.S. leed, Am yotrofische Laterale Sclerose. een aandoening van de m otorische zenuwcellen. De artsen konden er niets tegen o n dernemen en zij konden evenmin garanderen dat de ziekte niet ernstiger zou w orden. In eerste instantie verergerde de ziekte zich, m aar na ve r loop van tijd begon de ziekte trager te verlopen. In deze tijd ontm oet hij Jane W ilde F igu ur 2. E en van de la aste foto's van Stephen H aw king zon de r rolstoel. D it is in op de dag d a t h ij afstudeerde.

113 tw e e d im e n s ie s m eer. H e t a a rd o p p e r v la k is e in d ig qua om va ng, m a a r heeft geen begrenzing." A ls d e ze h yp o th e se ju ist is, gaan natu u rw e tte n o v e ra l o p. S te p h e n z o u e r dan in geslaagd zijn om te o n td e k ken h oe het heelal b e g o n. M a a r d a n w e te n w e a ltijd n o g n ie t w a a ro m het begon. had. m a a r d a a ru it b lijk t d a t niem an o o it d e hoop m o e t o p te g e ve n * * * B ron en foto's: K itty F erguson: S tephen H aw king De th e o rie van alles. A.L.S. Z e lf p ro b e e rt S teph e n z o n n o rm a a l m o g e lijk le v e n te le id e n.' In e e rs te in s ta n tie w a s h e t Figuur 3. Regelmatig is hij ook buiten te vinden. Een van zijn e e n z w a re s c h o k verpleegsters begeleidt hem hier door een binnenplaats van vo o r hem om te ho- Cambridge. ren d a t hij een o n g e n e e s lijk e z ie k te w a a rm e e hij zich ve rlo o fd e. D eze rela tie b o o d h e m ie ts w a t d e m o e ite z ijn d o o d z o u k u n n e n b e te k e n e n. had, die w e llicht b innen e n ke le jaren w a a rd w a s o m v o o r te le v e n. V o o r L ic h a m e lijk v o e ld e hij zich n iet zie k h e t e e rst in zijn leven begon hij hard e n te lk e n s a ls h ij w e rd o v e rv a lle n te w e rken, e n d a t b e v ie l h e m best. d o o r z e lfm e d e lijd e n, d a c h t h ij aan H ij kreeg een baan als o n d e rzo e ksm edew erker bij het G onville en C aius a a n le u k e m ie o v e rle e d in h e t bed e e n jo n g e tje in h e t z ie k e n h u is d a t C o lle g e. D o o r d e ze a a n s te llin g kon te g e n o ve r hem. hij gaan trouw en m et Jane in juli T o t 1974 kon hij nog ze lf e te n en in T o t 1970 w a s zijn o n d e rzo e k gericht en uit bed kom en. H ierna n a m e n ze o p d e k o s m o lo g ie, d e b e s tu d e rin g e e n hulp. m eestal een student, tegen van het heelal op g ro te s chaal. H et g ra tis o n d e rd a k. In k re e g hij b e la n g rijk s te w e rk van d ie tijd hield lo n g o n ts te k in g en m o e s t hij bij een ve rb a n d m et sin g u la rite ite n. In 1970 o p e ra tie z ijn s te m v e r lie z e n. Z ijn kw am hij o p het idee d a t veel van de s p ra a k w a s v o o r d e o p e ratie al zove r b e d a c h te te c h n ie k e n d ie hij sam e n v e rs le c h te rd d a t hij e n k e l n o g kon m et R o g e r P e nrose had o ntw ikkeld, c o m m u n ic e re n m e t ( b e h u lp v a n ) o o k van to e p a ssin g w aren op zw arte g o e d e b e ke n d e n d ie h e m nog k o n gaten. V an 1970 to t 7 4 hield hij zich den verstaan. hoofdzakelijk bezig m et zw arte gaten. N a d e o p e ra tie w e rd h ij g e h o lp e n In 1974 ontdekte hij dat zw a rte gaten doordat iem and e en sp ra a ksyn th e syn ie t v o lle d ig z w a rt z ijn, e r s ijp e le n s e r p r o g r a m m e e rd e v o o r o p z ijn d e e ltje s en straling w eg. Een van de b u re a u. Late r, to e n d e te c h n ie k het re sulta te n van zijn w erk is de h yp o to e lie t, k re e g hij e r o o k e e n o p zijn these uit 1983: e le ktrisch e rolstoel. M e t d it systeem "Z o w e l tijd als ru im te zijn eindig qua c o m b in e e rt hij zinnen to t 15 w oorden o m v a n g, m a a r z ij h e b b e n g e e n p e r m in u u t. H e t is ie ts d a t b ij v e le begre n zin g o f rand. Zij zijn o n g e ve e r m e n s e n e e n e n o rm e b e w o n d e rin g als het a a rd o p p e rvla k m a a r dan m et o p w e kt. S te p h e n : Ik h e b g e lu k g e 5 advertentie

114 Verenigingsnieuw s A KT1VITE1TE- NAGENDA A F D E L IN G S N IE U W S - 1 V olkssterrenw achten Onderstaande volkssterrenwachten zijn aangesloten Bijdeverenlglng LSV. de Landelijke Samenwerkonde Volkssterrenwachlen. Voor m eer intormatie en adressen: LSV-Bureau Zonnenburg NL Utrecht Tel.: Fax: Bussloo. te Bussloo Open: vrijdag uur. Copernicus, Haarlem Open: vnjdag en zaterdagmiddag om uur. Corona Borealis. Dieren Open: vrijdag uur. Planetron Dwingeloo Open: dlns- en donderdag uur. Planetarium: dagelijks uur. Fryslan. Burgum Open: vrijdag uur Halley. Heesch Open: elke le vrijdag en zondag om van de maand. Ommen Nutssterrenwacht. Ommen Open: zaterdag uur. Phoenlx. Lochem Open. zaterdag vanal uur. R ijswijk. Rijswijk Open: Elke eerste en derde vrijdag van de maand vanal uur. Saturnus. Heerhugowaard Open: Elke zaterdagmiddag van uur. Waarnemen: 3 avonden per maand op alspraak. Laatste zondag van de maand: Sterrenkunde- ruimtevaartlezing. Dag allemaal! De zom ervakantie is al w eer enkele w e ken bezig. Een aantal van jullie gaat nu b in nenko rt op JoKa o f O ka en d at zal w eer dolle pret worden! En als je m et je o u d e rs op va kantie gaat, verg e e t dan niet je verrekijker m ee te nemen. Vanaf een cam p in g is de ste rre n h e m e l vaak beter te zien dan vanuit een stad of de a chte rtu in. A ls je nog leuke o f m ooie w aarnem ingen doet, m oet je die natuurlijk nog even naar ons opsturen. Na de zom ervakantie gaan de afdellingen n a tuurlijk weer bijeenkom sten organiseren. De a fd e lin g e n die in ie d e r geval w eer van de partij zijn staan hieronder. A m ste rd a m Na de vakantie gaat de afdeling Am sterdam m eteen knallend van start Er komt een e c h te b e g in n e rs c u rs u s! D e ze is bedoeld vo or m ensen van 8 tot 14 jaar en begint op 30 augustus a.s. De cursus zal vier m iddagen duren, nam elijk va naf 30 augustus iedere za te r d a g m id d a g to t en m et 20 s e p te m b e r. Geef je snel op! V e rd e r g aat de a fd e lin g op kam p. De voorbereidingen zijn nog niet afgelopen, m aar er komt in septem ber een kampje! Ten slotte, alsof dit alles nog niet genoeg is, is er ook nog een bijeenkom st. Deze zal plaats hebben op 20 septem ber, di- rekt na de laatste cursusdag. Het onderwerp is hetzelfde als van de cursus die dag, nam elijk ruim tevaart. W il je je opgeve n vo o r de cursus, het kamp of wil je gew oon m eer informatie, bel dan met: Charles Roelofzs A m e rsfo o rt Na de vakantie is ook de afdeling A m ersfoort w eer van de partij. Ik kan helaas niets m elden over een datum of een program m a, dus jullie m oeten w achten op de u itnodigin ge n. Kun je d at niet, dan moet je m aar bellen met: Martijn van W esterlaak U tre ch t H e la a s kan ik ook o ver d eze a fdelin g n ie t m e e r m e ld e n, d a n d a t ze na de vakantie weer keihard aan de slag gaan om voor jullie leuke bijeenkom sten, knuts e lm id d a g e n, film a v o n d e n e n z o v o o rt e n z o v o o rt te o rg a n is e re n. V o o r m eer inform atie kun je bellen met: Elisabeth Lodder Leiden Zoals g ebruikelijk gaat de afdeling Leiden en om streken (LEO) w eer een jaar vo l plannen m et leuke bijeenkom sten, knutsels, film avonden en noem m aar op. Deze bijeenkom sten w orden gehouden in de O ude S te rre w a ch t in L eiden en m eestal wel op de laatste vrijdag van de maand. Ze beginnen om 19:30 uur. Ook in septem ber kom t er een bijeenkom st. Bel voor m eer inform atie met: Schrieversheide. Heerlen Open: dinsdag t/m vrijdag en dinsdag-en vrijdagavond van en zondag Luuk van den Oever

115 aw u9inagnigin9i9v Simon Stevin, Hoeven AFD ELIN G SNiEU W S - 2 Open: dinsdag t/m zaterdag uur. Gouda Eindhoven Sonnenborgh Utrecht Rondleiding vri dag vanal uur Vooral tel. opgeven Richard is in G ouda nog steeds enthousiast bezig met het organiseren van bije e n k o m s te n. H ij z o rg t e rv o o r d a t ze m eestal midden in de maand op vrijdagavond plaats vinden. W at hij precies in se pte m b e r gaat doen is nog de vraag, m aar hij beloofde dat het w eer erg leuk gaat worden. Ga eens kijken! Voor meer inform atie kun je bellen met: R ichard W e ste rb eek In een w at zu id erlijk deel van het land lig t E in d h o ve n. En o ok h ie r w o rd t de ste rre nku nde door jongeren bedreven. Zo veel zelfs, dat de afdeling Eindhoven iedere m aand een b ije enkom st houdt! En in se p te m b e r ko m t e r a lw e e r een. V oor m eer inform atie kun je bellen met: Ivo B a lk A lm ole/w ierden/r ijssen Tweelingen. Spijkenisse Open: vrijdag vanal uur. Tw ente. Lattrop Open: dinsdag V m zondag uur dinsdag-en donderdagavond Meer informatie tel Vesta, Oostzaan Open: vrijdag voor rondleiding. Nijm egen. Nijmegen Open: elke eerste vrijdag van de maand vanal uur. Zoeterm eer O ok in Zoeterm eer zitten ze niet stil. Hier w o rd t ie d e re m aand e en b ije e n kom st g e o rg a n is e e rd w a a r de vonke n va naf vliegen! En natuurlijk kom t er in septem ber ook hier een bijeenkom st. Voor meer inform atie kun je bellen met: N iels de M ooij En va n h et z u id e n gaan w e n a a r het oosten van het land. In de om geving van Alm elo, W ierden en Rijssen zit men ook niet stil. Volgens de gouden JW G -regel w ordt ook hier elke m aand een bijeenkom st gehouden. W at e r d a a r precies gaat gebeuren w ilde men m ij uit veligheidsoverwegingen en angst voor een te hoge opkom st niet zeggen. M aar als ik ju llie w as zou ik a llem aal gaan kijken! Voor m eer inform atie kun je bellen met: Rafal G o rski De Jager. De koog Open bij helder weer: donderdag vanal uur, van le voren bellen. T e l Jan Paagman. Asten Open: Zaterdag bij Eerste Kwartier Maan. Phlllipus Lansbergen.Middelburg Open: Elke vrijdagavomnd vanal uur. Strabrecht. Geldrop Open- Dinsdag bij Eerste Kwartier Maan uur t Gooi O n der de nieuw e co nta ctp ersoon doet ook de afdeling t G ooi het goed. Elke m aand kun je g etuige zijn van een bije e n kom st d ie s p e cia a l vo o r jou w ordt georg aniseerd. G e loof je me niet? Ga dan m aar eens kijken! In septem ber kan d a t al! Bel eens vo o r m eer in fo rm a tie met: R ob van d e r W erf Wordt actie f! Nu Eermensen T T ' C om m is^ s. n e m e n in die com m 9 m p,aats te N iels Bosch vervolg op pagina 20 W eekendkam pje JWG Plaats: Heeswijk-Dither Datum: 5 t/m 7 sept. a.s. Prijs: II. 45,- p.p. Info: Peije van Klooster Tel.: B elgisch N ederlands W inter A stronom isch Kamp Plaats: Abrefontaln (B) Datum: 27 l/m 30 dec. a.s. Prijs: fl p.p. Info: Peije van Klooster Tel.:

116 vervolg Verenigingsnieuws DIVERSEN Belgisch Nederlands W inter Astronom isch Kamp (BeNeW AK) VACATURE W eekendkam pje JWG Dit jaar viert de JWG zijn 30 jarig bestaan. Het Jubileum jaar wordt afgesloten met een kamp. Samen met de Belgische soortgenoot van de JWG, de JVS (Jongeren V ereniging voor S terrenkunde) sluiten we het jaar af. Het kamp is van 27 decem ber tot 30 december a.s.in de Belgische Ardennen, in het plaatsje Abrefontain, nabij Vielsalm. Dit ligt in het noorden van de Belgische provincie Luxemburg. Er is echter een beperkt aantal plaatsen en de kampprijs is maximaal ƒ 67,50, inclusief de reis in België, het verblijf, excursie etc. Ook is nu al wel bekend dat iedereen vanaf 12 jaar mee kan. Voor meer informatie of opgave, kun je terecht bij regio-cöordinator Midden: Peije van Klooster Het HB zoekt een secretaris H e la a s ka n ik v a n w e g e m ijn d ru kke w e rkzaam h e d e n vo o r TV10 mijn functie als secretaris niet m eer naar behoren uitoefenen. W el ben ik mij aan het bezinnen op een a ndere functie binnen de JW G. A ls g e vo lg h ie rv a n is e r een p le k b in n e n h et H B v rij vo o r e en e n th o u s ia s te s e c re ta ris. H eb je interesse, bel dan naar m ij of iem and van het hoofdbestuur. M aarten Butter, secretaris W at is nu de leukste m anier om met h et n ie uw e s c h o o lja a r te beginnen? M e e g a a n m et e en w e e k e n d k a m p je van de JW G natuurlijk! In het w eekend van 5 t/m 7 septem ber a.s organiseerd de JW G in Heeswijk- D inther zo'n kam pje voor iedereen tot en m et 14 jaar. Op het w eekendkam p je w ordt er het een en a n d e r verteld o v e r v e rs c h ille n d e a s tro n o m is c h e onderw erpen en we gaan e r het een en ander knutselen. Ook zullen we een b e z o e k b re n g e n a a n e e n s te rre n wacht. Het kam p kost fl. 45,00. Voor m eer inform atie of opgave kun je terecht bij: P e ije va n K lo o s te r VACATURE Het h o o fd b e stu u r zoekt: Een vo o rzit(s)ter publicom Wat doet de publicom? En wat doet de voorzit(s)ter van de publicom? - De publiciteitscommissie is in het leven geroepen om meer mensen op de hoogte te brengen van het bestaan van de JWG en van de aktiviteiten die de JWG organiseerd. Immers, als de mensen weten dat de JWG bestaat, dan kunnen ze eventueel ook nog eens lid worden, of in ieder geval mee doen aan een aktiviteit. - De Publicom doet veel dingen alhoewel jullie er waarschijnlijk niet al te veel van merken. Om te beginnen sturen we bij haast alle aktiviteiten persberichten naar kranten en radiostations (ooit op de radio geweest? Kom bij de publicom en je komt gegarandeerd een keer op de radio..) Verder proberen we via verenigingen, scholen en bibliotheken de JWG bekender te maken. Dit jaar hebben we een tentoonstelling gebouwd voor de bibliotheken. Volgend jaar wordt ie verhuurd aan de bibliotheken waardoor we zowel bekender worden en bovendien komt er weer wat geld binnen. - W at doet de voorzit(s)ter? Nou. een voorzitter houdt, als ie zo'n job goed doet. alles in de gaten en zorgt dat alles op tijd gebeurd. Ziet hij/zij dat anderen het te druk hebben dan neemt hij/zij de taak zelf op zich of zorgt dat iemand anders de taak overneemt. Doordat de publicom op zoveel terreinen aktief is, is het voorzitterschap een heel gevarieerde taak. Voor meer informatie bel mij een keertje op! M arloes M ulders: STATUTENWIJZIGING Zoals jullie weten is het hoofdbestuur bezig met een statutenwijziging. De huidige statuten zijn niet meer rechtsgeldig. Bovendien moeten de statuten zoveel mogelijk lijken op die van de NVWS. Daarom is er vorig jaar over vergaderd en zijn de conceptstatuten d oor ju llie op een B ijzo n d ere Algem ene Ledenvergadering (BALV) goedgekeurd. Daarna moeten statuten goedgekeurd door een notaris. Dit is ook gebeurd, alleen bleek dat onze conceptstatuten niet helemaal juist waren. Een aantal artikelen is opnieuw gerangschikt, uitgebreid of vervallen. De conceptstatuten zoals je hieronder kunt lezen zijn dan ook eigenlijk jullie goedgekeurde conceptstatuten, maar dan vanuit het oogpunt van de notaris (en daarmee 'de wet'). Helaas moeten deze wel weer goedgekeurd worden en daarom vindt er op 18 oktober, voorafgaand aan de LJB, een BALV plaats. Omdat op die BALV twee derde van het aantal JWG leden aanwezig moet zijn en het niet waarschijnlijk is dat dat gehaald gaat worden, zullen de statuten tijdens de gewone ALV, voorafgaand aan de Landelijke Bijeenkomst in het voorjaar, definitief door jullie kunnen worden goedgekeurd. Dan geldt dat twee derde van het aantal aanwezige stemgerechtigden hun goedkeuring moeten verlenen. DUS: BALV 1 op 18 oktober en de definitieve keuring tijdens de ALV In het voorjaar. Schrijf het in je agendal

117 Gallerie Waco* Exposé van ingezonden waarnemingen van JWG-era onder redactie van de Waameemcoramissie (Waco) Roy Keeris Op de v o o rk a n t kon je al een fo to (v a n W o u te r O e p ts ) z ie n van H a le - Bopp. Er zijn er uiteraard nog meer gew eest die niet stilgezeten hebben. Zo kregen we van M ichel W issin k w eer een a a n ta l w a a rn e m in g e n va n de ko m e e t H ale- Bopp. Hoewel de kom eet pas in februari echt goed te zien was, lukte het M ichel al om Hale- Bopp in novem ber te vinden aan de hemel! Figuur 1 betreft een tekening van de kom eet Hale-Bopp van 28 nov Op het moment dat deze tekening gem aakt werd, bevond de staartster zich nog in het sterrenbeeld Slangendrager en er w as zoals je ziet al wat structuur zichtbaar in de staart. Michel gebruikte een 10x50 binoculair en deze komeet is door een verrekijker ook w el het mooiste. Door de lage vergroting zie je Figuur 1. Tekening van de komeet Hale-Bopp waargenomen m et een 10x5C Binoculair en gemaakt door Michel Wissink op 28 nov. om 18:50 uur MET. de kom eet voor een groter deel en lijkt hij veel helderder dan door een telescoop. De tw e e d e te k e n in g in fig u u r 2 is a n d e rh a lv e m aand later gem aakt, n am elijk op 16 jan O ok nu is de kom eer w eer een 10x50 binoculair w aargenom en. Inm iddels stond de kom eet in het sterrenbeeld Arend. een 10x50 Binoculair en genaakt door Michel Wussink op 16 jan De komeet stont in het sterrenbeeld Arend. O ok Robbert-Jan W esterduin heeft ons een aantal w aarn e m ingen va n H a le -B o p p gestu urd. O p 29 m aart rond uur m aakte hij deze twee foto's. De eerste, in figuur 3, is gem aakt m et een 50 mm lens m et een opening van 2.8. W il je een komeet echt mooi op een foto krijgen, dan zul je m et de sterren mee m oeten bewegen. Robbert-Jan heefl dat een kwartier lang gedaan. W il je een ver voorw erp w at groter op de foto krijgen, dan kun je een telelens gebruiken, zoals bij deze laatste foto in figuur 4.. De brandpuntsafstand van de gebruikte lens is 135 mm. De opening van

118 vakantie. Helaas is het niet m eer m ogelijk om nog een foto of tekening van H ale-b opp te m aken, m aar er zijn nog zoveel andere m ooie objecten om waar te nemen en te tekenen of fotograferen! Z eker op een van de zom erkampen heb je goede m ogelijkheden hiervoor. Dus stuur al je waarnem ingen op naar de WaCo! WaarneemCommissie JWG p/a Warande ZL Zeist > V ergeet niet om de gegevens van de fo to o f tekening erbij te zetten. Als je je w aarnem ingen terug wilt, moet je dat er ook even bij zetten. Figuur 4. Foto van komeet Hale-Bopp gemaakt door Robbert- Jan Westerduin op 29 m aart Robber-Jan gebruikte een fototoestel met een 135 mm lens en een lensopening van 2.8. Met behulp van een een volginrichting werd een 400-4S4 kleurennegatieffilm 12 minuten belicht. de lens opnieuw 2.8. Dit keer is de kom eet 12 m inuten gevolgd. B eide fo to 's zijn g e m a a kt op een 4 00 ASA kleurnegatieffilm in een natuurgebied vlak bij Nijm egen. T ot slot in fig uur 5 nog een plaatje, gem aakt door de Hubble Space Telescope. Op de oorspronkelijke opnam e is de kom eet oranje/geel, n aar binnen toe steeds w itte r w ordend. O ordeel zelf en bepaal wat je de m ooiste manier vindt om een kom eet te fotograferen. Zo. Hiermee zullen jullie het moeten doen deze Hierboven: Figuur 3. Foto van de kom eet Hale-Bopp gemaakt, m et een 50 mm lens en een diafragma van 2.8 op door Robbert-Jan Westerduin, rond uur. Robbert-Jan gebruikte een 400 ASA kleurennegatieffilm. Links hiernaast: Figuur 5. Foto van de komeet Hale-Bopp gem aakt door de Hubble Space Telescope. Wie van de drie? foto: NASA

119 STA TU TEN JWG NAAM Artikel 1. De vereniging draagt de naam: Jongerenwerkgroep voor Sterrenkunde (JWG). ZETEL Artikel 2. De vereniging heeft haar zetel in de gemeente Utrecht. DOEL Artikel 3. 1.De vereniging heeft ten doel: Het populariseren van de sterrenkunde en aanverwante wetenschappen onder jonge ren en hen inzicht verschaffen in de resulta ten van het moderne sterrenkundig onder zoek. 2.De vereniging tracht dit doel onder meer te bereiken door: a. Het oprichting van plaatselijke of regionale afdelingen; b. Het vervaardigen en/of uitgeven, dan wel doen uitgeven van brochures over uiteen lopende sterrenkundige onderwerpen; e. Het uitlenen van dia's, al dan niet in com plete klankbeelden, ten behoeve van voor drachten in afdelingen of op scholen; d Het verspreiden van gratis materiaal, ten behoeve van de leden; e De verkoop of het doen verkopen van boe ken, brochures en foto's tegen geredu ceerde prijzen; f. Het organiseren van ÈÈn of meerdere kampen, zowel voor de beoefening van de sterrenkunde en aanverwante weten schappen, alsook voor ontspanning; g. Een nauw contact te onderhouden met haar leden en soortgelijke verenigingen of afdelingen, in het binnen- en buitenland; h. Het regelmatig uitgeven of doen uitgeven van een tijdschrift, tevens verenigingsor gaan, dat aan alle leden en begunstigers wordt toegezonden; i. Andere wettige middelen toe te passen waarmede zij oordeelt haar doel te kun nen bereiken. LIDM AATSCHAP Artikel De vereniging kent leden en begunstigers. 2. Leden worden onderscheiden in gewone leden en ereleden. Ereleden zijn geen leden In de zin der wet en hebben mitsdien geen stemrecht. 3. Waar statuten of huishoudelijk reglement spreken van leden, worden daaronder alle categoriein leden bedoeld, tenzij anders vermeld. 4. Gewone leden zijn natuurlijke personen. 5. De gewone leden worden onderscheiden in rechtstreekse en landelijke leden. De aan melding als rechtstreeks lid gebeurt door de betrokkene zelf. De aanmelding als landelijk lid gebeurt namens betrokkene door het hoofdbestuur van de Nederlandse Vereni ging voor Weer- en Sterrenkunde. Het onderscheid kan nader worden uitgewerkt bij huishoudelijk reglement. 6. Ereleden zijn natuurlijke personen die wegens bijzondere verdiensten, op voor dracht van het hoofdbestuur, door de alge mene ledenvergadering als zodanig zijn benoemd. 7. Degene die lid wil worden, meldt zich aan bij de secretaris van het hoofdbestuur of het bureau van de vereniging, onder opgaaf van naam. voornamen, adres en geboorte datum. 8.Het hoofdbestuur deelt zo spoedig mogelijk na de ontvangst van de aanmelding schrif telijk aan de betrokkene mee of hij al dan niet als lid is toegelaten, 9. Bij nièt toelating tot lid wordt bij de medede ling de reden opgegeven op grond waarvan de toelating wordt geweigerd. Bij niet toela ting van een aanmelding door het bestuur van de Nederlandse Vereniging van Weeren Sterrenkunde ontvangt dat bestuur ook een schriftelijke mededeling. 10. Bij niet toelating heeft de betrokkene het recht om in beroep te gaan bij de algeme ne ledenvergadering. Dit beroep moet schriftelijk zijn ingediend binnen dertig dagen na de in het achtste lid bedoelde mededeling. 11. De algemene ledenvergadering beslist op het beroep in de eerstvolgende vergade ring nadat het beroep is in-gesteld. Het hoofdbestuur deelt onmiddellijk aan de betrokkene de beslissing van de algeme ne ledenvergadering mee. 12. Het lidmaatschap gaat pas in nadat de verschuldigde contributie is ontvangen. 13. Het hoofdbestuur houdt een register waar in de namen en adressen van de leden zijn opgenomen. 14.Begunstigers zijn natuurlijke- of rechtsper sonen die de vereniging steunen met een door het hoofdbestuur vast te stelen mini mum bijdrage. Begunstigers hebben geen andere rechten en verplichtingen dan die welke hen bij de statuten of bij huishoude lijkreglement zijn toegekend en opgelegd. 15. Begunstigers zijn verplicht hun adressen aan de vereniging mede te delen. EINDE VAN HET LIDM AATSCHAP. Artikel Het lidmaatschap eindigt: a. Door de dood van het lid; b. Door opzegging door het lid; e.door opzegging door de vereniging; d. Door ontzetting. 2. Opzegging van het lidmaatschap door het lid of door de vereniging kan slechts geschieden, door indiening van een schrif telijk verzoek gericht aan de secretaris of het bureau van de vereniging, tegen het einde van het boekjaar en met inachtne ming van een opzeggingstermijn van ten minste vier weken. Echter kan het lidmaat schap onmiddellijk worden beiindlgd: a. Indien van de vereniging of van het lid redelijkerwijs niet gevergd kan worden het lidmaatschap te laten voortduren: b. Indien het bepaalde in lid 4. sub a. van dit artikel toepassing vindt. Een lid kan zijn lidmaatschap ook met onmic dellijke ingang opzeggen binnen een maan nadat hem een besluit is medegedeeld tc omzetting van de vereniging in een ander rechtsvorm of tot fusie. Een lid kan voorts zij lidmaatschap met onmiddellijke ingang opzec gen binnen een maand nadat hem een beslu w a arb ij zijn rechten zijn beperkt of zij verplichtingen zijn verzw aard, is beken geworden of medegedeeld; het besluit is als dan niet op hem van toepassing. 3. Een opzegging in strijd met het bepaalde ir het vorige lid doet het lidmaatschap eindi gen op het vroegst toegelaten tijdstip vol gende op de datum waartegen was opge zegd. 4. Opzegging door de vereniging geschiedt door het hoofdbestuur en kan slechts plaatsvinden: a. Wanneer een lid ÈÈn of meer van zijn verplichtingen jegens de vereniging niet nakomt; b. Wanneer redelijkerwijs van de vereniging niet gevergd kan worden het lidmaatschap te laten voortduren. 5. Ontzetting uit het lidmaatschap geschiedt door het hoofdbestuur en kan alleen worde uitgesproken wanneer een lid in strijd met de statuten, reglementen, bestuursbesluite of besluiten van de ledenvergadering han delt, of de vereniging op onredelijke wijze benadeelt. 6. Van een besluit tot opzegging van het lid maatschap door de vereniging en van een besluit tot ontzetting uit het lidmaatschap staat de betrokkene binnen een maand na de ontvangst van de kennisgeving van het besluit beroep open op de algemene leden vergadering.

120 Hij wordt daartoe ten spoedigste schriftelijk van het besluit, met opgave van redenen, in kennis gesteld. Gedurende de beroepstermijn en hangende het beroep is het lid geschorst. 7. Wanneer het lidmaatschap in de loop van een boekjaar eindigt, blijft desniettemin de jaarlijkse bijdrage voor het geheel verschul digd. E IN D E V A N D E R E C H T E N EN V E R PLICHTINGEN VAN DE BEGUNSTIGER Artikel De rechten en verplichtingen van een begunstiger kunnen te allen tijde wederzijds door opzegging worden beiindigd, behou dens dat de jaarlijkse bijdrage over het lopende boekjaar voor het geheel blijft ver schuldigd. 2. Opzegging door de vereniging geschiedt door het hoofdbestuur. AFDELING EN. Artikel Ter bevordering van de doelmatigheid van de in artikel 3 van deze statuten genoemde middelen, kunnen door het hoofdbestuur plaatselijke of regionale afdelingen worden opgericht. 2. De reglementen van de afdelingen mogen niet in strijd zijn met de statuten en het huis houdetljk reglement van de vereniging. 3. Het vaststellen van de grenzen van de afdelingsregio's over het land geschiedt indien nodig door het hoofdbestuur, na overleg met de betrokken afdelingen. 4. De verhouding tussen de vereniging en de afdelingen wordt bepaald bij huishoudelijk reglement. 5.De afdelingen kunnen geen rechtspersoon lijkheid verkrijgen. G ELD M ID D ELEN Artikel 8. De geldmiddelen van de vereniging bestaan uit contributies, donaties, subsidies, verkopen en bijzondere of toevallige baten. HO O FD B ESTU U R Artikel Het hoofdbestuur bestaat uit een oneven door de algemene ledenvergadering vast te stellen aantal van ten-minste vijf personen, die door diezelfde algemene ledenvergader ing worden genoemd. 2. Slechts leden van de vereniging kunnen tot hoofdbestuurslid worden benoemd. 3. De hoofdredacteur van het uit te geven tijd schrift heeft zitting in het hoofdbestuur. 4. Het hoofdbestuur kan uit de leden één of meerdere leden aan zich toevoegen, die dan de rechten en plichten van de gekozen hoofdbestuursleden hebben tot uiterlijk de eerstvolgende algemene ledenvergadering. 5. Indien het aantal hoofdbestuursleden bene den vijf is gedaald, blijft het hoofdbestuur bevoegd. Het is echter verplicht zo spoedig mogelijk een algemene ledenvergadering te beleggen waarin de voorziening van de open plaats of de open plaatsen aan de orde komt. E IN D E H O O F D B E S T U U R S L ID M A A T - SCH A P S C H O R S IN G Artikel Elk hoofdbestuurslld, ook wanneer hij voor een bepaalde tijd is benoemd, kan te allen tijde door de algemene ledenvergadering worden ontslagen of geschorst. Een schor sing die niet binnen drie maanden gevolgd wordt door een besluit tot ontslag, eindigt door het verloop van die termijn. 2. Elk hoofdbestuurslid treedt uiterlijk drie jaar na zijn benoeming af, volgens een door het hoofdbestuur op te maken rooster van aftre den. De aftredende is herbenoembaar. Degene die in een tussentijdse vacature wordt benoemd, neemt op het rooster van aftreden de plaats van zijn voorganger in. 3. Het hoofdbestuurslidmaatschap eindigt voorts: a. Door het eindigen van het lidmaatschap van de vereniging b. Door te bedanken. B E S TU U R S FU N C TIE S - B E S LU ITVO R M ING VAN H ET BESTUUR Artikel Het hoofdbestuur wijst uit zijn midden een voorzitter, een secretaris en een penning meester aan. Het kan voor elk hunner uit zijn midden een vervanger aanwijzen. Een hoofdbestuurslid kan maximaal een functie binnen het hoofdbestuur bekleden. 2. Van het verhandelde In elke vergadering worden door de secretaris notulen opge maakt, die door de voorzitter en de secreta ris worden vastgesteld en ondertekend. Het oordeel van de voorzitter omtrent de uitslag van een stemming is niet beslissend. Hetzelfde geldt voor de inhoud van een genomen besluit, voor zover werd gestemd over een niet schriftelijk vastgelegd voor stel. 3. Bij huishoudelijk reglement kunnen nadere regelen aangaande de vergaderingen van en de besluitvorming door het hoofdbestuur worden gegeven. BESTU U R S TA A K - V E R TEG E N W O O R DIGING Artikel 12. 1a. Behoudens de beperkingen volgens de statuten is het hoofdbestuur belast met het besturen van de vereniging. 1b. Elke hoofdbestuurder is tegenover de ver eniging gehouden tot een behoorlijke ver vulling van de hem opgedragen taak. Indien het een aangelegenheid betreft die tot de werkkring van twee of meer hoofdbestuurders behoort, is ieder van hen voor het geheel aansprakelijk ter zake van een tekortkoming, tenzij deze niet aan hem is te wijten en hij niet nalatig is geweest in het treffen van maatregelen om de gevolgen daarvan af te wenden. 2. Indien het aantal hoofdbestuursleden beneden een voorgeschreven minimum is gedaald, blijft het hoofdbestuur bevoegd. Het is echter verplicht zo spoedig mogelijk een algemene ledenvergadering le beleg gen waarin de voorziening in de open plaats of de open plaatsen aan de orde komt. 3. Het hoofdbestuur is, mits met goedkeuring van de algemene ledenvergadering, bevoegd tot het sluiten van overeenkom sten tot het kopen, vervreemden of bezwa ren van registergoederen. Op het ontbreken van deze goedkeuring kan door en tegen derden beroep worden gedaan. 4. Het hoofdbestuur is, mits met goedkeuring van de algemene ledenvergadering, bevoegd te besluiten tot: a. Het aangaan van overeenkomsten, waarbij aan de vereniging een bankkrediet wordt verleend: b. Het ter leen verstrekken van gelden, alsme de het ter leen opnemen van gelden, waar onder nièt is begrepen het gebruikmaken van een aan de vereniging verleend bank krediet: e. Het aanvaarden van schenkingen, aan de vereniging gedaan, indien daaraan voor de vereniging belangrijke verplichtingen zijn verbonden. Op het ontbreken van deze goedkeuring kan door en tegen derden geen beroep worden gedaan. 5. De vereniging wordt vertegenwoordigd: a. Hetzij door het hoofdbestuur b. Hetzij door twee gezamenlijk handelende hoofdbestuursleden. C O M M ISSIES Artikel Het hoofdbestuur is bevoegd onder zijn verantwoordelijkheid bepaalde onderdelen van zijn taak te doen uitvoeren door com

121 missles die door hel hoofdbestuur worden ingesteld en opgeheven. Het hoofdbestuur benoemt en ontslaat de leden van die com missies. 2. Uit de gewone leden wordt een Commissie van Beroep gekozen die tot taak heeft te bemiddelen in voorkomende conflicten tus sen leden, afdelingen en hoofdbestuur. JA A R VER SLA G - REKENING EN VER ANTW O ORDING Artikel Het boekjaar van de vereniging is gelijk aan het kalenderjaar. 2. Het hoofdbestuur is verplicht van de vermogenstoestand van de vereniging zodanige aantekeningen te houden dat daaruit te allen tijde haar rechten en ver plichtingen kunnen worden gekend. 3. Het hoofdbestuur brengt op een algemene ledenvergadering binnen zes maanden na afloop van het boekjaar, behoudens verlen ging van deze termijn door de algemene ledenvergadering, zijn jaarverslag uit over de gang van zaken in de vereniging en het gevoerde beleid. Het hoofdbestuur legt de balans en de staat van baten en lasten met een toelichting ter goedkeuring aan de ver gadering over. Deze stukken worden onder tekend door de hoofdbestuurders: ontbreekt ondertekening van een of meer hunner, dan wordt daarvan onder opgave van redenen melding gemaakt. Na verloop van de termijn kan ieder lid van de gezamenlijke hoofdbestuurders in rechte vorderen dat zij deze verplichting nakomen. 4. De algemene ledenvergadering benoemd jaarlijks uit de leden een kascommissie die tenminste twee leden bevat en geen deel mogen uitmaken van het hoofdbestuur. De commissie onderzoekt de balans en de staat van baten en lasten met toelichting en brengt aan de algemene ledenvergadering verslag van haar bevindingen uit. 5. Het hoofdbestuur is verplicht aan de com missie ten behoeve van haar onderzoek alle door haar gevraagde inlichtingen te ver schaffen, haar desgewenst de kas en de waarden te vertonen en inzage van de boe ken en bescheiden der vereniging te geven. 6. Hel bepaalde in de leden 4 en 5 van dit arti kei is niet van toepassing indien omtrent de getrouwheid van de stukken aan de alge mene ledenvergadering een verklaring wordt overgelegd afkomstig van een accountant als bedoeld in artikel 393. lid 1. Boek 2. Burgerlijk Wetboek. 7. Het hoofdbestuur is verplicht de bescheiden bedoeld in de leden 2 en 3. tien jaren lang te bewaren. A LG E M E N E LED EN VER G A D ER IN G EN Artikel Aan de algemene ledenvergadering komen in de vereniging alle bevoegdheden toe. die niet door de wet of de statuten aan het hoofdbestuur zijn opgedragen. 2. Jaarlijks, uiterlijk zes maanden na afloop van het boekjaar, wordt een algemene le denvergadering - de jaarvergadering -gehou den. In de jaarvergadering komen onder meer aan de orde: a. Het jaarverslag en de balans en de staat van baten en lasten met toelichting bedoeld in artikel 14 met het verslag van de aldaar bedoelde commissie respectievelijk de ver klaring van de aldaar bedoelde accountant: b. Voorzover nodig, de benoeming van de in artikel 13 genoemde commissie voor het volgende boekjaar; e. De notulen van de vorige jaarvergadering; d. De begroting voor het lopende verenigings jaar; e. Voorziening in eventuele vacatures van hoofdbestuursleden en andere functionaris sen; f. Voorstellen van het hoofdbestuur of de leden, aangekondigd bij de oproeping voor de vergadering. 3. Andere algemene ledenvergaderingen worden gehouden zo dikwijls het hoofdbestuur dit wenselijk oordeelt. 4. Voorts is het hoofdbestuur op schriftelijk verzoek van ten minste een zodanig aantal leden als bevoegd is tot het uitbrengen van één/tiende gedeelte der stemmen verplicht tot het bijeenroepen van een algemene ledenvergadering op een termijn van met langer dan vier weken. Indien aan het ver zoek binnen veertien dagen geen gevolg wordt gegeven, kunnen de verzoekers zelf tot die bijeenroeping overgaan door oproe ping overeenkomstig lid 5 van dit artikel of bij advertentie in ten minste een ter plaatse waar de vereniging gevestigd is veel gele zen dagblad. De verzoekers kunnen alsdan anderen dan hoofdbestuursleden belasten met de leiding der vergadering en het op stellen van de notulen. 5. De algemene ledenvergaderingen worden bijeengeroepen door het hoofdbestuur. De oproeping geschiedt tenminste vier weken van tevoren door plaatsing van de oproep voor de algemene ledenvergadering in het verenigingsorgaan. met daarin vermeld de agenda van de vergadering, met een toe lichting daarop. TO E G A N G EN STEM R ECHT Artikel Toegang tot de algemene ledenvergadering hebben de leden van de vereniging en alle begunstigers. Geen toegang hebben geschorste leden en geschorste hoofdbe stuursleden. met dien verstande, dat een geschorst lid toegang heeft tot de vergade ring waarin het besluit tot schorsing wordt behandeld, en bevoegd is daarover het woord te voeren. 2. Over toelating van andere dan de in lid 1 van dit artikel bedoelde personen beslist de algemene ledenvergadering. 3. leder gewoon lid van de vereniging dat niet geschorst is en die bij de aanvang van het verenigingsjaar de leeftijd van eenentwintig jaar nog nièt heeft bereikt, heeft recht op het uitbrengen van vier stemmen. leder gewoon lid van de vereniging dat niet geschorst is en die bij de aanvang van het verenigingsjaar de leeftijd van eenentwintig jaar heeft bereikt, heeft recht op het uitbren gen van één stem. 4. Een lid kan zich ter vergadering niet doen vertegenwoordigen. VO O R ZITTE R S C H A P - NOTULEN Artikel De algemene ledenvergaderingen worden geleid door de voorzitter van de vereniging of zijn plaatsvervanger. Ontbreken de voorzitter en zijn plaatsver vanger, dan treedt een der andere hoofdbe stuursleden, door het hoofdbestuur aan te wijzen, als voorzitter op. Wordt ook op deze wijze niet in het voorzitterschap voorzien, dan voorziet de vergadering daarin zelve. 2. Van het verhandelde in elke vergadering worden door de secretaris of een ander door de voorzitter daartoe aangewezen per soon notulen gemaakt, die door de voorzit ter en de notulist worden vastgesteld en ondertekend. Zij die de vergadering bijeen roepen kunnen een notarieel proces-ver baal van het verhandelde doen opmaken. De inhoud van de notulen of van het pro ces-verbaal wordt ter kennis van de leden gebracht. BESLU ITV O R M IN G V A N DE A LG EM E NE LED ENVER G A D ERIN G Artikel Het in de algemene ledenvergadering uitge sproken oordeel van de voorzitter omtrent de uitslag van een stemming is beslissend. Hetzelfde geldt voor de inhoud van een. genomen besluit, voor zover gestemd werd over een niet schriftelijk vastgelegd voor stel. 2. Wordt echter onmiddellijk na het uitspreken van het in het eerste lid bedoeld oordeel de juistheid daarvan betwist, dan vindt een

122 nieuwe stemming plaats, indien de meer derheid der vergadering of, indien de oor spronkelijke stemming niet hoofdelijk of schriftelijk geschiedde, een stemgerechtig de aanwezige dit verlangt. Door deze nieu we stemming vervallen de rechtsgevolgen van de oorspronkelijke stemming. 3. Voorzover de statuten ot de wet niet anders bepalen, worden alle besluiten van de alge mene ledenvergadering genomen met vols trekte meerderheid van de uitgebrachte stemmen. 4. Blanco stemmen worden beschouwd als niet te zijn uitgebracht. 5. Indien bij een verkiezing van personen nie mand de volstrekte meerderheid heeft ver kregen, heeft een tweede stemming, of ingeval van een bindende voordracht, een tweede stemming tussen de voorgedragen kandidaten, plaats. Heeft alsdan weder niemand de volstrekte meerderheid verkregen, dan vinden her stemmingen plaats, totdat hetzij één persoon de volstrekte meerderheid heeft ver kregen, hetzij tussen twee personen is gestemd en de stemmen staken. Bij gemelde herstemmingen (waaronder niet is begrepen de tweede stemming) wordt telkens gestemd tussen de personen, op wie bij de voorafgaande stemming is gestemd, evenwel uitgezonderd de per soon. op wie bij die voorafgaande stemming het geringste aantal stemmen is uitge bracht. Is bij die voorafgaande stemming het geringste aantal stemmen op meer dan één persoon uitgebracht, dan wordt door loting uitgemaakt, op wie van die personen bij de nieuwe stemming geen stemmen meer kun nen worden uitgebracht. Ingeval bij een stemming tussen twee per sonen de stemmen staken, beslist het lot wie van beiden is gekozen. 6. Indien de stemmen staken over een voor stel niet rakende verkiezing van personen, dan is het verworpen. 7. Alle stemmingen geschieden mondeling, tenzij de voorzitter een schriftelijke stem ming gewenst acht of ÈÈn der stemgerech tigden zulks voor de stemming verlangt. Schriftelijke stemming geschiedt bij ongete kende, gesloten briefjes. Besluitvorming bij acclamatie is mogelijk. tenzij een stemge rechtigde hoofdelijke stemming verlangt. 8. Een eenstemmig besluit van alle stemge rechtigden, ook al zijn deze niet in een ver gadering bijeen, heeft, mits met voorkennis van het hoofdbestuur genomen, dezelfde kracht als een besluit van de algemene ledenvergadering. 9. Zolang in een algemene ledenvergadering alle leden aanwezig of vertegenwoordigd zijn, kunnen geldige besluiten worden geno men, mits met algemene stemmen, omtrent alle aan de orde komende onderwerpen - dus mede een voorstel tot statutenwijziging ot tot ontbinding- ook al heeft geen oproe ping plaatsgehad of is deze nièt op de voor geschreven wijze geschied of is enig ander voorschrift omtrent het oproepen en houden van vergaderingen of een daarmee verband houdende formaliteit niet in acht genomen. STATUTENW IJZIG IN G Artikel In de statuten van de vereniging kan geen verandering worden gebracht dan door een besluit van een algemene ledenvergade ring, waartoe is opgeroepen met de mede deling dat aldaar wijziging van de statuten zal worden voorgesteld. Bij de oproeping wordt de tekst van de voorgestelde wijziging met een toelichting vermeld. 2. Een besluit tot statutenwijziging behoeft ten minste twee/derde van de uitgebrachte stemmen. 3. Een statutenwijziging treedt niet in werking dan nadat hiervan een notariile akte is opgemaakt. Tot het doen verlijden van de akte is ieder hoofdbestuurslid bevoegd. ONTBINDING Artikel De vereniging kan worden ontbonden door een besluit van de algemene ledenvergade ring. waartoe is opgeroepen met de mede deling dat aldaar ontbinding van de ver eniging zal worden voorgesteld. 2. Een besluit tot ontbinding behoeft ten min ste drie/vierde van de uitgebrachte stem men, in een vergadering waarin ten minste drie/vierde van het aantal stemmen dat door de stemgerechtigden gezamenlijk kan wor den uitgebracht vertegenwoordigd is. Is niet ten minste drie/vierde van het hiervoor bedoelde aantal stemmen vertegenwoor digd dan wordt binnen twaalf weken daarna een tweede vergadering bijeengeroepen en gehouden, waarin over het voorstel zoals dat in de vorige vergadering aan de orde is geweest, ongeacht het aantal stemmen dat kan worden uitgebracht, kan worden beslo ten. mits met een meerderheid van ten min ste drie/vierde van de uitgebrachte stem men. 3. Voor zover de rechter geen andere vereffe naars heeft benoemd, geschiedt de vereffe ning van het vermogen van de ontbonden vereniging door de hoofdbestuurders. 4. Het batig saldo na vereffening vervalt aan een organisatie met aanverwante doelstel lingen. 5. De boeken en bescheiden van de vereni ging moeten worden bewaard gedurende tien jaren na afloop der vereffening. Bewaarder is degene die door de vereffe naars als zodanig is aangewezen. H U ISH O U D ELIJK R EG LEM EN T Artikel De algemene ledenvergadering kan een huishoudelijk reglement vaststellen. De algemene ledenvergadering is te allen tijde bevoegd het huishoudelijk reglement te wi zigen of op te heffen. 2. Het huishoudelijk reglement mag niet in strijd zijn met de wet, ook waar die geen dwingend recht bevat, noch met de statu ten. SLO TBEPA LING Artikel In alle gevallen waarin de statuten of het huishoudelijk reglement niet voorzien, be slist het hoofdbestuur: op deze beslissing is beroep bij een algemene ledenvergade ring mogelijk. 2. De in het vorige lid bedoelde beslissingen van het hoofdbestuur mogen niet in strijd zijn met de wet, de statuten, het huishoude lijk reglement of met de op grond hiervan door een algemene ledenvergadering voor gestelde bepalingen. De comparant is mij, notaris, bekend en de identiteit van de bij deze akte betrokken comparant is door mij. notaris, aan de hand van het hiervoor gemelde en daartoe bestemde document vastgesteld. WAARVAN AKTE, in minuut opgemaakt, is verleden te Apeldoorn, op de datum in het hoofd van deze akte gemeld. Na zakelijke opgave van de inhoud van deze akte aan de comparant, heeft deze eenparig verklaard van de inhoud van deze akte te hebben kennisgenomen en op volledige voorlezing daarvan geen prijs te stellen. Vervolgens is deze akte, na beperkte voorlezing, door de com parant en m ij. notaris, ondertekend.

123 Piep, piep... TUUUUUUT! Piep, p ie p... T U U U U U U T! In s p e c te u r P w arro w as een fa ts o e n lijk m e n s. A lth a n s, d a t vond hij van zichzelf. W at een fatsoenlijk mens precies was wist hij eigenlijk niet, m aar één ding wist hij wel: fatsoenlijke m ensen hoorden om drie uur 's nachts te slapen. In s pecte u r P w arro w as ook e en in te llig e n t m ens. Het kostte hem - z e lfs in de s la p e rig e to e stand w aarin hij verkeerde - dan ook w einig m o eite om uit de c ijfers op het display van zijn multi- m e d ia-d ig iw a tc h af te leiden dat h e t nu w e l d e g e lijk d rie u u r 's nachts w as, en dat hij niet sliep. Piep, piep... TUUUUUUT! Dit begon toch een aardig dilem m a op te leveren. H et w as d u id e lijk d at iem and hem ze er graag w ilde spreken. De visifoon naast zijn bed stond nu al tw e e m in u te n z o te p ie p e n. In s p e c te u r P w a rro had a lle e n h e le m aal geen behoefte om de persoon aan de a n d e re kant van de lijn te spreken. Iemand die niet alleen om drie uur 's nachts wakker was, maar op dat tijdstip ook nog eens andere m ensen belde m oest wel een zéér o n fa tso e n lijk m ens zijn. Inspecteur P w a rro sp ra k n ie t g raag m et ze er onfatsoenlijke mensen. En zeker niet om drie uur 's nachts. P ie p, p ie p... T U U U U U T! W a a rsch ijn lijk w as de persoon aan de andere kant van de lijn zijn chef. Pwarro vond zijn chef een bijzonder onfatsoenlijk mens. Zijn chef w as het so ort onfa tso enlijk m ens d at a nderen niet alleen om drie uur 's nachts o p b e ld e, m a a r ze ve rv o lg e n s ook nog e ens aan h et w erk zette. Zijn enige fatsoenlijke trek w as eigenlijk d a t hij de m ensen d ie hij a an het w erk zette ook zeer goed betaalde. In s p e c te u r P w a rro b e s lo o t d a t hij toch m aar liever rijk dan fatsoenlijk w a s. P ie p, p ie p... 'J a, h a llo, m et Pwarro.' 'Hé, hé... W aar hing jij al die tijd uit? Ik heb een opdracht voor je.' Drie kw artier later stond Pwarro voor h e t h e k va n h e t In te rn a tio n a le C o m p u te r en R o b o t R e s e a rc h C entrum. Een g e v a a rlijk u itzie nde b e w a k e r m et e en m in s te n s even gevaarlijk uitziend geweer hield hem tegen. Een nogal n utteloze b e zig heid trouwens, w ant als de bewaker er niet had gestaan hadden de drie m e te r hoge en w a a rsch ijn lijk m in stens een m eter brede m uur en de d aara chter d uidelijk hoorbare honden P w arro o ok w el te g e n g e h o u den. 'Vreem d...,' zei de bewaker, 'Ik had een k le in m a n n e tje m et een zw a rt s n o rre tje v e rw a c h t. K u n t u zich le g itim e re n? ' P w arro lie t zijn identiteits-chipkaart en zijn politieholog ra m zie n. De b e w a k e r lie t zijn s c a n n e r e rla n g s gaan en w achtte even op de bevestiging van de com puter. 'G oed, het schijnt in orde te zijn. Nou ja, waarom zou een detective ook niet groot en blond mogen zijn. G a at u m aar ve rd e r, m eneer P w a rro.' T oen hij za g d at P w arro even aarzelde, voegde hij eraan toe: 'D e m u u r en de h o n d e n zijn n ie t echt. G ew oon een 3 D -projectie en w a t g e lu id s e ffe c te n. W e rk t even goed als het echte spul - iedereen tra p t e rin. B o v e n d ie n h o e f je de m uur nu niet te verven en de honden geen eten te geven.' Nadat Pwarro door de m uur-projectie w as gelopen w ees de weg zich ve rder vanzelf. Sinds zo'n vijf ja a r geleden de pratende wegen waren u itg e vonden dee d iedere w eg dat trouw ens. 'G oedem o rgen, m eneer Pwarro. Uw chef heeft me gevraagd u mij naar het hoofdgebouw te w ijz e n.', ze i de w e g. P w a rro d a c h t even over deze taalconstructie na, m aar b esloot to en de o plichte nde pijlen op de weg m aar te volgen. In het hoofdgebouw aangekom en werd h ij d o o r v rie n d e lijk e g a n g p a d e n, deuren en liften naar zijn b este m ming geleid. Die bestem m ing zelf, in de persoon van zijn chef, was trou w ens een stu k m in de r vrie n d e lijk. 'W aar b le ef je toch, P w arro? Er is werk aan de winkel! M eneer Smith, wilt u zo vriendelijk zijn onze trage, m aar naar het schijnt beste inspecteur de zaak uit te leggen?' Nu pas zag P w arro de m an die in een d o n k e re h o e k va n de ka m e r h a d g e s ta a n. H e t w a s e e n w a t o u d e re m an, h o e w e l z ijn e x a c te leeftijd d o o r de b aard en sn or die

124 zijn gezicht bedekten m oeilijk te schatten was. De man zag eruit als een echte wetenschapper. Hij droeg bovendien een T-shirt m et de tekst 'Ik ben een w etenschapper en ik ben er trots op'. 'M eneer Sm ith is een wetenschapper.', zei de chef van Pwarro. 'Hij w as hier vannacht aan het w erk aan h et nie uw ste en geheim ste project van het ICRRC. W at er toen gebeurde, kan hij het beste zelf vertellen.' 'Ik ben een wetenschapper.1, zei m eneer Smith. P w arro vroeg zich a f hoe vaak hij d it nog te horen zou krijgen. 'Ik ben een wetenschapper, en geen p o litie m a n! M ensen a ls u zijn m is schien gewend aan het zien van lijken, m aar ik ben dat niet! Goed, u denkt m isschien dat een lijk van dit soort niet zo schokkend is als een gewoon lijk. M aar ik ben een wetenschapper, en voor m ij zijn dit m ijn kinderen. E r is hier va n nacht een leven op b rute w ijze beëindigd! U m oet deze m isdaad zo snel m ogelijk oplossen, m eneer Pwarro!' 'Ik b e g rijp e r n ie ts va n, m e n e e r S m ith.', zei P w arro. 'W a t b e d o e lt u m et een lijk van dit soort? Vertelt u nu eens rustig wat er gebeurd is.' 'Ik heb het over mijn robots! Eén van mijn nieuwe robots is vannacht verm oord! Het is verschrikkelijk!' Inspecteur Pwarro w as zoals gezegd een fa t soenlijk mens. Hij werd niet graag om drie uur 's nachts gewekt, m aar als zoiets in het belang van de m ensheid w a s dan m oest d at m aar. M aar Pwarro vond dat de grens toch echt wel bij het belang van de m ensheid lag. Hem uit zijn bed halen voor een 'verm oorde' robot, dat was... dat w as net zoiets als hem uit zijn bed h a le n vo o r een ka pot k o ffie z e ta p p a ra a t! Hij stond op het punt dit haarfijn aan zijn chef uit te leggen toen er een vierde persoon de kam er binnen kwam. 'Dit is de enige getuige van de m oord', zei de ch ef van P w arro. Iets aan de g etu ige verbaasde Pwarro. m aar hij kon niet precies onder woorden brengen w at het was. De blik in zijn ogen w as zo, zo... leeg! Pwarro sta k zijn hand uit. 'G oedem o rgen, m eneer... Hoe is uw naam eigenlijk?', vroeg hij. 'Ik heb geen naam.', zei de getuige, die Pwarro's aanze t to t een handdru k niet beantw oordde. De hand van P w arro hing nu w at d oelloos in de ruim te. G elukkig zo rg de het verassende a ntw oord va n de g etu ige d at de hand snel een nieuwe taak toegewezen kreeg. Pwarro krabde n a d e n kend op z ijn h o o fd. 'P a rd o n? U h ee ft geen naam? Hoe bedoelt u dat?' 'M et ik bedoel ik de onderw erpsvorm van het persoonlijk voornaamwoord enkelvoud van de eerste persoon.', legde de getuige uit. 'M et heb bedoel ik bezitten, in overdrachtelijke zin. Met geen...'. 'Ja. het is al goed.', zei m eneer Sm ith. 'N eem t u hem niet kwalijk, m eneer Pwarro. M isschien had ik u m oeten vertellen dat deze getuige een robot is.' 'Een ROBOT???', riep Pwarro. De vergelijking m et een k o ffie z e ta p p a ra a t liep nu toch w at scheef. Dit koffiezetapparaat was niet alleen in staat koffie te m aken, het te serveren en de m elk en suiker door te roeren - dit koffiezetapparaat kon desnoods het program m a 'Koffietijd' presenteren! 'M aar d it is... Ik bedoel, d it lijkt s p re k e n d...' 'E en m ens?', vro e g S m ith, m et nauwelijks verborgen trots in zijn stem. 'Dat is o ok p re c ie s de b e d o e lin g, m e n e e r P w arro. Deze robots zijn het allernieuwste project van h et IC R R C. W e heb ben e r ja re n la n g in het geheim onderzoek naar gedaan, en nu zijn ze bijna voltooid. De laatste program m atuur is af en zou m orgen g eïm pla nteerd w orden in de a n d e re ro b o t. W e h e b b e n... w e h a d d e n er tw ee, ziet u. H elaas niet alle be i even in te lligent, als ik dat w oord mag gebruiken. Het productieproces is nogal gevoelig, en het is altijd m aar afw achten wat eruit kom t, als u begrijpt w at ik bedoel. De verm oorde robot w as ons p a ra d e p a a rd je. Hij w as e cht n a u w e lijks van een m ens te onderscheiden, in tegenstelling tot dit... tot deze robot. Als de nieuwe program m a tuur aansloeg wilden we hém aan de pers laten zien. Hij zou veel m eer indruk gem aakt hebben dan deze robot. Zoals u gem erkt heeft begrijpt hij niet echt wat mensen bedoelen. Hij is teveel robot, ziet u. G eorge had iets... iets menselijks. G eorge, zo noemden we de andere robot. Hij heeft die naam zelf uitgekozen. W e wilden hem eigenlijk Rob noemen, zoals het bij een echte robot hoort, m aar hij vroeg of we hem George wilden noem en.' 'Deze robot heeft nog geen naam, om dat we hoopten dat hij ook zelf m et iets zou komen. M a a r d a a r is h ij k e n n e lijk n ie t slim genoeg voor. M isschien m oeten we hem nu toch maar R ob g a a n n o e m e n. D a t p a s t o o k b e te r bij hem... M aar die presentatie aan de pers, die kunnen we nu wel vergeten.' Goed, de zaak w as dus duidelijk, dacht Pwarro bij zichzelf. Hij vond de zaak helem aal niet duidelijk, m aar in alle detectiveboeken die hij las dacht of zei de hoofdpersoon op een gegeven m om ent 'D e zaak is duidelijk', om vervolgens m et een briljante oplossing te komen. Pwarro had e r d us e en g e w o o n te van g e m a a kt om regelm atig 'De zaak is duidelijk' te zeggen of denken - en m et succes. Dat wil zeggen: het w as inderdaad een gew oonte gew orden. De briljante oplossingen w aren helaas nog altijd niet in zijn hoofd opgekom en. En ook nu kwam e r geen briljante oplossing. 'De zaak is duidelijk', d ach t hij nog m a a r e ens. W e e r zo nder resultaat. Hij durfde de zin nog niet uit te spre

125 ken - hij had dat al een aantal m alen eerder in het bijzijn van zijn chef gedaan, en zich daarbij volslagen belachelijk gem aakt. Goed, dan zat er niets anders op. Hij zou aan het werk m oeten gaan. W a a r m oest hij begin nen? Hij kon n atu urlijk m eneer Sm ith gaan ondervragen, m aar die zou hem w a a rs c h ijn lijk a lle e n nog d rie ë n ve e rtig keer vertellen dat hij een w etenschapp er was. Nee, de robot bood m eer m ogelijkheden. 'V e r te lt u e e n s, m e n e e r... e u h... v in d t u h e t erg J J a ls ik u R ob n o e m? ', v ro e g P w arro. De robot legde hem uit dat hij niet in staat was om iets erg te vinden. 'Ik ben im m ers e e n ro b o t en h e b d a a ro m g e e n e m o tie s. W anneer u het eenvoudig vindt om me Rob te noem en zal ik naar die naam luisteren.' 'Goed, vertel eens, Rob... W aar w as je op het tijdstip van de m oord?' 'Ik w as in m ijn slaapkam er.' 'In je slaapkam er? Slapen robots tegenw oordig ook al?' 'Nee. wij slapen niet. W e hebben wel a f en toe een periode van rust nodig om ons inwendige com putersysteem te onderhouden. De ruim tes w aarin w e dat doen w o r den door de m edewerkers van het ICRRC onze slaapkam ers genoem d. Ze hebben de kam ers z e lfs a ls sla a p k a m e rs in g e rich t, h o e w e l d at natuurlijk volkom en onnodig is.' 'Goed, Rob, je w as dus in je slaapkam er. Wat gebeurde er toen?' 'Ik w as net mijn spraakprogram m a aan het reviseren toen ik schrok van een g eluid in de ka m e r n aast m e. D at is de slaapkam er van George. Ik ging kijken en daar lag hij - dood op de g rond. Hij had aan zijn bureau zitten kruiswoordpuzzelen. Daarbij had iem and hem kennelijk van achteren verrast en hem een klap op zijn hoofd gegeven m et een zw aar voorw erp. De bons die ik hoorde moet het lichaam van George zijn geweest, toen het op de grond viel. Van de m oordenaar w as geen spoor m eer te bekennen.' 'G oed, de zaak is d uid e lijk.', zei de ch ef van Pwarro. 'Iem and w ilde niet dat de perspresentatie va n de ro b o ts d o o r zou gaan. M isschien iem and die het beangstigend vond dat robots z o v e e l o p m e n s e n g a a n lijk e n. M is s c h ie n ie m a n d d ie b ang w a s d a t in p la a ts va n de S paceball-w edstrijd A arde-v enus nu de p ersconferentie op TV zou worden uitgezonden. In e lk g eva l ie m a n d d ie het b e la n g rijk gen oe g vo n d om e r een m oord v o o r te p le g e n. Die iem and sloop naar binnen, sloeg G eorge neer E en en slaagde er op de één o f andere m anier in om ongezien w eer buiten te komen.' Tsja... Voor een verklaring die begon m et 'de zaak is duidelijk', vond Pwarro het verhaal van zijn ch ef nogal te genvallen. Zoveel w as hem ook wel duidelijk. M aar wie was het die George had w ille n v e rm o o rd e n? H et w o o rd 'm o o rd ' beviel hem trouw ens nog steeds niet. Hoewel d ie v e rd ra a id e ro b o ts w e l e rg m e n s e lijk w aren... G oed, ze hadden geen em o tie s. M a a r a ls ze z e lfs... W acht eens even! Dat w as het!!! H et w as wél een moord! m o o rd verh a al 'G o e d, de za a k is d u id e lijk.', zei P w a rro. D a a r g a a n w e w e e r...', d a c h t z ijn c h e f. M a a r Pwarro ging door: 'Is u niets bijzonders opgevallen, chef? Is het u niet opgevallen hoe m enselijk de robots zijn? G eorge w as helem aal geen robot! Een robot die een slaapkam er nodig heeft? Nee, de kam er van G eorge was niet zo ingericht om dat de m edewerkers hier dat leuk vonden - hij had de kamer echt nodig! Bovendien: waarom zou een robot een kruisw oordpuzzel m aken? Dat heeft voor een robot toch geen enkel nut? En waarom zou hij zo graag G eorge genoem d willen worden? O m d a t h e t z ijn é c h te n a a m w a s, b ijv o o r beeld...?' 'D u s... Je w ilt b e w e re n d at G e o rg e en Rob m ensen zijn?', vroeg de chef. 'Nee, ik wil bew e ren dat G eorge een m ens was! W aarschijnlijk liep het onderzoeksprogram m a niet zo goed als men gehoopt had. Kijk m aar naar Rob: uiterlijk lijkt hij wel op een m ens, m aar in zijn gedrag totaal niet. Daarom w erd voor de persconferentie een m ens gekozen. Om het geheel overtuigender te m aken m oest ook Rob blijven rondlopen. Een p ro d u ctie fo u tje, zo genaam d... Een productiefoutje, zodat iedereen geloofde dat er inderdaad sprake van productie w as! Dankzij Rob werd G eorge geloofw aardig!' 'G oed, d at klinkt a annem e lijk...', zei Pwarro's chef. 'M aar daa rm ee w eten w e nog n ie t wie G e o rg e v e rm o o rd h e e ft!' 'T o ch w e l!', sp ra k Pwarro. 'Ik denk dat het productieproces nam e lijk beter geslaagd w as dan m eneer Smith altijd gedacht heeft. W eet u nog wat Rob zei? Ik ben im m ers een robot en heb daarom geen e m o ties. M aar hij schrok zogenaam d van de klap toen hij G eorge hoorde vallen! Nee, Rob heeft m isschien nog niet alle m enselijke om g an gsvorm en. M aar ik denk dat het ergens in het productieproces wel gelukt is om hem em oties te

126 geven! M isschien ook wel door een productiefoute...' 'En denk je nu eens in: een robot m et em oties.een robot die continu te horen krijgt dat hij een m islukking is, en dat George de geweldige robot is. George is alles, hij is niets. Zou zo'n robot niet enorm jalo ers kunnen worden? Ja, chef - zo m oet het gegaan zijn. Rob heeft G eorge verm oord!' lo sse e in d je s : er m o e st nog u itg e z o c h t w o rd e n wie G e orge g ew eest w as en w ie er ve ra n tw o o rd e lijk was voor de poging van het ICRRC om de pers te misleiden. M aar dat was gewoon politiewerk - daar hadden ze hem n ie t v o o r n o d ig, v o n d P w a rro. H ij z e tte de T V a an. K o ffie tijd - h m m m... M issch ien w as h et idee van die m enselijke robots toch zo gek nog niet. Om tien uur diezelfde ochtend w as Pwarro weer thuis. Bij de lijkschouwing was gebleken dat George inderdaad een m ens w as gew eest. En in h et geheugen van Rob had men vrij eenvoudig terug kunnen vinden dat hij inderdaad G eorge verm oord had. Er w aren natuurlijk nog de nodige * * * De LJB komt eraan! Het blijft dit jaar m aar feest! Na de 30-jaarbijeenkom st van de JW G en de Landelijke Bijeenkom st is het op zaterdag 18 oktober a.s. alw eer tijd voor de Landelijke Jongerenbijeenkom st! Z et die datum dus alvast in je agenda! In de volgende Universum kun je lezen wat er allem aal precies gaat gebeuren. De LJB is bedoeld voor de jongste JW G -leden - dat wil zeggen: de leden to t 14 jaar. Natuurlijk zijn ook broertjes, zusjes, vriendjes, vriendinnetjes, neefjes en nichtjes van harte welkom. En als je ouders graag mee willen mag dat natuurlijk ook - maak er gewoon een gezellig fam ilieuitstapje van! M ocht er nou echt niem and zijn die m et je mee w il gaan, dan kun je natuurlijk ook je contactpersoon eens bellen (adressen achterop deze Universum) of op de volgende bijeenkom st naar hem of haar toe gaan. Er zijn vast wel m eer JW G -ers in jouw afdeling die ook naar de LJB willen, zodat jullie m et zijn allen kunnen gaan. Dat is niet alleen extra gezellig, m aar m eestal ook nog goedkoper! De LJB w ordt w aarschijnlijk w eer in de basisschool 'De Kleine Dichter1in Utrecht gehouden. In de kom ende Universum staat een uitgebreide routebeschrijving. Als je zolang niet kunt wachten kun je ook alvast in Universum 5 van vorig jaar kijken.de LJB is zoals gezegd op zaterdag 18 oktober a.s. en begint om 12 uur. De toegangsprijs is fl. 4,- per persoon. Bijzondere Algem ene Ledenvergadering Z o a ls je o ok al erg ens a n d e rs in d eze U nive rsu m ku nt lezen, is e r v o o r de LJB nog een Bijzondere Algem ene Ledenvergadering (BALV). Op deze BALV, die nauurlijk voor alle JW G - leden bestem d is, worden de nieuwe statuten van de JW G besproken. De BALV begint om 10:30 uur. De agenda van de vergadering is als volgt: 1. Opening, m ededelingen, aanpassingen agenda 2. Ingekom en/uitgegane stukken 3. Statuten 4. W VTTK, rondvraag 5. Sluiting. Hopelijk zien w e jullie allem aal op 18 oktober om 10:30 o f om 12:00 uur in Utrecht!

127 Je eigen Home-Page op Internet Michiel Brentjens Je hebt vast wel eens een keer iets over Internet gehoord. M isschien heb je er zelfs al eens rondgekeken, "g e s u rfd ' noem en w e dat in goed Nederlands! Op het W orld W ide W eb, een o n d erd eel van In te rn e t, z ijn een heleboel pagina's te zien m et tekst en plaatjes. Bijvoorbeeld over de kom eet Hale-Bopp o f over de JW G. M isschien w il je zelf ook wel zo'n pagina m aken. Hoe w erkt Internet? Internet is een wereldwijd netwerk van computers. Dat wil zeggen, dat die computers via een telefoonlijn en een sateliet gegevens naar elkaar kunnen sturen. Die gegevens kunnen bijvoorbeeld teksten of plaatjes zijn. In het geval van teksten kun je brieven versturen. Je hebt dan een soort elektronische post: noemen we dat. is ontzettend handig als je even snel iem and een berichtje w ilt sturen, m aar alleen een tekst ziet er natuurlijk nog niet zo leuk uit. Daarom hebben ze iets anders bedacht dat ze afkorten met H TM L. HTM L staat vo o r H yper Text Markup Language. Dat wil zoiets zeggen als: taal-met-extra-codes-om-je-tekst-wat- m ooier-te-m aken. Zo'n H TM L-tekst is echter nog wel alleen m aar een tekst, met af en toe eens een code tussen de tekens "< >". Om de pagina echt mooi op een computer te kunnen zien heb je een program m a nodig, dat die extra codes begrijpt: een Browser (spreek uit: brauzer). "Browser" betekent letterlijk "bladeraar". Waarom dat zo is, zul je zo zien. W aarom een hom epage? Waarom maak je nu eigenlijk een homepage (pagina)? Een home-page maak je als je denkt dat je iets te vertellen hebt waar andere mensen ook wat aan kunnen hebben. Bijvoorbeeld als je een belangrijke sterrenkundige ontdekking hebt gedaan. Als je bijvoorbeeld iets over je volleybal-club wilt vertellen, of als je de rest van de wereld wilt laten weten wanneer de koffie in je kantine klaar is. Er zijn bijvoorbeeld, bij NASA in Amerika, een heleboel pagina's over sterrenkunde. Maar ook hier in Nederland heb je de pagina's van de JWG, van Stichting De Koepel en van de werkgroep Meteoren of de Dutch Meteor-Society (DMS). W at heb je nodig? V oor het m aken en bekijken van een Home-Page heb je het volgende nodig: - Een computer met een modem en een programma om te "Internetten. Zo n programma, bijvoorbeeld N etscape of M icrosoft Internet Explorer, heet een Webbrowser. - Een abonnement op een Internet Provider. Voor dit abonnement moet je betalen, net als voor het ge bruik van de telefoon bij de PTT. Meestal betaal je, aan zo'n Provi der, een vast bedrag per maand en tijdens het Internetten de lokale PTT-telefoonkosten. - Een editor (dit is een programma, waarmee je pure tekst-bestanden kunt maken, bijvoorbeeld "Edit" van MS-DOS, of "Notepad" van Windows). - Een beetje geduld. Een editor is een soort tekstverwerker, die geen extra onleesbare codes tussen je tekst zet. Wat je typt is dus precies wat de computer zelf ook te lezen krijgt. Bij een programma als Word of WordPerfect worden er nog allerlei extra tekens toegevoegd om andere lettertypen te krijgen, of iets vet af te drukken. Dat is niet zo handig, w ant je w ebbrow ser snapt daar niets van. Wat hij wel snapt, zijn de codes die we zometeen zelf in de tekst gaan zetten. Hallo wereld De eenvoudigste home-page die je kunt maken is natuurlijk gewoon een lege pagina. Dat is natuurlijk wel wat erg saai. In ons eerste voorbeeld staat dan ook onze eerste groet aan de rest van de bevolking van deze aardbol. Deze pagina bevat de basis-elementen van iedere Internet-pagina, namelijk een titel en een hoofd-tekst. < H T M L x T IT L E > M ijn eerste hom e-page</title><bo DY> Hallo, wereld! f l u i t j Of o.. } Pr I n t ' VitM] E d i t ; B o d. 1 Z o o * In : Z«W"LVj' K - l r» i«r ' * i lm > v ]r c «lb o a t,lo c 4 ld 3 M iry )v M t^ tc h i»l< '< 5 o e /t«(t/i«m M O Q ri< ( 'l.liu ) H i ii o. w u r a lo i w o r it h a v a n d e JW G! W ord lid van de JW G!< /B O D Y x/h T M L > F iguurl. De tekst van mijn eerste Home Page Figuur 2. En zo ziet mijn eerste Home Page eruit als je die met je browser bekijkt.

128 De tekst die je moet intypen voor deze pagina staat in figuur 1, het resultaat wanneer je het bekijkt met een browser staat in figuur 2. Je ziet, dat er al aardig wat codes nodig zijn om een regeltje tekst op je scherm te zetten. We zullen die codes eens even stuk voor stuk bekijken. De pagina begint met de code <HTML> en eindigt met de code </HTML>. Dit wil zeggen, dat de browser moet opletten, omdat tussen deze twee codes de text van de web-pagina staat. Een pagina moet dus altijd met <HTML> beginnen en met </HTML> eindigen. Na de <HTML> code komt een blokje, dat begint met <TITLE> en eindigt met </TITLE>. Hier tussen staat de titel van je pagina. Deze titel verschijnt in de titelbalk van je browser. Kijk m aar naar figuur 2. Daarna komt dan tussen <BO DY> en </BO D Y> de eigenlijke text van de pagina. Je ziet dat een stuk tekst waar een bepaalde code op w e rk t a ltijd b e g in t m e t < code> en e in d ig t met </code>. Met de text in de "body" is alleen iets geks aan de hand: In de editor hadden we de tekst netjes op twee regels gezet, met daar tussen nog een lege regel, m aar in de brow ser staat alles aan elkaar geplakt! Dat heeft als voordeel, dat je in je editor net zoveel alinea's kunt maken als je zelf wilt of overzichtelijk vindt. Een nadeel is alleen dat je je pagina niet een massief stuk gewone text kunt laten worden. Daarom zullen we in het volgende voorbeeld de text wat mooier opmaken. <HTML> <TITLE> Dit is al wat beter... </TÏTLE> <BODY> <C E N T E R xh 1 >Een vette kop</h1></center> <P> Dat ziet er al wat beter uit. In deze pagina staan allerlei codes om de tekst wat beter op te maken. Je kunt bijvoorbeeld een tekst <l>cursief</l> zetten om iets te benadrukken. <B>Vet kan natuurlijk ook</b>. Desgewenst kun je het lettertype wat <FONT SIZE= 1 >kleiner</font> of <FONT SIZE=6>groter</FONT> maken. Maar om nou 1 groot blok tekst te maken, dat is ook niet handig. Soms moet je even naar een nieuwe regel toe.<br> Dat is natuurlijk niet het enige wat nodig is. Af en toe eens <P> een nieuwe paragraaf beginnen kan ook handig zijn. Net zoals <BLINK><H3>Een klein kopje</h3></blink> Met misschien daaronder wel een horizontale streep.<hr> Hier kun je dan bijvoorbeeld een aantal dingen opnoemen, zoals: <LI> Je eerste punt <LI> Het tweede <LI> En je derde punt </BODY> </HTML> Voorbeeld 2 De tw eede tekst (figuur 3 en 4) ziet er voor een belangrijk deel het zelfde uit als de eerste pagina. De eerste nieuwe code is <CENTER>. Die zorgt ervoor, dat het stuk tekst in zo'n blok steeds in het midden van de regel blijft staan. Daarna komt de code <H1>. De code <H1> wil zeggen, dat er een belangrijke kop aankomt, bijvoorbeeld van een hoofdstuk. Je hebt ook kleinere kopjes, tot en met <H6> voor subsubsubsubsub-paragrafen. Zo'n paragraaf laat je beginnen met <P> en eindigen met <BR>. De code <P> zorgt ervoor, dat je paragraaf na een witregel begint. Wel zo netjes. Zo is je tekst tenminste een beetje leesbaar. De code <BR> staat voor "Block Return" oftewel, aan het einde van een blok tekst naar het begin van de volgende regel gaan. De tekst zelf kun je net als in een gewone tekstverw erker vet of cursief afdrukken. Dat gaat met de codes <l> en <B>. Met de code <FONT> kun je de tekst groter of kleiner maken. Dat gaat met behulp van een "parameter". Dat is een extra code, die in hetzelfde <>-blokje staat. Voor de grootte is dat size, het engelse woord voor grootte. De kleinste maat letter is 1, de grootste is 6. Als je een lettertype van grootte 2 wilt hebben typ je dus: <FO N T S IZE=2> de-tekst-die-je-in-formaat-2-wilt-hebben </FO NT>. Hierboven figuur 3. De tekst van onze tweede Home Page. Vergelijk dit eens goed met de tekst in figuur 4. Netscape - [D il Is n l w» l beier...) EZ File FJII y irw fio Buotm nrks OpHons Directory W inilow Ijelp j I.o n a t i o n Si te & a!. - ///A 1A *A»/W Q 2H T M I E W hari Mew? [ WhnTt Cool? l~pci»inauoni WcVScotch People SoHwj<c Een vette kop D al a e l er ai w at beter uit In dete pagma staan allerlei codes om de tekst w at beter op te maken Je kioit bijvoorbeeld een tekst eursm jzetten om iets te benadrukken. V et k a n natuurlijk ook. Desgewenst kun je het lettertype wat u t» of g l O tc F maken M aar om nou 1 groot blok tekst te maken, dal is ook me: handig Soms m oet je even naar een nieuwe regel toe Dat is natuurlijk met het enige wat nodig it A f en toe eens een nieuwe paragraaf beginnen kan ook handig ajn. N et roal: E e n k le in k o p j e Met misschien daarondet wel een horiiontale «reep Hier kun je dan bijvoorbeeld een u n f tl dingen opnoemen. toals Je eerste punt Het tweede En je derde punt rl~a 1 L'omaeiiLljfinE. Figuur 4. Zo ziet onze tweede Web-pagina er uit als deze met behulp van een een Browser bekijkt. GÜ ca?

129 Netscape - (amateur sterrenkunde en waarnemen] gookm arks Qptions Qircctory W indow hielp R«k>»d What's New? What'* Cool? D cslin a lio n t Het Scoich j People j Sollw aie J HTMLxTITl_E>amateur sterrenkunde en waarnemen </TITLE> «BODY BGCOLOR="#111111" TEXT= #66EEFF LINK=''#EEEEOO" VUNK="#FFBBFF" ALINK="0033FF" BACKGROUND="sIars1,glf*> Sterrenkunde <CENTERxH 2>Sterrenkunde</H2x/CEN TER xpxbf > <CENTERxA HREF= m gi("xlmg SRC="mynm27kl.gil-x/A></CENTER> <CENTER>foto: M27. de Hallernevel in het vosje. (GIF. 168k)</C ENTERxBR xp> Sinds 14 februari 1996 hebben <!--«exec cgi=7cgibin/counter"-> mensen deze pagina bezochl.<br><p> foto M 27. de H altetnevelm hét oosje (G IF. 168k) Sinds 14 februari 1996 hebben mensen deze pagina bezocht _ z l?2l \ idocument: Porie fig u u r Dit is de bovenste helft van mijn eigen Home-Page... Op deze pagina's is het een en ander over ( amateur-) sterrenkunde te vinden. waaronder:<br><p> <LI> Een lijst met <A HREF = waarnemingen.html>waarnemingen</a> van meer dan 100 deep-sky objecten (sterrenhopen, sterrenstelsels, meervoudige sterren). gedaan met een 15cm Newton-telescoop.<BR><P> < ll> Een link naar de Home-Page van de <A HREF=httpy/iglo.cpedu.rug.nL/~A070284&/ wg/jwg_home.hlm > JongerenWerkGroep sterrenkunde.</axbr><p> <LI> Het programma van <A HREF=nvws.html>Volkssterrenwacht Schothorsl </A> in Amersfoort. Hier kunt u zelf naar de sterren kijken en meer over astronomie le welen komen.<br><p> <LI> Het programma van de <A HREF=jwgamer.html>JWG-afdeling</A> in deze plaats.<br><p> <LI> <A HREF=links.html>Links</A> naar andere sterrenkundige sites.<br><p>..en dit is het onderste deel van mijn eigen Home-Page <BRxBR>Hopelijk tot ziens!<brxp> Michiel Brenljens<BR> <A HREF=mailto:m.a.brentjens@fys.ruu.nl>M.A Brentjens@f; s.ruu.nl</a> <HR> <7BODY> </HTML>.-.r In het jaar 2000 "surfen " we het hui of leraar! Internet naar school gewoon via

130 Tot nu toe kon je alles nog met een gewone tekst-verwerker doen. Het volgende zal daar alleen niet mee lukken: Met de code <BLINK> kun je de tekst laten knipperen! Als je dus ECHT wilt opvallen met een titel, maak je dus iets als: <FO N T S IZ E = 6 x H 1 x B x l > < B L IN K > D /7 VALTOP<JBLlUK> < /l x / B x /H 1 x /F O N T > gebruiken. Probeer dit maar eens uit! H et echte w erk... Niemand denkt als-ie aan Internet denkt aan droge tekst, met hier en daar een dikke kop of een stukje cursief. Waar je aan denkt, zijn foto's leuke achtergronden en tekeningen en vooral een heleboel kleuren. Die zullen we nu gaan inbouwen. Aan het eind van dit stuk zullen we dan een echte Internet-pagina hebben, die ook werkelijk overal op de wereld te zien is, namelijk mijn eigen pagina. Iets wat je pagina er al snel veel beter uit laat zien, is een achtergrond-kleur of zelfs een achtergrond-foto. Deze extra's gelden natuurlijk voor de hele zichtbare pagina. Daarom moet je de codes ervoor als parameter van de "body" meegeven. Voor de achtergrond-kleur heet die parameter BGCOLOR en voor de tekst-kleur TEXT. De code voor de kleur ziet er gek uit: voor de tekst-kleur staat er bijvoorbeeld ''# 6 6 E E F F \ K ijk m aar n a a r fig u u r 5. Deze code bestaat uit drie delen. De eerste twee cijfers staan voor de hoeveelheid rood in de kleur, de twee E's daarna staan voor de hoeveelheid groen en de F-en staan voor de de hoeveelheid blauw. Deze codes zijn zogenaamde "hexadeci- m ale" g e ta llen. M eer daaro ve r in het kaderstukje "Tellen met de computer". Een achtergrondplaatje kun je op je pagina zetten met de param eter B AC KG ROUND in het BODY-stuk. H ierachter sta a t de naam van het a c h te rg ro n d plaatje. In dit geval is dat STARS1.GIF. Een achtergrond-plaatje m oet aan een aantal eisen voldoen: - Het moet niet te groot zijn. Anders moet iemand die je pagina opvraagt eeuwen wachten tot hij je pagina in zijn geheel kan zien. Je hoeft niet bang te zijn, dat het anders niet je hele achtergrond bedekt, want je browser plakt ze allemaal als tegels naast en onder elkaar. - Het moet niet dezelfde kleur hebben als de tekst van je pagina. Maar dat is eigenlijk wel logisch. Als je gewoon een plaatje op de voorgrond wilt hebben, kan dat natuurlijk ook. Je gebruikt dan de code: c IM G S R C = n a a m -v a n -p la a tje.g IF ' >. IMG van "Image" dat is Engels voor beeld en SRC van "Source", Engels voor bron. Je foto hoeft natuurlijk niet altijd tegen de linker kantlijn te staan. Je kunt het bijvoorbeeld in het midden zetten met: <CENTER>. Het kan ook ook anders. Je gebruikt dan de parameter ALIGN. Rechts uitgelijnd gebruik je bijvoorbeeld: <IMG SRC= "Waamp/aaf/e.G/F ALIGN=right> <IMG> heeft geen </IMG> code nodig. Verbinding naar buiten... Het allerbelangrijkste stuk van de HTML- taal is echter de mogelijkheid om links" in je pagina aan te brengen. Links zijn verbindingen, verbindingen naar andere pagina's. Als iemand op een stuk tekst in een link klikt, gaat de browser op zoek naar de pagina die daar bij hoort. Die pagina kan op dezelfde com puter staan, maar ook aan de andere kant van de wereld! In mijn Home-page zijn een aantal voorbeelden van links te vinden. De eerste staat om het eerste plaatje. Als iemand nu op het plaatje van M27 klikt, krijgt hij of zij een vergrote versie te zien. In de lijst staan een aantal onderwerpen opge- somd. Over ieder van die onderwerpen is een aparte pagina gemaakt. Op die manier ziet iemand alleen de dingen die hij wil zien. Als iemand geinteresseerd is in waarnemingen door een 15cm telescoop, klikt hij op het woord "waarnemingen" Hij of zij krijgt dan automatisch de pagina over w aarnem ingen te zien. De naam van die pagina is "waarnem ingen.htm l". Deze pagina's en foto's staan allemaal nog op dezelfde computer. Dat hoeft echter helemaal niet. Daar zit hem nu de kracht van het WWW: als er een pagina is met een onderwerp, dat met jouw onderwerp te maken heeft, kun je daar ook een link naar maken. Het tweede punt op de lijst van figuur 5 en 7 is namelijk de JWG-pa- gina! Die link ziet er dan ook iets anders uit dan de link naar mijn eigen waarne- mingen-pagina. De naam van de andere computer moet er immers ook in staan. Je krijgt dan : <AHREF= 846/jwg/jwg_home.html> Jongerenwerkgroep Sterrenkunde </A> Aan het einde van een link m oet dus altijd weer </A> staan. Het stuk achter HREF= is gewoon de naam (URL heet dat officieel) van de pagina waar de link naar gaat. D at is dus w at je normaal gesproken intypt in de bovenste regel van je brow ser als je een pagina wilt opvragen. Nu hoeft dat niet meer. Je kunt gewoon op je eigen pagina klikken en alles gebeurt gewoon vanzelf: je kunt gaan "web-surfen"! De volgende keer kun je lezen hoe je je eigen pagina ook echt bereikbaar kunt maken voor de rest van de wereld. ft ft ft Tellen met de computer Een c o m p u te r kan n ie t van 0 to t 9 tellen. E en co m p u te r kent eigenlijk m a a r tw e e c ijfe rs : 1 e n 0. A ls w ij te lle n en w e ko m e n bij 9, hebben w e e e n b e e tje e e n p ro b le e m als w e e r d a a r nog 1 bij o p w illen te l len. W e lossen d a t o p d o o r na 9 een 10 te laten ko m en. D aarna telt die nul w e e r v e rd e r to t aan negen, enz. Een c o m p u te r d o e t net zoiets. A ls hij van 0 to t 1 te lt, h e e ft hij al een probleem a ls hij d a a r 1 bij op w il te lle n. H ij lo st d a t o p d e ze lfd e m a n ie r o p a ls w ij. E en c o m p u te r kent a lle e n de cijfe rs 0 en 1. A ls w ij een c o m p u te r een getal w illen geve n m oeten w e d a t eigenlijk in d ie b in a ire (tw e e ta llig e ) c o d e doen. D at is n a tuurlijk e rg o n o ve r z ic h te lijk. D aarom is e r een a n d e r g e ta lste lsel u itgevonden: h e t hexa- d e c im a le (z e s tie n ta llig e ) s te ls e l. O m d a t w ij m a a r tien c ijfe rs kennen m o eten e r na h e t c ijfe r n e g en de letters A t/m F g e b ru ikt w orden om to t 16 te kunnen tellen.

131 N eutrinodetector in beslag genomen In een oude kolenm ijn in de Kaukasus, bij Rusland, z it een neutrinodetector die door R ussische en Am erikaanse geleerden is gebouwd. De naam van het apparaat is SAGE (Sovjet - A m erican G allium E xperim ent) en bestaat uit 60 ton G allium en nog wat detectie-instum en- ten. Het apparaat is gebouwd om neutrino's uit de kern van de Zon te tellen. E r komen ongelofelijk veel neutrino's van de Zon af. O ok nu je dit leest gaan er miljarden door je heen zonder d at je d at m erkt. Alleen m et speciale stoffen zijn neutrino's, m et heel veel m oeite, w aar te nem en. In de SAGE botst heel af en toe een neutrino m et een gallium atoom, dit atoom wordt ra d io a c tie f en d a t w o rd t g e zie n. Z o kunnen astronom en een schatting m aken hoeveel neutrino's uit de Zon komen. H e t a p p a ra a t w e rk t s in d s 1990 en m oet tot 2002 w aarnem ingen doen, deze periode loopt van het m axim um langs m inim um tot het nieuw e m axim um van aantal zonnevlekken. M ensen van de R ussische regering hebben gezegd dat SAGE nu van hen is en ze willen het Gallium gaan verkopen. Gallium is per kilo 400 gulden waard en kilogram van dat spul levert dus een paar centen op! De o nderzoekers w illen natuurlijk niet dat hun experim ent w o rd t o n d e rb ro ke n en w eig eren om m a a r 1 gram aan de Russische regering te geven. Hoe dit afloop is nog onduidelijk. (Bron: Inform atieblad) O ntdekker Pluto overleden C lyde Tom baugh behoorde sam en m et William Herschel en Johann Galle tot de drie mensen die zichzelf planeetontdekker konden noemen. Herschel ontdekte bij toeval Uranus, G alle ontd ekte via berekeningen N eptunus en na een zeer lange speurtocht vond Tom baugh Pluto. Tom baugh is op 17 januari overleden op 90-ja- rige leeftijd. T o m b a u g h w e rk te op de s te rre n w a c h t van F la g sta ff in de V.S. D eze s te rre n w a ch t w as opgericht door Percival Lowell en werd gebruikt om planeet X te zoeken. Lowell had uit afwijkingen in de beweging van de buitenste planeten b e re k e n d d a t e r n og een n e g e n d e p la n e e t m oest zijn. Later bleek dat er nauwelijks afw ijkingen in de banen van de planeten zaten. Aan het b egin van de e euw h eeft L ow ell 10 ja a r gezocht naar de planeet en gaf het toen op. In 1929 ging Tom baugh ve rder zoeken m et een nieuw e telescoop. Hij m aakte nacht na nacht foto's en vergeleek de opnam es om te zien of er een lichtp untje ve rschoven w as. In plaats van veel gebruik te m aken van de berekeningen van Lowell had hij zijn eigen zoeksysteem. En op 18 februari 1930 ontdekte hij een nieuwe door Robbert-Jan W esterduin planeet, niet zo zw aar en in een andere baan als Lowell voorspeld had. Dus de ontdekking is echt gedaan door Tom baugh. Om ook Percival Lowell in de eer te delen gebruikte hij de eerste letter van zijn voor- en achternaam als de beginletters van de naam van de planeet Pluto. Clyde Tom baugh ging verder zoeken naar a n dere planeten, m aar hij heeft er geen gevonden. O ok de Pioneer- en Voyager-ruim tesondes die aan de buitenkant van het zonnestelsel w orden gevolgd vanaf de A arde hebben nog niets gevonden. Als er een onbekende grote planeet was geweest zouden de banen van de ru im te so n d e s a fg e b o g e n zijn en d at is n ie t gebeurd. C lyde T om b au gh ontd ekte dus één planeet, m aar hij heeft daa rn aast wel p la neto ï den, twee kometen, vijf open -, één bolvorm ige sterrenhoop en sterrenstelsels ontdekt. Na m eer dan 10 jaar zoeken gaf hij het zoeken naar planeten op, hij had genoeg ontdekt. (Bron: Astronom y) Planeten bij andere sterren Regelm atig staat er in de krant dat er weer een nieuwe planeet bij een andere ste r of pulsar is ontdekt. En som s wordt er gem eld dat er een foutje is gem aakt, er blijkt dan geen planeet om die ste r te draaien. De planeten w orden niet echt 'gezien' vanaf de Aarde. Door bij de sterren te kijken naar het spectrum kunnen hele kleine veranderingen in de snelheid van de ster gevonden w orden. D oor te rekenen aan de a fw ijkingen kunnen astro nom en ze ggen hoe zw aar de planeet is en hoe ver hij van de ster staat. In het Am erikaanse tijdschrift Astronom y van april staat een overzicht van planeten bij andere sterren, hiervan heb ik netjes de tabel

132 Tabel van diverse stergegevens Ster Massa planeet in Gem. Omlooptijd Jupiterm assa's (Jupiter Is 1) afstand (In A.E.) 51 Pegasus 0,46 0,05 4,2 dagen Rho Kreeft 0,84 0,11 14,7 dagen Tau Bootes 3,8 0,05 3,3 dagen Upsilon Andromeda 0,68 0,06 4,6 dagen HD ,0 0,34 84,0 dagen 70 Maagd 6,5 0,43 116,6 dagen 16 Zwaan B 1,5 1,72 2,2 jaren 47 Grote Beer 2,3 2,1 3,0 jaren Lanande ,9 2,2 6 jaren jaren Misschien een planeet ontdekt Rho Kreeft jaren Upsilon Andromeda?? 2 jaren Lanande meer dan 11 meer dan 30 jaren CM Draak??? Planeten bij Pulsars B (x Aarde) 0,19 23 dagen B ,4 (x Aarde) 0,36 66 dagen B ,8 (x Aarde) 0,47 95 dagen B tot 15 (x J'ter) jaar hierboven gem aakt. Nièt alle getallen zijn precies, vooral bij planeten die er m eer dan 5 jaar over een om loop doen is het moeilijk te berekenen hoe zwaar, hoe ver en hoe snel ze rond de ster draaien. M isschien is h et jou opgevallen dat er bij enkele sterren en een pulsar m eerdere planeten ontdekt zijn. V erder is bekend gew orden dat rond de ster van Barnard geen grote planeten draaien zoals een tijd geleden voorspeld was. (Bron: Astronom y) Rennen houd je droger bij regen In 1995 hebben een paar Britse onderzoekers 'ontdekt' dat het niet zoveel uitm aakt o f je bij regen rustig loopt o f flin k doorstapt, je w ordt ongeveer even nat. Als regen recht van boven kom t valt het op je hoofd en schouders, dat is een klein stukje van je lichaam. Ga je nu lopen dan vang je m et de vo orkant van je lichaam ook water op, een groter stuk van je lichaam. Dit geldt tot een wandelsnelheid van 10 kilom e te r per uur (flink doorstappen). Tw ee Am erikanen zijn gaan onderzoeken hoe nat een m ens w ordt als hij gaat rennen in de regen m et een snelheid van 15 kilom eter per uur. V olgens hun com puterberekeningen krijgen m e n sen d ie re n n e n 16 p ro c e n t m in d e r regendruppels op hun kleding dan mensen die norm aal lopen, d it is bereke nd bij een lichte regenbui. In een sto rtb u i w orden de w andelaars 25 procent natter. Dit was de theorie. En dan nu uitproberen! Dat hoef je gelukkig niet zelf te doen, dat hebben de Am erikanen al voor je gedaan. In een flinke regenbui liepen ze allebei 100 m eter, de ene wandelend, de andere rennend. Na het wegen van de jassen bleek de rennende onderzoeker 1,3 d l. en de w a n d e la a r 2,2 dl. re g e n w a te r opgevangen te hebben. De hardloper w as dus 4 0 procent droger. (Bron: Interm ediair) Nieuwe snelle veranderlijke sterren G ew one ve randerlijke sterren doen er dagen tot som s jaren o ver om de hele periode van m axim ale naar m inim ale helderheid en weer terug naar het m axim ale te gaan, het helder- heidsverschil kan enkele m agnitudes zijn. Al een tijdje w eten astronom en dat e r w itte dwerg en b e sta a n d ie o ok v e ra n d e rlijk zijn, deze variëren in 2 tot 20 minuten ongeveer 5 procent (dat is zo n 0,02 m agnitudes tussen het m axim um en het m inim um ). De variaties in de held e rh e id kom en d o o r trillin g e n in de sterren. A stronom en kunnen d o o r die trillingen ong e veer zeggen hoe de ste r opgebouwd is. Kort geleden zijn er nog snellere veranderlijke dw ergen gevonden d oo r Z u id afrikaa nse sterrenkundigen. In 120 tot 160 seconden veranderen ze slechts 1 procent en som s m inder, in helderheid (dat is een verschil van 0,004 m agnitude). In dezelfde sterren zijn ook nog snellere trillingen gevonden, de langzaam ste variatie is de g ro n d to o n en de sn e lle re trillin g e n de boventonen. Dit soort sterren hoort tot de zogenaamde sub-dwergen: kleine, hete sterren die b ijn a h e le m a a l u it h e liu m b e s ta a n en een dunne buitenkant van w aterstof hebben. Hoe deze vreem de dwergen ontstaan zijn w eet nog niemand. M et al d ie trillingen in deze vreem de sterren kunnen astronom en veel m eer zeggen hoe de ster er van binnen uitziet en m isschien ook wel hoe ze ontstaan zijn. (Bron: NRC Handelsblad) * * *

133 T M artijn Hordijk In e lk geval is er dit keer naast de gew one M et de kijker op ja c h f ook nog deze extra editie, zodat je de donkere plaatsen, (waar je behalve waarnem en trouwens ook nog andere m ooie dingen kunt doen als het wat kouder is dan je dacht), op zijn best w eet te benutten. De zo m e rka m p e n ko m e n e r aan! Dan ku n je w eer e ens lekke r tu s s e n a lle rle i andere JW G -e rs je k ijk e r ric h te n naar de m eest o b s c u re n e ve ltje s. O p J o n g e re n k a m p zal de k lo k te ru g g e zet w o rd e n z o d a t h et n o g v ro e g e r d o n k e r w o rd t o o k. K u n je h e la a s n ie t m ee o p een van de kam p en, (zonde...) m aar b e zo ek je w el a ndere d o n kere p le k je s e ld e rs o p deze a a rd b o l? Voor iedereen die naar het buitenland gaat volgen hier een paar aanraders. In de roos Er is aan de zom erhem el geen m ooier sterrenbeeld denkbaar als het sterrenbeeld Schutter. Voor mij is het sterrenbeeld helem aal favoriet, om dat ik onder dit sterrenbeeld geboren ben. M aar ook a ls je geen boogschutter bent zal het sterrenbeeld je de adem snel benemen. H et sterrenbeeld staat in onze streken erg laag in het zuiden. Vanuit Nederland is er dan ook weinig aan te zien. Het sterrenbeeld komt pas echt tot uitdrukking op w at lagere breedten. T oen ik op het P uim ichelkam p van 1995 m ijn e erste g oe de glim p van d it ste rre n b e e ld kreeg, w a s ik g e lijk v e rk o c h t. H e t s te rre n b e e ld heeft zo'n enorm e rijkdom aan deeps k y -o b je c te n d a t je w e l e e n h ele vakantie nodig hebt om het sterrenbeeld helem aal te leren kennen. Het gedeelte dat vanuit onze streken a ls de sch u tte r bekend staat w ordt gevorm d door een 8-tal sterren die s a m e n lijk e n op een th e e p o t d ie leeggeschonken w ordt. Het sterrenbeeld om vat nog m eer sterren, m aar d a a rva n sta a n de m eeste al w e e r o n d e r de h o riz o n a ls h e t s te rre n beeld goed te zien is. Het ste rre n beeld bevindt zich in een helder deel van de m elkw eg (het ce ntrum van ons Sterrenstelsel ligt in dit sterrenbeeld, m aar w ordt d o o r g rote s to f w olken aan het zicht onttrokken). Je zal dus vanaf een donkere plaats e e rst even m oeten zoeken vo o r je het gevonden hebt. Als je het ste r ren be eld e enm a al gevonden hebt, moet je m aar eens met je verrekijker door het sterrenbeeld wandelen. Na deze ervaring gaan we wat serieuzer naar het sterrenbeeld kijken. A lle re e rs t de b o lh o o p M 22. Deze bolhoop staat ongeveer halverwege tussen p(mu) en (fi) sagitarii. In een 7x50 verrekijker zijn al wel wat randsterren te zien. Het geheel lijkt dan w a t op e e n p lu is je d a t o m g e v e n w ordt door een hoop w itte punten. N et a ls o f je m et ty p e -e x g e kn oeit hebt en in het m idden over de vlek bent gaan wrijven. Het object is het beste te te kenen d oo r alle re erst je

134 w a a rd is. D e b o lh o o p is dan te zien als e en w a zig e v le k in je beeldve ld (p ro b e e r o ok m et p e rife e r kijken, dan kijk je een beetje n a a st h e t object). H ie rv a n is d e lig g in g e n v o rm te n opzich te van de a n d e re ste rre n m ooi va st te leggen. A l w e e r in te ra ssa n te r v o o r kleine kijkers is M 8. d e L a g u n enevel. D it o b je ct is va n m a g n itu d e 5.8 en is in een v e rre kijke r vrij goed w aarneem baar. T oen ik het archief van de W ac o aan h e t d o o rb la d e re n w a s, kw a m ik tot d e o n td e k k in g d a t d it o b je c t d a a r h elem aal niet bij stond. H ie r doen ju l lie n a tu u rlijk d e ze zo m e r w e l w a t aan hè? V o o r w a t er v e rd e r in de S chutte r te zien is, m oet je m aar even in een sterre n a tla s kijke n, o f o p d e d e ta ilkaart in fig. 2. [fig l. Omgevingskaart van het sterrenbeeld schutter. Om de schutter te vinden ga je vanuit het kruis van de zwaan naar Altair, de hoofdster van de Arend. Deze lijn blijf je in dezelfde richting volgen naar de horizon. Als je ca. 10 graden (met een gestrekte arm en je vingers wijd uit elkaar, is dat de afstand van de punt van je duim tot de punt van je pink) boven de horizon bent, dan kijk je naar het sterrenbeeld Schutter.] v e rre k ijk e r o p e e n s ta tie f te m ontere n en d a a rn a van binnen naar buiten d e co ntoure n va n o p valle n d e stru ctu re n aan te g e v e n. A ls d a t g e d a a n is g a je van B U IT E N N A A R B IN N E N d e s te r re n in te k e n e n. N eem e r ru im v o ld o e n d e tijd v o o r. A ls je een g o e d e te k e n in g w ilt h e b b e n, is h e t n a m e n lijk e rg b e la n g rijk d a t d e o n d e rlin g e p o sitie s van de s te r r e n r e d e lijk m e t e lk a a r o ve re e n kom en. E r tre e d t dan g e e n v e r te k e n in g o p in d e v o rm v a n d e b o lh o o p.v a n u it M 2 2 is d e s p ro n g n a a r M 28 niet zo groot. D eze bolh oo p is v o o r ve rre - en kleine s te rre n k ijk e rs n ie t e rg s p e c ta c u la ir. M a a r a ls je o v e r e e n te le s co o p van ca. 20 cm d o o rs n e d e b e s c h ik t, z ijn e r a l w a t s te rre n a a n d e ra n d van het beeld ve ld o p te lossen. V o o r k le in e r e te le s c o p e n (v a n a f ca. 10 cm doorsn e d e ) is e r w e l w a t a a n w a a r te n e m e n d a t z e k e r d e m o e ite Figuur 2: Detailkaart van de Schutter. Zoals je ziet, zijn er enorm veel objecten te zien. Ook met een kleine kijker! R e ch t boven d e B o o g sch u tte r staan d e s te rre n b e e ld e n S la n g e d ra g e r en S lang (dit is e ig enlijk een g root s te r renbeeld). D it ste rre n b e e ld sta at ook w e e r vo l m et in te re ssa n te bolhopen. O m te b e g in n e n m et M 1 0 en M 12. D it zijn tw ee bolhopen van respectiey 38 Universum A f

135 velijk m agnitude 6.9 en 7.2. In een v e rre k ijk e r zijn d eze ste rre n h o p e n samen te zien en herkenbaar als bolhoop. Als je met een 11.4 cm New- tonkijker naar elk van deze bolhopen kijkt w orden e r al vrij veel randsterren opgelost. A ls je o ver een kijker van cm beschikt dan lost M 10 zich op in een massa van sterren. Verder staan er in Slangedrager nog w at bolhopen. Van de nevels in dit sterrenbeeld is m et een kleine kijker helaa s niets te zien. V oor de a m a teurs m et grote telescopen is M 62 nog w el de m oeite waard. Deze bolhoop staat op de grens van S chorpioen en Slangedrager. Het is een bolhoop m et een helder centrum, maar de helderste sterren zijn van m agnitude 14. Dus m aak je borst m aar nat!!! Vanuit eigen land: V oor de JW G -ers die in eigen land b lijven, en dan m et nam e diegene d ie m e e g a a n op J o n g e re n k a m p, ku nnen nu hun h a rt o p h a le n. H ier kom en ook wat interressante w aar- n e e m tip s v o o r hen. W e b e g in n e n onze reis in het Zenit. N ie t v e r van h et z e n it a f sta at het sterrenbeeld Hercules, die krachtpatser uit de oudheid. Het sterrenbeeld herken je aan de bloem pot d ie het lichaam van H ercule s vorm t. In dit sterrenbeeld staat een van de m ooiste bolhopen van het noorderlijk halfrond, nam enlijk M13. Deze bolhoop bevindt zich in de zijde van de bloempot die in de richting van Boötes en N o o rd e rkro o n w ijst, op een d erde van de lengte van de zijde van die b lo e m p o t. Z ie h ie rv o o r h et zo e k- kaartje, figuur 3. Deze bolhoop is erg m akkelijk op te lossen en in een verrekijker zul je al duidelijk een vorm w aar kunnen nem en. A ls je een w a t g ro te re kijker hebt, kun je misschien zien dat de buitenste sterren van de bolhooop liggen op naar buiten liggende gekrom de lijnen. Een ander m ooi object dat zich o p houd in de buurt van M13 is M92. In een kleine kijker is duidelijk te zien dat de kern veel helderder is, m aar in grotere instrum enten is het net of je verdrinkt in de sterren. N et a chte r H ercules staat het ste r re n b e e ld Z w aan. D it s te rre n b e e ld bevindt zich m idden in de m elkweg en staat dus garant voor zeer m ooie objecten. Om m a a r m e te e n m et een to p p e r van sta rt te gaan, ten noorden van d e ste r 52 cyg n i zijn de w estelijke gedeelten van de cirrusnevel te zien. Dit is het helderste gedeelte van de nevel d ie vroeger een ster w as die als supernova geeindigd is. Voor het observeren van dit gedeelte van de nevel is het meest geschikt een groot binoculair op statief, of een lichtsterke kijker met een opening van 10 cm o f g ro te r. W ie o v e r e e n cm N ew ton kijker beschikt m oet dit o b ject zeker eens proberen. Als je over een fototoestel beschikt, is de N oord-am erika nevel een aanrader. (Een goed zoekkaartje vind je in de ve rtro uw de M et de kijker op jacht, hierna. Ook zijn daar nog meer objecten in die omgeving behandeld.) De rom antische naam die astro nomen aan dit object hebben gegeven is NGC De nevel bevindt zich net onder (alpha)-cignii, ofw el D eneb. Als je b e schikt over een spiegelreflex-cam era (het liefst m et telelens) en een volgplankje m oet je dit object zeker vastleggen. O p een 4 00 ASA film m et e en b e lic h tin g s tijd va n m in komt de nevel het best tot zijn recht. Bedenk wel, dat als je geen volgmotor hebt, je erg lang bezig bent met draaien. (Haal evt. UV 1-95 uit de kast om te lezen hoe dat ook al weer zat m et zo een volgplankje.) Je moet dus w el het nodige geduld o p kunnen brengen. Dan wil ik nog een oproep doen voor m ensen die m eegaan m et Jo n g e r enkamp. Neem je waarnemingen mee. E r is een s p e c ia a l w a a rn e e m p ro - gram m a op dat kamp. Hier kun je je w a a rn e m in g e n aan a n d e re leden laten zien en je krijgt er heel handige tips. Laat in de zom er je kijker niet van de hitte va st roesten. Veel w aarneem - p le z ie r en e e n p re ttig e v a k a n tie nam ens de W aarneem Com m issie. Figuur 3: Een kaartje van Hercules en daarin aangegeven de plaats van M13. (Corona Borealis is de Noorderkroon)

136 Met de kijker op jacht... W aarneem tips voor in de vakantie David Heule Hallo sterrenkijkvriendjes en vriendinnetjes, deze keer ga ik leuke tips geven voor de vakantie!! W ant als het goed is, heb je lekker een paar w eken vrij (en an d ers zal dat zeer spoedig zo zijn). En of je nou op de cam ping op Terschelling staat of in je hotel in Tunesië m et wat heldere nachten zul je heel wat kunnen zien in de zom er. Je hebt nu le kke r va kantie (en anders duurt dat echt niet lang m eer) en de tijd om le kke r te lu ie re n (s o rry m e n s e n m e t een vakantiebaan). 's-avonds lekker laat naar bed en 's-ochtends lekker lang u its la p e n. Id eaal d us vo or: W a a r n em en! M a a r e r z it e en a d d e rtje o nder het gras: In de zom er w ordt het een paar w eken lang niet helem aal donker. Er zijn dan w el veel sterren te zien m aar iets m inder dan in de winter. Dit is duidelijk te zien, w a n t de a c h te rg ro n d k le u r va n de hemel is grijs. Je zult ook op je foto's m erken dat de achte rg rond sneller een vreem d kleurtje krijgt, zo dat je korter m oet belichten m et je camera. De zon verdwijnt nam elijk niet meer zo ver onder de horizon. De zon verd w ijn t 's n ach ts n ie t m e e r dan 18 graden onder de horizon. De naam voor dit type schem ering (als de Zon dus m eer dan 18 graden o nder de horizon is) h ee t de A stronom ische s c h e m e rin g. A ls de zo n n et onder de horizon is verdwenen, to t 6 graden onder de horizon, heet dit de B urgerlijke schem ering. Als de zon van 6 tot 12 graden onder de horizon zit, dan spreekt men van Nautische schem ering. Deze naam is afgeleid van de zeevaart w ant vanaf het m o ment dat de zon 6 graden onder de horizon is verdw enen, kan m en de h e ld e rs te s te rre n w a a rn e m e n. Vroeger gebruikten de zeelieden de ste rre n en de zo n om m et b ehulp van een sextant hun positie op zee te b epalen. D us va n a f d at de Zon w as o n d e rg e g a a n to td a t de n a u tis ch e s c h e m e rin g b e g o n kon m en niet hun positie m et de zon en sterren berekenen. M a a r w o rd t d a t n ie t w a a rn e m e n? Jazeker wel! Het is m isschien ietsje m inder donker, toch zijn er juist heel w a t leuke n evels en ste rre n h o p e n aan de hemel te zien. Ik ga deze per m aand behandelen w elke objecten je niet mag missen. Half juli 24:00 In het zuidw esten zie je dat het sterrenbeeld Scorpio (zie figuur 1) weer langzaam verdwijnt. Scorpio komt in N ederland n ie t g oed to t zijn recht, o m d a t h ij zo laag aan de horizo n staat, dus kan je niet het hele sterrenbeeld zien. Het ste rre n b e e ld is m akkelijk te vinden door de oranjerode hoofdster Antares m et een held e rh e id van m a g n itu d e De nevels rond de hoofdster Antares zijn slecht te zien, m aar met een kijker is M 4 goed te zien, in Nederland echte r n ie t sp e cta cula ir. V o or degene die m eer rich tin g de M id dellandse zee zit, o f nog beter, op het zuidelijk halfrond, m oet eens goed kijken naar de enorm m ooie sterrenwolken rond A n ta re s en rond de s ta a rt van de Schorpioen. In de staart van Scorpio is de sterrenhoop M 6 erg mooi. De schijnbare d ia m e te r is de helft van de m aan, hij is dus m et een kleine kijker m akkelijk te zien. De sterrenhoop heeft zo'n 50 sterren m et een helderheid van m agnitude 7 tot 10. Kortom: Scorpio is een aanrader. Het ste rre n b e e ld H ercule s is w eer h o o g a a n de h e m e l m a a r is vo o r b e g in n e n d e s te rre n k ijk e r s m a a r m oeilijk te ontdekken. De helderste ster in dit sterrenbeeld is van m agnitude 3.5 en is dus onopvallend. Wat mij altijd opvalt aan Hercules is het vierkant dat door sterren in het m idden wordt gevorm d. Net op de lijntjes va n -h e t vie rkant lig t de bolvorm ige sterrenhoop M 13 (NGC 6205). Dit is een sterrenhoop die m akkelijk te zien is m et een klein ve rrekijkertje want zijn m agnitude is 5.7 en h eeft een s c h ijn b a re d ia m e te r va n 2 3 i. Het

137 staat zo n lichtjaar van ons af en bevat ongeveer 1 m iljoen sterren. In het ze lfd e ste rre n b e e ld lig t nog een m ooie ste rre n h o o p, M 92, die m et m agnitude 6,5 niet m et het blote oog te zien is m aar wel m et een klein kijkertje. Half augustus 24:00 Ik vind persoonlijk augustus de beste m aand in het jaar, niet alleen om dat ik dan jarig ben, m aar omdat de Melkweg m et zin m iljarden sterren juist in d eze tijd van het ja a r e cht in d ru k w ekkend is. De band van de M elkw eg gaat dwars door de sterrenbeelden Cygnus (Zwaan), Lyra (Lier) en V ulpecula (Vosje). Deze sterrenbeelden (zie figuur 2) ga ik daarom ook bespreken op hun m ooie nevels en Q*\ L Ë s. '. ", JIUIM1 CAOOA tl l* : -hf * - OPMIUCMU1 fl V ' & - * 7 : ;V * I ' *:-> 1*' v /..... O «1 «i* T t f io t o u w» - i V+. t.p*1 s te rre n h o p e n. A lle re e rs t L yra. De hoofdster van Lyra, W ega (Ook wel Alpha Lyrae of Vega genoem d), valt m eteen op. W ega is een ster van de zom erdriehoek, en w el de helderste. De ster staat op 27 lichtjaar van ons af en heeft een helderheid van m agn itu d e H et ste rre n b e e ld Lier valt ook o p door zijn com pacte ruitvorm en hoewel hij klein is heeft hij to ch h e e l w a t te b ie d e n. D e s te r Epsilon Lyrae sta at dicht bij W ega. H et is een beroem de m eervoudige dubbelster. Als je hele scherpe ogen h ebt kan je zien d at hij b esta at uit tw e e s te rre n op e e n s c h ijn b a re afstand van 3.5. M aar als je m et een kijker kijkt zie je dat die twee sterren zelf ook w eer dubbelster zijn. De ster E p silo n Lyra e is d us een d u b b e le dubbelster. :,. J u - <r t * 'M ' o? - \ ~ * V * i* t.. * " ' 1 *. V *r* A / > ** * De ringnevel, M 57, in Lyra is ook erg bekend. Het is een p la n e ta ire n e v e l, d.w.z, een ster die a an h e t e in d van zin leven de buitenste lagen van zijn s c h il h e e ft w e g g e b la z e n. A ls je door een telescoop kijkt naar zo n n e vel, lijkt het net een kle in s c h ijfje, n et a ls e e n p la n e e t, vandaar zijn naam. B in n e n in M 57 z it e e n z w a k k e s te r d ie p a s m e t een h e le g ro te te le s c o o p z ic h tb a a r w ordt. De nevel is erg klein en heeft e e n h e ld e rh e id va n m a g n itu d e 9 d u s m o e t e r m et een sterke ve rg ro ting w orden g eke ke n w il m en een in d ru k k rijg e n dat het een rondje is. D e tw e e d e s te r van de zom erdriehoek is de ster Deneb, de h o o fd ste r van C ygnus. C yg nus is een perfect Figuur 1. O pzoekkaartje van het sterrenbeeld Schorpioen sterrenbeeld om met en om geving. De interessante objecten zijn angegeven. blote oog of m et een verrekijker te bekijken. In dit gedeelte is de m elkw eg zo vol d at het hele beeld va n je kijker b eza aid is m et sterren. O ok een leuk object voor je verrekijker is M 39 boven Deneb. De ste rre n h o o p is ve rsp re id t over een g e b ie d v a n 0.5 g ra d e n en b e va t o n g e v e e r 30 s te rre n.d e N o o rd - Am erika nevel, NGC 7000, een diffuse nevel die iets m eer dan 1,5 graden g ro o t is ko m t h et b e s t to t zin re c h t in fo to s. De n e v e l is in Nederland niet goed te zien door de lichtvervuiling, m aar in het buitenland zou h ij to ch h eel m ooi m oeten zij door de verrekijker. Voor fotois wordt een roodgevoelige film aangeraden die lekker snel moet zijn bv 800 ASA. O nder de Zw aan ligt een heel onopvallend ste rre n b e e ld je het Vosje.In Vosje is net als in Lyra een planetaire nevel te vinden, en wel een hele m ooie. De halternevel M 27 kan g e m akkelijk m et een kleine telescoop w orden w a a rg e n o m e n. H et is een wazig rondje van magitude 8 met een centrale ster van m agnidude 13.5 (ik vind het knap als je die m et je kijker kan zien). Een object in Vosje voor het blote oog of de verrekijker is C 399 o f de klerenhanger. Het is een groepje sterren in de vorm van een om g eke erde klerenhanger van een stuk of 15 sterren tussen magnitude 5 tot 7. Half septem ber 24:00 De zom er is helaas w eer afgelopen m aar dat heeft w eer zin voordeel: de dagen worden korter en de nachten langer! M eer waarnem en dus. Er zijn aan de hem el hele interresante objecten te zien. In Andromeda, in Driehoek, in C assiopeia en in Perseus (zie fig uur 3). Laten w e m et Trian- gulum, Driehoek beginnen. Het sterrenbeeld is klein en heeft geen heldere sterren m aar valt door de vorm erg op. In Driehoek kan je een sterrenstelsel, M 33, zien dat op 24 m iljoen lichtja ar van ons staat. Het is een vrij w azig geheel en is moeilijk te zien om dat hij een grote schijnbare d ia m e te r h e e ft (eve n g ro o t a ls de M aan) en een lage helderheid. Het beste voor het waarnem en van M 33 is een kleine vergroting en een grote o p e n in g van de kijker. M et goede sterrenkijker m oet het zeker lukken. Als je toch in de buurt bent kun je net

138 Figuur 2. Opzoekkaartje van het gebied van de Zomerdriehoek. Ook hier staan de belangrijkste objecten aangegeven. In C assiopeia is er ook veel leuks te fotograferen. M 52 is een open sterrenhoop die met veel sterren is bezaait in een schijnbare doorsnede van ongeveer 12i. Dit is een object voor de verrekijker en telescoop m et een redelijke vergroting. In het sterrenbeeld Cassiopeia heeft vroeger o ok een supernova gestaan die op haar hoogtepunt net zo helder was als Venus (magnitude -4). De supernova (SN 1572/S ter van Tycho) is niet m eer te zien en er is alleen een zeer zw akke nevel achtergebleven die alleen m et hele grotere kijkers gezien kan worden. Ietsje links van het sterrenbeeld Cassiopeia ligt Perseus m et de o zo bekende dubbele sterrenhoop Ha en Chi (zie fig.5). In 150 v. Chr. werden ze opgem erkt door griek- se astronom en. De dubbele sterrenhoop is met het blote oog te zien als twee doffe sterretjes en kom en het best tot hun recht door de verrekijker. Dan pas zie je beide hopen tegelijkertijd en is h e t h e e l in d ru k w e k k e n d om te zien. Aangezien m ijn telescoop m inim aal 50x vergroot, zijn de twee sterrenhopen niet tegelijkertijd te zien en valt de m agie weg. De beste vergroting is daarom 30x. O ok tussen Perseus en Cassiopeia in, bevindt zich de Kleine halternevel M76. De p la neta ire nevel is vrij zw ak en klein m aar is toch de moeite waard om eens op te zoeken w ant het is de kleine variant van M27 (zie hierboven). De centrale ster zal je wel nooit zien w ant die heeft een helderheid van 16.5 en daarvoor m oet je toch wel een superkijker hebben. De hoofdster van Perseus verandert eens in de 2,87 dagen van zijn helderheid: het is een zo goed e ventje s je te lesco op iets hoger richten naar Androm eda, want d a a r sta a t h et b e ke n d e A n d ro m e - dastelsel, M 31. M et je blote oog kan je al zien d at er ie ts w azig s zit en m et de ve rre kijker kan je hem nog beter zien. O ok bij dit sterrenstelsel geldt: lage vergroting, grote opening. H eel d ic h t te g e n M 31 aan zitte n twee satellietstelsels, M 32 m et een h e ld e rh e id van m a g n itu d e 9.5 en NGC 205 van m agnitu de Op e en h e ld e re n a c h t d u s k ijk e n en optekenen! M31 is ook erg fotogeniek dus pro beer hem bijvoorbeeld met een 135 m m telelens of groter te fotograferen. Zelfs m et een kleinbeeldcam era zul je ve rb a a sd sta an hoe M31 e r op kom t te staan, dus tw ijfe l n ie t. Zie figuur 4. Met een beetje geluk krijg je de tw ee satellietstelsels er ook nog op en dan sta je de volgende keer m et je fo to in U niversum! Opsturen dus die tekeningen en foto s! Figuur 3. Opzoekkaartje van het gebied rond Andromeda.

139 vera n d e rlijke ster. Z ijn m a xim u m ligt ro n d d e 2.1 e n z ijn m in im u m ro n d 3.4. D it kom t d o o rd a t om de ster een z w a kke re s te r d ra a it en hem om de 2,8 7 d a g en bedekt en d e helderheid d o e t dalen. H o p e lijk heb je nu g e n o e g objecte n o m w a a r te nem en m e t je telescoop o f v e rre kijker. Ik v e rg a t bijna d a t er n a m e lijk o ok ie ts te zie n is in a ugustu s w a a rb ij je je te le s c o o p g e ru s t th u is kan la te n. D e P e rs e id e n! D e m eest beke n d e m e te o renzw erm van het ja a r! O p 11, 12 en 13 a u gustus kan je n a m e lijk valle n d e ste rre n te l len. D e A a rd e g a a t n a m e lijk d w a rs d o o r een sto fb a a n die is ve ro orza akt d o o r een ko m e e t. E n w e l een hele b e kende: D e S w ift-t u ttle! D e ze ko m e e t zo rg d e v o o r heel w a t o p h e f een p a a r ja a r g e le d e n om d a t h ij o p d e a a rd e z o u v a lle n. A lle e n hadden de w e te n schappers een klein fo u tje g e m a a k t en d e ko m e e t p a s seerd e o p veilige afstand. T och leuk z o n kom eet, w a n t nu kunnen w e elk ja a r le kke r m eteoren kijken. Je m ag Figuur 5. De schitterende dubbele open sterrenhoop Ha en Chi. links van Cassiopeia in het sterrenbeeld Perseus. zo'n 100 m eteoren p e r uur verw a c h te n, a fh a n k e lijk v a n h e t w e e r en d e tijd van het m a xim u m. D e m e te o re n z ijn d e la a ts te ja re n m e t v e e l m e e r dan voorg a a n d e ja re n d us het w o rdt je a a n g e ra d e n om zeker te kijken. D e m e te o re n zijn vrij snel en kom en m et 6 0 km /sec. de d a m p k r in g in e n z o rg e n vaak vo o r nalich ten d e sporen. De laatste jaren heb ik vrij veel heldere m e te o re n in augustus gezie n die boven m agnitude 0 kw am en. M et e en klein beetje g eluk kan je zelfs bolides w a a r n e m e n ( m e te o re n d ie h e l d e r d e r z ijn d a n d e p la n e e t V e n u s/ m agnitude -4). En het is ve rsta n d ig om d it soort dingen o p te sch rijve n w a n t d a arm e e ka n je d e M e te o re n w e rkg ro e p gemaakt. flin k h e lp en. D us m aak b ijvo o r beeld een lijstje m e t g e w o n e m e te o ren d ie je tu rft e n e e n a n d e r lijs tje v o o r h e ld e re m e te o re n o f s p e c ia le m eteoren. S ch rijf dan b ijvo o rb e e ld op w a t d e helderheid w as, doe dat d oorm iddel van het sch a t te n m e t b e h u lp van a n d e re s te rre n. Z ag je een speciale kleur? G in g hij snel o f ju is t erg traag en w as het sp o o r recht of kon je o n tp lo fin g je s z ie n? Kon je to e n d e m e te o o r w e g w a s n o g la n g z ijn n a lic h te n d s p o o r z ie n, w a s het s p o o r la n g? W a a r z a g je h e m e n h o e w a s h e t w e e r? W a t w a s d e d a tu m en tijd? (het lie fst in s e co n d e n n a u w keurig ). A n d e re d in g en d ie jij v a n b e la n g v in d t m o e t je g e w o on e r bij s c h rijv e n w a n t lie v e r ie ts te veel inform atie dan te w einig. Leuke tips... N eem v o o r een leuke m e te o r e n n a c h t Figuur 4. Een foto van de Andromedanevel, M31, zoals die m et grotere telescopen kan worden je v rie n d je, v rie n d in n e tje, b ro e rtje o f z u s je m e e. Ie d e re e n v in d t h e t leuk om m eteoren te zien, zelfs m e n se n die n ie ts van ste rre n ku n d e w eten. N eem een com fo rta b e le stoel z o d a t je le k k e r lig t e n w a a rm e e je h o riz o n ta a l m e e kan lig g e n. G a op een d o nkere plek lig g e n en zo rg dat je een zo g ro o t m ogelijk d e e l van de hem el kan zien. K le ed je w a rm aan w a n t z e lfs in d e z o m e r kan h e t is- nachts flin k koud zijn. D e ideale tijd is na 2 4 :0 0 uur w ant dan heb je (dit ja a r) d e m in s te la s t v a n d e M a a n. Z org v o o r een stuk hard p la stic w aar je je w a a rn e e m v e l o p k a n le g g e n. A ls ve rlich tin g is het handig om een ro o d a c h te r la m p je v a n je fie ts te n e m e n d ie o p L E D 's w erkt. Al kun je o o k g e w o o n ro o d c r ê p e p a p ie r (e v e n tu e e l m e e rd e re la g e n ) o p je g e w o n e za k la m p p lakken. Z o zie je genoeg m a a r w o rd t je toch n iet ve r blind d o o r te fel licht. En d e a lle rla a tste tip: S tu u r al je te k e n in g e n, fo to 's e n v e rs la g e n o p n a a r d e W a a rn e e m C o m m is s ie om d e v o lg e n d e k e e r in U n iv e rs u m te s ta a n e n te z o rg e n d a t w ij v a n de W a C o h e e l e rg g e lu k k ig w o rd e n d o o r ju llie post. Leuke vaka n tie nog e n ik w a ch t al bij m ijn brievenbus.

140 Deze kaart is gel De Maan in ju li De Maan in aug. De Zon op onder dig op: N ieuwe Maan Nieuw e Hann 5 Juli ju li 2.00 uur 4 jul uur 3 aug uur 10 juli ju li 1.00 uur 15 juli Eerste Kwartier Eerste Kwartier 2 0 juli aug uur 15 aug uur 12 jul uur Volle Maan 11 aug uur Volle Maan 2 5 juli 3 0 juli ju l uur 18nug uur 4 augustus 6, sept uur 9 augustus sept uur Laatste Kwartier Laatste Kwartier 14 augustus jul uur 2 5 aug 4,24 uur 19 augustus

141 M artijn Hordijk D e p la n e te n : MERCURIUS bereikt in Juli zijn grootste hoekafstand tot de Zon. Dit zal zo'n 10 a 20 graden boven de horizon zijn. In augustus wordt de hoogste oostelijke elon- gatie bereikt. Ze is alleen heel moeilijk waarneembaar met het blote oog. Op 16 septem ber wordt de hoogste westelijke elongatie bereikt. VENUS gaat ruim een uur na de Zon onder. De planeet verwijderd zich van de Zon en gaat dus steeds langer na de Zon onder. Vanaf half Juli staat ze in de Leeuw en beweegt naar de Maagd. Daarna richting Weegschaal waar ze vanaf 19 september te vinden is. M AR S sta a t in het zu id w e sten in de Maagd. De planeet naderd de ster Spica. Vanaf augustus neemt de zichtbaarheid af. De planeet gaat dan richting Weegschaal, waar Venus dus ook te vinden is. JUPITER is een groot deel van de nacht te zien als een heldere ster in de Steenbok. Op 9 augustus is de planeet in oppositie en dus de hele nacht te zien. SATURNUS staat nu in de Vissen. De planeet kom t steeds vroeger op en is half augustus bij het krieken van de dag recht in het zuiden zichtbaar. URANUS en N EPTUNUS staan in de Schutter en zijn daar met een kleine kijker al te zien. Probeer het op het zomerkamp! PLUTO staat in de Slangedrager. Om deze te zien is een grote kijer nodig. Jupitermanen: l=lo ll=europa lll= Ganymedes IV=Callisto JU L11997 di/w o 1-2 juli De Maan bedekt Aldebaran, de hoofdster van de Stier. De bedekking vindt overdag plaats en is voor ons dus niet waar te nemen. vr 4 juli Het is vanavond Nieuwe Maan, Gebruik deze tijd om op een donkere plaats eens wat objecten uit de rubriek Met de kijker op Jacht te zoeken en te tekenen of fotograferen. za 5 juli Het maantje Titan berreikt zijn hoogste westelijke elongatie t.o.v, van de planeet Saturnus. Deze is nu goed waar te nemen met een kleine kijker. zo/m a 6-7 juli De maantjes van Galileo bevinden zich ten westen van de planeet. Dit is de hele avond en nacht te zien. Gebruik bij voorkeur een 7x50 verrekijker om dit waar te nemen. m a 7 juli Maan in conjunctie met Venus. Het tweetal is alleen vlak na zonsondergang te zien en dan nog erg laag aan de horizon. di 8 juli Om uur staat de Maan 3 graden ten zuiden van Regulus. De samenstand is enkele uren later waar te nemen. di/w o 8/9 juli Vroeg in de ochtend zijn de maantjes 2,3 en 4 van Jupiter vlak bij elkaar te zien. Om 4,28 uur is de groepering het dichtst bij elkaar, omdat dan Europa en Ganymedes met elkaar in conjunctie zijn. do 10 juli Het planeetje 532 Herculina is in oppositie. Het kleine planeetje is van magnitude +9.4, en staat erg laag aan de hemel in Schutter, zodat het een mooie uitdaging is om het te vinden. vr/za juli De schaduw van het jupiterm aantje lo trekt tussen 2.24 en 4.42 uur over de planeet. Dit is te zien als een zwarte stip die over het oppervlak van de planeet beweegt. Probeer vanaf ongeveer 3.15 uur ook eens of je het maantje zelf ook ziet. Dit is een witte stip. Om 3.00 uur staat de Maan 2 graden ten noorden van Mars. Bekijk de samenstand in de schemering van die avond. za 12 juli Eerste kwartier. Maak van deze gelegenheid gebruik om de Maan eens te gaan waarnemen. zo 13 juli Titanis hoogste westelijke elongatie t.o.v de planeet Saturnus, (zie ook 5 juli) w o 16 juli De Maan staat 10 graden ten noorden van Antares. Bekijk de wijde samensland enkele uren later. Voor fotografen raad ik aan een goede groothoeklens te gebruiken. za 19 juli Pallas (een van de grotere planetoiden) in oppositie met de Zon. Ze is niet erg helder, Mag Maar met haar positie in het grensgebied van Pijl en Vosje is ze enkele dagen na de Volle Maan goed te zien. za/zo juli Volle Maan zo/m a juli Alle vier de manen van Jupiter staan ten westen van de planeet. De ochtend van de 22e staan er twee links en twee rechts van de planeet. ma 21 juli Neptunus is in oppositie. De planeet bevindt zich in het sterrenbeeld Steenbok. Als je een flinke kijker hebt is het misshien de moeite waard die eens te richten. Bedenk wel dat ze in Utrecht maar 18 graden boven de horizon komt. Bovendien is het Volle Maan, dus met waarnemen kan beter een paar dagen gewacht worden. Om uur staat de Maan 4 graden ten noorden van Jupiter. Bekijk de samenstand enige uren later. En Titan is weer in grootste oostelijke elongatie t.o.v. van Saturnus. di en wo juli Om 3.00 uur is er een samenstand tussen Venus en Regulus, de hoofd-

142 ster van de Leeuw, vr/m a juli De ( (alpha)-capricorniden en ( (delta)-a- quariden Zuid bereiken hun maximale activiteit. De zw erm en staan bekend om trage meteoren en vuurbollen. vr/za juli Maan in conjunctie met Saturnus. Als in onze streken de maan opkomt kunnen we zien dat de conjunctie al achter de rug is, maar de samenstand is nog steeds mooi te zien. De vier heldere manen van Jupiter staan alle ten oosten van de planeet. Tussen 1.44 en 1.55 uu rbedekt maantje I van Jupiter maantje II. za/zo juli De Maan is in laatste kwartier. Gebruik deze tijd om eens wat beter wegwijs te raken aan het oppervlak van onze naaste buur. Tussen en uur trekt satalliet 3 over het oppervlak van de planeet Jupiter. Van tot uur is de schaduwovergang te zien en vanaf 0.39 uur is het maantje zeil als een witte stip te zien. Van 1.20 tot 1.26 uur: Gedeeltelijke verduistering van Jupitermanen III en I. De maantjes bedekken elkaar gedeeltelijk. Het maximum is 89 %. Als om 3.29 uur de maan lo uit de verduistering van Gany- medes komt, bereikt maantje II het einde van de overgang. De m aantjes zullen ongeveer gelijktijdig verschijnen aan de westelijke rand van de planeet. zo/m a juli De schaduw van het maantje lo trekt van 0.41 tot 2.59 uur over de planeet Jupiter. di 29 juli Uranus in oppositie. De planeet Is de gehele nacht te zien in de Steenbok. Zij staat ongeveer 5 graden onder Bëta Cap. Titan bereikt zijn hoogste westelijke elongatie t.o.v. de planeet Saturnus. d o/vr 31 ju l i / 1 aug. Om 4.23 uur is er een nauwe conjunctie tussen maantje III en IVvan Jupiter. Maantje III is dan bijna in zijn hoogste oostelijke elongatie. Probeer eens of de maantjes samen, nu ze zo dicht bij elkaar en zo ver van Jupiter staan, met het blote oog te zien zijn. A U G U S TU S 1997 za/zo 2/3 aug. Samenstand tussen Spica van de Maagd en de planeet Mars. De kleinste afstand in deze samenstand wordt bereikt op 4 aug. a.s. zo 3 aug. Het is vanavond Nieuwe Maan, dus een uitstekende gelegenheid om eens wat aan Deep-sky observing te doen. wo 6 aug. De Maan staat 2 graden ten zuiden van Venus. De twee objecten staan dan in het westen, maar zijn moeilijk te zien omdat de Maan een uur na de Zon onder gaat. Titan bereikt zijn grootste oostelijke elongatie ten opzichte van Saturnus. za 9 aug. De Maan staat 5 graden ten noorden van Spica. Om uur die avond is de Maan in conjunctie met Mars. Bekijk het trio aan de avondhemel. Om uur is Jupiter in oppositie. De planeet is de hele nacht zichtbaar in Steenbok. m a/w o 11/12/13 aug. De meteorenzwerm die bekend staat als de mooiste van het jaar, de Perseiden hebben in deze dagen hun m axim um. De ZHR (aantal meteoren per uur) bedraagt gemiddeld 85. di/w o aug. Brede samenstand tussen de Maan en Antares. De afstand tussen de twee bedraagt ruim 9 graden. do 14 aug. Titan in grootste westelijke elongatie. vr/za 12/16 aug. Hele nacht bevinden alle 4 de satalieten van Jupiter zich ten oosten van de planeet. zo 17 aug. Maan in conjunctie met Jupiter. Ze bevind zich 3 graden ten noorden van de planeet. m a 18 aug. Volle Maan w o/do 20/21 aug. Drie van de vier jupitermanen wordt verduisterd. Er is er dus maar een te zien. De andere treden in de loop van de avond uit. Ganymedes om uur en lo om 0.28 uur. Om uur eindigt een overgang van Europa. do/vr aug. Maan in conjunctie met Saturnus. Gebruik een verrekijker bij het waarnemen. Vrijdag bereikt Titan z 'n hoogste westelijke elongatie. vr/za 22/23 aug. Dichte nadering van de satalieten II en III van Jupiter. De twee maantjes naderen elkaar tot op 2.6 boogsec. Dit gebeurd om uur. zo 24 aug. M aantje II en III van Jupiter komen in een schijnbare conjunctie met elkaar. Ze staan erg dicht bij elkaar, maar zijn niet werkelijk in conjunctie. zo/m a 24/25 aug. De Maan is nu in laatste kw artier. Op m a a n d a g is e r, om uur, een Aldebaran bedekking door de Maan. Dit is er een in een reeks bedekkingen die tot het jaar 2000 voortduurt. De vier manen van Jupiter staan alle ten westen van de planeet. w o/do aug. Alle vier de manen van Jupiter zijn nu tegelijk onzichtbaar. za 30 aug. De planetoide Ceres is in oppositie. Ze kan de hele nacht worden waargenomen. De visule magnitude bedraagt Ceres staat in de Waterman. Dat betekend dat ze erg laag staat. Titanis grootste westelijke elongatie t.o.v. Saturnus. zo/m a 31 aug./1 sept. Hoogste activiteit van de Aurigiden. S E P TEM B E R 1997 w o/do 3/4 sept. Maan III wordt door Jupiter bedekt. De bedekking begint om 0.04 uur. Om 0.56 uur begint de overgang van maan II over Jupiter. Vanaf 1.22 uur wordt maan I ook bedekt, en is alleen maan IV (Calisto) te zien.

143 Adressenpagina Landelijk telefoonnummer van de JW G: Giro: t.n.v. Jongerenw erkgroep N.V.W.S. te U trecht Kloppen gegevens op deze lijst niet? Bel Secretariaat JWG: JWG. Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht. Computergroep: Erwin van Ballegoy. Talelbergstraat SP Haarlem Dia-uitleen: Mark-Jörg Meijer, Meineszstraat 1, 8442 GC Heerenveen, Kontaktpersoon Jongerenkamp: Jeffrey Bout. Komoeljestraal 2H4, 9741 JB Groningen, Kontaktpersoon Ouderenkamp: Bas Houtkamp, Gedempte Oude Gracht 130, Haarlem Kontaktpersoon Portugal: Marcel Vonk. Goeverneurlaan 649, 2523 CH Den Haag Universum: Ruben van Moppes, Campuslaan , 7522 NK Enschede, Waarneemcommissie: Roy Keeris, Warande 147, 3705 ZL Zeist, Kijkerbouwgroep: Niels Bosch. Van Nispenstraat 30, 6521 KM Nijmegen Bestuur Jongerenwerkgroep Voorzitter: Niels Bosch, Van Nispenstraal 30, 6521 KM Nijmegen Vice-voorzitter: Marloes Mulders, F. Coerslaan AP Utrecht Secretaris: Maarten Bulter. Eekschillersdreef 329,7328 LE Apeldoorn, Penningmeester: Marcel Vonk, Goeverneurlaan 649, 2523 CH Den Haag, Afdelingscoördinator: Wouter van Reeven,, Haarlemmerweg 60A AG Leiden Kampgroep: Jeffrey Bout, Kornoeljestraat 2H JB Groningen, Publiciteit: Marloes Mulders, F. Coerslaan 24, 3571 AP Utrecht Universum: Ruben van Moppes. Campuslaan NK Enschede Bestuurlid: Michiel Brentjens, Gaweinplaats 79, 3813 ER Amersfoort, JWG-Afdelingen Regio Midden Regio-coördinator: Peije van Klooster, Paltzerweg CL Den Dolder, Amersfoort: Martijn van Westerlaak, Breeland 142, 3828 VJ Hoogland, Amsterdam: Charles Roelofsz, 2e Kostverlorenkade 4 (1 hoog) RH Amsterdam, 't Gooi: Rob van de Werf, Johan Gerardsweg 197, PS Hilversum, Gouda: Richard Westerbeek, Landluststraat KT Gouda Utrecht: Elisabeth Lodder, Oudegracht 331, 3511 PC.Utrecht, Regio Oost + Noord Regio-coördinator. Jeffrey Bout, Kornoeljestraat 2H4, 9741 JB Groningen Achterhoek: Aileen van Norde. Beethovenlaan 55, 6815 BL Arnhem, Almelo/Wlerden/Rijssen: Rafal Gorski. Parallelweg 214, 7604 TR Almelo, Friesland: Rudmer Hoekstra.Schoterlandseweg KA Oudeschoot Groningen: Maarten den Daas. ët Zuden 163, 9351 LJ Leek, Oost-Twente: Derk Moor. Klimopstraat 4, 8012 DD Zwolle, Zwolle: Bouwdewijn Kranendonk, Kadeneterkamp 74, 8014 CB Zwolle, Regio West Regio-coördinator. Luuk van den Oever, Melissetuin 2, 2317 NE Leiden, Den Haag: Patrick de Roo, van Slingelandtstraat 99,2582 XK Den Haag, Haarlem: Jeroen Brink, Bruine Lijster 21,1423 RT Uithoorn, Leiden e.o.: Luuk van den Oever. Melissetuin 2, 2317 NE Leiden, Rijnmond: Wilco Moerman. Irenestraat AE Heinenoord, Zoetermeer: Nils de Mooij. Larikszoom 37, 2719 HG Zoetermeer, Regio Zuid Regio-coördinator. Marieke van den Bosch, Nobelweg 2, 6706 EW Wageningen, Breda: Pepijn Hendriks, Jacob Catslaan GT Etten-Leur, Eindhoven: Roy Keeris.Warande ZL Zeist, Tilburg: Ton Spaninks. Generaal de Wetstraat 31, 5021 TK Tilburg, W est-brabant: Klaas Huijbregts. Ludwigstraat 33,4701 NE Roosendaal, Zuid-Llm burg: Emerald Kloosterman. Ringweg LZ Limbricht Werkgroepen van de NVWS en Stichting de Koepel Adviesgroep Instrumentenbouw: H.G.J. Rutten, Boerenweg 32, 5944 EK Arcen, , Astrofotografie: J.S. Sussenbach, Park Arenweg 42, 3731 ET De Bilt, Stichting De Koepel, Zonnenburg NL Utrecht, Kometen: H. van Asperen, A. Pauwstraat 5, 6882 KP Velp, Leidse Sterrenwacht: J.H.Odekerken. Provincialeweg West EK Haastrecht Maan en Planeten: Peter Louwman. Houtlaan CB Wassenaar, Meteoren: Dick Gevers, Speerdistelveld EK Woerden, Sterbedekkingen: H.G.J. Rutten. Boerenweg 32, 5944 EK Arcen, Sterrenkunde en com puter: Dr. A Peters, Wittgensteinlaan 149,1062 KD Amsterdam, Veranderlijke sterren: G. Comello, p/a Kapteyn Lab.. Postbus AV Groningen, / Weer-amateurs: A. Blankenstein, Holterweg 1, 7475 AT Markelo, Zon: Benno Houweling, Veenenburg 36,2804 WZ Gouda

144 DIT IS TE KOOP BIJ JE CLUB BROCHURES code titel prijs porto JWG-09 Messier-lijst 0,50 A JWG-35 Het maken van een eenvoudige sterrekijker 4,00 C JWG-39 Sterrenkunde praktica 4.00 c JWG-41 Lijst van 120 mooiste dubbelsterren 0,50 A JWG-44 Het Atoom 1,75 A JWG-45 Coördinatenstelsels 1,75 B JWG-49 Waarnemen met een prismakijker 5,00 C JWG-50 De levensloop van de Zon 4,50 C JWG-51 JWG-54 Kursus Helderheid en Magnitude. met voorbeelden en opgaven 6,00 C Moeilijke woorden in de sterrenkunde 1.50 B JWG-55 De Zon 5,00 C JWG-57 De spectroscoop (Zelfbouwinstructie inclusief TRALIE) 5,50 B JWG-61 Kometen 2,00 B JWG-63 De evolutie van zware sterren 1.50 C JWG-65 Hoe gebruik ik mijn JWG-kijker? 5,00 e JWG-67 Weerkunde 10,00 p JWG-69 Wegwijs in fotoland 4,00 e JWG-70 Hoe maak ik een draaibare JWG-71 JWG-72 sterrenkaart? 1,50 A Het heelal (speciaal voor de jongste leden!) 3,00 B Waarnemen (speciaal voor de jongste leden!) 9.50 f JWG-74a Het Bert-puzzelboek deel 1 2,50 B JWG-74b Het Bert-puzzelboek deel 2 2,50 B JWG-74C Het Bert-puzzelboek deel 3 2,50 B JWG-74abc Alle drie de boekjes samen 5,00 C JWG-76 De aldelingshandleiding van de JWG 2,50 c JWG-77 De bewegende Aarde 10,00 p JWG-78 Waarneemhandleiding Jupiter 4,00 B JWG-79 Met de kijker op jacht 15,00 T JWG-80 Sterrenkundecursus voor jongeren 3.00 C JWG-81 Stonehenge 6,00 C JWG-82 Planetoïden, kometen en meteoren 8.00 T JWG-B2 Reis langs de reuzenplaneten 3,50 C JWG-B3 Samen naar Mars 2,50 C JWG-B4 Bouwbeschrijving 15 cm Dobsontelescoop 15,00 p JWG-B5 Waameembloc Mars/Jupiter 15,00 T JWG-B6 Sterrenkijken incl. bandje P JWG-B7 Heeft de aarde koorst? 7,95 C JWG-B9 Handboek meteoren kijken 7,50 c JWG-B11 Sterren en Planeten ,50 e JWG-B12 Kometen en Co. 17,50 e Hoe krijg je je bestelling thuis? Maak het verschuldigde bedrag plus de portokosten over op postgiro t.n.v. Stichting Universum te Utrecht. Vergeet niet de bestelnummers te vermelden. Achter de verkoopprijs staat een letter, die aangeeft hoeveel portokosten er bij de prijs komen: A 0,80 C 3,20 T 6.00 B 1,60 P 4,20 POSTERS Kleurenposters van de Draaikolknevel. de Trifidnevel, de Rosettenevel. de Sluiemevel, de Eta-Carinae-nevel. de Noord- Amerikanevel, de Halternevel, de Orionnevel, de Ringnevel, Neptunus. Jupiter, Mars. Aarde. Uranus en Saturnus zijn vanaf ƒ 10,00 te koop tijdens de Landelijke Bijeenkomst. Bovendien zijn dan er ook twee LICHTGEVENDE POSTERS te koop voor ƒ 4,00 per stuk. (porto T), één van de noordelijke en één van de noordelijke plus zuidelijke sterrenhemel. O VERIG E ASTROW ARE AW-02 T-shirt met JWG 25 jaar logo 6.00 T AW-04 JWG-springschijfjes met JWG logo 0,25 A AW-05 Kompasje 3.50 B AW-06 Lichtgevende sterren, per velletjea 1,50 A AW-07 Regenboogbril 5,00 A AW-08 JWG-potloden 2,00 B AW-09 Space-shuttle stempel 3,50 B AW-10 Draaibare sterrenkaart 7,50 C COMPUTERPROGRAMMA 'S MS-gifl Plaatjes en programma van Aarde + Maan 7,50 WD-01 Astronomy Lab, ECU, MyStar (Windows) 7,50 WD-02 Moontool, Satra, Aclock en Skymap (Wind) 7,50 Alles op 3,5" diskettes. De prijs is incl. portokosten.

145 Jongeren werkgroep SterrenkundeL Planeten buiten ons zonnes- De Landelijke Vragenrubri

146 Inhoud UniVersum De Landelijke Jongerenbijeenkom st 4 Exoplaneten: de jacht op tw eeling aarde G o ve rt S ch illin g ve rte lt je o v e r planeten buiten ons zonnestelsel. 9 De dertigste verjaardag van de JW G in Hoeven E en b e e ld e n d e te ru g b lik o p d e ze o n ve rg e te lijke dag. 12 Een reis langs alle Messier-nummers Een nie u w e rubriek, m e t fo to s en zoekka a rtje s: M1 - M 4 15 UVO allerlei 16 "Sterren in de sterrenkunde D it ke e r ve rte lt R uben van M o p pes je a lle s o ve r het leven van G alileo. 18 Verenigingsnieuws 20 Vragenrubriek voor jongeren T e st je ste rre n ku n d e ke n n is! V ragen m aken en opsturen! 22 Je eigen Hom e-page op Internet (2) 23 Gallerie Waco 24 Met de kijker op jacht 28 A stronom ische kalender 31 Cluster 32 Adressenpagina Universum is eon uitgave van de JWG do Jongoron- WerkGroep voor Sterrenkunde. De JW G organiseert aktiviteiten op net gehiod vun 5I1K ronkunde voor ongeton vttn 8 to l 2 1 laar JWG-loden ontvangen Unlvorsum in de maanden anuari, maart, mei, ull en oktober Redaktle: Maarten Bargmans Marlijn Hordi k Roy Keeris Jimmy Reek Adres hoofdredacteur: Ruben van Moppes Campuslaan NK Enschede, Tel.: r.k.f.vanmoppes studenl.utwente nl Do kopij voor het volgende nummer moet uiterlijk 1 okl. '97 in het bezit van de redaklie zijn. Layout & DTP Service: Luuk van den Oever, Leiden Druk: Ponsen & Lootjen, Wageningen JW G-Lidm aatschap: l/m 20 laar fl ouder dan 20 jaar fl R e d aktiefje Dag jo n g e n s e n m eisjes, Ruben van Moppes, hoofdredacteur Secretariaat JWG: Zonnenburg NL Utrochl JWG-lokatie op Internet: wgqwg^hoino.mml H o p elijk heeft iedereen g e noten van d e w e lve rd ie n d e zom e rva ka n tie. En elk ja a r is het w e e r m oeilijk om te b eginnen. D e zon laat o ns al w a t in d e steek, m a a r de ste rre n zijn ju is t w e e r stra le nd. En o ok U niv e rsu m kan je vergezellen in d e ze tijd. V o o r d it ja a r is het a lw e e r de laatste. D us dat b ete kend o ok d a t de 3 0 ja a r JW G activite ite n naar een einde gaan. M a a r to t het z o v e r is, kun je nog eens m e e in d e bus langs zow at a lle ste rre n w a chte n in N ederland. En als a fslu itin g van het ja a r is er een p ra ch tig kerstkam p! A ch te r de sch e rm e n van U n iv ersum is e r d e a fg e lo p e n m aanden o ok w a t v e r anderd. D hr. S la g m o le n, d ie al enke le ja re n d e lay-out ve rzo rg t, h e e ft beslo ten d a a rm e e te stoppen. L u u k van den O e v e r zal e r v a n a f nu e c h te r v o o r zo rgen d a t je clu b b la d e r even m ooi uit blijft zien. Ik w il dhr. S la g m o le n va n a f h ie r h a r te lijk b e d a n ke n v o o r de b e w e zen d ie n ste n en Luuk su cce s w e n se n m et zijn nie u w e taak. D e redactie heeft v o o r d e ze h e rfst een ve rh a a l o v e r e xo p lan e te n gevonden. V e rd e r is e r te v e n s een n ie u w e w a a rn e e m ru b rie k. En te ru g van h e e l lang w e g g e w e e s t: U V O -a lle rle i. D e re su lta te n van de P a th fin d e r o p M ars zulle n v o lg e n d ja a r n og u itg e breid aan bod kom en. Advertenties: Marloes Mulders Tel.: ISSN B ij de voorplaat: Een jo n g e n s d ro o m of m oet je er absoluut niet aan denken? Boven de aarde zwevend en met allem aal m o e ilijk e d in g en b ezig zijn. Gelukkig is er ook wel even tijd om tussendoor elkaar op de loto te zetten. (NASA) * *

147 De maand oktober komt er weer aan. en dat betekent dat het weer tijd wordt voor... de LJB! Oftewel: de Landelijke Jongerenbijeenkomst van de JWG. Ook dit jaar wordt er weer een enorm gezellige dag georganiseerd voor de jongste JWG-leden. Eigenlijk mag niemand die dag missen, dus zet het in je agenda: Zaterdag 18 oktober naar Utrecht! Natuurlijk is het nóg leuker om samen naar de U B te gaan. Neem dus gerust je broertjes, zusjes, vriendjes, vriendinnetjes, neefjes, nichtjes, enzovoort mee! (Je ouders mogen natuurlijk ook mee, als ze dat willen) En bel de kontaktpersoon van je afdeling (zie achterop deze UniVersum) eens om te vragen of jullie met een groep JWG-ers naar de bijeenkomst kunnen gaan. Wat gaan we doen? Het thema van deze LJB is Reis door de Ruimte. Veel aandacht voor ruimtevaart dus, maar ook in de sterrenkunde kun je op een heleboel manieren een reis door de ruimte maken! In de vijf praatjes komt het thema op allerlei manieren naar voren. Kijk maar vast in het programma hiernaast om te zien wat je kunt verwachten. Natuurlijk bestaat het programma niet alleen uit praatjes - dat zou wel erg saai worden! Er is ook het bekende spetterende JWG-pauzeprogramma met kraampjes over sterrenkunde, spelletjes, de schmincktafel. het JWG-café, en nog véél meer! Ook kun je in de pauzes alle informatie krijgen die je maar wilt over JWG-werkgroepen, JWG-kampen en andere JWGactiviteiten. En natuurlijk kun je onze beroemde betaalbare én begrijpeliijke sterrenkundebrochures kopen. Tenslotte... De U B is bedoeld voor iedereen tot 14 jaar. We beginnen om twaalf uur, en de bijeenkomst duurt tot ongeveer kwart voor vijf. Vóór de LJB is er een Bijzondere Algemene Ledenvergadering (BALV) over de nieuwe statuten van de JWG. die om half elf begint. De toegangsprijs voor de U B is f4,00. De BALV is uiteraard gratis. Tot ziens op 18 oktober! De UB-commissie: Emma, Jessica, Luuk, Toineke en Marcel. Hoe kom je er? Net als vorig jaar wordt de LJB gehouden in de basisschool De Kleine Dichter aan de Heycopstraat 30 in Utrecht. De makkelijkste manier om naar de LJB te komen is m et het openbaar vervoer. Neem vanaf station Utrecht CS stadsbus 1 richting Lunetten', en stap uit bij de halte Brederoplein (vraag aan de chauffeur of hij de halte wil omroepen). Als je twintig meier terugloopt en linksaf gaat sta je voor de school waar de U B is. Als je met de auto komt moet je vanuit de richting Den H aag/r otterdam de afslag Utrecht-O ost nemen. Uit alle andere richtingen eerst de richting 'A12 - Den Haag/Rotterdam' aanhouden en op de A12 de afslag Utrecht-Oost nemen. Bij de eerste rotonde (rechts aanhouden!) linksaf de 1 Goylaan op. Na de tweede brug rechtsaf de Jutfaseweg op. Nu aan het einde (voor het spoorviaduct) linksaf (de Vondellaan), met de bocht mee naar links, en dan de tweede weg rechts (Croeselaan). Op het kaartje kun je zien hoe je vanaf deze laan bij de school kom t Parkeergelegenheid is volop aanwezig. 10:30 Bijzondere Algem ene Ledenvergadering 11:30 Pauze 12:00 O pening LJB 12:10 Het ruim testation M ir 12:40 T usse ndoo rtje 1 12:50 Op zoek naar buitenaards leven! 13:20 G rote Pauze 14:00 Planeten bij andere sterren 14:30 T usse n d o o rtje II 14:40 De Pathfinder op M ars 15:10 Pauze 15:30 M achten van 10 - een ruim tereis 16:00 T usse n d o o rtje III 16:10 Het enige echte JW G-sprook! 16:30 Uitreiking JW G -trophee 16:45 Einde

148 Exoplaneten: de jacht p 6 oktober 1995 m aakte de Zw itserse sterrenkundige Michel Mayor het bestaan bekend van een planeet bij de ster 51 Pegasi. Inm iddels o s te ls e l. zijn er meer "exoplaneten bekend dan planeten in ons eigen zonne- De s p e u rto c h t d ie tie n ta lle n ja re n g eled en g e s ta rt w erd d o o r de Nederlander Peter van de Kamp lijkt eindelijk vruchten af te werpen. Het is nog slechts een kw estie van tijd voordat het eerste tw eelin gzu sje van de aarde w ordt ontdekt. Maar de belangrijkste vraag is nog steeds niet beantwoord: komt er op die verre planeten ook leven voor? D e a a rd e w a a ro p w ij w o n e n is e en o n o o g lijk e z a n d k o rre l in d e u itg e strekte kosm os. Een klein planeetje, in een baan om een h e e l gem id deld ste rre tje, e rg e n s in d e b u ite n w ijk e n van een van de m iljard en ste rre n ste l s e ls in h e t h e e la l. S te rre n k u n d ig g e z ie n s te lt d e a a rd e n ie ts v o o r. M a a r v o o r o n s is z ij n a tu u rlijk h e t b e la n g rijk s te h e m e llic h a a m in h e t u n ive rsum. H et is d e enig e p la a ts in d e ko sm o s w a a r leven voorkom t. O f toch niet? Z ijn e r m e e r bew oonde p la n e te n in h e t h e e la l? W o rd e n a n d e re s te rre n - a n d e re z o n n e n - o ok ve rg e z e ld d o o r een p la n e te n fa m ilie? K o m t er o p d ie ve rre ve rw a n te n v a n d e a a rd e o o k le v e n v o o r? Z ijn w e m isschien n iè t alleen? H et is een vraag die de m ensh e id al e e u w e n b e z ig h o u d t. M a a r h e t v a lt n ie t m e e o m e e n p la n e e t b ij e e n a n d e re s te r te v in d e n. D e s te rre n s ta a n n a m e lijk o p o n v o o rs te lb a a r g ro te afsta n d e n, e n geve n veel licht. E e n k le in p la n e e tje d a t o p k o rte a fs ta n d ro n d z o n s te r b e w e e g t en s le c h ts e e n fra c tie van het s te rlic h t w e e rka a tst, is va n a f de a a rd e n iet te z ie n : h e t w o rd t v o lle d ig O verstraald d o o r het lich t van de s te r zelf. Pionierswerk D e N e d e rla n d s e a s tro n o o m P e te r va n de K am p ( ) liet zich h ie rd o o r e c h te r n ie t o n tm o e d ig e n. V a n d e K a m p w a s e r ro ts v a s t van o v e rtu ig d d a t een z w a re p la n e e t in e e n b a a n o m e e n lic h t s te r r e tje g e m a k k e lijk te v in d e n z o u z ijn, v o o ro p g e s te ld d a t d e s te r n iet al te v e r w e g s ta a t. D e p la n e e t zou zijn a a n w e z ig h e id v e rra d e n d o o r m in ie m e sch o m m e lin g e n in d e p ositie van d e ster. A ls e e n z w a re p la n e e t ro n d e e n b e tre k k e lijk lich t s te rre tje d ra a it, zal de s te r z e lf o o k e e n b e w e g in g u itv o e r e n. In w e r k e lijk h e id d ra a ie n b e id e h e m e llic h a m e n n a m e lijk om een g e m e e n sch a p p e lijk zw aartepunt. U it d e g e m e te n s c h o m m e lin g van een s te r kun je zelfs berekenen hoe z w a a r d e (o n z ic h tb a re ) b e g e le id e r va n die s te r is. V a n d e K a m p w ijd d e z ijn g e h e le w e te n s c h a p p e lijk e c a rriè re aan het be stu d e re n van d e S te r van B arnard, de op drie na d ich tstb ijzijn d e ster. De S te r van B a rn ard is een zw a kke rode dw e rg o p een a fsta n d van ze s lich t ja a r in h e t s te rre n b e e ld S la n g e n drager. M e t d e g ro te le n zenkijke r van d e S p r o u l- s te r r e n w a c h t in P e n n sylva n ia m a a kte V an d e K am p d u iz e n d e n fo to s v a n d e S te r v a n B a rn a rd, d ie m e t b e h u lp v a n e e n m ic r o m e te r n a u w k e u r ig w e rd e n o p g e m e te n. U it a l die m etingen le id de hij a f d a t de S te r van B a rnard v e r gezeld w o rd t d o o r tw e e p laneten, die alleb ei iets lich te r zijn dan d e reuzenp la n e e t Jupiter. Peter van der Kamp bij de telescoop waarmee hij de Ster van Barnard bestudeerde.

149 op tweeling aarde C \ o v e. r t S c k i l l i ^ g Tegenw oordig w ordt het bestaan van de twee planeten van Peter van de K am p e rn s tig in tw ijfe l g e tro kke n. L a te re m e tin g e n, u itg e v o e rd d o o r andere sterrenkundigen m et grotere telescopen en gevoeliger m eetapparatuur, laten niets b ijzo n d e rs zien. D e s c h o m m e lin g e n d ie V a n de Kamp ontdekt m eende te hebben in de positie van de Ster van Barnard blijken niet te bestaan, en daarm ee lossen ook de tw ee planeten op in h e t n ie ts. V an de K a m p is w a a r s c h ijn lijk h et s la c h to ffe r gew ord en v a n s y s te m a tis c h e fo u te n in z ijn m e e ta p p a ra tu u r, en va n o n v o lk o m enheden in de gebruikte kijkerop- stelling. Kosmisch biljart P u lsarpla ne te n A le x a n d e r W o ls z c z a n va n de P e nnsylvania S ta te U n ive rsity had begin jaren negentig m eer succes. W o ls z c z a n is e e n ra d io s te r- re n k u n d ig e, d ie zich v o o rn a m e lijk bezighoudt m et het onderzoek aan p u ls a rs, in e e n g e s c h ro m p e ld e, supercom pacte sterretjes, die ongelo o flijk snel ro n d to lle n en e norm e h oeveelh e den e n e rg ie rijke straling het heelal in blazen. Een p u lsar is niet de meest voor de hand liggende plaats om op zoek te gaan naar een planeet. Pulsars zijn de overblijfselen van ontplofte reuzensterren, en als de ster oorspronkelijk een planetens te ls e l h e e ft g e h a d, lijk t h e t ze e r Direct na de ontdekking van "hete Jupiters" (zware planeten in extreem kleine om loopbanen) gingen theoretici aan de slag om te verklaren hoe zulke "onm o gelijke planeten" zouden kunnen ontstaan. Het is zo goed als zeker dat een reuzenplaneet niet op zeer kleine afstand van een ster gevorm d kan worden, dus er moet een m echanism e bedacht worden waarbij zo n planeet op veel grotere afstand ontstaat, en pas later naar binnen "verhuist". Fred Rasio en Eric Ford van het M assachusetts Institute o f Technology denken zo'n m echanism e gevonden te hebben. M et behulp van krachtige com putersim ulaties hebben Rasio en Ford aangetoond d at een planetenstelsel waarin tw ee reuzenplaneten voorkom en, niet stabiel is. Daarbij m oet dan gedacht worden aan tw ee planeten van het kaliber Jupiter; Saturnus heeft al een te geringe massa. De onderlinge zw aartekracht van de twee reuzen leidt tot chaotische baanstoringen, waarbij één van de twee het heelal in geslingerd wordt, terwijl de andere in een zeer langgerekte baan om de ster terecht komt, met het "laagste" punt op een afstand van hooguit een paar miljoen kilom eter. In de loop van de tijd zal die excentrische baan evolueren tot een kleine, vrijw el volmaakte cirkelbaan, als gevolg van de getijdenw erking van de ster. Het resultaat is een "hete Jupiter". In som m ige gevallen kan de w eggeslingerde planeet ook in een ze er wijde om loopbaan terecht kom en; dat is m isschien gebeurd bij de ster 55 Cancri, w aar aanwijzingen zijn gevonden voor een tw eede reuzenplaneet op veel grotere afstand van de ster. Als Rasio en Ford gelijk hebben, ziet het er niet best uit vo or de overlevingskansen van kleinere, m eer naar binnen gelegen aardse planeten. Die zullen dan w aarschijnlijk kort na de vorm ing van het oorspronkelijke planetenstelsel al door de ster zijn opgeslokt, of als gevolg van de zwaartekrachtstoringen juist het heelal zijn ingeslingerd. Blijkbaar hebben wij geluk gehad: het feit dat er m aar één reuzenplaneet van het kaliber Jupiter in het zonnestelsel voorkom t, heeft vo or de nodige stabiliteit gezorgd. onw aarschijnlijk dat die planeten de supernova-uitbarsting kunnen overleven. W o ls z c z a n o n td e k te d a t p u ls a r PSR (de getallen geven de positie aan de ste rre n h e m e l weer) wordt vergezeld door drie of vier planeten, en aan het b esta an van dit m erkw aardige "zonnestelse l" w ordt door niem and getwijfeld. W olszczan zal de g e sch ie d e n is ingaan als de eerste m ens die planeten bij andere sterren ontdekte. Hoe vind je een planeet bij een pulsar? Eigenlijk is het heel eenvoudig. P u lsars ze n d e n m et de regelm aat van een atoom klok korte pulsjes van radiostraling uit (daar hebben ze hun naam o ok aan te d a n ken). A ls de pulsar in onze richting beweegt, arriveren die radiopulsjes m et iets kortere tussenpozen; bew eegt de pulsar van ons a f. dan is de p u lsperio d e juist wat langer. W olszczan ontdekte dat de pulsperiode van PSR regelm atige variaties vertoonde. De verschillen bedroegen niet m eer dan een honderdste m illiseconde, m aar m et gevoelige radio-ontvangers konden ze gem akkelijk gem eten worden. Uit de gem eten variaties blijkt dat de p u lsar re g e lm a tig n a a r ons toe en van ons af beweegt. Dat kan alleen verklaard worden door aan te nemen dat de pulsar vergezeld w ordt door é é n o f m e e r p la n e te n, d ie e en sch om m e lin g in de positie van het sterretje veroorzaken. N eefje van de aarde H oe de p la n e te n b ij P S R z ijn o n ts ta a n, w e e t g e e n m e n s. Misschien hebben ze de supernovauitbarsting van de ster op de een of andere m anier overleefd. M aar het is v e e l w a a rs c h ijn lijk e r d a t ze pas gevorm d zijn na de dood van de ster. Hoe het ook zij, leven kan er op deze m erkw aardige planeten niet voorkom en. De d o d e lijk e stra lin g van de pulsar (niet alleen er

150 g e n - en g a m m a s tra lin g, m a a r ook een constante stroom van elektrisch geladen deeltjes) m aakt dat ten enen m ale onm ogelijk. De pulsarplaneten lijke n in geen e nke l o p z ic h t op de planeten in ons eigen zonnestelsel, en de o ntdekking had dan o ok iets onbevredigends. G een w onder d at de a a n kondig in g van Michel M ayor op 6 oktober 1995 zo veel opzien baarde. M ayor, ve r b o n d e n aan de s te rre n w a c h t van G enève, w as er sam en m et zijn collega D idier Q ueloz in geslaagd een planeet te ontdekken bij een ster die als twee druppels w ater op de zon lijkt. Een echte exponent - een n e e fje van de a arde. M et behulp van een extreem gevoelig e s p e c tro g ra a f, g e k o p p e ld aan een m iddelgrote telescoop op het O b servato ire de H aute Provence in Zuid-Frankrijk, hadden M ayo r en Q u e lo z subtiele va ria tie s o n td e kt in de radia le snelheid van de ster 51 Pegasi. V o lgens de tw ee Z w itse rs kon d at m aar één ding betekenen: d e s te r w o rd t v e rg e z e ld d o o r een planeet. De ra d ia le s n e lh e id v a n een lich tb ro n (naar o ns toe o f van ons af) kan gem akkelijk gem e ten w orden door de sam enstelling van het licht te o n d e rzoeken. In het spectru m van een ster - een so ort kleurenw aaier (regenboog) d ie o n tsta a t w a n n e e r het ste rlicht uiteen w ordt g erafe ld in de sa m e nste llen de kleuren - zijn donkere lijnen te z ie n, d ie v e ro o rz a a k t w o rd e n d o o r de a b s o rb e re n d e e ig e n schappen van bepaalde gassen in de buitenste koele lagen van de ste r. A ls de lic h tb ro n naar ons toe bew eegt, sch u iven de spectraallijnen een beetje op in de richting van het blauw e uite in d e va n h e t s p e c tru m ; beweegt de lichtbron van ons af, dan treedt er juist een roodverschuiving op. Uit de grootte van de gem e ten blauw - of roodve rsch uivin g kan gem akkelijk de radiale snelheid van de ster berekend worden. M ayor en Q ueloz ontdekten d at de radiale snelheid van 51 Pegasi niet constant is. Elke 4,3 dagen vertoont zij een regelm atig e va ria tie van 56 m eter per seconde. Zo'n variatie kan verklaard worden door aan te nemen dat 51 Pegasi een begeleider heeft m et een om looptijd van 4.3 dagen. O m dat de ster veel op de zon lijkt, kan berekend worden dat een dergelijke begeleider zich op een afstand van niet m eer dan 7,5 m iljoen kilom eter m oet bevinden? twintig keer zo klein als de afstand van de aarde tot de zon! De baansnelheid van de planeet is bijzonder hoog: 130 kilom eter per seconde (ter vergelijking: de baansnelheid van de aarde is iets m in d e r d a n d e rtig k ilo m e te r p e r Een impressie van Lynette Cook: van een van de sterren m et een planeet: 4 7 Urae Majoris (Grote Beer). Deze planeet zou er wel eens zo uit kunnen zien. De maan van deze planeet heeft wellicht iets weg van de planeet Mars. seconde). En uit de grootte van de g e m e te n s c h o m m e lin g e n en de bekende massa van de ster konden M ayor en Queloz afleiden dat de plan eet m instens h alf zo zw aa r m oet zijn als de reuzenplaneet Jupiter. 51_ Pegasi B. zoals de nieuw e planeet w erd genoem d, m ag dan een neefje van de aarde zijn, m aar het is wel een vreem d neefje. Een reuzenp la n e e t in e en o n m o g e lijk k le in e baan, een "hete J u p ite r? d at was wel het laatste w at sterrenkundigen verw acht hadden. Volgens de gangbare ideeën over de vorm ing van het zonnestelsel ontstaan reuzenplaneten ju is t op grote a fsta n d van hun m oederster, en kunnen er dicht bij de ster alleen kleine planeetjes van g e s te e n te n en m e ta le n g e v o rm d worden. 51 Pegasi B leek te spotten m et alle theorieën over de opbouw van planetenstelsels. De ontdekking van M ayor en Queloz w e rd e c h te r k o rt na de b e k e n d m a k in g a l b e v e s tig d d o o r e e n te a m va n C a lifo rn is c h e p la n e e tja g e rs, G e off M arcy en Paul B utler, die precies dezelfde techniek gebruikten. En in de loop van 1996 maakten Marcy en Butler de o n td e k k in g va n nog veel m e e r e x o p la n e te n b e k e n d, w a a ro n d e r o ok e n ke le "hete Jupiters. Inm iddels is het aantal bekende exoplaneten g ro ter dan het aantal planeten in ons eigen zonnestelsel (zie de tabel in Cluster van UV-4). De speurtocht die tientallen jaren g e le d e n in gang g e ze t w erd door Peter van de Kamp, lijkt eindelijk resultaat te hebben. De exoplaneten die tot dusver o n td e kt zijn, lijke n geen van alle op de aarde. De waarnem in g ste ch n ie ken zijn u its lu i te n d g e v o e lig v o o r re la tie f zw are planeten. En hoe d ichte r de planeet bij zijn m oederster staat, des te groter is de variatie in de radiale snelheid va n d ie s te r, en d e s te g e m a kke lijke r is het bestaan van de planeet te achterhalen. De ra d ia le -snelh e id ste ch n ie k is d u s e x tra g e v o e lig v o o r z w a re p la n e te n in k le in e o m lo o p b a n e n, en h e t h o e ft dan ook geen verw ondering te w ekken dat de bizarre "hete Jupiters" het eerst ontdekt zijn. Een. k le in p la n e e tje a ls de a a rd e heeft nauwelijks invloed op de bew e ging van de ster, en kan m et behulp van de huidige techniek niet ontdekt w orden. M aar nu eenm aal zeker is dat andere sterren ook door plane-

151 te n w o rd e n v e rg e z e ld, is h e t n o g m a a r een k le in e s ta p om te v e ro n d e r s te lle n d a t d a a r o o k p la n e te n z o a ls d e a a rd e tu s s e n z itte n, m et een vast oppervlak, een a a ngenam e te m p e ra tu u r, s tro m e n d w a te r, e n - w ie w eet - m et leven. H o e n u v e rd e r? De ja c h t o p e xo p la n e te n is in korte tijd een hot item g e w orden in de s te r renkunde. O v e r d e hele w ereld h e b ben v e rs c h ille n d e te a m s v a n a s tro n o m e n z ic h o p h e t o n d e r w e r p gestort, en op d e m e e st u ite e n lo p e n d e m anieren w o rd t g e zo ch t n a ar het b e staan van pla n ete n bij a n d e re s te r ren. O p d e A lle g h e n y-ste rre n w a ch t in d e V e re n ig d e S ta te n tre e d t G e o rg e G a te w o o d in d e v o e ts p o r e n v a n P e te r van de K am p: m et behulp van M en 1 o r d t ^ ~ 7 v ' \ \ S i C m c B V Urr.-»-tu. \ \ / f / t o n ---- I I f t * «u t l t i J : &» * 1. / y / (planete n die een paar k e e r zo zw a a r z ijn a ls d e a a rd e ) te o n td e k k e n bij ste rre n to t o p a fsta n d e n va n enkele tie n ta lle n lichtjaren. A n d e re a s tro n o m e n h o u d e n co ntinu b e p a a ld e v e rd a c h te s te rre n in de g a te n, in a fw a c h tin g v a n e e n "p la - n e e to v e rg a n g : a ls een e x o p la n e e t (g e z ie n v a n a f d e a a rd e ) v o o r z ijn m o e d e rs te r la n g s b e w e e g t, z a l d ie ster een kleine held erh e id sa fn a m e te zien geven. A ls de s te r even g ro o t is als d e zon, en de p laneet even groot als Jupiter, is er sp ra ke van een h e l d e rh e id sa fn a m e van één procent, en d a t k a n in p r in c ip e g e m a k k e lijk ge m e te n w orden m et een tele sco o p op aarde. H et zie t e r naar uit d a t h e t aantal o n t d e kte e xo p lan e te n d e kom ende jaren fors zal stijgen. M a a r in a lle gevallen De banen van de exoplaneten die begin 1997 bekend waren, afgebeeld op een plattegrond van ons eigen zonnestelsel. De zogenaamde Hete Jupiters" beschrijven banen die veel kleiner zijn dan de baan van Mercurius. een z e e r nauw keu rig m e e tin stru m e n t pro b e e rt hij sch o m m e lin g e n te registre re n in de p o s itie s van d w e rg s te r ren op kleine afstand van de aarde. Bij L a la n d e , een ro d e dw erg op ru im a c h t lic h tja a r a fs ta n d, lijk t G a te w o o d b e e t te h e b b e n. U it d e ge m e te n sch o m m e lin g e n leidt hij het bestaan van tw e e planeten af. In m id d e ls staan er plannen op stapel v o o r a s tro m e trie v a n u it d e ru im te. T o e k o m s tig e s a te llie te n, z o a ls de E u ro p e s e G a ia -k u n s tm a a n e n de A m e r ik a a n s e S IM (S p a c e In te rfe ro m e try M issio n ), m o e te n het m o g e lijk m a k e n o m "s u p e r-a a rd e s blijft het bij in d ire cte w a a rnem ingen: de p la n e e t z e lf is n iet te zien. D aar ko m t b innen een ja a r o f tw in tig e c h te r o o k ve ra n d e rin g in. A ls o n derdeel v a n N A S A 's O r ig in s - p r o g r a m m a besta a n er pla n ne n v o o r een g ig a n tisch ru im te -o b s e rv a to riu m, d a t m et kolo ssa le in fra ro o dte le sco p e n o n d e r zo e k zal g a a n doen aan zo n ach tige ste rre n op a fsta nden to t circa dertig lic h tja a r. D e z e P la n e t F in d e r is in w e z e n e e n in te rfe ro m e te r: v ie r of m e e r te le s c o p e n d ie o n d e r lin g " g e k o p p e ld " w o r d e n, z o d a t e e n e n o rm h o g e b e e ld s c h e r p te w o rd t bereikt. D e e e rs te p la n n e n v o o r d e P la n e t F in d e r lig g e n a l o p d e te k e n ta fe ls. Z o w e l in d e V e re n igde S taten als in E u ro p a w e rk e n s te rre n k u n d ig e n en te c h n ic i a a n h e t o n tw e rp v o o r een d e rg e lijke in te rfe ro m e te r. U iteindelijk z a l e r h o o g s tw a a rs c h ijn lijk s p ra k e z ijn v a n e e n g r o o t in te r n a tio n a a l sa m e n w e rkin g sp ro je ct, d a t rond het ja a r 2010 zijn b e s la g m o e t krijg e n. W ie w e e t b e sch ikken w e o ve r tw intig ja a r o ve r d e e e rste e ch te "fo to s" van pla n e te n bij a n d e re sterren. En le v e n? M et d e o n td e k k in g v a n e e n a a rd e a c h tig e p la n e e t b ij e e n z o n a c h tig e s te r b e n je e r nog n iè t. H e t is leuk om te w e te n dat d e aarde n iet uniek is in het heelal, m a a r d e vra ag naar d e uniciteit van het leven is daarm ee nog n ie t o p g e lo s t. S te rre n k u n d ig e n h e b b e n in m e te o rie te n, in ko m e te n e n in d e ru im te tusse n d e ste rre n de b o u w s te n e n a a n g e tro ffe n v a n h e t leven op aarde, in de vo rm van co m p le xe o rg a n is c h e m o le c u le n, w a a r o n d e r zelfs a m in o zu re n (de bouw stof van eiw itten). H et lijkt d us heel w a a r s c h ijn lijk d a t o v e ra l in h e t h e e la l le v e n v o o rk o m t, z e k e r w a n n e e r je a a n n e e m t d a t d e b o u w s te n e n v o o r h e t le v e n v a n u it d e k o s m o s o p de a a rd e z ijn " n e e rg e re g e n d ", z o a ls d o o r v e e l k o m e e to n d e rz o e k e rs is g e su g g e re e rd. M a a r "w a a rs c h ijn lijk is nog n iet h e tze lfd e als "zeker, en h e t e e rs te b e w ijs v o o r h e t b e sta a n v a n b u ite n a a r d s le v e n m o e t n o g gele verd w orden. O o k w a t d e z e fa s c in e re n d e v ra a g betreft, b ie d t d e vo o rg e ste ld e P lanet F in d e r e ch te r u itkom st. A ls het eenm aal m o g e lijk is om de straling van een e x o p la n e e t d irect te m eten, zijn ste rre n ku n d ig e n o o k in sta at sp e ctro sco p isch onderzo e k aan z o n planeet te v e rric h te n. O p d ie m a n ie r is het m o g e lijk de a a n w ezig h e id van w ate r d a m p, m e th a a n, z u u rs to f, o z o n of ko o ld io xyd e in d e a tm o sfe e r van de p la n e e t aan te to n e n. V o o ra l o zo n laat duid e lijke sp o re n na in het in fra ro de sp e ctru m van een p la n e e t, en v rije o zo n in e e n p la n e e ta tm o s fe e r kan a lle e n besta a n d a n kzij d e reac- tie v e w e rk in g v a n m o le c u la ir z u u r stof. Z u u rsto f o p zijn b e u rt is een gas dat a lle e n in g ro te h o e v e e lh e d e n in een p la n e e td a m p k rin g kan v o o rk o -

152 m e n w a n n e e r e r s p ra k e is van een co n sta n te to e voer: het g as is b ijzo n d e r re a c tie f (w a t b e te k e n t d a t het m a k k e lijk v e rd w ijn t), en d e a a n w e zig h e id ervan w ijst altijd op een niete ve n w ich tssitu a tie (w at b e te ke n t dat e r o ok a a n voer m o e t zijn, zo a ls d oor gro e n e planten). L a n g s s p e c tro s c o p is c h e w e g m o e t het d u s m o g e lijk zijn om d e a a n w e zig h e id van w a te r o p een ve rre exop la n e e t aan te to n e n, e n zo u d e n er z e lfs a a n w ijzin g e n g e vonden kunnen w o rd e n v o o r h e t vó ó rko m e n van b io logische a ctivite it aan h e t oppen/lak. D e vra ag naar het bestaan van leven b u ite n d e a a rd e z o u b in n e n e e n k w a rt e e u w d e fin itie f b e a n tw o o rd ku nnen zijn. D it v e r h a a l is e e n in g e k o r te e n b e w e rkte v e rs ie van een artike l dat e e rd e r ve rsch e e n in h e t m a a n d b la d "E os". B e g in a p ril v e rs c h e e n bij u itg e v e rij W e re ld b ib lio th e e k in A m ste rd a m het b o e k 'T w e e lin g a a rd e. D e s p e u r to ch t n a a r leven in andere pla n ete n stelsels. In d it rijk g e ïllu stre e rd e boek b iedt G o ve rt S ch illin g een co m ple et o v e rz ic h t van d e ja c h t o p p la n e te n bij andere ste rre n en de vra ag naar d e uniciteit van het leven. 'T w e e lin g aard e kost fl. 45,-. *** Van het HB... W a n n e e r je o p d e A L V b e n t g e w e est d it ja a r dan w eet je d a t e r b e stu u rsle d e n zijn a fg e tre d e n w a a rvo o r geen o p v o lg e rs w a re n. Z o is M a rlo e s M u ld e rs a fg e tre d e n v o o r d e P u b lic o m en trad Je ffre y B out af v o o r de ka m pen. O p d e A L V en d e d a a ro p volg e n d e LB is gevraagd ke n b a a r te m aken als je een fu n ctie in het HB zag z itte n. En g e lu kkig re a g e e rd e e r m ense n vo o r d e functie va n K a m pen. H et H B is dan o ok blij o m m ee te kunnen d e len d a t M artijn H o rd ijk het H B kom t ve rste rke n en de kam pen vo o r zijn reke ning n eem t. M artijn is in d e JW G g e e n v re e m d e, d e m e n s e n v a n a fd e lin g E in d h o v e n hebben hem d e la a tste ja re n leren kennen to e n M artijn in het b e stu u r zat van d ie afdeling. T o e n M artijn ging s tu d e r e n in D e v e n te r v o n d h ij d e a fd e lin g m o o i g e w e e s t e n tijd v o o r ie ts a n d e rs. M a rtijn n a m m e t enkele a n d e re e n th o u sia ste m ense n d e klus v o o r zijn reke ning 3 0 ja a r JW G. V elen van ju llie kw am en o p 15 m a a rt n a a r H o e v e n v o o r d e ju b ile u m b ije e n k o m s t, m e d e d a n kzij d e in spannin g e n van M a rtijn een groot succes. M a rtijn g a a t nu d e ka m p en doen, en is te r v o o rb e re i d in g o p d ie fu n c tie m a a r m e te e n m e t J o K a m e e g e w eest. H et H B w e n st M artijn veel su cce s en hoopt d a t hij d e g lo rie d a g e n v a n d e k a m p g ro e p w e e r kan d o e n h e rle ve n! W a n t veel m e nsen zullen h e t m e t m e e e n s zijn dat d e kam pen van d e JW G één van de a c tiv ite ite n is w a a r je d e le u kste h e rin n e rin g e n aan o ve r houdt! O o k w il het H B bekend m a ke n d a t e r e en nie u w e Lay- o u te r is gevonden. D e Lay-O u l H e n g elo in d e persoon van d e h e e r C e e s S la g m o le n vo n d het n a ja re n la n g e in z e t tijd w o rd e n o m d e fa k k e l (le e s: A p p le ) d o o r te g e ve n a a n e e n a n d e r D eze U n iv e rs u m is d e eerste U n iv e rs u m d ie d o o r o n z e n ie u w e la y -o u te r (is d it N e d e rlands?) is g e m a a kt. O o k hij is geen onbekende in ve re n ig in g sla n d, ja re n la n g m a a kt hij a fd e ling Leiden e.o. o n ve ilig en stu nt als g ro e n w ezen o p een skippybal d o o r d e LJB s heen. N a lu u rlijk heb ik h e t o v e r Luuk van den O e ve r. H et H B w e n s t ook Luuk veel su cce s m et zijn nie u w e w e rkza am heden. V a n a f deze plaats w il het H B nam e n s de gehele ve r e n iging de h eer S la g m o le n e norm b e d anke n v o o r zijn inzet v o o r U niv ersum. O n d e r zijn handen is U niv ersum in d e laatste ja re n e norm verb e te rd. Ik d e n k d a t w einig m ensen bij elke U n iv e rsu m re a liseren h oeveel tijd en m oeite e r in het blad w ord t g e sto ken om h e t zo te krijgen zo als h e t is. V a n d a a r d a t w e n iet z o m a a r afscheid w illen n em en va n d e h e e r S la gm olen. O p de LJB, 18 o k to b e r a a n sta a n d e w o rd t de h e e r S la g m o le n sam en m et zijn zoon B ram nog e ens in het zonnetje gezegd en kan ie d e re e n hem laten m e rke n hoe w e zijn w e rk hebben g e w aardeerd. B ram is zo a ls ju llie w e te n o p de A lg e m e n e L e d e n v e rg a d e rin g in m e i a fg e tre d e n a ls h o o fd re d a c te u r v a n U n iv e rs u m m a a r w a s to e n o p s ta g e in A u s tra lië. B ra m is in m id d e ls w e e r te ru g en n a tuurlijk w illen w e o o k hem even laten w e te n d a t w e zijn U n iv e rs u m s m ooi vonden! W e zijn blij dat w e v o o r tw ee b e la ngrijke posten binnen d e JW G w e e r m ense n hebben g e vo n d e n d ie d e ze w illen b e ze tte n. M a a r h e la as m o e te n w e m e ld e n dat er o ok nog veel w erk ligt w a a r w e nog n ie m a n d v o o r h e b ben. L ijk t h e t jo u le u k om a c tie f te w o rd e n v o o r de JW G, aarze l dan n iet en neem c o n ta ct o p m e t iem and v a n h e t h o o fd b e s t u u r. O o k o p d e L a n d e lijk e J o n g e re n b ije e n k o m s t is h e t h o o fd b e s tu u r a a n w e zig, d us o o k dan ku n je je a a n m e ld e n o f vragen stellen. En d e n k nu niet, d a t is niets v o o r m ij, hie r ben ik nog veel te jo n g voor, e r is a ltijd w el ie ts d a t je kunt doen! H e t H o o fd b e s tu u r h o o p t ju llie a lle m a a l te zie n o p de Landelijke J o n g e re n b ije e n ko m st in U trecht. T o t dan! N am ens het H o o fd b e stu u r van de JW G, N iels Bosch vo o rzitte r

153 Zoals je inm iddels wel hebt kunnen m erken, is het feestvieren geblazen dit jaar. De JW G bestaat dertig jaar en dat kon niet zonder een echte verjaardag. De sterrenwacht "Simon Stevin" w as een ideale plek om deze dag te vieren, inm iddels alweer ruim een half jaar geleden. Zo'n honderd m ensen hebben de verjaardag bezocht en hebben kunnen genieten van alles wat m et sterrenkunde te m aken had. Bovendien waren er bekende sprekers die ons de laatste nieuwtjes meldden. Niels Bosch en Edwin M athlener trapten de bal af en liepen de geschiedenis van de JW G nog eens langs. Govert Schilling liet ons vervolgens een glim p zien van exotische werelden die ver van ons om andere sterren cirkelen. Robert W ielinga zorgde ervoor dat we nog een keer konden keer genieten van de bijzondere staartster Hale- Bopp en Eddy Echternach wierp een blik in het verre heelal door de Hubble. V erder kon iedereen m eedoen aan spelletjes, een tripje in de M ST maken of gewoon wat rondkijken langs de standjes. En had je er even genoeg van dan kon je even iets gaan eten of buiten rondlopen. Iedereen kon w eer eens bijbabbelen m et oude kam pgenoten die ze uit het oog verloren w aren. O ok onze Belgische zustervereniging, de JVS was aanwezig en dit was een m ooie gelegenheid om w at te doen aan internationale betrekkingen. O ok de tentoonstelling van Simon Stevin zelf was bijzonder interessant en zeker de m oeite waard om te bekijken, m aar ook om dingen te doen. Na deze verm oeiende dag voelde onze magen aan als zwarte gaten en was het tijd om naar het restaurant te gaan. Daar w achtte ons een heerlijk feestm aal en een toost op de volgende dertig jaar. T e n s lo tte b e g a ve n w e o ns n a a r de cam ping om te gaan slapen. Zei ik slapen? Er m oest natuurlijk nog wel even doorgefeest worden... N a m e n s de JW G w il ik de s te rre n w a c h t d a n k e n v o o r de g a s tv rijh e id, N o o rd w ijk S p a c e E x p o v o o r h el gebruik van de MST. O ok gaat onze dank uit naar de spre kers, de w e rkgroepen en alle m edewerkers. De buitenkant van de sterrenwacht Simon Stevin. De MST (Multi-axis Simulator Trainer) wordt hier net "uitgepakt".

154 Een van de spelletjes die erg populair was, was snoep- happen. Ook drop en munt dammen deed het goed. Als je even genoeg had van a l het aardse, kon je de wereld even van de andere kant bekijken in de MST ' o l k s s t e r r e w ;

155 Govert Schilling maakte tijdens zijn praatje gebruik van internet via deze computer. Zo kon hij actuele plaatjes uit heel de wereld binnen halen. Martijn en Roy onthullen het cadeau voor de sterrenwacht aan Niels Nelson(niet op foto te zien). Edwin en Niels vertelden over de goede en slechte tijden van de JWG. In een feestelijk versierde zaal luisterde jo n g en oud.

156 Een reis langs alk Aan de hemel zijn talloze vlekken, vegen en sterrenhoopjes te vinden. De heldere daarvan ken je wel als M42 (de Orionnevel), M31 (de Andro medanevel), M13 en ga zo maar door. Deze objecten zijn genummerd door de Fransman Charles Messier. Charles M essier leefde van 1730 tot 1817 en had e ig e n lijk a lle en m aar interesse in kometen. Hij heeft in de p e rio d e va n 1760 en 1798 wel 13 staartsterren ontdekt. Bij zijn speurtocht naar kom eten, had hij last van alle vaste nevelige objecten die achteraf geen kom eten bleken te zijn, m aar sterrenhopen, n evels e.d. Hij besloot daarom om al deze objecten in een catalogus te zetten en ging ze num meren. Hier komt dus de M van M essier vandaan. Om dat hij vanuit Frankrijk waarnam, kon hij alleen de noordelijkste objecten (ongeveer boven -35 ) num m e ren. Vandaar dat er in de buurt van de z u id p o o l aan de s te rre n h e m e l geen M -num m ers staan. O ok komen alleen de h e ld e rste o bjecten in de lijst voor, om dat zijn telescoop nièt ve rder kwam. In 1781 w as hij klaar m et zijn lijs t en kon hij m akkelijker ko m e te n h e rkennen. Hij kw am to t M103. L a te r b le e k e c h te r d a t een a antal M e s s ie ro b je c te n h e le m a a l n ie t b e s to n d e n! D it w a re n M 40, M 45, M91 en M 102. M en v e rm o e d t d at M essier of een fout heeft gem aakt en dat er objecten dubbel genum m erd zijn, of dat het toch kom eten waren. In het laatste geval heeft hij er dus nog een paar extra ontdekt. V erder bleek d at M 73 v ie r ste r ren zijn die dicht bij e lk a a r s ta a n. De o bjecten M 104 tot en m et M 1 10 zijn d eze eeuw to e g e voegd aan de lijst. L a te r to e n m en b etere te lesco pen to t de beschikking had, kon men veel m e e r d e e p s k y objecten waarnem en. Het werd dus tijd vo or een nieuw e catalo gus die o ok d eze n e ve ls en s te rre n h o p e n een n u m m e r zo u g e v e n. In 1888 p u b lice e rd e de D eense astronoom D re y e r d a a ro m de N e w G e n e ra l Catalogue, die veel uitgebreider was. De num m ers van deze objecten herken je als bijvoorbeeld NGC V a n a f d it n u m m e r van U niv e rsum zal je alle M essierobjecten tegenkomen, w ant w e gaan de hele lijst af, beginnend bij M1, de Krabnevel. Op d eze m a n ie r kun je ke n n is m aken m et de helderste deepsky objecten d ie v a n u it E u ro p a te zie n z ijn. Je kunt ze ze lf o pzo eke n m et behulp va n de o p z o e k k a a rtje s d ie e rb ij staan. Als je ze tekent kun je zelfs een eigen catalogus m aken m et je eigen tekeningen. En als je echt een uitdaging aan w ilt gaan, dan moet je m a a r e e n s een M e s s ie rm a ra th o n gaan organiseren. Dit wordt wel eens vaker gedaan. De bedoeling is dat je in één n a ch t a lle (op d at m om ent zichtbare) M essierobjecten opzoekt. Dit is vanuit Nederland eigenlijk niet m ogelijk, m aar je kunt toch een heel eind komen. In novem ber kom je het v e rs t, o m d a t de Z o n d a n in W e e g s c h a a l s ta a t, w a a rin g e e n M e s sie ro b je cte n vo o rkom e n. Veel plezier! O verigens is de M essierlijst zelf bij Stichting U niversum te bestellen. M1 - N G C de Krabnevel. De krabnevel is een bekende nevel die je vast al in veel boeken tegen b e n t g e ko m e n. H et is een resta nt va n e en ty p e ll-s u p e rn o v a d ie in 1054 ontploft schijnt te zijn. Alleen de Chinezen hebben dit opgeschreven. Nu is de ster zelf een pulsar gew orden en deze straalt energie uit naar de re s t va n de n e ve l z o d a t d eze o p lic h t. A lle d e le n va n de n e v e l b e w e g e n zich n og s te e d s va n de pulsar af m et een snelheid van ongeveer 1500 kilom eter per seconde. De krabnevel w ordt daarm ee ieder jaar 0,4 boogseconden groter in doorsnede. De Astronoom Lord Rosse schijnt in de nevel de vorm en van krabpoten g e zie n te h e b b e n en noe m d e het daarom m aar de krabnevel. De nevel is niet echt m oeilijk te vinden, w ant hij staat vlak boven de ster é ta -T a u. M aar m et een m agnitude van 8,8 kijk je toch snel overheen, vo oral o ok o m d at deze helderheid verdeeld wordt over een groot oppervlak.

157 Messier-nummers Roy K eeris dekt, m aar M essier heeft deze 14 jaar later zelf opnieuw ontdekt. De nevel is vrij helder (m agnitude 6,3) en is dus m et een verrekijker al te vinden in de W aterm an. Zoek hem dus op in de herfst. XY Del \ Sge Sï o. N G C -n um m er: 1952 T y p e : Planetaire nevel S te rre n b e e ld : Stier Rechte klim m ing : 5h 31,5m D eclinatie : H e ld e rh e id : Doorsnede : Afstand : M ' M agnitude 8,8 6 x lichtjaar N G C -n um m er: 7089 T y p e : Bolvorm ige sterrenhoop S terre nbeeld : W aterm an Rechte klim m ing : 21 h 30,9m D eclina tie: ' Helderheid : M agnitude 6,3 D o o rsn e d e : 8,2' Afstand : lichtjaar M3 M 2 is een b o lv o rm ig e s te rre n h o o p d a t een beetje een elliptische vorm heeft. Hij is o ng e ve er 150 lichtja ar in doorsnee en is vrij com pact. Hij bestaat uit sterren, m aar deze kun je pas gaan onderscheiden vanaf een 15 cm kijker. M2 w erd doo r M araldi in 1746 ont- J w UniVersum (

158 Deze bolhoop sta at in Jachthonden en is na M 13 de m ooiste bolvorm ige sterrenhoop aan de noordelijke hem el. Ook in M3 kunnen er pas sterren opgelost worden vanaf een kijker met een diam eter van 15 cm. M3 bevat naar schatting een half m iljoen sterren, waarvan er veel veranderlijk zijn. M essier heeft d it object o n t dekt op 3 m aart W aarschijnlijk is dat het m om ent gew eest dat M essier besloot om system atisch alle objecten op te gaan zoeken en te num m eren. O ok dit object is niet m oeilijk te vinden m et een helderheid van m agnitude 6,4. Hij sta at e chte r niet in de b uurt van heldere sterren. o n g e v e e r v a n m a g n itu d e 1 1. De Z w its e r C héseaux heeft M4 ontdekt in \ N G C -num m er: 6121 Type : Bolvorm ige sterrenhoop S te rre n b e e ld : Schorpioen Rechte klimm ing : 16h 20,6m D e clin a tie : Helderheid : Doorsnede : A fs ta n d : M agnitude 5,9 14' 9500 lichtjaar N G C -n um m er: 5272 T y p e : Bolvorm ige sterrenhoop S te rre n b e e ld : Jachthonden Rechte klim m ing : 13h 39,9m D e clin a tie : Helderheid : D o o rsn e d e : A fs ta n d : ' M agnitude 6, lichtjaar advertentie M4 A lw eer een bolvorm ige sterrenhoop, dit keer in Schorpioen. Hij staat m inder dan twee graden ten westen van A ntares en is m et een verrekijker wel te vinden. Helaas komt de schorpioen vanuit Nederland gezien niet ver boven de horizon uit. O m hem goed w aar te kunnen nemen, moet je dus eigenlijk n a a r e en z u i d e lijk e r la n d toe gaan. A l m et een 7,5 cm te le sco o p zijn er losse ste r ren te z ie n. D it object lijkt dan ook veel op een open s te rre n h o o p. De h e ld e rs te z ijn

159 LA\/ allerlei C D Voor de jongere JW G -leden is dit een com pleet nieuwe rubriek. De w at m eer doorgew interde JW G er kan zich m isschien herinneren dat er ooit in een grijs verleden eens zon rubriek was. W el, ik heb z e lf e e n s zitte n b la d e re n in de U n iv e rs u m s va n de a fg e lo p e n ja re n, en de laatste kwam ik tegen in UV-4 van 1995! Het w erd dus hoog tijd w eer eens nieuw leven in deze rubriek te blazen UVO allerlei is een bladzijde waarbij jullie bepalen w at er in komt. Dus als je eens een keer een leuk klein stripje tegenkom t over een ruim- te m a n n e tje, je h eb t heel m ooi (of ju is t heel eng) gedroom d o ver ve rre onbekende w e re l den of je hebt andere leuke dingen waarvan jij zegt: N ou, d at is m isschien w el leuk vo o r in m ijn clubblad!, dan m oet je m aar een m ooie tekening m aken, de krant gaan verknippen of een leuk verhaal over die droom opschrijven en opsturen. Of m isschien krijg je zom aar zelf een idee voor een stripje of tekening. Ook opsturen! O ok kun je als je iets hebt dat je wil verkopen, of juist heel graag wil schrijven. Dan zullen we bij de redactie e rvo o r zo rg en d at heel jo n g ste rre n ku n d ig Nederland kan lezen w at jij wil vertellen. Deze keer zijn er naar aanleiding van het verhaal van Bas H outkam p o ver U FO s een aantal tekeningen binnen gekomen. De eerste is van Paul Perdijk uit Laren. Op school m aakte hij een m ooie kleurentekening. Helaas kunnen we hem slechts in zw art-w it afdrukken, m aar de tekening w ordt er niet m inder mooi op! Het lijkt net o f deze m eneer o f m evrouw helemaal niet blij kijkt. Maar m isschien is het wel zo dat deze wezens juist lachen als ze er zo uitzien. De tweede tekening is van Corijn Kam erling uit Schoonhoven. Hij is 11 ja a r en h eeft via een geheim e radiobron contact gekregen m et M arsbew oners. M ars blijkt nam elijk een holle kern te hebben. Deze kern is uniek! De M arsman hiernaast is dan ook een van de vele M arsm annen die daar leven. Overal vliegen u.f.os (voor de M arsm annen zelf natuurlijk i.f.o.s). Deze kolonie zal niet snel ontdekt worden. Om te vieren dat de JW G dit jaar 30 jaar bestaat, w ordt er een bus tour georganiseerd. Deze bus zal dan langs verschillende sterrenwachten rijden om daar w aar te nemen. Als je m eer inform atie wil over deze bustocht bel dan naar M arloes M ulders: Martijn Hordijk:

160 s ' "W e m oeten door w aarnem ingen uit de w erkelijkheid tot inzicht kom en hoe de wereld functioneert. Deze uitspraak w ordt door veel w etenschappers gezien als de basis van de moderne w etenschap. Nu m oet je bij m oderne w etenschap niet alleen denken aan de afgelopen 50 jaar. Nee, het w as nam elijk rond 1600 dat deze uitspraak gedaan werd. Die persoon w erd vooral bekend om w at hij enkele jaren later deed: Hij keek s nachts door een telescoop naar de hemel. H et is (uiteraard): a au leo C \ o \ \ i l e i De e e rs te ja re n G alileo w erd geboren op 15 februari 1564 in Pisa. Zijn vader heette Vinvenzo en w as m uzikant. Toen hij 10 jaar w as verhuisden ze echter n a a r F lo re n ce, w a a r hij in een k lo o s te r zijn b asisschool deed. Op 17 ja rig e le e ftijd ging G alileo naar Pisa, w aar hij begon m et een studie geneeskunde. Van w iskunde had hij toen nog nauw elijks iets geleerd. Het verhaal gaat dat hij in een kerk naar een slingerende lamp zat te kijken. Toen bedacht hij plotseling dat de tijd die de lamp nodig had om één keer heen en w eer te slingeren, even lang duurde w anneer je het touw langer of korter zou maken. Toen hij niet lang daarna een les had gevolgd over geom etrie, w as zijn nieuwsgierigheid naar wis- en natuurkundige verschijnselen volledig aanwezig. Hij verw isselde de m edicijnen voor de liniaal en begon aan een studie wiskunde. Hij kreeg echter niet de kans om deze studie af te sluiten om dat in 1585 het geld op was. Dus ging G alileo in 1586 terug naar Florence, waar hij een onderzoek deed aan de hydrostatische balans. Hiermee werd hij binnen Italië op slag beroem d. Zijn volgende ontdekking gooide echte r e en h e le th e o rie o v e rb o o rd. A ls e e rs te m ens onderzoch t hij de snelheden w aarm ee voorwerpen vallen. T ot dan toe nam men aan dat zware voorwerpen sneller vielen dan lichte, iets w at Aristoteles had beweerd. G alileo to on de echter aan dat (als er geen luchtweerstand is) alle voorw erpen even hard naar beneden vallen. O verigens is de legende dat hij dat aantoonde door ballen vanaf de scheve toren van Pisa te gooien w aarschijnlijk niet waar. In 1592 verhuisde hij naar Padua w aar hij de kom ende 18 jaar zou wonen. ucsterrenkunde Ruben van M oppes J u p ite rm a a n tje s De belangrijkste ontwikkelingen van Galileo in Padua vinden plaats aan het eind van die 18 jaar. In 1609 laat hij in Venetië het Italiaanse vo lk kennis m aken m et de pas uitgevonden telescoop. H et was een zeer eenvoudig kijkertje (van de kwaliteit van een huidig speelgoedkijkertje) dat niet m eer dan drie keer vergrootte. Eenm aal terug in Padua lukte het hem vrij eenvoudig om de vergroting op te schroeven naar 32. Aan het eind van dat ja a r begon hij m et w a a rn e m in g e n aan de h em el. O p 8 ja n u a ri 1610 deed hij m isschien wel de beroem dste w aarn e m ing uit de g e sch ie d e n is. H et object w aar hij naar keek w as Jupiter. En niet alleen Jupiter: er bleken nog vier kleine stipjes te zijn. De vo lg e n d e d agen v e rp la a ts te n de stip je s zich. Hierm ee had G alileo als eerste m ens een bewijs dat niet alle hem ellicham en om de aarde heen draaien. U ite ra a rd had N ic o la s C o p e rn ic u s d at al in 1543 v e rko n d ig d, m aar hij kon het op geen e n ke le m a n ie r hard m ake n. H oew el G a lile o altijd al C opernicus gesteund had, w as hij zo verstandig om dat niet in het openbaar te verkondigen. In die tijd kon je als ketter (dan volgde je niet de kerkelijke leer) verbrand worden. Bovendien w as G alileo bang om voor gek verklaard te worden. Dat bleek al uit een brief die hij in 1597 naar Johannes Kepler stuurde. Na de ontdekking van de Jupiterm aantjes kwam hij er echter wél voor uit. Om een zo groot m ogelijk publiek te kunnen bereiken, besloot hij om zijn o n td e kkin g in de Ita lia a n se v o lksta a l te publice re n, en niet in het L atijn, w a t w e te n schappers normaal gesproken deden. Toen hij e chte r o ok de kerk p ro b e e rd e te overtuig en stuitte hij op verzet. In 1611 was hij nam elijk in Rome. De kerkelijken beweerden echter dat hij bepaald e d in gen m et zijn te le sco o p gedaan had en dat de m aantjes helem aal niet bestonden. O ok de s c h ijn g e s ta lte n van V enus die Galileo hen liet zien werden afgedaan als een trucje. C o n flic t m e t d e k e rk V a n h e t g e w o n e v o lk k re e g h ij d o o r z ijn Italiaanse publikatie echter wel steun. De geleerden die de leer van Aristoteles ve rko ndigden w as dit n atu urlijk een doorn in h e t o og. Om hun e ig e n g e z ic h t te re d d e n,

161 Gallileo Gallilei besloten ze om hun krachten te bundelen. Zij klopten toen aan bij de katholieke kerk (toen wereldleidend. ook in de politiek) en vroegen of het hele Copernicaanse systeem verboden kon worden. Galileo ging er tegen in door te stellen d a t a lle s w at in de bijbel sta at n ie t le tte rlijk moet worden opgevat, iets dat door de kerk wel duidelijk gem aakt werd. De kerk moest nog een argum ent laten lopen.. De eigen astronom en b eve stigden G a lile os o ntdekkingen nam elijk. O ndanks dat lukte het hem niet om de geestelijke leiders te overtuigen van het belang van zijn ontdekkingen voor de wetenschap. De kerk w as nam elijk bang dat er een schandaal zou ontstaan en verbood het C opernicaanse syste em o ffic ie e l op 5 m a a rt A lle e n het w e re ld b e e ld van P tolern ae us en A ris to te le s (m et de aarde dus als m iddelpunt van het heelal) m ocht nog verkondigd worden. Bovendien w as het verboden om boeken te lezen waarin stond d at de aarde om de zon draait. Na zeven jaar veranderde de situatie enigszins. De paus werd ernstig ziek. Als opvolger werd een g oe de vriend en ve rd e d ig e r van G alileo benoem d, Urbanus VIII. En hij was niet alleen een goede vriend, m aar ook nog eens w iskundige. G alileo ging meteen naar hem toe en probeerde om de C opernicaanse leer van de verboden lijst af te krijgen. Dit lukte echter niet helemaal. Wat hij va n a f d at m om ent w el m ocht, w as de tw ee w ereldbeelden vergelijken. Dat m oest e chte r gebeuren m e t e e n n e u tra a l s ta n d p u n t. Bovendien m oest zijn slotconclusie zijn dat geen m ens ooit kon achterhalen hoe het heelal werkte. Galileo ging aan het w erk en in 1632 voltooide hij zijn boek Dialoog over de tw ee voornaam ste w ereldstelsels. Nadat de paus het boek had goedgekeurd, verscheen het al snel in de rest van Europa. En overal werd het gezien als een literair en filosofis c h m e e s te rw e rk. En h o e w e l Galileo dus netjes onpartijdig gebleven was, las iedereen precies wat hij w ilde d at er gelezen w erd: dat het Copernicaanse systeem de juiste w as. O ok in R om e m erkten ze w at hèt boek te weeg had gebracht. De in q u isitie (de k e rke lijke re ch t bank) verweet Urbanus VIII om zijn beslissing en vond dat G alileo indirect to ch de C o p e rn ic a a n s e leer had v e rko n d ig d, w a t im m e rs nog steeds verboden was. In fe b ru a ri 1633 w erd G alileo, die inm iddels problem en begon te krijgen m et zijn g e zo n d heid, vooral zijn zicht werd slechter, daarom opnieuw naar Rome gehaald. Toch w aren ze ook daar inm iddels verdeeld over de zaak. En hoewel het er in het begin gunstig voor Galileo uit zag, werd op 16 juni besloten dat hij gestraft m o e s t w o rd e n. Z e s d a g e n la te r w e rd hij gedwongen om de hele Copernicaanse leer af te zweren, te verwensen en te vervloeken als dw aalheden van de gangbare, kerkelijke, theorieën. T evens w erd hij veroordeeld tot levenslang gevangenschap. De paus m aakte van dit laatste echter huisarrest. In huisarrest, in een landhuis in de buurt van Florence, w erkte hij echter in het geheim door aan zijn werk, hoewel hij in 1637 inm iddels helem aal blind was. In 1638 lukte het een van zijn leerlingen om zijn w erk (G e sp re kke n en w iskundig e ste llin ge n over twee nieuwe wetenschappen) het huis en het land uit te sm okkelen, waarna het in Leiden voor het eerst werd gedrukt. De laatste jaren van zijn leven deed hij o.a. nog berekeningen aan slingers. Aan de hand hiervan lukte het C hristiaan H uygens in 1656 om het eerste slingeruurwerk te maken. Op 8 januari, 32 ja a r na zijn belangrijkste waarnem ing, overleed G alileo het landhuis.

162 Verenigingsnieuw s AKTIVITEITE- NAGENDA V olkssterrenw achten Onderslaande volkssterrenwachten zijn aangesloten bijdevereniging LSV. de Landelijke Samenwerkende Volkssterrenwachten, Voor m eer Informatie en adressen: LSV-Bureau Zonnenburg NL Utrecht Tel.: Fax: B ussloo, te Bussloo Open: vrijdag uur. C opernicus, Haarlem Open: vrijdag en zaterdagmiddag om uur. Corona Borealis. Dieren Open: vrijdag uur. Planetron. Dwingeloo Open; dins- en donderdag uur. Planetarium : dagelijks uur. Fryslan. Burgum Open: vrijdag uur. H alley, Heesch Open: elke 1e vrijdag en zondag om van de maand. Ommen Nutssterrenwacht. Ommen Open: zaterdag uur. Phoenix, Lochem Open: zaterdag vanaf uur. Rijswijk. Rijswijk Open: Elke eerste en derde vrijdag van de maand vanaf uur. Saturnus, Heerhugowaard Open: Elke zaterdagmiddag van uur. Waarnemen: 3 avonden per maand op afspraak. Laatste zondag van de maand: Sterrenkunde- ruimtevaartlezing. Schrieversheide. Heerlen Open: dinsdag t/m vrijdag en dinsdag-en vrijdagavond van en zondag V erslag van de LB C h a rle s R o e lo fsz O p za te rd a g 19 a pril w as e r w e e r de ja a rlijk s e L a n d e lijk e B ije e n k o m s t, d it keer gehouden in D ienstencentrum De B a rkel te U tre ch t. De d ag w e rd g e o p e n d m et e e n p ra a tje va n p ro fe s s o r Van W oerden. Tijdens dat p ra atje kon je a lle s h o re n o v e r s te rr e n s te ls e ls. Nadat hij bedankt w as en applaus had gekregen, w as het pauze. In de pauze kon je van alle s doen. Je kon b ijv o o r b e e ld p e p e rm u n t - d ro p d a m m e n o f g e n ie te n van het h eerlijke vo ed sel uit het JW G ca fé. Er w a s o o k w e e r een ve rko o p sta n d w aar je bro chure s, p oste rs, de beruchte J W G -s p rin g s c h ijfje s / c o m p u te rp ro g ra m m a 's en n o g v e e l m eer kon kopen. Je kon natuurlijk ook gaan zitten praten over sterrenkunde of ie ts a n d e rs m e t a n d e re J W G 'e rs. H ie rvo o r w aren n am e lijk co m fo rta b e le stoelen aanwezig. Na de pauze w as het w e e r tijd v o o r e e n p ra a tje, d itm a a l gehouden door M aarten Kleinhans. Hij ging alleen vlak voordat het praatje zou beginnen snel weg, w aarop iem and (die w el erg veel op M aarten leek) verm om d als holbew oner terugkw am. Hierbij werd hij b e g e le id d o o r sp a n n e n d e m uzie k. De holbew oner begon toen zijn praatje te houden o ve r hoe zij, in de p rehistorie, nou aan sterrenkunde deden. O ok "M aarten" kreeg een hartelijk applaus, g e v o lg d d o o r e e n n ie u w e g e z e llig e pauze. Daarna ging Alfard Jansen over n e v e ls en s te rre n h o p e n e e n p ra a tje h o u d e n. D it w e rd g e v o lg d d o o r de g e b r u ik e lijk e k a m p e n p r e s e n ta tie. A angezien het ouderenkam p al vol zat, w erd er alleen over het jongerenkam p gesproken. H iervoor w erd iedereen die w e l e e n s m ee w a s g e w e e s t op Jo ka n a a r v o re n g e h a a ld om er ie ts le u ks over te vertellen. H e la a s w a s de LB h ie rn a a fg e lo p e n. M et een fijn gevoel ging iedereen weer huisw aarts. B e lg is c h N e d e rla n d s W in te r Astronom ischkam p (BeNeWAK) Je h e b t h et o n g e tw ijfe ld al m eerd ere keren gelezen, dit jaar viert de JW G zijn 30 jarig bestaan. Het Jubileum jaar wordt a fgeslote n m et een kam p. Sam en met de Belgische soortgenoot van de JWG, de J V S (J o n g e re n V e re n ig in g v o o r Sterrenkunde) sluiten we het jaar af. Het ka m p is v a n 27 d e c e m b e r t o t 30 d e ce m b e r in de Belgische Ardennen, in het plaatsje A brefontain, nabij Vielsalm. Dit ligt in het noorden van de Belgische p ro vin cie Luxe m b urg. O p het m om ent dat ik dit schrijf is nog niet alles bekend. W el bekend is dat er m aar een beperkt a a n ta l p la a ts e n z ijn, de p e rio d e (zie boven) en dat de kam pprijs m axim aal f 67,50 zal zijn. De kam pprijs is in ieder geval inclusief de reis in België, het verblijf, een excursie etc. O ok is nu al wel bekend dat iedereen vanaf 12 jaar mee kan. Voor m eer inform atie of opgave, kun je terecht bij: Peije van Klooster, P altzerw eg C L Den D older, Nieuwe jaarindeling UniVersum: Vorig jaar is op de ALV besloten om het aantal U niversum s terug te brengen van 6 n a a r 5. In p la a ts d a a rva n w e rd het z o m e rn u m m e r (d e v o rig e ) e x tra d ik. Om dat in het begin besloten was dat UV- 4 het zom ernum m er zou w orden, is de verdeling van de U n ive rsu m s door het jaar heen niet m eer goed. Om dit op te lo sse n, is b e slo te n om va n a f vo lg end jaar UV-3 "zom ernum m er te laten zijn. Je kunt de U niversum s volgend jaar op de volgende tijdstippen verwachten: U V-1: tw eede helft januari UV-2: begin april UV-3: half juni (48 blz.) UV-4: begin septem ber UV-5: begin novem ber

163 a w u 9 i n 2 Q n i Q i n 9 i 9 V Sim on Stevin, Hoeven A angezien d it zou betekenen dat er nu e e n h e le tijd g e e n U n iv e rs u m m e e r komt, is de bedoeling dat UV-1'98 eerder bij je in de bus ligt. De redactie *«* VACATURE De p u b lico m z o e k t: E n th o u s ia s te, nieuwe com m issieleden! W aarom bestaat er een publicom? W at doet de publicom? - De publiciteitscom m issie is in het leven geroepen om m eer m ensen op de hoogte te brengen van: 1) het bestaan van de JW G en 2) van de aktiviteiten die de JW G organiseerd. Im m e rs, als de m ensen w eten d at de JW G bestaat, dan kunnen ze eventueel o o k nog e e n s lid w o rd e n, o f in ie d e r geval m ee doen aan een aktiviteit. - De Publicom doet veel dingen alhoewel jullie er w aarschijnlijk niet al te veel van m erken. Om te beginnen sturen w e bij haast alle aktiviteiten persberichten naar kranten en radiostations (ooit op de radio g e w e e s t? K om b ij de p u b lic o m en je k o m t g e g a ra n d e e rd e e n k e e r op de radio..) V e rd e r p ro bere n we via ve re n ig in g e n, scholen en bibliotheken de JW G bekend e r te m aken. Dit ja a r hebben w e een tentoonstelling gebouw d voor de bibliotheken. V o lgend ja a r w ordt ie verhuurd aan de bibliotheken w aardoor we zowel bekender worden en bovendien komt er w eer w at geld binnen.. Doordat de publicom op zoveel terreinen aktief is, is m eedoen en denken eenheel gevarieerde taak. V oor m eer inform atie bel mij een keertje op! M arloes Mulders: VACATURE Het JW G -bestuur vraagt... - een enthousiaste secretaris H e la a s ka n ik v a n w e g e m ijn d ru k k e w erkzaam heden om trent mijn baan mijn functie als secretaris niet m eer (voor mijn g evo el) naar behoren u ito e fe n e n. W el b e n ik m ij a a n h e t b e z in n e n op een andere functie binnen de JWG. W elke JW G er wil, m et een inwerkperio- de uiteraard, deze functie, van mij overnemen? Als je het leuk vindt om te organiseren, wel zin hebt om m ee te beslissen over de activiteiten die de JW G organiseert en w at ervaring in bestuurstaken wil krijg en. dan m o e t je m a a r e e n s c o n ta c t opnem en m et mij of iem and anders van het hoofdbestuur. Maarten Butter, secretaris Verhuisbericht! D e la n d e lijk p e n n in g m e e s te r, M a rcel Vonk, gaat per eind oktober verhuizen. E en n ie u w a d re s is nog n ie t b e k e n d m aar men wordt verzocht om vanaf dan post, zo a ls d eclara ties, te stu re n naar Z onnenburg 2, 3512 N L U trecht. Het nieuwe adres w ordt zo spoedig m ogelijk bekend gem aakt. *** Nieuwe contactpersoon LEO Sinds kort is er in de afdelinginhg Leiden en o m g e v in g een nieuw contactpersoon. Zijn naam is W outer Steenbeek.Hij neem t de functie over van Luuk van den Oever, die het nu te druk krijgt met nevenwerkzaam heden. Dus voor al je vragen over de afdeling LEO kun je vanaf nu terecht bij: W o u te r S teenbeek B e p p ie N o o ystra a t SV Leiden *** Opan: dinsdag t/m zaterdag uur, Sonnenborgh, Utrecnt Rondleiding vrijdag vanal uur Vooral tel. opgeven Tw eelingen, Spijkenisse Open: vrijdag vanal uur. Tw ente. Lattrop Open: dinsdag t/m zondag uur dinsdag-en donderdagavond Meer informatie tol Vesta Oostzaan Open: vrijdag voor rondleiding. Nijmegen. Nijmegen Open: elke eerste vrijdag van de maand vanal uur De Jager, De koog Open bij helder weer: donderdag vanal uur. van te voren bellen. Tel.: Jan Paagman, Asten Open: Zaterdag bij Eerste Kwartier Maan. Phillipus Lansbergen,Middelburg Open: Elke vri dagavomnd vanal uur. Strabrecht Geldrop Open: Dinsdag bij Eerste Kwartier Maan uur Zondag 5 o k to b e r zal de landelijke wetenschapsdag plaats vinden. Er zijn op die dag, door het hele land heel wat sterrenw achten open. Ga dus gerust langs bij de sterrenwacht bij jou in de buurt!

164 VragenRubriek Hallo puzzelvrienden en vriendinnen, hier is de nieuwe vragenrubriek weer. Helaas, helaas, de puzzels zijn door problemen met de computer weer niet zonder kleerscheuren door de lay-out gekomen de vorige keer. Deze keer heeft Sonja Pensom uit Amsterdam de Mega-sterrenstreper gemaakt. Heel hartelijk bedankt hiervoor!! Veel succes met het maken van de vragen. De juiste antwoorden van de vorige keer: Boötes-Buitenbeentje Achtersteven is het enige wat vertaald naar het Latijn niet met een A begint. Pluto is geen binnenplaneet (binnen de planetoide-gor- del). C haron is niet door W illiam Herschell ontdekt. Eskim o is geen M essierobject, de rest van de nevels wel. Ram staat los van het rijtje van andere sterrenbeelden van de dierenriem. Serpens is het enige sterrenbeeld w aar geen ster is voorkomt van rond m agnitude 0. Het woord dat gevonden moest worden was: P a rse c Invul-UFO Aquarius is de Latijnse naam voor W aterm an. Het spectrum zie je door een prisma. C is het chem isch sym bool voor koolstof. Neptunus staat ongeveer dertig AE van de zon. Het centrum van de m elkweg ligt richting Schutter. Bij het begin van de w inter staat de zon in het winterpunt. De Cirrusnevel in de Zwaan w ordt ook wel Sluiernevel genoemd. Sirius is de helderste ster van de winterzeshoek. Na dat je de antwoorden goed had ingevuld stond er van boven-naar-beneden: A rc tu ru s Sterrenstreper Als je alle woorden hebt weggestreept en je leest van links naar rechts dan krijg je de naam van de volgende astronom ische term: M a rs Virao-vraaen 1. Goed 2. Het Am erikaanse Apollo-project had als doel om de eerste m ens op de m aan te zetten. 3. Goed 4. De eerste letter van het G riekse alfabet is de alfa. (a) 5. Fout: de Ringnevel staat in het sterrenbeeld Lier 6. Titan is de enige grote maan in ons zonnestelsel die rechtsom draait. 7. Fout; Uranus stond in Tweelingen 8. De helderste periodieke kom eet is Halley (een maal per 76 jaar kom t deze langs de aarde). 9. Goed 10. Isaac is de voornaam van Newton.

165 voor Jongeren En dan nu de nieuwe vragen: patrick de ROO Invul-U FQ Beantwoordt de vragen en vul de antwoorden bij de cijfers in, als je alles hebt ingevuld staat verticaal de naam van een verkenningsvoertuig. 1. W elke planeet is even groot als de Aarde? 2. In w elk sterrenbeeld staat de ster Beteigeuze? 3. Hoe heet de helderste ster van het sterrenbeeld Kleine Hond? \ / 4. G eef een andere naam voor dam pkring? Hoe w ordt een meteoor, die uit de Stier lijkt te komen, genoem d? I l I l 6. W at voor kleur heeft een ster met spectraaltype KO? L _ 7. Een andere naam voor Ecliptica? _ ^ 8. Hoe heet het kleinste M ars-m aantje? 9. W at is de Latijnse naam voor Schorpioen Boötes - Buitenbeentje Jupiter N eptunus Pluto Saturnus Uranus (As) Ram W alvis Kam eleon Eenhoorn W olf (Diersoort) Jupiter N eptunus Pluto Saturnus Uranus (Dichtheid) Cassini Synnott Herschell Huygens Dolfuss (Ontdekker) Circinus Ibra Sextans Pyxis O ctans (W aarvoor gebruikt?) ed posterior Regulus Denebola Algieba Subra (Sterrenbeeld) S tofw olk Androm edanevel Pleiaden Ringnevel Krabnevel (Nevelsoort) [ ] Virgo - Vragen 1. W elk voorvoegsel betekent miljoen? 2. W at is de Latijnse naam voor zee? 3. Het chem ische sym bool voor IJzer is Fe. goed/fout 4. W at is een ander woord voor universum? 5. De oudste objecten in ons sterrenstelsel zijn planetaire nevels, goed/fout 6. Hoe werden planeten vroeger ook wel genoemd? 7. De Utrechtse sterrenw acht heet Zonneburght. goed/fout 8. O p grond w aarvan classificeerde Hubble in 1925 de verschillende typen sterrenstelsels? 9. De beeldscherpte bij het waarnem en met een kijker w ordt seeing genoemd, goed/fout 10. Hoe heet 1/60ste graad boogm inuut? 11. C astor en Pollux staan in het sterrenbeeld tw eelingen goed/fout 12. W at is de Nederlandse benam ing van Mare Imbrium? Stuur je antwoorden het liefst zo snel mogelijk, m aar vóór 30 novem ber naar: P a tric k d e R o o, v a n S lin g e la n d ts tra a t 99, 2582 X K D en H aag P.S. Suggesties en/of ideeën voor de vragenrubriek zijn ook welkom! Vergeet NIET je naam, adres, woonplaats, geboortedatum en telefoonnummer er bij te schrijven. Veel succes met het maken van de vragen, Tot de volgende keer.

166 3 e eig eia *H om e.- T ^ ag e o p i n t e r n e t (2 ) m i c l \ i e l B r e n f j ë n s In de vorige UniVersum heb je kunnen lezen wat je ongeveer m et internet kunt doen en hoe je er gebruik van kunt m aken. Het belangrijkste was echter een m anier om zelf een pagina op internet te kunnen zetten, m et een aantal aardigheidjes hoe je je pagina w at m ooier of opvallender kunt m aken. Er is nog iets wat je moet kunnen: zorgen dat andere m ensen jouw internetpagina kunnen bekijken. Pak UV-4 er nog m aar even bij, w ant hier is het vervolg. heleboel van kunt leren is de pagina van de Dutch Meteor Society (DMS). Je kunt die pagina vinden via mijn eigen pagina ( w w.fys.ruu.nl/~brentjen). O p de JW G -p a g in a kun je zien hoe een goed a chte r grondje er uit ziet. Het adres van de JW G -pagina is: g/jw g_hom e.htm l B e re ik b a a r v o o r a n d e re n... Om je pagina ook w erkelijk bereikbaar vo or anderen te maken m oet je nu nog m aar één ding doen: Je moet je pagina op de com puter van je "provider" zetten. Dat is de com puter w aar je naar toe moet bellen als je internet op wilt. Dat doe je m et een program m a genaam d FTP'. Als a lle s goed gaat, zie je dan aan de lin ke rka n t van het scherm w elke bestanden er op je eigen com puter staan en aan de rechterkant w elke bestanden er op de provider staan. Je moet dan alle bestanden die nodig zijn voor je Hom e-page naar de provider kopiëren. Dat zijn dus: * je.htm bestanden met daarin de text van je pagina s. * alle plaatjes die je gebruikt. M e e s ta l m o e t je b e la n g rijk s te p a g in a "H o m e.h tm l", "index.htm l", "index.htm " of iets dergelijk heten, de vo l gende keer d a t je Internet g aa t bekijken, kun je w a a r sch ijn lijk je pagina laden door de iets d erg e lijks in de bovenste regel van je browser in te typen: A A M _V A N _JE _P R O V ID E R /~JE _G E B R U IK E R S - NAAM/index.htm (vergelijk ook de voorbeelden in het kader) Een andere, m akkelijkere, m anier om m ooie pagina s te maken, is het gebruiken van een HTML-editor. Dat is een so ort te xtve rw e rke r/ te kenpro gram m a w aarin je zelf je pagina kunt te kenen en typ en. H et p rogram m a m aakt dan z e lf de HTM L-codes voor je. W aarom dan m oeilijk doen als het ook m akkelijk kan? W elnu, als je snapt, hoe iets op de m oeilijke m anier in elkaar zit, heb je veel m inder problem en als er eens een keer iets op de m akkelijke m anier niet precies gaat zoals je wilt. Tot slot wens ik jullie veel succes in het m aken van je eigen pagina's. Als je een m ooie pagina gem aakt hebt, la a t h e t d a n e v e n w e te n (m ijn a d re s s ta a t op de Adressenpagina), dan m aak ik een link naar je vanaf mijn pagina. advertentie Als alles goed is gegaan verschijnt nu je eigen pagina in je w eb-brow ser. Iedereen kan jouw pagina nu op deze m anier bekijken. E r is m e e r W at ik je nu heb verteld is natuurlijk nog lang niet alles, wat er te weten is over HTM L-pagina s. De beste manier om nieuwe trucjes te leren is het bekijken van de HTMLtext van pagina's die je mooi vindt. Dat kan door die pagina op te zoeken en vervolgens in een of ander menu van je browser een o p d ra c h t "v ie w d o c u m e n t s o u rc e te g e v e n. O p die m a n ie r kun je z ie n hoe a n d e re n hun p a g in a s m ooi maken. Een van de m eest professionele pagina's, w a a r je een sportief, uitdagend, ondernemend v o o r m e o r m lo rm a lrtr o v e r {ludi*m D Q cli kht)(jdn IK 3M 8924CU o f s c h il) f n a a r U n iv e rs ite it T w enle, B u ro d u S lu d iflv o o rlic h ltn g, Antwoordnummer 343. TWO V B E n schede \ Igoon p o tn o o el ptovkenl

167 Gallerie *Waco* Exposé van ingezonden waarnemingen van JWG-ers onder redactie van de Waarneemcommissie (Waco) Roy Keeris V an Jo ë l-joris B u ite r uit S ta d ska n a l o n tvin g ik een a a n ta l fra a ie w a a rnem ingen. A lle re e rst e en fo to van de tro u w e w a c h te r van d e w in te rh e m e l, O rion. N et boven de boom is zijn g o rdel zic h tb a a r en h e t zw a a rd en benen van d e h e rd e r p rik k e n d o o r d e ta k k e n heen. A a n d e re ch te rka n t van d e foto is de boog van O rio n te z ie n : een rijtje s te rre n d a t v e rtik a a l n a a r b e n e d e n lo o p t. D e fo to is 2 5 se c o n d e n b e lich t, w a a rd o o r de sterren net als stre e p je s te z ie n z ijn. D it k o m t d o o r d e d ra a iin g v a n d e A a rd e. M e e sta l kun e m a xim a a l 2 0 se co n d e n b e lichten om d e sterren als stippen af te b e e l d e n, in d e b u u rt van d e p o o lste r w a t m eer. foto Hale-Bopp d e kern p rijkt een ster. R e c h ts is d e W -v o rm v a n h e t s te rre n b e e ld C a ssio p e ia te herkennen. Let o o k o p de d u b b e le o p e n ste rre n h o o p die m ooi m e e g e fo to g ra fe e rd is (ie ts lin k s en bove n h e t m id d e n ). D e fo to is 10 s e c o n d e n b e lic h t o p e e n A S A kleurenfilm. E r w erd een 5 5 m m f/2,2 lens gebruikt. foto Orion N o rm a a l lijke n d e b o m e n en h u ize n s nach ts donker. M a a r als je een foto lang belicht, dan zie je o p de foto d a t ze m eestal een g e le kleur h e bben. D it kom t o m d a t ze een b e e tje licht van de s tra a tla n ta a rn s w eerka a tse n, w a t je m eestal nie t o p v a lt a ls je b u ite n s ta a t. A ls je een foto lang b e lich t, kan d ie kle u r op de fo to h e e l fel w o rd e n. D it kan h e le le u k e e ffe c te n g e v e n, m a a r p a s op d a t e r n iet een té lich t o b je c t in beeld staat. Z e k e r geen stra a tla n ta a rn. Z o zie je m a a r w e e r d a t e r m e t een sp ie g elre - fle x-cam e ra heel w a t te fo to g ra fe re n va lt. En d a a rv o o r heb je lang niet a ltijd d ure a p p a ra tu u r (n o g n ie t e e n s e e n te le s c o o p ) v o o r n o d ig. G e w o o n e en c a m e ra e rg e n s s te v ig o p ste lle n en open zetten die lens! A ls je o o k le u k e w a a r n e m e n in g e n h e b t? S ch room je n iet en stu u r ze op! W ij w ille n ze graag zie n. H et a d re s is: W a a rn e e m co m m issie p/a R oy K eeris W arande ZL Z eist A ls je ze te ru g g e stu u rd w ilt h e b ben, m o e tje het e r even bij verm elden. Een a n d e re w a a rn e m in g van Jo ë l-jo ris is een foto van o n ze w e lb e ke ke n kom eet H ale-b opp. O p het o rg ineel zijn tw ee sta a rten zichtbaar: de w itte s to fs ta a rt (links) e n d e b la u w e g a ssta a rt (n a a r boven g e rich t). In de stofstaart. net boven

168 Met de kijker op jacht... Martijn Hordijk De w interm aanden gaan w eer kom en. Dit betekend lange nachten, veel (heel veel) kou en ongelofelijk heldere nachten. In de veronderstelling dat jullie dankzij deze rubriek al wat wegwijs zijn gemaakt aan de hemel, ga ik dit nog een beetje uitbreiden. Er staan nam elijk tussen de circum polaire sterrenbeelden een aantal heel interessante, die zeker de moeite van het doorzoeken waard zijn. Maar always save the best for last, dus beginnen we wat dichter bij huis. In d e herfstm a a n d e n is o ns zo n n e ste lse l w e e r erg goed ve rte g e n w o o rd ig d. In se p te m b e r zijn Jupiter, U ranus en N eptunus nog te zien in de S te e n b o k en d e S chutter. Z e zijn h e t g rootste deel van de avo n d en nacht te zien. D e positie van d e planeten staan h ie r aangegeven. D e pla nete n staan alle drie tege n d e e clip tica aan. H e t m o e t n iet m oeilijk zijn ze m et een v e rre kijke r te vinden. J u p ite r is z o g e v o n d e n. D e p la n e e t U ra n u s sta a t d a a r ie ts lin ks onder. A ls je v a n u it Ju p ite r n a a r lin ks o n d e r g a a t zie je in je b e e ldve ld drie ste rre n die in de vo rm van een d rie h o e k staan. D e p u n t van d it d rie h o e kje w ijst n a a r d e planeet toe. A ls je d e p u n t vo lg t en een heel klein b e e t je n a a r o n d e r b ew e egt, zie je een gro en ste rre tje in je b e e ld v e ld. D it is d e p la n e e t U ranus. O m v a n u it U ra n u s n a a r N e p tu n u s te g a a n is o ok n ie t zo m oeilijk. D eze p la neet sta a t nam e lijk n iet ve r van d e bolh oo p M 75. Een bolhoop van m a g n itu d e 8.6. A ls je een lijn d o o r Jupiter e n U ra n u s zou tre k k e n en je zou d e ze in die ric h tin g (d u s o m la a g ) v e rle n g e n kom je in je beeldveld een blauw ig ste rretje tegen. D at is de p laneet N eptunus. N iet v e r d a a rva n d a a n staat d u s d e b o lh o o p M 7 5. D e p la n e e t S a tu rn u s s ta a t niet v e r d a a rv a n d a a n in d e V isse n. Om d e z e te v in d e n m o e t je een lijn d e n k e n d o o r a lp h a e n g a m m a P e g a s i e n d e z e v e rle n g e n n a a r de visse n. Je ko m t dan tw e e ste rre n tegen die vlak bij e lka a r staan. B eide zijn van ongev e e r m a g n itu d e 4.5. N et o n d e r de s te r die het dichtste bij die lijn ligt sta a t d e planeet. D eze is in een v e rre kijke r te zien als e en heldere ovaal. A ls je een te le sco o p h e b t m oet je d e ze beslist eens op d e ze p laneet richte n. Je krijgt dan de ringen van de p la n e e t te zien. P ro b e e r d e p la n e e t z o m a a r e e n s te te k e n e n e n s tu u r die te k e n in g e n e e n s o p n a a r d e w a a rn e e m c o m - m issie. E r w o rd t w e l e e n s bew e erd d a t je, om optim aal te kunnen w a a rn e m e n een vrije b lik o p de z u i d e lijk e h o r iz o n m o e t h e b b e n. M a a r v o o r D e e p sky objecte n is (bijna) niets m in d e r w aar. T u s s e n d e c ircum p o la ire s te rre n b e e ld e n m eer n a a r het n oord en zijn o ok een a a n ta l heel in teressante o b je cte n te zien. E e n o u d e G rie k s e m y th e z e g t d a t e r in h e t

169 te g e n w o o rd ig e E th io p ië een k o n in g leefd e. Deze koning heette Cepheus. Hij regeerde met zijn vrouw Cassiopea over het land. Z ij h a d d e n e en o n g e lo fe lijk m ooie d o ch te r, Androm eda. Dit m eisje w as zo m ooi dat koningin C assiopea de fo ut beging haar m ooier te noem en dan de dochters van de god van de zee. Dit m aakte hem zo w oedend dat hij een boodschap stuurde naar de koning. Hij eiste d a t A n d ro m e d a a an de k u s t aan e en ro ts gebonden m oest w orden, om haar te kunnen doden. Zou de koning dat niet doen, dan zouden er ongelofelijke straffen volgen. De koning deed dus w at van hem geëist w erd en bond Androm eda vast aan een rots. Toen werd er een w a lv is op h a a r a fg e s tu u rd om h a a r te doden. Bij toeval kam de held Perseus langs op zijn vliegende paard Pegasus. Hij had net de heks M edusa gedood. Hij had haar het hoofd afgehakt en dat hield hij in zijn hand. Toen hij zag wat er ging gebeuren kwam hij haar te hulp. Hij liet de w alvis het hoofd van M edusa zien en het d ier veranderde direct in steen. De koning, die d it z a g, w a s n a tu u r lijk d o lb lij en s c h o n k Perseus Androm eda als vrouw. Dit is de legende achter een paar van de m ooiste ste rre n b e e ld e n aan de hem el. Ze staan vlakbij of in de melkweg en bevatten daardoor e en e n o rm e v e rs c h e id e n h e id aan D ee psky objecten. Een kaartje is te zien in figuur 2. is een planetaire nevel die ook wel de Kleine Halternevel genoem d wordt. Deze nevel staat nabij de ste r f Per en heeft een helderheid van m agnitude 9.9. Het is daarm ee tevens een van de zwakste M essier objecten. In een 10 cm kijker is de haltervorm al goed te zien. Om de ce n tra le s te r te kunnen zie n m oet je e chte r over een veel grotere kijker beschikken. Deze is nam elijk van m agnitude 17. Een volgende aanrader is NGC 869. Dit is een open sterrenhoop van m agnitude 4.1. In een v e rre k ijk e r is d it een m ooi o bject. Al is een redelijke telescoop m et een lage vergroting ook niet mis. Dit object is te vinden bij de ster NGC 884, wat dus eigenlijk ook geen ster is, m aar een andere open sterrenhoop. M et het blote oog zijn deze twee al als neveltjes waarneem baar. Ze staan halverwege gam ma Per en delta Cas. De volgende open sterrenhoop is M 34 (NGC 1039). Deze heeft een visuele m agnitude van 5.6. De helderste leden van deze sterrenhoop zijn van m agnitu de 8.5, er is dus ze ker een k le in e te le s c o o p n odig om de ste rre n in d it o bject op te lossen. H et o b je ct b e vin d t zich nabij de ster Algol. Hij zou in een verrekijker als een wazig vlekje te zien moeten zijn. In het ste rre nbeeld Perseus is nog een hele hoop m eer te zien, m aar dat komt een andere keer wel eens aan bod. H et sterrenbeeld Perseus staat naast het sterrenbeeld Pegasus. Dit is vooral bekend d o o r h e t a a n g re n z e n d e s te rre n b e e ld A n d ro m e d a (m e t M 3 1, de A n d ro m e d a n e v e l). In d it s te rre n b e e ld staat de bolhoop M15. M et een m agnitude va n 6.4 is d it o b je c t op een g oe de nacht m et het blote oog te zien. Die kans is in Nederland echter erg klein. In een 10 cm kijker is het som m ige al gelukt om met een heel ste rke ve rg ro tin g w a t sterren aan de rand los te krijgen. In een telescoop vanaf 15 cm toont deze bolhoop zijn echte karakter. Zelfs in zeer grote kijkers is het centrum niet op te lossen in afzonderlijke sterren. NGC 7331 is ook een grote verzam eling van sterren. M aar dan een beetje groter dan M 15. H et is een ste rre n ste lsel van het type Sb en heeft een visuele m agnitude van 9.7. In een wat grotere kijker is al een heldere kern m et wat uitstulpingen te zien. Zoekkaartje voor Perseus, Andromeda en Pegasus (Messier Het sterrenstelsel staat ongeveer halverobjeclen) Het sterrenbeeld Perseus is dan wel niet circum polair, m aar toch zeker de m oeite van het verm elden waard. Als je over een 10 cm kijker beschikt, m oet je die eens op M76 richten. Het wege a Peg (rechtsonderste van het vierkant) en A lta ir, de hoofdster van Arend. Het stelsel bevindt zich een stukje rechtsboven e Peg. Zoals ik al zei grenst aan Pegasus het sterrenbeeld Androm eda. Dit sterrenbeeld is bekend

170 om het sterrenstelsel w at in dit sterrenbeeld staat, nam elijk de Androm edanevel. Dit sterrenstelsel is m et een m agnitude van 4 een van de helderste d e e p s k y o b je c te n. A ls je v a n u it de s te r b è ta Androm eda naar boven gaat, kom je twee vrij heldere sterren tegen. Naast de bovenste van de twee staat M 31. Je moet wel links van de ster kijken. Als je dit goed doet, zie je rechts een nevelige vlek. Deze techniek heet perifeer kijken. Dat betekend naast het object kijken om het te zien. Dit is ook een heel mooi object voor fotografie. Als je m et een standaard lens f/1.8 lang belicht kun je de buitenste delen van de nevel ook op de foto krijgen. Uiteraard moet het wel donker zijn. Om de nevel in volle pracht te zien is een verrekijker onontbeerlijk. Er is nog een object dat ik uit dit sterrenbeeld wil behandelen. D at is NGC 752. D eze open sterrenhoop is van m agnitude 7. In een verrekijker is d eze b o lh o o p goed w a a r te nem en. Er zijn 16 sterren held e rd e r dan m a g n itu d e 10, m a a r p ro b e e r e r o ok m a a r eens een telescoop m et een la g e v e rg ro tin g op lo s te laten. A ls w e v a n u it de A ndrom edanevel naar boven g a a n ko m e n w e b ij C assiopea. Dit ste rre nbeeld staat m idden in de melkweg. A ls de lijn tu s s e n a lp h a en b è ta C a s s. d o o rg e tro k k e n Plaats van M81/M82 w o rd t, ko m je op d e z e lfd e afstand van bèta Cass. de open sterrenhoop M52 tegen. De helderste sterren zijn van m agnitude 9 en m oeten dus in een telescoop zichtbaar zijn. De nevel heeft trouw ens een helderheid van 7.3 en is dus in een verrekijker ook w aar te nemen. NGC 281 is een diffuse em issienevel van m agnitude 8.5. probeer deze m aar eens met je telescoop te vinden door een lijn te denken door alpha en delta Cass. en die te d oorsnijden vanuit gam m a Cass. iets onder het snijpunt staat de nevel. Voor andere objecten in deze sterrenbeelden moet je m aar eens een sterrenatlas raadplegen. Het is nam elijk erg leerzaam om overdag in een atlas op te zoeken w aar het object staat en dat grondig te bestuderen, om het dan s avonds op te zoeken. Dan nu w eer verder m et de groep van circum polaire sterrenbeelden, w aar de Grote Beer ongetwijfeld de bekendste van is. Dit sterrenbeeld bevat een rijke verzam eling aan deepsky objecten. De sterrenstelsels M81 en M82 behoren ongetw ijfeld tot de bekendste objecten in dit sterrenbeeld. Het zijn sterrenstelsels van m agnitude 7.2 en 8.2. H ierdoor zijn ze m et een ve rre kijke r w aarn e em baar. Als je m et een verrekijker naar deze sterren.. \ \ \ / ^ - i **1 / 1 ~~ o oor ƒ Wi * * / joh / /» r * ^ 1 US! stelsels kijkt zie je ze als tw ee wazige vlekjes tussen de sterren. Het is je dan erg m oeilijk vo or te stellen dat je kijkt naar reusachtige eilanden van sterren die zich m iljoenen lichtjaren van ons af bevinden. W at nog m inder is voor te stellen, is dat elk van die sterrenstelsel afmetingen hebben van tienduizenden lichtjaren. Er is volgens mij geen betere m anier om ontzag voor de sterrenhem el te krijgen dan door hier eens aan te denken als je weer eens gaat waarnem en. De objecten geven door een 10-cm kijker al een echt fantastisch aanblik. Bij M81 is al een ovale ring te zien, die w ordt ingesloten door twee sterretjes van m agnitude 11. M82 geeft in dezelfde kijker al een stofband prijs. Het is ook ze ker de m oeite w aard om als je over een goede volginstallatie op je telescoop beschikt om van dit sterrenstelsel een lang belichte opnam e te m aken. Om M81 en M82 te vinden m oet je uitgaan van de ' pan" van de grote beer. \ * / \ * / \ \ ' * V U rs}-& \ \ V... UKK \ * \ ' \:-i. 1 1 D oor alpha Uma en? Uma trek je een lijn rich tin g h et n o o rd e n. Ter hoogte van de ster U Uma stop je. A ls je op d a t p u n t je k ijk e r richt, staan de sterrenstelsels in je beeldveld. Zie ook figuur 3. T ot slot nog een tip bij deze objecte n. V e rgroot n ie t te sterk. In een groot beeldveld komen deze objecten het beste tot hun recht. Het volgende object is M 97. Dit is een p la n e ta ire nevel d ie n et links onder de ste r Merak staat (a Uma). H et h e e ft een v is u e le m a g n itu d e van 9.6 w at betekend dat het neveltje alleen m et een telescoop zichtbaar is. In een kleine kijker blijft het neveltje structuurloos. Pas met een telescoop van 20 cm o f groter is er iets van de uilvorm te m erken w aar de nevel haar naam aan te danken heeft. De nevel sta at net o n d e r een ste rre tje van m agnitude 6.5, dit kun je niet missen. Close-up van de positie van M l01]

171 Het laatste object dat ik behandel uit de Grote Beer is het sterrenstelsel M101. Het is een sterrenstelsel van m agnitude 8.1 en van het type Se. Je kunt het beste in figuur 3 en 4 kijken hoe je deze het m akkelijkst al starhoppend kunt vinden. Het volgende ste rre n b e e ld is een vrij onbekend sterrenbeeld, m aar daarom niet m inder mooi. Het sterrenbeeld ligt vlak naast de Poolster en eigenlijk tussen de Kleine Beer en de Voerm an in. Het sterrenbeeld staat bekend onder de naam Giraffe. De helderste sterren uit dit sterrenbeeld zijn van m agnitude +4, dus je zult even m oeten zoeken voor je het sterrenbeeld gevonden hebt, m aar op een donkere en heldere avond m oet het je toch zeker lukken. In dit sterrenbeeld staat de open sterrenhoop NGC Deze weinig geconcentreerde open sterrenhoop heeft een m agnitude van 5.3, en bestaat uit een 20 tal sterren van m agnitude Het moet niet m oeilijk zijn om deze bolhoop m et een verrekijker te vinden en er w at sterren van op te lossen. Het neveltje staat tussen bèta Cam en de ster H2 van het sterrenbeeld. In het midden van die lijn ga je een graad of 2 omhoog en dan zie je de sterrenhoop vanzelf in je beeldveld. Naast de G iraffe staat het sterrenbeeld Draak. Dit sterrenbeeld is al sinds de oudheid bekend en ver daarvoor zagen veel van onze voorouders er een echte draak in. H et ste rre n b e e ld b e vin d t zich tu ssen de K leine B e er en de ste rre nb ee ld e n G rote Beer, Boötes, Hercules, Lier en Zwaan. Het sterrenbeeld is alleen qua grootte indrukwekkend. Het bevat erg weinig deepsky objecten. Ik zal hier twee nader toelichten. Als eerste M102. Dit is een sterrenstelsel van het typ e E6 en h e e ft een m a g n itu d e van Dit m aakt hem a lle en m aar te zien in kijkers va naf ongeveer 10 cm. Aan deze nevel is niet zoveel te zien, m aar probeer m aar eens of je deze kunt vinden. De planetaire nevel NGC 6543 is echter een stukje indrukw ekkender. Het object heeft een m agnitude va n 8.3. D it m a a k t h em v o o r e e n v e rre k ijk e r onzichtbaar, m aar niet voor een iets grotere kijker. De c e n tra le ste r h e e ft een h e ld e rh e id van 9.6. Deze moet dus met een telescoop te zien zijn. Het geheel lijkt op een niet goed te focusseren blauwe ster. A s tro -w e e k e n d 1997 Na het gew eldige succes van het afgelopen jaar, is er besloten om voor de tw eede keer een gezellig Astro-weekend in Tilburg te organiseren. W e beginnen zaterdag 8 novem ber om en eindigen zondag om ongeveer Net als vorig ja a r (een uitgebreid verslag kon je lezen in UV-1) verw achten we w eer een heleboel interessante praatjes over allerlei onderwerpen. Vorig ja a r w as er bijvoorbeeld o.a.een p ra a tje o v e r h et b o u w e n van een ste rre n w a c h t, o ver de Leoniden en de over w erking van een Kutter telescoop. Zaterdag om streeks w ordt er als afsluiting van de eerste dag een Brabantse Koffietafel gegeven. Zondag gaan we vanaf ongeveer w eer door m et het program m a. Vorig ja a r werd dr. Rens W aters uitgenodigd om te vertellen over de laatste nieuw tjes van Infra-R ed Space O bservatory (de ISO). Dit keer is er opnieuw een klappend eindpraatje. Het is alleen nog even een verrassing w ie... Dus tot ziens! W aar? In Boerke Mutsaers, vlakbij station Tilburg-W est. Kosten: Het hele w eekend kost als je ouder dan 18 bent f 35,-. Als je jonger dan 18 bent, m aar een dag kom t of niet mee wil eten, zal het goedkoper zijn. Voor m eer inform atie en aanm elding kun je contact opnemen met Ton Spaninks Gen. De W etstraat TK Tilburg of: Erik Bellaard Delfgauw straat JM Tilburg Ik hoop dat jullie m et deze objecten de herfst weer doorkom en en veel van jullie w aarnem ingen opsturen naar de waarneem com m issie. V e e l w a a rn e e m p le z ie r to e g e w e n s t n a m a n s de W ACOM.

172 D eze kaart is geldig op: 1 okt uur 16 okt uur 1 nov uur 16 nov uur 1 dec uur 16 dec uur De M aan in oktober 1 okt uur 9 okt uur Volle Maan 16 okt uur 23okt.6.48uur Nieuwe Maan 31 okt uur De M aan in novem ber.ee.rste_kwart.ier 7 nov uur 14 nov uur..laatste Kwartier 22 nov uur Nieuwe Maan 30 nov uur D e Zon op onder 3 oktober oktober oktober oktober oktober oktober november november november november

173 Roy Keeris SEPTEMBER zo 14 septem ber De maan staat om 6 uur vier graden ten noorden van Jupiter, 's Avonds als ze te zien zijn staan ze helaas wat verder uit elkaar. zo 14/ma 15 september Ganymedes laat tussen en 0.24 uur zijn schaduw vallen op Jupiter. ma 15 septem ber Titan staat nu het verst ten westen (in de k ijk e r lin ks) van S aturnus. Een goed moment om hem op te zoeken. di 16 septem ber Vandaag is er een totale maansverduistering. De eerste aanraking is om uur en de laatste om uur. De totaliteit duurt van tot uur. Mercurius bereikt vandaag haar grootste westelijke elongatie. Nu is ze s ochtends voor zonsopkomst dus goed te zien. do 18 septem ber Vandaag wordt vanuit de Stille Oceaan en Noord Amerika Saturnus bedekt door de M aan. W ij m ogen het m et een ruim e samenstand doen. za 20 septem ber Van tot uur trekt de schaduw van lo als een zwarte stip over Jupiter. zo 21/ma 22 septem ber Voor de fans van schaduwovergangen: om uur verschijnen er twee donkere stippen op Jupiter, de schaduwen van E uropa en C allisto. Om 0.46 w ordt de schaduw van Europa afgelost door de schaduw van Ganymedes. Om 0.58 uur staat de Maan het dichtst bij Aldebaran. En wel 15 boogminuten ten zuiden ervan. ma 22 septem ber Titan bereikt de grootste oostelijke elongatie. di 23 septem ber Om 1.56 begint de astronomische herfst, do/vr 25/26 septem ber Misschien lijkt het of Saturnus vannacht een extra maantje heeft, maar niets is minder w aar. Een ster van m agnitude 8,7 staat heel dicht bij Saturnus. De dichtste nadering is om 6.26 uur. Ze staan dan 20 boogseconden uit elkaar. Maak een tekening! za/zo 27/28 septem ber De maan staat om 14 uur 2 graden ten zuiden van Regulus. zo/ma 28/29 september Tussen en uur is de schaduw van Europa te vinden op hel wolkendek van Jupiter. ma/di 29/30 september Probeer 's ochtends om 7 uur eens de sm alle m aansikkel boven de oostelijke horizon te o n tw a rre n. H et is op dat mom ent nog m aar 36 uur voor Nieuwe Maan. OKTOBER 1997 De planeten VENUS gaat zich deze maand los maken uit de avondschemering. De zichtbaarheid neemt dus toe. Zoek haar na zonsondergang in het zuidwesten. MARS staat niet ver van haar af, maar JUPITER staat wat langer aan de avondhemel. SATURNUS komt deze maand in oppositie en is de gehele nacht te zien. wo 1 oktober Deze m aand is het twee keer Nieuwe Maan, waarvan vandaag de eerste keer is. zo 5 oktober Rond 15 uur staat de Maan 6 graden ten noorden van Venus. Dit is s avonds het beste te zien. O ok M ars en zijn rode "tegenspeler" (Antares) staan niet ver uit de buurt. ma 6 oktober Van tot uur werpt lo zijn schaduw op de planeet Jupiter. wo 8 oktober(!) T itan sta at m axim aal ten o o ste n van Saturnus en is nu op zijn best waarneembaar, Hij is van magnitude 8,4. v r 10 oktober Saturnus is in oppositie. Na zonsondergang staat ze in het oosten, na middernacht in het zuiden en s ochtends in het westen. za 11 oktober De maan staat 4 graden ten noorden van Jupiter. Bekijk dit s avonds. ma/di 13/14 oktober De schaduw van lo trekt tussen en 0.07 uur over Jupiter. w o 15 oktober Samenstand tussen de Maan en Saturnus. Om uur nadert de Maan Saturnus op 17 b o o g m in u te n. O p d a t m om ent bevindt het duo zich op 2 graden hoog in het oosten. do 16 oktober Venus staat s avonds twee graden ten noorden van Antares. Titan staat ten westen van Saturnus en is dus al goed te zien met een kleine kijker. v r 17 oktober Vesta is in oppositie. Ze staat in de Walvis en is van magnitude 6.4. De maan stoort echter, dus je kunt beter nog even een paar dagen wachten met zoeken, za 18 oktober Alle vier heldere manen van Jupiter staan ten oosten van de planeet, za/zo 18/19 oktober De maan is 's ochtends even ten westen van Aldebaran te zien. do 23 oktober De schaduw van Europa is van tot te zie n op het w o lkendek van Jupiter, v r 24 oktober T ita n staat m axim aal ten oosten van Saturnus. za 25 en zo 26 oktober De maan is in conjunctie met Regulus. Dit is 's ochtends het beste te zien. Denk eraan de klok op 26 oktober een uur terug te zetten. Jb *? UniVersum < T 29

174 zo 26 oktober Venus staat ruim twee graden ten zuiden van Mars. bekijk ze 's avonds in het zuidwesten. v r 31 oktober Het is voor de tweede keer deze maand nieuwe maan. NOVEMBER De planeten MERCURIUS is eind november 's avonds in het zuidwesten te vinden. VENUS staat een stuk hoger en gaat begin november twee en eind november drie uur na de zon onder. MARS staat in haar buurt en nadert de zon. JUPITER gaat ook die richting in, maar staat 's avonds wat hoger in het zuiden, SATURNUS is bijna heel de nacht in Vissen te vinden. za 1 novem ber T itan sta a t m axim aal ten w esten van Saturnus. ma 3 en di 4 november De Maan staat vlak in de buurt van Mars en Venus, 's Avonds na zonsondergang is dit drietal mooi te zien. do 6 novem ber Venus bereikt vandaag de grootste schijnbare afstand tot de Zon. Ze staat ten oosten van de Zon en is dus s avonds te zien. Pas in decem ber kom t ze het hoogst boven de horizon uit. za 8 novem ber De vier helderste satellieten van Jupiter staan allemaal ten oosten van de planeet. zo 9 november Om bedekt de Maan de ster labda Aqr. Deze is van magnitude 3.8 en verdwijnt aan de donkere kant van de Maan. di/w o 11/12 november Om 2.30 uur bedekt de Maan Saturnus! Dit gebeurt aan de donkere maanrand. Om 3.21 uur komt ze weer tevoorschijn. w o 12 en do 13 novem ber Jupiter heeft er deze dagen een maantje bij. Het gaat om een ster van magnitude 7 die in de buurt van Jupiter staat. za 15 novem ber De Maan is in conjunctie met Aldebaran (de hoofdster van de Stier). De dichtste nadering is om op 5 boogminuten. ma 17 novem ber Titan staat maximaal ten westen (in de kijker links) van Saturnus. ma/di 17/18 november Vannacht is het maximum van de meteorenzwerm, de Leoniden. Normaal zijn er dan niet veel meteoren te zien, maar nu we steeds dichter bij het jaar 1998 (het jaar waarin er een sterrenregen verwacht wordt) komen, zijn er al behoorlijk wat meer te zien. di 18 november De vier helderste manen van Jupiter staan vanavond allemaal ten westen van Jupiter. vr/za 21/22 novem ber Het is eerste kwartier en de Maan staat 2 graden ten zuiden van Regulus (hoofdster van de Leeuw). di 25 novem ber Titan bereikt haar grootste oostelijke elongatie. w o 26 november De Maan staat 5 graden ten noorden van Spica. DECEMBER De planeten MERCURIUS is eventueel eind december 's ochtends in het zuidoosten te zien. VENUS daarentegen sch itte rt aan de avondhemel. Eind decem ber begint ze naar de zon te snellen. MARS is in haar buurt te vinden en passeert haar deze maand eindelijk. JUPITER staat nog wat hoger m aar nie t erg v e r er vandaan. SATURNUS is van 's avonds tot na midd e rn a c h t te zie n in het s te rre n b e e ld Vissen. ma 1 december Het begin van de weerkundige winter, do 2 december Vanavond staan alle heldere satellieten ten oosten van Jupiter w o 3 december Samenstand tussen de Maan, Venus en Mars. Bekijk dit s avonds. v r 5 decem ber Vandaag is er een samenstand tussen de Maan en Jupiter. Bekijk ook d it' s avonds. zo 7 december Van tot uur is er een schaduwovergang te zien van lo over Jupiter. d i 9 december T erw ijl er aan de andere kant van de aarde een Saturnusbedekking te zien is, moeten w ij genoegen nem en met een samenstand tussen de Maan en Saturnus. do 11 december T itan sta a t m axim aal ten oosten van Saturnus. Dit maakt het gemakkelijker om het maantje te vinden. vr/za 12/13 december Om 7.11 uur verdwijnt de ster Aldebaran achter de m aanrand. Ze staan op dat m om ent één graad boven de horizon. Vergeet het dus maar en geniet van de samenstand van te voren. do/vr 18/19 december De Maan staat 's ochtends iets ten zuiden van Regulus. Ma 22 december Venus staat 's avonds ruim één graad ten noorden van Mars. vr 26 december Vandaag staan Mars en Uranus het dichtst bij elkaar. Bekijk ze s avonds met een verrekijker of telescoop. Uranus is wel een stuk zwakker dan Mars (magnitude 6,2). Wie maakt hier een tekening van en stuurt die op naar de waarneemcommissie? za 27 december T ita n sta a t v a n d a a g h e t ve rst van Saturnus af. Hij is ten oosten van de planeet te vinden. zo 28 december Alle vier heldere manen van Jupiter staan vanavond ten oosten van de reuzeplaneet. w o 31 december Voordat het vuurwerk gaat knallen, de oliebollen verbranden in het vet en de champagnekurken om je oren vliegen, is er ook iets bijzonders aan de hemel te zien. De Maan staat namelijk heel dicht bij Venus. Om 14 uur staat Venus 5 boogminuten onder de Maan. Als je het duo overdag denkt te kunnen vinden, is dit je kans. Kijk echter uit voor de zon! Bekijk anders 's avonds de wat ruimere samenstand.

175 door Robbert-Jan W esterduin Gene Shoem aker overleden Op 18 juli is de bekende wetenschapper Gene Shoem aker bij een auto-ongeluk bij Alice Springs in Australië om het leven gekom en. Zijn vrouw Carolyn Shoem aker raakte gewond. W e kennen het echtpaar Shoem aker vooral van de komeet Shoem aker-levy 9, zij hebben die sam en met David Levy ontdekt. De brokstukken van de kom eet sloegen in 1994 in op de planeet Jupiter en lieten grote donkere vlekken achter. Gene en Carolyn Shoem aker zochten naar planetoïden die dicht bij de aarde komen. Op hun Am erikaanse sterrenwacht bewaakten ze de hem el door heel veel foto's van de hem el te maken, zo ontdekten ze samen m eer dan 800 planetoïden en daarnaast ook w at kom eten, zoals Shoem aker-levy 9. V erder deden ze onderzoek naar kraters die ontstaan zijn door inslagen van m eteorieten en kleine planetoïden, zoals de grote Barringer-krater in Arizona. In juli waren ze naar Australië gegaan om daar een paar inslagkraters te bekijken. Gene Shoem aker w erd 69 jaar oud. (Bron: Zenit) Kleinste hoek Het w ereldrecord kleinste hoek zien is gebroken door een groep van radio-astronom en. M et radio-telescopen hebben ze een 500 kilom eter groot gebied bestudeerd rond de Vela-pulsar. Dit restant van een supernova staat 1600 lichtjaar van de aarde. De kleinste stukjes die ze zagen waren een biljoenste graad klein (dat is 0, graad). Dit kan je vergelijken m et het bekijken van een griepvirus op de Maan! Geen enkele radiotelescoop op Aarde kan zo n groot scheidend verm ogen bereiken. Geïoniseerd gas dat in de resten van de supernova explosie zit buigt de radiogolven uit het gebied van de pulsar a f als een vergrootglas. De natuurlijke lens zorgt dat w e pulsar goed kunnen bekijken. (Bron: Astronom y) JW G-er ontdekt buitenaards leven O ver een jaar kan de bovenstaande regel in UniVersum staan. W ant volgend voorjaar kan iedereen m et een com puter en een internet aansluiting m eehelpen om buitenaards leven te vinden. Astronomen hebben hulp nodig met het onderzoeken van signalen uit de ruim te, ze krijgen zoveel inform atie binnen dat ze niet te tijd hebben om het allemaal te bekijken. En ergens tussen al die opgevangen radiosignalen kan een bericht van een E.T. zitten. Een aantal jaren geleden is het SETI project gestart, hierbij luisteren grote radio-telescopen naar radiostraling van sterren uit de m elkweg. Als er rond een van die sterren een planeet draait waarop intelligente wezens wonen die de radio al hebben uitgevonden, dan kunnen we die radio-uitzendingen m isschien ontvangen. Dan weten we dat we niet alleen zijn in het heelal. Tot nu toe is er nog geen bericht van E.T. s ontvangen. Om nog beter te luisteren is een nieuwe com puter aan de Arecibo radiotelescoop aangesloten, dit is de grootste telescoop op Aarde. Nu worden er per 1,7 seconde naar 168 m iljoen frequenties geluisterd en opgeslagen in computers. Dit zijn zoveel gegevens dat de onderzoekers geen tijd hebben om alles goed te bekijken. Nu is het plan om via internet mensen m et een com puter een deel van de ontvangen gegevens toe te sturen. Thuis worden de gegevens door een speciaal programma geanalyseerd en de gegevens worden via internet weer terug naar de astronom en gestuurd. Dus je helpt de onderzoekers door allerlei berekeningen door jouw com puter te laten doen, zelf hoef je alleen de program m a's op te starten. Het project heet home en zal w aarschijnlijk in het voorjaar van 1998 starten, de UV-redactie houdt je op de hoogte. (Bron: Intermediair) Neutronenster eet witte dwerg op Astronom en zien dat er in de bolvorm ige sterrenhoop NGC 6624 een bron van röntgen- en ultraviolette-str- aling zit. De straling varieert met een periode van 11 m inuten, wat laatst m et de Hubble telescoop is waargenomen, dit is de snelste dubbelster die gevonden is. Een verklaring voor de twee soorten straling is dat het een neutronenster en een witte dwerg m oeten zijn die om elkaar heen draaien. Volgens de spectaculaire theorie zuigt de neutronenster m aterie van de witte dwerg, de röntgenstraling ontstaan wanneer de m aterie op het oppervlak van de neutronenster komt. De ultraviolette straling wordt door de witte dwerg uitgezonden om dat deze flink opgewarm d w ordt door de röntgenstraling van de neutronenster.(bron:astronom y). ***

176 Adressenpagina Landelijk telefoonnum m er van de JW G ï 050 * G iro: t.n.v. Jongerenw erkgroep N.V.W.S. te U trecht Kloppen gegevens op deze lijst niet? B el Secretariaat JWG: JWG, Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht, Computergroep: Erwin van Ballegoy. Tafelbergstraat SP Haarlem Dia-uitleen: Mark-Jörg Meijer, Meineszstraat GG Heerenveen Kontaktpersoon Jongerenkamp: Jelfrey Bout, Komoeljestraat 2H4, 9741 JB Groningen, Kontaktpersoon Ouderenkamp: Bas Houtkamp, Ramplaan 7, 2015 GR Haarlem, Kontaktpersoon Buitenlandkamp: Marcel Vonk, UnlVersum:Ruben van Moppes, Campuslaan , 7522 NK Enschede Waarneemcommissie: Roy Keeris, Waranda 147,3705 ZL Zeist Kijkerbouwgroep: Niels Bosch. Van Nispenstraat 30, 6521 KM Nijmegen Publiciteitscommissie: Joost Hartman, kraayenberg 9605, 6601 PC, Wychen Bestuur Jongerenwerkgroep Voorzitter: Niels Bosch, Van Nispenstraat KM Nijmegen Vlce-voorzitter: Marloes Mulders, F. Coerslaan 24, 3571 AP Utrecht, Interim Secretaris: Maarten Kleinhans. Juttaseweg 78, 5322 HG Utrecht Penningmeester: Marcel Vonk, Atdelingscoördinator: Wouter van Reeven, Haarlemmerweg 60A AG Leiden Kampgroep: Martijn Hordijk, Ardennenlaan 7, 5801 PP Venray, UniVersum: Ruben van Moppes, Campuslaan , 7522 NK Enschede, Bestuurslid: Michiel Brentjens. Gaweinplaats 79,3318 ER Amersfoort JWG-Afdelingen Regio Midden Regio-coördinator: Vakanl. Amersfoort: Martijn van Westerlaak. Breeland 142, 3828 VJ Hoogland, Amsterdam: Charles Roelofsz, 2e Kostverlorenkade 4 (1 hoog), 1052 RH Amsterdam, Culemborg: Menno Schakel, Zuiderlingedijk BB Spijk, 't Gooi: Peije van Klooster. Paltzerweg 229, 3734 CL Den Dolder, Gouda: Richard Westerbeek. Landluststraat 108, 2804 KT Gouda, Utrecht: Elisabeth Lodder, Oudegracht PC Utrecht Regio Oost + Noord Regio-coördinator. Jeffrey Bout, Komoeljestraat 2H4, 9741 JB Groningen, Achterhoek: Aileen van Norde. Beethovenlaan 55, 6815 BL Arnhem, Almelo/Wierden/Rijssen: Adriaan Vogelzang,.Rensumaborg 1, 7608 GV Almelo, Friesland: Rudmer Hoekstra.Schoterlandseweg KA Oudeschoot G ron ingen: Maarten den Daas. êt Zuden LJ Leek, Lattrop: Arnold Tukkers, Z w o lle: Bouwdewijn Kranendonk, Kadeneterkamp 74, 8014 CB Zwolle R eg io W est Regio-coördinator. Luuk van den Oever, Melissetuin 2, 2317 NE Leiden, , Den H aag : Patrick de Roo, van Slingelandtstraat XK Den Haag H aarlem : Sharon Herstein, Kringloop 101,1186 GT Amstelven, Leiden e.o.: Wouter Steenbeek. Beppie Nooystraat 59, 2331 HT Leiden R ijn m o n d : Wilco Moermen, Ireneslraal 22, 3274 AE.Heinenoord, Z o ete rm eer: Nils de Mooij, Larikszoom HG, Zoetermeer, R eg io Z uid Regio-coördinator: Marieke van den Bosch, Nobelweg 2, 6706 EW Wageningen, B reda: Pepijn Hendriks, Jacob Catslaan 33, 4873 GT Etten-Leur Den B osch: Maarten Bergmans. Rijnring 69, 5152 RE Drunen E ind hoven: Ivo Balk, 't Winkel NV. Soerendonk, Tilb u rg : Ton Spaninks, Generaal de Wetstraat 31, 5021 TK Tilburg W est-b raban t: Klaas Huijbregts. Ludwigstraat NE Roosendaal Z u id -L im b u rg : Emerald Kloosterman, Ringweg LZ Limbricht W erkgroepen van d e N VW S en Stichting d e Koepel A d v iesg ro ep in stru m entenbouw : H.G.J. Rutten. Boerenweg EK Arcen, A stro fo to g rafie: J.S. Sussenbach, Park Arenweg 42, 3731 ET De Bilt, K om eten: H. van Asperen, A. Pauwstraat KP Velp Leidse S terre n w a cht: J.H. Odekerken, Provincialeweg West 75, 2851 EK Haastrecht M a an en P lan eten : Peter Louwman, Houtlaan 2, 2243 CB Wassenaar M eteo ren : Annemieke Zwaans, Randhoeve XA Houten S terb e d ekkin g en : H.G.J. Rutten, Boerenweg 32, 5944 EK Arcen, S terre n ku n d e en co m p u ter: Dr. A. Peters, Wittgenstein 149,1062 KD Amsterdan V eran d erlijke sterren: G. Comello, p/a Kapteyn Lab.. Postbus AV Groningen W eer-am ateu rs: A. Blankenstein, Holterweg AT Markelo Zon: Benno Houweling, Veenenburg 36, 2804 WZ Gouda,