Inhoud Universum

Transcriptie

1

2 Inhoud Universum WAT DOET DEJWG IN 1995? Overzicht van d e JW G-aktiviteiten in BIOSPHERE 2: Een mislukt proefje? In Am erika probeerden 8 bionauten in een kunstmatig ecosysteem te overleven. 8 Ga mee op Jongerenkamp Ofschoon de winter nog m aar net is begonnen toch al aandacht voor de Jongerenkampen tijdens de zom ervakantie. T evens een verslag van het Jongerenkam p ' Het JWG-zomerkamp in Ommel Een uitgebreid (foto)verslag van het Ouderenkam p 1994 in Om m el. 12 JWG-ers in Puimichel Een avontuur van JW G astrofielen op kamp. 14 Het volgplankje: Maak 't zelf! Een bouwbeschrijving van een fijn stuk gereedschap voor de astrofotograaf. 16 Verenigingsnieuws + afdelingsagenda 18 Jonge Kijkers Een kleintje Universum voor 8 jaar en o uder...n em esis de Duivelsster. 20 Vragenrubriek voor Jongeren 22 Gallerie WaCo E xposé van ingezonden waarnem ingen door JW G -ers. 24 Met de kijker op jacht 28 Astronomische Kalender 30 Cluster 31 Dit is te koop bij je club 32 Adressenpagina Redactiefje d o o r Bram Slagm oten, h o o fd re d a cte u r Dag jo n g e n s en m e isjes, nam e n s d e re d a ctie en m ijzelf, a lle re e rst een g ezond en voorsp o e d ig 1995 to e g e w e n st. W e zijn van plan om er w e e r een fijn J W G -ja a rtje van te m aken. D e e e rs te o p s te k e r h ie rv o o r k re e g U n iv e rs u m a l v a n d e a fd e lin g D en B o sch, die het co m b in a tie n u m m e r (U V ) een erg le u k id e e vonden. W ie w e e t ko m t e r nog w el- ee n s zoiets. D eze U niversum heeft een nie u w e huisstijl w a a rb ij w e va ste rubrieke n o p een v a s te p a g in a p la a ts e n. D e p a g in a 's a c h te r h e t V e re n ig in g s n ie u w s, d e b la d z ijd e l8 e n 19, zu lle n in d e ze nie u w e huisstijl o n d e r d e titel "Jonge kijkers" speciaal v o o r d e jo n g ere JW G - leden w o rd e n s a m e n g e ste ld. B e kijk het e e n s en laat ju llie re a ctie s dan e e n s horen! O p d e p a g in a h ie rn a a s t zijn d e b e la n g rijk s te a k tiv ite ite n van d e J W G in 1995 verm e ld. H ierbij g a a n d e a fd e lingsb ije e n kom ste n h o p e lijk een b e langrijke rol spelen. V o o r de rest kom je in d e ze U niversum w a t m e e r te w eten o ve r B iosphere 2, een in A m e rika g e b o u w de "T w eede A arde". In d e zo m e rkam pve rsla gen halen w e vo o r d e kam peerders de va k a n tie h e rin n e rin g e n nog e e n s op. Z org d a tje e r, van d e zom er, ook (w eer) bij bent!!!!! V eel leesplezier Universum is een uitgave van de JongerenWerkGroep(JWG) van de Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde ( de NVWS). De JWG organiseert aktiviteiten op het gebied van sterrenkunde voor jongeren van 8 tot 21 jaar. JWG-leden ontvangen, in de maanden januari, maart, mei. juli, september en november, Universum gratis. Redactie: Bram Slagmolen, hoofdredacteur Jeffrey Bout Jimmy Reek Melanie Rietbroek Redactie-adres: Bram Slagmolen Rijswijkseweg HN Den Haag. Tel.: De kopij voor het volgende nummer moet uiterlijk 15 januari '95 in het bezit van de redactie zijn. Druk: Ponsen & Looijen Wageningen. JWG-Lidmaatschap: t/m 18jaar fl. 30,00 ouder dan 18 jaar tl. 35,00 Secretariaat JWG: Zonnenburg NL Utrecht JWG in Viditel computer: De Muurkrant tel Pagina 750. Advertenties: Marloes Mulders Moezeldreef GC Utrecht. Tel.: ISSN * * Bij de voorplaat: Eén van de vele ontdekkingen van de Magellan, zijn deze uitgedoofde vulkanen op Venus. Het zijn geen gewone vulkaanbergen, zoals we op Aarde kennen, maar ze zien er uit als pannekoeken. De lava is als stroop uit de grond gestroomd en over een heel groot stuk verspreid.

3 I N ? O o k in d it ja a r z a l d e J o n g e re n w e rk g ro e p w e e r v e rs c h ille n d e a k tiviteiten o rg a n isere n. Al d eze a k tiviteiten zu lle n zo veel a ls m o g e lijk in U n iversu m w o rd e n aan g eko n d ig d. A ls jij een leuk id ee h ebt kun je d a t o o k v e r m elden en o rg aniseren. O m te b egin n en zu l len w e h ier een o v e rzic h t g even van w at er ze k e r allem aal g a at g ebeu ren. Z o m erkam p e n D e JW G org a n ise e rd, net zo a ls v o o rg a a n d e ja ren, o o k dit ja a r w e e r de zo m e rkam pen. Deze ka m p e n w o rden vo o r ie dere JW G -e r g e o rg a n i seerd. A ls je nog geen 14 ja a r b e n t dan kun je m ee op jo n g e re n k a m p. D it ja a r w o rd t h e t e e rste jo n g e re n ka m p g e h o u d e n van z a te rd a g 15 ju li t/m v rijd a g 21 ju li. H et tw e e d e kam p v o lg t daarn a van zaterdag 22 juli t/m vrijdag 28 juli. Het kam p ko st ƒ 175,-. per persoon. M e e r o v e r het jo n g e renkam p zie pagina 8 en 17. -H e t O udere n ka m p V oor diegene die ouder zijn dan 14 m aar jo n g er d a n 18 h e e ft d e J W G het o u d e re n k a m p. D it kam p w ord t g e houden in O m m el vla k bij A sten ( N. Br.) ver van d e lantarenpalen en autobanen. H et o u d e re n ka m p w o rdt g e h o u d e n van zondag 23 ju li t/m vrijd a g 4 aug D e kosten hierv o o r zijn ƒ 2 9 5,- p.p. Z ie o o k pagina 10 en 17. d i e t P uim ich e lkam p H et n a d e e l van kam p e n in N e d e rla n d is d a t je nooit zeker w eet of het w e e r vo o r die avond nog m eew erkt. D aarom organiseert d e JW G vo o r de "echte w a arn em ers" het P uim ichelkam p in Zuid F ra n k rijk, w a a r je d o o r e e n 1 m e te r te le s c o o p kunt w aarnem en en zelf schitterende foto s kunt m aken om m ee naar huis te nem en. H et P uim ich e lka m p is d it ja a r van 2 2 ju li t/m 3 a u g u stu s. En als je 15, 16, 17, 18, of 21 ja a r b e n t kun je vo o r ƒ 899,-- per persoon, met ons m ee. V oor m eer inform atie zie o ok pagina 12 en W e eke ndkam oen M aar als je niet to t de zom ervakantie w ilt w a c h ten om o p ka m p te g a a n, kun je nog a ltijd op een van d e w e e ke ndka m p e n m eegaan. Z o 'n w e e ke n d ka m p w o rd t in onze a fd e lin g s a g - e n d a o p p a g in a 16 ru im s c h o o ts van te v o re n a angekondigd. L a n d e lijke B ijeen ko m sten E lk ja a r w o rd e n e r m in im a a l 2 g ro te JW G b ijeenkom sten gehouden. - De grote LB In m ei v in d t d e g ro te L a n d e lijk e B ije e n k o m s t in U trecht plaats. De juiste datum en plaats, alsm ede het program m a staan nog niet vast. M aar in ieder geval zijn e r v e le in te re s s a n te s te rre n k u n d ig e p ra a tje s te b e lu is te re n en zal e r in de pauze bij d e d iverse stands veel "sterrenkunde" te zie n en te ko o p zijn. Let h ie rv o o r ook m aar eens op d e aanko n d ig in g e n in U niversum. In het najaar kom t e r vo o r de jo ngste onder ons ( vo o r iederen die nog geen 15 ja a r is) ook w eer een L andelijke Jo n g e re n B ijeenkom st. B e halve praatjes en een leuk pauzeprogram m a is er o ok de m o g e lijkh e id om aan een b e k e n d e astronoom (vorig ja a r de enige echte C hriet Titulaer) vragen te stellen. Z o'n dag vergeet je nooit m eer! A fd elin g en O p m e e r dan 20 plaatsen in N e d e rla n d kom en J W G -le d e n bij e lk a a r om sam en aan s te rre n ku n d e te doen. D e ze clu b s w o rd e n a fd e lin g e n g enoem d. A fdelingen organiseren bijeenkom sten, kijkavon- d e n, e x c u rs ie s, k a m p je s e.d. A ls je nog nooit o p zo'n a fd e lin g s b ije e n k o m s t g e w e e s t b e n t m oet je d e afdelingsagenda op pagina 16 m aar e e n s d o o rle z e n. O p p a g in a 32 v a n e lke U n i ve rsu m vin d t je tro u w e n s alle afd e lin g sa d re s- sen. E r is e r m e e sta l w e l e e n tje bij jo u in de buurt. G a e r eens langs en doe m ee!! En als er g e e n a fd e lin g bij jo u in d e b u u rt is, start dan ze lf e en nie u w e afdeling. A ls je nièt w e e t hoe d a t m o e t d an bel je J o e p L u ijte n op in U tre c h t ( ). H ij kan je v e rte lle n o f e r nog m eer JW G -ers bij je in de buurt w onen m e t w ie je sam e n e en a fd e lin g kunt o p ze tte n. O o k kan J o e p je h e lp e n bij h e t o p s ta rte n van een afdeling. G ew o on d o e n en m erk hoe leuk dat is! O v e rig e a ktiviteiten B ehalve d e bovengenoem d e a ktivite ite n kent d e JW G ook ta l v a n v e rtro u w d e a k tiv ite ite n. W e g e n s ruim te g e bre k o p d eze p a g ina hebben w e het een en ander bij het V e re n ingin g s op p a g ina 16 en 17 g e p laa tst. D aar kom je dus n og m eer aan d e w eet!

4 BIOSPHERE 2: EEN MISLUKT PROEFJE? M ichel W issink E rg ens in d e w o e s tijn in A rizo n a (A m erika) sta a t een so o rt b ro e ik a s, w a a rin d e laatste ja re n e n k e le e x p e rim e n te n zijn u itg e v o e rd, om te o nderzoeken hoe de m ens kan o v e rle ven in een nagebootste natuur. Een lang verb lijf o p een a n d e re p la n e e t zo u h ierm ee tot d e m o g elijkh ed e n b ehoren. A c h t m e n s e n h ebben als v rijw illig e r tw ee ja a r aan d it e x p e rim e n t m eeg ew erk t en leefd e n g e ïs o le e rd van d e b u ite n w e re ld in de B io s p h e re 2, z o a ls d e ze b ro e ik a s w e rd g e n oem d. B io sphere 1 is de unieke, niet te im i teren A ard e zelf. D e resultaten van d eze eerste p e rio d e v an tw e e ja a r zijn w e te n s c h a p p elijk g ezien te g e n g e v a lle n. E r zijn veel problem en gew eest, d ie alleen konden w orden opgelost d o o r (kunstm atig e) hulp van buiten af. W at v o o ra f ging A l in het begin van d e ze e e u w w e rd e n in R usland p ro e fje s g e d a a n m e t m in i-e co syste m e n, w aarbij later o ok m ens en dier w aren betrokken. In 1961 ontw ie rp d e R ussische w ete n sch a p p e r E v g e n ij S h e p e le v een h e rm e tis c h a fs lu itb a re co n ta in e r. S h e p e le v ve rb le e f 2 4 uur in d e afge- sloten ijzeren tank, die w a te r en C h lo re lla (een groene algsoort) bevatte. De uitgeadem de lucht w e rd d o o r d e C h lo re lla w e e r o m g e ze t in z u u r stof. zodat d e R us kon b lijven adem en. Toen hij na die 24 uur u it d e ta n k kw am, keken zijn collega's m et hele vie ze gezichten: de stank die uit de ta n k kw am, w a s niet te harden! D e alg en h a d d e n n a m e lijk w e l d e ko oldio xide, m aar niet d e lich a a m sg e u rtje s van d e R us o m gezet! N a steeds grotere proeven slaagden de Russen er u ite in de lijk in, een ta n k te bouw en w a arin de a tm osfeer w erd verve rst e n w aarin m ensen tot ze s m aan den lang kond en verblijven. E chter, de A m erikaan A llen w ild e iets veel gro- ters: hij w ilde een m ini-planeet bouw en! O p een speciale co n fe re n tie la n ceerde hij zijn plannen: "W o o ngebie d, a grarisch g e b ied, sch reef hij op het schoolbord, "regenw oud, savanne, w oestijn, m oeras." "E n een o ce a a n " m erkte een van de luisteraars op. "O ja, natuurlijk, een o ce aan." g rijn sd e Allen. In de ja re n d a a rn a is er flin k g e b o u w d aan het g ro o tse exp e rim e n t, d a t B iosphere 2 zou gaan hete n. A lle rle i p ro b le m e n w e rd e n tijd e n s de lig. 1. Overzicht van Biosphere 2. E X P E R IM E N TELE TUIN Totale oppervlakte van m2. Bedoeld voor voedselvoorziening. V E R B LIJV E N vo o r de 8 bionauten SAVANNE gras, bloem en, bom en en 150 soorten insecten T R O P IS C H R E G E N W O U D m et w a te rv a l M IN I-O C E A A N m et kunstm atige golven en getijden het koraalrif, soorten planten en dieren. W O E S TIJN cactussen en o.a. een grot m et vleerm uizen M O E R A S -G E B IE D m o d d e r en p la n te n. R aam vo o r bezoekers H ierdoor m ogelijk om onder w a te r te kijken.

5 b ouw onderzocht, zo a ls d e keuze van alle d ie r so orten en aanta lle n. E r w e rd een gig a ntisch e re g e n m a c h in e g e b o u w d om d e p la n te n in de 'ka s' te laten overleven. Een golfm achine m oest een o ce a a n s im u le re n. D e m e e ste a p p a ra te n d ie n o d ig w a re n om het e x p e rim e n t te laten draaien w erd en aangedreven d oor zonne-ener- gie. E r m oest ook een akke rtje w o rd e n a a n g e legd, zodat d e m ensen in d e kas zelf hun voedsel konden verbouw en en oogsten. En d a t alles m oest natuurlijk precies in d e juiste verhoudingen. S tel je eens voor: een aquarium m et steeds m eer guppies, die a lle planten o peten. Z e z o u den zich ze lf uitroeien! O n d e r d e 'b io n a u te n ', zo a ls d e pro efpersonen genoem d w e rd e n, w a s o ok de B elg M ark van Thillo. V e rd e r w a re n er tw ee E n gelse n en vijf A m e rikanen 'aan boord'. M ark van T h illo w as de te chnische m an van B iosphe re 2. Het proefje In septe m b er 1991 w a s het dan eindelijk zover: B io s p h e re 2 w a s k la a r en d e a c h t b io n a u te n g in g en d e kas in. De d eur ging v o o r tw ee ja a r dicht. De w o o n ru im te s v a n d e b io n a u te n w a re n in feite m oderne appartem enten, m et alle norm ale vo o rzie n in g e n : IK E A -ke u ke n s m e t m a g n e tro n en keukenm achines, telefoon en com pute r voor elektronische post. TV m et video, C D-installatie, le e sb o e ken, e n in d e h a lle n sto n d e n z e lfs e n ke le kunstw erken! D it a lle s nam n iet w e g d a t het v o o r d e b io n a u te n hard w erken zou w o rd e n om te o ve rle ve n. M isschien w el letterlijk! De acht m oesten iedere dag zo'n 15 uur w erken om vo o r hun eigen eten te zo rg en. En d e ko ffie p la n ta g e g a f net genoeg bonen v o o r 1 kopje ko ffie in de m aand! H e t d a g ritm e van d e b io naute n zag er zo uit: s m org e n s vro eg op, m etingen van de afgelopen nacht doornem en, ontbijten met thee, w erkoverleg, lu n ch, 's m id d a g s w e rk e n o p het la n d en 's a vo nds tijd om te ontspannen. G eld had in de kas geen enkele w aarde: d e bionauten handeld en in tijd. "Als jij m e helpt de regenm a chin e te repareren, help ik jou v ie r uren op het la n d. Z o ging het eraan toe. M e n in g sversch ille n g in g en bijn a a ltijd o ve r tijd. En vo o r b ijzo n d e re w e rkza a n h e d e n kon je een vrije dag verdienen. V ia d e telefoons en co m p u te rs w e rd er g e c o m m u n ice e rd m et d e buite n w e re ld. O p die m anier w erde n nauw keurig m etingen en problem en b ijg e h o u d e n.e n p ro b le m e n w a re n er! A m p e r e e n m a a n d na h e t s lu ite n van d e kas verloor een vrouw elijke b ionaut d o o r d e rijstpel- m a ch in e een vin g e rto p je. D e a a n w e zig e arts stu u rd e n h aar n a a r h e t zie ke n h u is. N a b e h a n deling, 5 uur later, zou ze te ru gkere n in d e kas, en de vin g e r zou genezen. foto 1. De Tilapla i/is zorgde, in de exprimentele tuin, voor vruchtbare rijstvelden. D e eerste 6 m aanden uitten zich problem en als h o o g te zie kte en honger. D it laatste w a s te w ijten aan ve e l b e w o lkin g tijd e n s d e a fg e lo p e n w inter, zodat d e o ogst van het landbouw gebied tegenviel. H ierdoor zijn d e bionauten gem iddeld 15 kg a fg e va lle n. Je ku n t je n a tu u rlijk o o k a f vra g e n o f p la n te n n iet g e w o o n u ltra vio le t licht nodig hebben om te g ro e ie n. D o o r g la s g a a t n am elijk g e e n U V -licht! Een ander, belangrijk probleem w as de zuurstof- c o n ce n tra tie : die w a s g edaald van 19% (dit zit ook in norm ale lucht) n aar 14%. D eze ontw ikkeling kon in eerste instantie niet w orden verklaard d o o r d e w e te n s c h a p p e rs, m a a r la te r w e rd u itgezócht, dat zogeheten m icroben extra zuurstof aan de lucht onttrokken, w a a rd o o r het natuurlijk e venw icht van zu u rsto f en koolstofdioxide w erd ve rstoord. O ja, m icroben zijn b a cte rië n die in co m p o st leven. A n a ly s e s van lu c h tm o n s te rs w e zen erop, dat d e zuurstof n iet zoze e r verdw een, m aar o p een bepaalde m anier chem isch g ebonden w erd aan k o o ls to fd io x id e. W a a rs c h ijn lijk re a g e e rd e dit ko o lsto fd io xid e op een nooit e e rd e r w a a rg e n o m en m a n ie r m et m icroben in d e grond en in de betonnen o n d e rb o u w van B iosphere 2. H ierdoor bleef e r d us steeds m inder 'vrije' z u u r s to f o v e r om te a d e m e n. D it w a s o p zich een b ijzo n d e re en b e la ngrijke ontdekking. O m het z u u rs to fg e h a lte w e e r h o g e r te krijg en zo n d e r h u lp van buitenaf, w a s het nodig om de pla n te n g ro e i in d e ka s te stim ulere n. Dit deden d e b io nauten d o o r b ijvo o rb e e ld g ra s te m aaien en h o g e s tru ike n te sn o e ie n, zo d a t e r nieuw e, kle in e p la nte n zo u d e n g a a n g roeien. O ok w e r

6 de w o e stijn een ste e d s vo chtig er karakter, met steeds m e e r plante n g ro e i als gevolg. Al deze problem en en kritiek hebben Biosphere 2 een negatief im ago gegeven. G elukkig tijdelijk, w a n t na u itg e b re id e le z in g e n van d e w e te n sch a p p e rs b u ite n d e kas, w erd la ngzam e rhand het vertrouw en van het publie k teruggew onnen. De toeristen kregen er ro n d leidingen en gidsen vertelden: "H et experim ent heeft geen cent van uw belastinggeld gekost w ant de bionauten betalen hun belasting via de co m p u te r in de kas". Ze vertelden o ok dat e r in het re genw oud kakkerlakken rondkropen, zo groot als ham sters (gegil van afschuw ). foto 2. De geiten in BIO 2 gaven smakelijke en voedzame melk. den m et b e h u lp van kw a stje s blo em e n b e sto v en om zo zaden te kunnen vorm en vo o r nieuwe p la nten. V o o r d it d o e l w a re n w e l ko lib ri's u itg e zet, m a a r d ie o verle e fd e n het niet. In se p te m b e r 1992 begon de oceaan te v e ra n deren in een dikke, groene soep. O o rza a k hie r va n w a s een te hoog stiksto fg e h a lte in het w a ter. Het w erd zo ernstig, d a t de bionauten b e slote n, d rie k e e r p e r w e e k g e z a m e n lijk de dode algen van het w a te r te gaan scheppen. Het evenw icht van d e insekten w as dus duidelijk ve rstoord. Een ecoloog, die had m eegeholpen B iosphere 2 te ontw erpen, co n sta te e rd e : Veel in se kte n w o rd e n s n a ch ts naar de lam pen b o ve n d e rijstbakken gelo kt. D aar vorm en ze een g e m a kke lijke prooi vo o r de w a ch te n d e gekko's en h agedisse n." P lanten d ie geen vruchten dra g e n d o o r het g e b re k aan de bestuivers zouden op lange term ijn ku nnen uitsterven. De m ijten (niet: de m eiden!) hadden zich daarentegen zo sterk verm enigvuld ig d, d a t ze de to c h al s u m m ie re a a rd a p p e l o o gst b edreigden. D e m ijteneters die w aren u itg e z e t b le k e n hun w e rk n ie t te d o e n. B lijkb a a r hadden ze een m akkelijker prooi gevonden. Om d e m ijten kw ijt te raken, m oesten de bionauten elk blad apart afsponsen m et een sopje van een (biologisch afbreekbare!) zeep! En e r gaan heel w a t b la a dje s in e en a a rdappelveld! T o ch kw am het e x p e rim e n t o o k m et p o sitieve resultaten. N a het eerste ja a r verschenen 4 rapporten, w aarin zelfs helem aal geen tegenslagen w e rd e n g e n oem d. D e sava n n e deed het goed. b a n a n e n g ro e id e n in o v e rv lo e d, in se kte n zijn blijkbaar prim a bladluisbestrijders, en d o or consequent com posteren voedde d e aarde zichzelf en w e rd al het g e b ru ikte w a te r 100% opnieuw gebruikt. M a a r de te g e n s la g e n m ogen n iet ve rzw e g e n w orden. Z o w aren d e kunstm atige geluiden van alle m a ch in e s opvallend, w a s d e sta n k van de rottende bladeren hinderlijk (voor d e onderzoekers althans, w a n t als je e r in leeft w e n je eraan en m erk je het niet e ens m eer), d e verbouw de doperw ten bleven onder d e m aat, en veel planten d ie rs o o rte n o v e rle e fd e n h e t k lim a a t in de ka s niet. De ziekten van d e bionauten beperkten zich tot m inder ernstige zoals rugpijn, diarree en problem en bij het urineren. D aar te g e n o ve r stond dat d e bionauten zich stu k vo o r stu k veel fitte r zijn gaan voelen. Bionaut N elson van 4 6 voelde zich zo fit als een jo ngen van 18; en W alford (67) verw a c h tte s e rie u s d a t het e x p e rim e n t in d e kas een levensverlengende w erking zou hebben op d e b io n a u te n. (D it is o v e rig e n s m a k k e lijk g e P ro b lem en b leven kom en D oor te w e inig 'w ind' w erd en de hogere bom an s la p e n g in g e n h a n g e n. E r w a s w e l een vvind- m achine aanw ezig om d e lucht continue te v e r verse n en te ve rp la a tsen, m a a r d e kra ch t w a s b lijk b a a r niet v o ld o e n d e om d e b o m e n in een g o ede conditie te houden. D o o r d e h o g e lu c h tv o c h tig h e id in d e ka s c o n dense e rd e veel w a te r aan het d a k. w a a rn a het w e e r naar b eneden dru p p e ld e. H ierdoor kreeg zegd m aar nooit te bew ijzen. N iem and w e et imfoto 3. Op de koraalrif in de mini-oceaan bevinden zich prachtige Zeeanemonen.

7 af te leiden uit het feit, dat in het nieuw e e x p e rim e n t (o p g e s ta rt in fe b ru a ri '9 4 ) d e b io n a u te n sle ch ts 1 ja a r in de ka s zo u d e n ve rb lijve n, om zo het systeem beter in d e hand te kunnen houd e n. Het nie u w e team b e sch ikt o ve r kunstlicht, zodat ze niet alleen van d e zon afh a n ke lijk zijn. O o k zijn e r e x tra k o e lsyste m e n en g e n e ra to rs g e p la a ts t, w a n t d e zo n n e e n e rg ie w a s n ie t v o l d o e n d e v o o r h e t a a n w e z ig e k o e ls y s te e m en v o o r het s im u le re n van g e tijd e n in d e oceaan. R esultaten van d it nieuw e e xp e rim e n t zijn nog n iet beke n d, m a a r d a a ro v e r zu l je te z ijn e r tijd m eer ku nnen lezen. foto 4. De bionauten terug op 'Aarde' duidelijk getekend door twee ja ar wonen in Biosphere 2. (toto Chris Reinewatd) m ers hoe oud hij zo n d e r B iosphere 2 zal w o r den!). H et s tre n g e (vet- en s u ike ra rm e ) d ie e t d a t de kas afdw ong, leidde tot verlaging van het chole- stro lg e h a lte, w a a rd o o r h e t ris ik o v a n h a rt- en vaatziekten w erd verm inderd. D it bew ees onder andere de gunstige w erkin g van vis ten o p zich te van a n d e r vlees. V o o rlo p ig e balans H et lijkt erop, d a t d e e co lo g ie (leer van het m i lieu) als a lte rn a tie ve ' w e te n sch a p m e e r w ordt g e a c c e p te e rd dan v o o r B io sp h e re 2. E r is nu al u itg e b re id e in fo rm a tie o v e r ko o lsto fd io xid e - en zuurstofconcentraties m et betrekking tot plante ngroei en zonlicht. Z e lfs N A S A 's ru im te v a a rtp ro je k te n w a re n niet o n m id d e lijk s u c c e s v o l, en h e t is d a n o o k nog te vro e g om d e fin itie v e c o n c lu s ie s te tre kken om trent het overleven van de m ens in de ruim te. C o n clu sies D e b io sfe e r is een u ite rs t fijn z in n ig en g ro te n deels onbegrepen, onbekend systeem. Een pu z ze l d ie zich in de m iljo e n e n ja re n van e vo lu tie stukje vo o r stukje heeft opgebouw d tot een per- fe k t g e h e e l. Een p u zze l w a a r g e e n m ens m et zijn bolle h e rsens o o it b ijkan, laat sta an n a m a ken! In het g eva l van B iosphere 2 hebben een paar w etenschappers' enkele duizenden stukjes van d ie p u zze l in een d o o s g e g o o id, g e sch u d, en zijn nu ze verb a a sd dat d e puzzel niet ko m pleet is. Al m et al h e e ft m en u it h e t e e rste e x p e rim e n t geleerd dat m ensen niet zom aar 'even een eco- s y s te e m p je b o u w e n '. D aar kom t veel m e e r bij kijken dat tot nu toe w e rd gedacht. M oraal zou kunnen zijn dat w e b e te r e erst nog kunnen proberen om B iosphere 1 (de A arde) te re d d e n van d e o n d e rg a n g, d a n bij vo o rb a a t te d enke n aan 'ru im te s te d e n ', bijvoorbeeld op Mars. W e zo uden o ns w e l heel d ie p m ogen scham en als w e m oeten vluchten van de A arde om d a t w e h aar m et z'n allen letterlijk hebben laten stikken! W elke conclusies het team van Biosphere 2 zelf heeft g e trokken uit de eerste e xp e rim e n te n, is B ron: EOS H P D e T ijd 5 ju n i Foto's: B IO S P H E R E 2, O racle. A rizona

8 G a m e e o p D e w in te r is n o g m a a r a m p e r b e g o n n e n of wij kom en al m et een zom erkam p op de proppen. T och is dit helem aal niet zo g ek w an t in d e w in te r w o rd e n de m e e s te p lan n en vo o r d e zo m e rv a k a n tie g em aakt. Al jaren org aniseert de JW G in d e zo m erv a k a n tie d e Jo n g e re n k a m p e n. D e ze kam p en zijn (d e n aam z e g t het a l) b e d o e ld v o o r de jo n g e re le d e n van d e J W G, o fte w e l: de led en t/m 14 ja a r. A ls je nog nooit op zo'n kam p b ent gew eest, dan m o e t je d it verh aal ze k e r eens d o o rle ze n! W a a ro m jij o o k m ee m oet A ls je nu d e n kt: "Z o n kam p is niets vo o r m ij, ik w e e t d a a rv o o r nog veel te w e in ig van ste rre n ku n d e a f",d a n heb je het fo u t. H e t J o n g e re n kam p van d e JW G is speciaal bedoeld voor d ie g e nen die nog niet zoveel van sterrenkunde a f w e te n. En a ls je e e n m a a l een k e e r op kam p bent g e w e est, zu l je zie n dat je al een heleboel m e e r van ste rre n ku n d e w eet. M a a r o o k a ls je al b e h o o rlijk w a t van s te rre n kunde afw eet, is het Jo n g e re n ka m p een prim a k a m p v o o r jo u. Je kunt dan n a m e lijk g e w o o n w a t "m oeilijkere" praatjes uitzoeken om te gaan volgen. W at valt er allem aal te d oen op het kam p? Nu w e h e t to ch o v e r d e p ra a tje s h e b ben, k u n nen w e het m e te e n m a a r e e n s g a a n hebben o v e r w a t e r zoal o p e en J o n g e re n k a m p te g e beure n staat. Z o als al ve rm e ld w orden op een kam p een flink aantal pra a tje s o ve r ste rre n ku n d ig e o n d e rw e r pen gegeven. D eze praatjes zijn in tw ee g ro e p en te v e rd e le n. T e n e e rste zijn e r d e cu rcu s- pra a tje s o ve r onderw e rp e n als b ijvo o rb e e ld a l g e m ene sterrenkunde, ruim tevaart en ko sm o lo gie. O p Jongerenkam p w orden altijd een stuk of vijf van d e ze curcusse n g egeven, w a arvan je er één m ag uitkieze n. D eze cu rcu s volg je dan het hele kam p door. D a a rn a a s t w o rd e n e r een a a n ta l a lg e m e n e p ra a tje s g e h o u d e n. D e ze w o rd e n d o o r ie d e r een gevo lgd en zijn dan ook m eestal niet zo m oeilijk. T e g e n w o o rd ig sta at tijd e n s het J o n g e re n ka m p een b e p aald o n d e rw e rp centraal. V eel van d e a lg e m e n e pra a tje s g a a n o v e r dit onderw erp. M aar op kam p w o rdt n a tu urlijk niet d e h e le dag n aar pra a tje s g e lu isterd. W e zitten im m ers niet op school! Een groot d e e l van de dag w ordt besteed aan sport en spel. Dit betekent: zw e m m en, vo e tb a lle n, tre fb a lle n, etc. O o k sta a t er, zoals ieder jaar, een speurto cht o p het program ma. W aarn em en!! A ls het h e ld er is, za l er n a tu u rlijk w o rd e n w a a r g e n o m e n. H e t kam p w o rd t g e o rg a n is e e rd in O otm arsum, een klein dorp je in T w ente w aar het s nachts g o e d d o n k e r kan w o rd e n. Veel van d e d e e lnem e rs (en d e leiders) n em en op kam p hun e igen kijke r m ee o f b o u w e n e r één o p ka m p (ko ste n Fl 3 5 0,-)! V o rig ja a r b ijv o o r beeld w erden er op het tw eede kam p m aar liefst 3 JW G - kijkers gebouw d. D us als jij g e e n s te r re n k ijk e r h e b t, kun je e r z e lf é é n b o u w e n op kam p. En d o e je d a t niet, dan kun je a ltijd w el even een b lik w e rp e n door de te le sco o p van een andere d e e ln e m e r o f van één van de le i ders. J o n g e re n k a m p 95 D it ja a r w ord t het e e rste Jo n g e re n ka m p g e houden van zate rd a g 15 ju li t/m vrijd ag 21 juli. Het tw e e d e kam p volgt d a a rn a van 2 2 juli t/m 28 ju li. H et kam p kost ƒ 1 7 5,- p.p. A anm e ldin g, d o o r een b rie f m et naam, adres en g e b o o rte d a tu m en/of in form atie bij: lolo 1. Een partijtje voetbal verandert vaak a l snel in rugby... JW G - Jo n g e re n k a m p Jeffre y Bout K o rn o e lje s tra a t 2H JB G ro n in g en tel.: A ls hij niet th u is is kun je je naam en te le fo o n n u m m e r a ch te rlaten. Hij b e itje dan terug. 4 8 Universum

9 Verslag Jongerenkamp 94 B ij a a n ko m st w a re n e r veel beke nde gezichten te zien. Alleen een g root deel van de leiding w as in een nieuw ja s je gesto ke n. Dit ja a r bestond de leiding, die d e e e rste d a gen re uze chagrijnig w as (door het eerste kam p) uit: L ucia (chef de la cuisin e), W im (o ftew el: kw artje), Je ffre y en M ichiel (de kam pdokter), Joep, M arieke. N iels en M arina. Ikzelf w a s n.l. m ee m et het tw e e de kam p. M arina g in g helaas na tw e e dagen al w eg (vanw ege verm o eidheid ). M eteen d e eerste avo n d b leek al (d o o r de g ro e n te -p ru t soep) dat L u cia vo o rtre ffe lijk kan koken. En d a a rdoor is de titel ch e f d e la cuisine verdiend. V erder w as er de laatste helft van het kam p verw a rrin g ontsta a n of M arie ke nou een p a a rtje m et Jo e p of m et W im h ad opgebouw d. D it ja a r h e b b e n w e d e M aan in het zo n n e tje g e ze t, om d a t het 2 5 ja a r gele de n w a s dat Neil A rm stro n g de e e rste voet o p de M aan had g e ze t. In d it k a d e r w e rd e lke a v o n d een p ra a tje van o n g e ve e r 10 m inuten gehouden, zodat aan foto 2. Op het kamp worden veel praatjes gehouden. H ier houdt Joep (jongen met bloknote) een praatje over het Apollo-project h e t e in d e van d e w e e k d e A p o llo 11 heen en terug g e re isd w as. Ik vond d it p e rsoonlijk een le u k idee. O p m a a n d a g w a s e r een M A A N d a g in g e la st. Z o 'n b e e tje a lle s g in g d ie d a g o v e r d e M aan. E r w erden z e lfs m a a n la n dschappen gebouw d en e en m aanrace gehouden. O o k d it ja a r w e rd e n er veel p ra a tje s gehouden, die o n d e r andere o v e r u fo s, tele scopen, astro- fo to g ra fie, h e t z o n n e s te ls e l e n n a tu u rlijk nog veel m e e r ste rre nku ndige onderw erpen gingen. M a a r het h o o g te p u n t w a s to ch w e l M ic h ie l's p ra a tje o v e r 3 D -fo to g ra fie!! E ch t g e w e ld ig!! D aarnaast w aren d e curcussen w e e r aanw ezig. De o n d e rw e rp e n w a a ru it w e k o n d e n kie zen w a re n : 'a lg e m e n e ste rre n ku n d e ', ruim te vaart' en 'ste r-e vo lu tie e n ko sm ologie'. V e rd e r w a s er n a tu u rlijk d e tra d itio n e le R E C O R D -lijs t. H ie ro p sto n d e n a lle rle i m affe re c o rd s z o a ls : z o v e e l m o g e lijk ro n d je s ro nd een boo m lopen en m en se n koppelen. O p d e b o n te a vo n d w e rd heel veel lol getrapt. E r w e rd e n veel le u ke s tu k je s o p g e v o e rd en e in d e lijk e e n D IS C O!! D us a ls jij d e b e e st uit w ilt h a n g e n m et J W G - m a a tje s, v rie n d e n w ilt m a ke n o f g e w o o n s te r re n ku n d ig b e zig w ilt zijn, g a d a n vo lg e n d ja a r o ok m ee o p kam p! Ik hoop je d a a r o o k te zien. T O T D AN!! foto 3. Volgens traditie is er op de laatste avond van het kamp een bonte avond. Op deze avond worden de leiders vaak door de deelnemers in de maling genomen. Hier is het Wim s beurt. Eva Zanen

10 Het O uderenkam p 1995! In d e ze U niversum w orden ve rsch ille n d e ka m pen besproken. Eén van die kam pen die de JW G org a n ise e rd is het oudere n ka m p. A ls je 14 ja a r bent en je vindt het jo n g e re n ka m p te m akkelijk dan ben je w elkom bij het ouderenka m p. Bij aankom st op de kam peerboerderij w orden je o u d e rs a c h te r een kop ko ffie of th e e g e zet en kun jij je s p u lle n o p e e n g e s c h ik t p le k je in de s la a p z a a l z e tte n. V e rv o lg e n s kun je d e o m g e vin g m et je m e d e -ka m p g e n o te n o ntdekken. En als je o uders w e ggaan w ord t je gesteund in het gem is; je zult ze im m ers tw ee w eken lang m oeten m issen (een telefoon is w e l aanw ezig hoor). E c h te r je zu lt n ie t lang tre u re n w a n t nu begint het o u d e re n kam p pas echt! Als alle deelnem ers bij elkaar geraapt zijn w ordt er een w e lko m stw o o rd g esp roken. H iern a w o r den w e door m iddel van d e bekende kennism a- kingsspelletjes aan elkaar voorgesteld. Dit w ordt afgesloten m et een partijtje voetbal; deelnem ers te g e n d e begeleiders. Het o u d e re n ka m p b ehandelt verschillende inte re s s a n te s te rre n k u n d ig e o n d e rw e rp e n. D eze onderw e rpen kunnen g evolgd w orden in g ro e p je s van een m a n /vro u w of 8. D e onderw e rpen die het afgelopen ja a r w erden behandelt w aren o.a. s te re v o lu tie, h e t z o n n e s te ls e l e n ru im te vaart. In d e eerste w e e k volg je d a n in dit g ro e p je d e p ra a tje s. A ls je nog n ie t g e n o e g van de pra a tje s hebt zijn er ook nog a n d e re o n d e rw e r pen d ie je kunt vo lg e n. D eze zijn o o k w e e r zo in g e ro o ste rd d a t je a lle s w a t je vo lg e n w ilt ook ku n t vo lg e n. D e o n d e rw e rp e n van d e pra a tje s van h e t a fg e lo p e n o u d e re n k a m p w a re n, fo to g ra fie, in te llig e n tie, m e n s -v a a g, k re a tie f m et kosm os en natuurkunde. T u ssen al d e ze p ra a tje s en g ro e p je s d o o r zijn e r allerlei p a uzes en g e n o e g tijd om te eten. O n d a n ks dat d e begele id e rs hun best d o e n om iedereen 's a vonds b e ka f te krijgen hebben de d e e ln e m e rs tu s s e n d o o r g e n o e g v rije tijd o ve r om hun eigen cre a tie ve id eëen te ontw ikkelen. D it kan of m e t een p o tje flin k sp o rte n of h e le m aal niets d oen. O f le kke r m et je m ededeelne- m ers of begeleiders gaan integreren (tja je m oet ze lf w e te n w e lke je w ilt d o e n...). A f en toe is er s a vonds een g e zellige sa p p e n b a r m et m uziek en speciale sapjes en hapjes. De laatste avond is n a tuurlijk gere serveerd vo o r een oergezellige bonte avo n d m et aan het eind een g ro o t k a m p vuur. D it g ro te e v e n e m e n t w o rd t v o lg e n d ja a r w e e r gehouden in O m m el, nabij Asten. Ben je lid van de JW G en 14 ja a r of o u d e r ( m a a r nog géén 18 ja a r) kom d a n ook. H et k a m p w o rd t g e h o u den van zo n d a g 23 ju li t/m v rijd a g 4 a u g u stu s D e ka m p p rijs is ƒ 295,- p.p.. S ch rijf even een b rie fje m et je naam en ad res naar, B ram S lag m o len R ijs w ijk s e w e g H N D EN H A A G to t s c h rijve n s... O uderenkam pverslag 1994 Foto 1. E en van d e vele groepsfoto 's. w t y 1 0 ^ > Universum O p zo n d a g 2 4 ju li kw a m e n w e m et z'n allen aan bij de ka m p e e rboerd e rij. Je sto nd d aar en w ach tte op je vriendje o f vriendinnetje van vorig jaar. Je ouders stonden gezellig d e vo o rg e sch o te ld e ko ffie o f th e e te d rin k e n. T o td a t z e... e in d e lijk n a a r h u is g in g e n, w a a rn a het g ro te fe e s t(!) kon b e g inn e n, d e ke n n is m a k in g s s p e l- letjes. N a lang raden e n g o kken w elke naam je nu m oest zeggen w as dit afgelopen. N u gingen w e een potje voetbullen (= e en soort ve ch tsp o rt). N a va ls spelen van d e te g e n p a rtij (w as d e begele id in g ) hadden d eze alsnog v e r lo re n (h è h è ). N a het eten konden w e, na een presentatie, ons inschrijven voor de cursussen en them agroepjes.

11 k i i i s i p Om o üj jjj 2 J F o to 2. Tijdens d e p ro je ctd a g e n w e rd e r se rieus gew erkt. N a een a vo n d sp e u rto ch t w as er, to e n w e terug kw a m en, e en rustige sappenbar. D e vo lgende dag begon het eigenlijke p ro g ra m m a. N a het ontbijt gingen w e m et z'n allen fo to graferen. ie d e r in een g ro e p je d e e d w a t anders. De ene gro ep ging stere ofo to 's m aken, een a n d e re g ro e p m a a kte fo to 's van g e zichtsb e d ro g, 's A vonds w erd er d o o r R obert een praatje g e houden van d e k o m e e tb o ts in g o p J u p ite r, w a t ge vo lgd w erd m et ve e l ch ip s en cola. U ite in d e lijk w as het d e bedoeling dat w e gingen slapen. O p d e vijfd e d a g b e g o n n e n w e in d e m iddag m et een tw eedaags project. Het w a s d e b e d oeling d a t je g ro e p een reis n a a r een a n d e rd e e l van het U niversum zou kunnen regelen, zodat eenm aal bij die p la a ts aangeko m e n er een ko lonisatie kon beginnen. W e w erden in groepen verdeeld, ledere persoon in d e g ro e p w as een specia list op een bepaald g e b ie d. O p a a rd e w a s d e s itu a tie zo dat de m ensheid het niet m eer lang zou kunnen uithouden. N u m oeste n w ij, elke g ro e p o p een eigen m anier, er v o o r zo rg e n dat d e m ensh e id in een a n d e rd e e l van het U n ive rsu m o p n ie u w /v e rd e r zou ku n n e n leven D e s p e cia liste n van d e v e r sch ille n d e g ro e p e n m oesten m et e lka a r ook gaan o n derh andelen. De specialisten w erden begeleid door een opper- specia list (een begele id e r) d ie m et ideëen aankw am. D e o p gedane ideëen w e rd e n dan in de g ro e p v o o rg e le g d zo d a t d e v e rs c h ille n d e p ro ble m e n konden w o rden o pgelost. A a n het eind van de eerste dag w e rd s a vonds een diashow g e d ra a id, d ie d e reis n a a r een a n d e rd e e l van h e t U nive rsu m uitbeelden. D it w a s e ch t p ra ch tig g e d a a n m et een stu k of w a t p ro je cto ren en g e lu id se ffe cte n. D e vo lg e n d e dag w a re n w e a a n g e ko m e n op o n ze b e ste m m in g, s O ch te n s g in g en w e nog v e rd e r m et d e kolo nisatie, 's M id dags m oesten w e m e t e lk a a r o n d e rh a n d e le n om in le ve n te blijven. Je kon je eigen ko lo n ie zo u itbreid en of v e rn ie ttig e n. N a h e t a v o n d e te n m o e st ie d e r gro epje zijn resultaten presenteren. N a d e p re se n ta tie w as er een sa p p e n b a r d ie o v e r liep in een dro pping, o n d e r het m om van ju llie project is g e lu kt laat nu m aar zien hoe je terugkom t. D e ze d ro p p in g liep n a tu u rlijk uit to t d e v o lg e n de m o rg e n, to e n er nog e n k e le g ro e p je s om vier uur terug kw am en. Iedereen w as toen goed uitgeslapen', a lle e n zij niet! H et kam p vervo lg d e vo o rsp o e d ig m e t de bonte avond. H ier deden vele aan m ee om óf een p a ro d ie o p d e le id in g te m ake n ó f een re ch tzaak op te zetten. E r v o lg d e o o k e n k e le tro u w e rije n e c h te r d ie zijn nu w a a rs c h ijn lijk al v e rb ro k e n, helaas. T o e n ie d e re e n aan d e b e u rt w a s g e w e e s t b e gon n a tu u rlijk het la n g v e rw a c h te ka m p vu u r. O m d a t w e het h e le k a m p d o o r p ra c h tig w e e r ha d d e n, e lke dag zon, kon h e t k a m p v u u r d oor d e droogte helaas niet doorg a a n.t o e n eindelijk iedereen b uiten, op het grote veld, rond erg veel kaarsen w as gezeteld begon het eerst rustig, in d e verte, te onw eren. Iedereen d acht," O oh dat loopt w el o ve r of langs o ns h een". M a a r helaas d it g e b e u rd e niet. R e ch tb o ve n o n s b a rstte de hele zooi los. Ie d e re e n s n e ld e n n a a r b in n e n en w e vervolg den d e bonte avond binnen in de zaal m e t fa n ta s tis c h e live m u zie k... Z o e in d ig d e n een p ra c h tig a a n ta l d a g e n tu s sen allem aal vrie nden en vriendinnen. V olgend ja a r w e e r... L uuk van d en O e ver

12 JWG-ers in Ken avontuur van JW G - astrofielen M C M L X L IV Z o n 3 m aan d en g eled e n w a s heel F ran krijk (Z o h eet G a llië te g e n w o o rd ig ) vrij van JW G - ers, A s tro filiu m H o llan d ica. H eel F ran krijk? Nee, een klein d o rp je w erd g e h e e l b e h e e rs t d o o r d e JW G -ers en m a a k te het leven van de P u im ichelse d o rp e lin g en b epaald n iet g em a k k e lijk. Even V o o rstelle n C e n te tsie n ix, d e tro ts van het hele te le sco p e n park; G ro o t log en z e e r ve rfijn d. V o o r hem zijn e r m aar w e in ig neve ls te zw ak, geen p laneet te klein m e t zijn h o n derdzes ce n tim e te r aan spie g el. O o k fo to g ra fis c h een s c h itte re n d in s tru m ent. A an de slijpkunsten van D anny C ardoe- veel d a nkt hij zijn kracht. C in q a n te d o e n ix, o n d a n k s een to e n d e fe c te vo lg m o to r een schitterend appara a t om visueel m ee w a a r te nem en. O ok tw e e ë n vijftig ce n tim e te r is va a k al g e n o e g om d e m e e st obscure o b je cte n m e e w a a r te nem en. D a n n y C a rd o e (n )v e e l, ish e t b re in a ch te r a lle te le s c o p e n in P u im ich e l. M et zijn slijp s te e n m aakt hij de m ooiste spiegels v o o r d e m ooiste telescop en. A rle tte S te e n m a n n ix, de d rijvende kra ch t a chte r La R em ise, H et G asth u is w a a r je eet, slaapt etc. Foto 1. Hier M 20 gefotografeerd door de 1m telescoop. De opname is gem aakt op een Fuji 1600 met een tijd van 15 min. op 2 aug (foto's Peije van Kloosteren) Foto 2. Tijdens de excursie naar de Gorges du Verdon was het prachtig om de omgeving te bezichtigen, maar ook om lekker te zonnen. K ro n e n b o u rg h ix, een o p z'n tijd z e e r g e w a a r d e e rd bie rtje, m eestal bij g e b re k aan lekkerd er N ederlands o f B elgisch bier. In het g e w e s t H o lla n d ic a m a ke n o n g e v e e r 29 JW G -e rs zich klaar om P uim ichel 10 dagen en (vooral) n achten te beheersen. O n d e r a a n v o e r van d e 5 m an ste rke b e g e le i d in g m oet het lukken om d e ze ta a k te v o lb re n gen. De zw are reis zal zo n 19 uur gaan duren. N a een goed begin pakten om één uur donkere o n heilsp e lle n d e w o lke n sam e n boven het F ranse Landschap. En er barstte een hevig o n w eer los. D oor d it o n w e e r kreeg C in q a n te d o u n ix een m o to r-in fa rc t d ie e r v o o r z o rg d e d a t d e te le s c o o p het h e le ka m p n ie t fo to g ra fis c h g e b ru ikt kon w o rd e n. O o k C ente tsie n ix had d o o r het o n w e e r één dag p ro b le m e n m e t d e volgm oto r. D e fo to s ko n d e n to e n (h e la a s (?)) a lle e n m et de C e n te ts ie n ix g e m a a k t w o rd e n. N a d a t de A s tro filiu m H o lla n d ic i een n a ch t g o e d h a d d e n uitgeslapen, ko n d e o ve rh e e rsin g p as e ch t b e ginnen. D e tw e e d e n a ch t w a s het al m e te e n g o e d h e l der, en w a s g e lijk al d e M e lkw e g b ijn a van h o rizo n to t h o riz o n te z ie n. D it w a s d u s e e n p e r fe cte n acht om a lle in stru m e n te n goed uit te te ste n en d e ste rre n h e m e l w a a r te nem en. De dappere JW G -e rs verdronken bijna in al de sterre n p ra c h t d ie e r te zie n w a s, en een enke ling ra a kte zelfs verdw aald. In de n a chten d a a rn a w a re n o nze d appere JW G -e rs steeds d ru kke r bezig m et hun gere e d schap fotokam araklix. Vooral C entetsienix kreeg het erg druk. D e o b je cte n d ie het m e e st in trek w a re n, w a re n d e b e k e n d e M e s s ie r o b je c te n,

13 Puimichel en o o k enkele N G C o b je cte n w e rd e n v e e lvuldig g e fo tografeerd. B ijvo o rb e e ld N G C 6888, M 20 M 16. O m d a t e r ie d e re n a ch t w e l e e n a a n ta l e chte d o o rz e tte rs w a re n d ie to t zo n s o p g a n g d o o r gin gen, had dat g ro te g e vo lge n v o o r het d a g program m a. O ver het a lg e m een sliepen onze h elden tot e e n u u r of tw a a lf, w a n t o p d a t tijd s tip trokke n de strijd lu stig e dagklosse n d o o r La R e m ise om ie d e re e n w a kke r te m aken. De e chte M ega- a stro fie le n ve rg a te n na d e b ru n ch va ak dat ze w a k k e r w a re n. N a brunch, w a k k e r w o rd e n en afru im e n w aren e r bijna ie dere dag w e l een p a a r le zin g e n. D e o n d e rw e rp e n lie p e n enorm uiteen: van cluste rs to t m eteoren en van zw a a r te kra ch t to t fotografie. H e t h o o g te p u n t in het d a g p ro g ra m m a w a s de e xcu rsie naar de G orges du V erdon. Een van d e g ro otste en m ooiste gorges in E uropa (deze is o p d e ze lfd e m a n ie r o n tsta a n als d e G ra nd C a n yo n in d e USA) In d e G o rges w as er een to ta a l nieuw e v e rra s sing, het aanw ezig zijn van vele a ndere gew est g e n o te n. T e rw ijl d e e n e h e lft g in g z w e m m e n ging d e a n d e re g ro e p een stu k v e rd e r de g o r g es in om te w a ndelen. Bij het a fslu ite n d e m aal w a s ie d ere e n, na een paar everzw ijnen, het er o ve r e ens dat w e onze ta a k m e t s u c c e s v o lb ra c h t h a d d e n. H et hele d o rp w a s o v e rh e e rs t en ie d e re e n w a s m e e r dan te vreden. W ij nodigen dan ook iedereen, in d e leeftijd van 15 to t 21, u it om v o lg e n d ja a r m e e te h e lp en m et h e t o v e rh e e rs e n van d e P u im ic h e ls e d o r pelingen. Wil je ook meehelpen! Je hebt, w a a rsch ijn lijk, net het ve rsla g g e le zen van h e t P u im ich e lka m p van a fg e lo p e n zo m e r. Ik kan m e z e e r g o e d vo o rste lle n dat je het leuk v in d t om e r v o l gend ja a r bij te zijn. Dat kan. T e nm inste, als je 1 5,1 6, , 19, 2 0 o f 21 ja a r bent. V o lg end ja a r g a a n w e van 22 ju li to t e n m et 3 a u g u s tu s o p kam p. D it is e e n id e a le tijd om a lle n e v e ltje s in d e B o o g s c h u tte r g o e d te kunnen w a a rn e m e n en goed te kunnen fo to gra fe re n. D e kosten zijn het ze lfd e als vo rig ja a r. n a m elijk ƒ 8 9 9,- d it is in c lu s ie f d e b usreis, e te n en s la pen in P u im ic h e l, h e t g e b ru ik v a n d e telescopen, de fo to ro lle tje s d ie je g e b ru ikt bij de te le sco p e n, het g e bruik van d e vo lg o pste llin g en d e e xcursies. E igenlijk in clusief alles. A ls je m e e w ilt g a a n. m e ld je d a n zo snel m o g e lijk aan bij: M arcel V onk G o e v e rn e u rla a n C H D en H aag W ie w e e t to t ziens in P uim ichel. M ic h ie l B re n tje n s e n P e ije v a n K lo o s te r Foto 3. De koepel van de 1m telescoop is a l van verre te onderscheiden aan de horizon. Foto 4. De Halternevel o l te wel M 2 7 in Vosje, gefotografeerd door de 1m telescoop. Belicht op Fuji 1600, van 3:29 tot 3:36 uur op 3 aug.

14 HET VOLGPLANKJE: MAAK T ZELF! M ichel W issink Zou jij graag sterrenfoto's w illen m aken w aarop d e sterren puntjes en geen streepjes zijn? B eschik jij n iet o ver een luxe v o lg m o to r op je telescoop, o f heb je h elem aal g een te le s c o o p o m m e e te v o lg e n? En w il jij m e t je s ta n d aard len s w el een s lan g er belichten dan 3 0 s e k o n d e n? Dan m oet je dit artikel m aar ns heel goed lezen. W an t m et een sim pel h ulp stu kje, dat je zelf m aakt, kun jij ein d elijk ook fo to s m aken d ie 10 m in u ten zijn b elicht! Z o 'n h ulp stu kje is het v o lg p la n kje. De o n d e rd e le n d ie nodig zijn v o o r h e t bouw en van het v o lg p la n kje, ko ste n in to ta a l o n g e ve e r f35,-. D it heb je nodig: -1 houten balkje 3 5 x 7 x 5 cm - 2 houten p la nkjes 2 8 x 12 x 1 cm cm scharn ier (stevig, m aar niet te robuust) - een M 6 bout, ca. 12 cm lang - een g ro te spijker (ca. 8 cm ) - een M 6 m oer - rond stukje blik - een 1/4 inch bout, ca. 2 cm lang - balhoofd - kle in e spijke rs e n /o f schroefjes - gere e d sch a p /lijm moir In hout w*r kon A an d e slag Het balkje: - Z o e k in een atlas de breedtegraad van je w a a rn e e m p la a ts op. - Z aag het balkje af zoals aangegeve n in fi- guur1-1. D oe d it zo nauw keu rig m ogelijk. D eze h o e k is de basis van je volgplankje. - B o o r te ve n s in de sm alle o n d e rka n t van het balkje een 2 cm d ie p g a t van 1/4 inch (6 mm), op o n g e ve e r 5 tot 8 cm v a n a f d e a fg ezaagde hoek. Z o kun je het vo lg p la n kje stra ks o p een fo to s ta tie f sch ro e ve n.d it g a t is n ie t o p de te ke n in g e n a a n g e g e ve n, m a a r d e fo to la at de beve stig in g van het vo lg p la n kje o p het statief duid e lijk zien. De p lankjes: - M eet, zo a ls fig u u r 1-2 laat zien, o p het o n d e r ste p la n k je v a n a f het d ra a ip u n t van het sch a rn ie r p recie s 229 m m af. - B o o r v e rv o lg e n s in d it p u n t e en g a t d a t net ie ts k le in e r is dan de (b u ite n -)d ia m e te r van de M 6 m oer, zodat je d e ze er stra k in kunt kle m m e n. F iguur 1-3 laat d e bedoelin g in d e tail nog eens zie n.t ik d e m o e r vo o rzich tig aan m e t een h am er en vo e g eve n tu e e l eerst lijm toe. Indien nodig kun je de m oer Fig. 1. Bouwschema van het volgplankje nauwkeurig rechtzetten door middel van de lange M 6 bout, die je er een klein stukje indraait. Op de plaats w aar de lange bout in figuur 1-5 door het onderste plankje heenkom t, bevestig je aan de binnenkant van het bovenste plankje het ronde stukje blik(zie ook figuur 1-2). Dit voorkomt dat tijdens gebruik het hout wordt b e schadigd door het indraaien van de bout. Boor in het bovenste plankje, zoals getekend

15 in fig u u r 1-4, iets boven het m idden, een gat van 1/4 inch (6 m m ) v o o r de bout die het balhoofd m oet vasthouden. O o k d e ze bout kun je, zoals aangegeven in figuur 1-3, in het h o u tw e g w erken. M ontage: - S ch ro e f o f sp ijke r nu, vo lg e n s fig u u r 1-2, de tw ee p la nkje s m et het sch a rn ie r aan elkaar. - S ch ro e f nu h e t o n d e rste pla n kje op d e a fg e zaagde hoek van het b a lkje zo a ls a a n g e g e ven in fig u u r P lak d w a rs o p de kop van d e lange M 6 bout d e g ro te s p ijk e r. D it g a a t h e t b e ste m e t w a t p o ly e s te r-p la m u u r. D it is het a a n d rijfp o o k je. voren d e b re e d tegraad van je vakantie-adre s op en m aak d e h o e k van je v o lg p la n k je d a a r dan g e lijk aan. (P as op w e l d e g o ede kant op te kantelen!). W a a rsch ijn lijk kan dat prim a m et je statief. Z elf heb ik o p het balkje een g ra d e n ve rd e lin g gem aakt (zie fo to 1). D e lijn van de betre ffe n d e hoek stel ik dan horizontaal. A ls ik b ijv o o rb e e ld in F ra n k rijk b e n, o p d e b re e d te gra a d 4 4 ' N B (d it is 8 g ra d e n la g e r d a n m ijn w o o n p la a ts ), ste l ik d e lijn van -8 g ra d e n h o r izontaal. Let e r bij het o p s te llen steed s op dat de as zo als aangegeven in figuur 1-5 naar de noord e lijk e h e m e lp o o l w ijs t. D an s ta a t je v o lg p lan kje goed. Foto 1. Zo ziet het geheel er opgesteld uit. Let op de gradenverdeling die ik heb aangebracht. A ls het g o e d is, z ie t het geheel e r nu o n g e ve e r uit als in fig u u r 1-5. H et vo lg p la n kje is nu klaar. E ventueel kun je het hout nog verven of blank lakken, als b e scherm ing te gen voch tig e lucht. De s to p w atch O m de lange M 6 bout precies in 1 m inuut h e le m aal rond te draaien gebruik je een stopw atch. De se co n d e n w ijze r van je h o rlo g e kun je er so m s o o k w e l vo o r gebruiken. Er zijn tw e e verschillende soorten stopw atches, d ie m et e e n a n a lo g e o f d ig ita le u itle z in g. De an a log e heeft als vo o rd e e l d a t je d e bew eging van d e w ijz e r m e e ku n t d o e n m et d e a a n d rijf- pook. N a d e el is d a t je een s to p w a tch m et w ijze rs (m e e sta l) n ie t g o e d ku n t a fle z e n in het donker. Z e lf h eb ik een dig ita le sto p w a tch m et lic h tg e v e n d e (n ie t v e rb lin d e n d e ) rode cijfe rs. P e r 15 se ko n d e n m aak ik dan een kw a rt slag. D it g a a t heel g o e d, zo a ls b ijg a a n d e fo to 's b e w ijzen! En nu e rm e e n aar buiten! Z e t 's a vonds het vo lg p la n kje o p het fo to sta tie f buiten. M et een w a te rp a s o f 'o p het oog' kun je het geheel h orizontaal zetten; d ra a i nu m et b e hulp van een kom pas (let o p d a t er geen m etaal in de b u u rt is) het balkje in n o ord elijke richting. A ls je dat goed gedaan hebt. w ijst de as volgens figuur 1-5, n a a r d e n oordelijke hem elp ool (in de buurt van de P oolster). W a n neer je nu de grote bout m et 1 o m w enteling p e r m inuut naar binnen d ra a it (het bovenste plankje ko m t dan om hoog) vo lg je p recie s d e bew e gin g van de sterren. P ro b e e r het m a a r eens uit m e t je fototoeste l erop! M et een s ta n d a a rd le n s (50 m m ) kun je nu z e ker 10 m in u te n b e lichten zo n d e r dat d e sterren stre e p je s w o rd e n. M et een g ro o th o e kle n s kan d a t nog w a t langer; m et een te le le ns korter. O p vakan tie Je k u n t je v o lg p la n k je o o k h e e l g o e d m e e n e m en o p vakantie. Je fotografeert dan o p een andere breedtegraad, w aardoor je ook de hoek van je volgplankje m oet veranderen. Z o e k v a n te T o t slot A ls e r in dit artikel ie ts n iet d u id e lijk is, dan kan ik je ve rw ijze n n aar e en oude Z e n it (m ei 1987, blz. 168/169), w anf d a arin staat het vo lg p la n kje o ok beschreven. S ucces m et bouw en en fo togra fe ren! B ron: Z e n it m ei 1987, blz. 168/169, "B ouw ze lf een volgplankje" door Ellen van Dorst Foto 2. Foto van de Arend en omgeving, gemaakt op 3 aug. 1989, in Puimichel. Frankrijk. Gevolgd met het volgplankje. E r is 10 min. belicht met een 50 mm f/1.8 objectief.

16 Verenigingsnieuws Volkssterrenwachten O nderslaande volkssterrenw achten zijn aangesloten bi] de vereniging LSV. de Landelijke Samenwerkende Volkssterrenw achten. Voor m eer inform atie en adressen. LSV-Bureau Zonnenburg NL Utrecht Tel.: Fax: Bussloo, te Bussloo Open: vrijdag uur. 6 jan.: Infrarood sterrenkunde 13 jan.: De Zonsverduistering van 3 november jan.: D e planeet Venus 27 jan.: Orion Copernicus, Haarle Open: vrijdag en zaterdagmiddag om Corona Borealis. Dieren Open: vrijdag uur. 6 jan. : Zwarte Gaten 13 jan. : De sterrenhem el van hel 1e kwartaal van jan.: Onze ster. de Zon 27 jan.: Reisverslag Zonsverduistering Bolivia. 3 febr. De planeten en hun bijzonderheden. Ptanetron, Dwingeloo Open: dins- en donderdag uur. Planetarium dagelijks uur. Fryslan, Burgum Open: vrijdag uur. Halley. Heesch Open: elke le vrijdag en zondag om van de maand. 6 jan.: Kijkavond 28 jan.: Jeugdmiddag van uur. Om m en Nutssterrenwachl. Om men Open: zaterdag uur. Phoenix, Lochem Open: zaterdag vanaf uur. Rijswijk, Rijswijk Open: vrijdag vanaf uur. Saturnus, Heerhugowaard Waarnemen rond halve m aan, 3 kijkavonden p m aand vanaf uur. Film m iddag laatste zondag van de maand van uur. Schrievershelde. Heerlen Open: dinsdag t/m vrijdag en dinsdag-en vrijdagavond van en zondag ja n.: Ijsd w e rg e n aan d e rand van het zonnestelsel. Aanvang uur. Simon Stevin. Hoeven Open: dinsdag t'm zaterdag (ve rvo lg van: "W at d o e t d e JW G in 1995" op p a g in a 3). Andere JW G-aktiviteiten V e rd e r zijn er n a tuurlijk o o k nog de v e rtro u w d e J W G -a k tiv ite ite n d ie g e w o o n d o o r b lijve n gaan. Z o kun je bij d e JW G -ze lf, m et behulp van e r va re n m ensen, een g o ede en g o e d kope sterre n k ijk e r b o u w en. O p a lle z o m e rk a m p e n kun je z e lf d e b e k e n d e 6 cm. le n z e n k ije r v a n de JW G bouw en. O p het ouderenkam p w orden de 15 cm. D o b s o n k ijk e rs g e b o u w d. A fh a n k e lijk va n de b e la n g ste llin g zullen e r sp e cia le b o uw w e e k e n d e n ko m e n v o o r het m a ke n van d e 15 cm. D obsonkijkers. A ls je een kijker w ilt bouw en, kun je kontakt o p nem en m et N iels Bosch ( ). Hij w eet p re c ie s w a a r en w a n n e e r d e k ijk e rs gebouw d w orden. A ls je een keer o p school een spreekbeurt m oet ho u d e n, kun je d a t b ijv o o rb e e ld o v e r s te rre n ku n d e d o e n. D e JW G kan je d a a rb ij h e lp e n, w a n t d e JW G h e e ft veel d ia 's o v e r d it o n d e r w erp. D eze d ia 's kun je lenen (als je de p o rto ko ste n b e ta a ld ) om bij een s p re e k b e u rt te g e bruiken. D ia's d ie je w ilt lenen m oet je schrifte lijk a anvragen O p p agina 31 van deze U nive r sum vindt je een ove rzich t m et alle adressen. Landelijk W eekendkam p 3-5 maart. O o k zo n zin in d e zo m e rka m p e n? H elaas, de w in te r is net b e g o n n e n e n h e t d u u rt nog w el e ven v o o rd a t w e w e e r m a ssa a l n aar O o tm a r- sum, O m m el en P uim ichel vertrekken. M a a r...e r is g o e d n ie u w s v o o r al d ie m ensen d ie n ie t zo la n g m e e r k u n n e n w a c h te n o f g e w o o n z in h e b b e n in e e n o n tz e tte n d g e ze llig k a m p. O p één v a n d e d o n k e rs te p la a tse n van N e d e rla n d zulle n w e g e b ru ik m ake n van een van d e v o o rd e le n van de w in te r; n a m e lijk de la n g e n a ch te n. H e t is d a n o o k nog e e n s n e t nieuw e m aan en dus goed donker. G eniet daarom nog een k e e r van d e w in te rtijd en g e e f je o p v o o r h e t la n d elijke w e e ke n d ka m p. Je bent d an een la n g w e e k e n d s a m e n m e t a n d e re J W G -e rs g e z e llig b e zig m e t s te rre k u n d e en het is m eteen een leuke m a n ie r om in contact te kom e n m e t andere JW G -ers. O p kam p is het m ogelijk om o n d e r begeleiding je eigen kijker te bouw en. D it is de alom beken- de J W G -k ijk e r, een 6 c m le n z e n k ijk e r o p een o e rd e g e lijk h o u te n s ta tie f. D e te le s c o o p kost (o n d e r v o o rb e h o u d ) ƒ 3 5 0,0 0. A ls je d it w ilt doen, o f w a n n e e r je h ier m e e r o v e r w ilt w eten m o e t je e ven en b rie fje sch rijve n n a a r het o n d e rs ta a n d e a d re s. B e lle n m a g n a tu u rlijk ook. H et kam p is van vrijdag 3 to t en m e t zondag 5 m a a rt 1995 e n is b e d o e ld v o o r a lle J W G -e rs to t e n m e t 18 ja a r. B en je o u d e r dan 18 ja a r dan kan je w el m ee m aar w o rdt je o p d e w a ch t lijst g e p la a ts t. H e t ka m p g a a t zo a ls e r het er nu n a ar uitziet ƒ 5 0,0 0 kosten. A ls jij zin hebt in een o n ve rg e e te lijk w eeke nd, vol m e t allerlei in te re ssante p ra a tje s en (hopelijk) held ere a vonden, g e e f je d an snel op! O p g e ve n kan je bij: N ie ls B o s c h B o le ro s tra a t R G N ijm e g e n De inschrijving is inm iddels begonnen d u s w ees er snel bij! Voor ƒ180,- meerijden in de Piumichelbus! W il jij, J W G -lid of n ie t, w e l e e n s n a a r Z u id - F ra n krijk e n h e b je een eigen ve rb lijf gere g e ld D an kun je m e e rijd e n als p a s s a g ie r in d e bus n a a r P uim ichel. Je m oet d e 12 d a gen dan wel ze lf vullen, m a a r dat zal geen proble em geven Ie d e re e n kan zich h ie rv o o r o p g e ve n. D e d a ta van het ve rb lijf is van 22 ju li t/m 3 augustu s, de p rijs v o o r d e reis is ƒ 180,- p.p.. V o o r m e e r in fo rm a tie neem je ko n ta kt o p met: W o u te r v a n R e e ve n te l.: (b.g.g.: )

17 8W U9in8gnigin9i9V De A fdelingscoördinator H e t v o lg e n d e s tu k je is e ig e n lijk b e d o e ld vo o r d e a fd e lingsco ö rd in a to re n van d e JW G. M aar het is n a tu u rlijk w e l zo slim om o ok a n d e re leden van d e JW G van v e rs c h ille n d e d in g en o p d e hoogte te houden. Z o hebben alle a fd e lin g sco ö rd in a to re n een brief gekre gen w aarin ze zijn gevraagd om de d a ta van hun afdelings- b ije e n ko m ste n o p te stu re n. W a n n e e r d it g e b e u rd d a n w o rd e n d e ze in U niversum, in de b u ite n s te ko lo m e n van d e z e tw e e p a g in a 's, geplaatst. Ik b e tre u r h e t z e e r d a t e r h e le m a a l n ie ts v a n d it alles is bin n engeko m e n. H ierdoor lijkt het w e l of er n a u w e lijks ie ts in de a fd e lingen gebeurd, w a t n a ar ik vern e e m, niet het g e val is. S tu u r d ie a g e n d a 's van ju llie a fd e lin g e n toch op. W a n t n a a st d e g e g e v e n s van d e V olks- ste rrenw achten e.d. behoren to ch ju ist o o k de agenda's van o n ze eigen 'JW G -a fd e lin g e n ' in U N IV E R S U M te staan. Zo kunnen a lle JW G -e rs zien w a t en w anneer e r bij h u n a fd e lin g ie ts g e b e u rt en er m et het m aken van hun afspraken rekening meehouden. O ok als je als a fd e ling iets "groots" w ilt o n d e r nem en kun je dit opgeve n en zo m isschien wel h u lp van a ndere afdelingen krijgen. Er zijn g e noeg vo o rdele n te b e d e n ke n die het plaatsen van ju llie a g e n d a n o o d za ke lijk m aken. Z e e r b in n e n k o rt zal e r v o o r d e ze b e la n g rijke U N IV E R S U M -a k tiv ite it een nie u w e a fd e lin g s coördinator kom en w elke o ok nog in d e redactie zit. Z o biedt U N IV E R S U M d it ja a r w e e r een stu kje b e te re service. V an hieruit een hernieuw de oproep! S tuur vanaf nu ju llie JW G -aktiviteite nagenda aan: J e ffre y B out K o rn o e lje s tra a t 2 h J B G R O N IN G E N D oen h o o r... * * * Com puterdag op 28 januari O p zate rd a g 28 ja n u ari a.s. w o rd t e r een c o m p u terd ag g e h o u d e n o p ste rre n w a cht S onnen- borgh in U tre c h t. D eze dag b e g int om 11 uur en z a l tot o m s tre e ks 16 u u r duren. W a t g a a t e r o p d e ze c o m p u te rd a g g e b e u re n? D e hele dag sta a t in het teken van het gebruik van de com puter in d e sterrenkunde. Het w ordt een dag m et een leuk en afw isselend program m a. W at staat e r o p het p ro gram m a? E nkele a m a te u ra stro n o m e n kom en vertellen h o e ze d e c o m p u te r in d e s te rre n k u n d e ge bruiken, e n geve n d a a r zo m ogelijk d e m o n straties bij. E r ko m t een d e m o n s tra tie o v e r h e t g e b ru ik van d e V id ite l-d a ta b a n k De M u u rkra n t'. H ier kun je zien w a t je d a a rvoor nodig hebt, hoe je d o o r d e in fo rm a tie pagin a 's m oet bladeren e n hoe je p ro g ra m m a 's uit d e ze d a ta b a n k k u n t halen. E r ko m t een c o m p u te r te staan, w a a r o p de hard e sch ijf a lle ste rre n ku n d ig e free- en share w a re p ro g ram m a s kom en te sta an die d e com p u te rg ro e p heeft. D eze p ro g ra m m a 's kun je d a a r bekijken, en als je een p ro g ra m m a w ilt hebben dan m ag je d e ze o p eigen d iske tte copië re n. Z o rg d u s dat je diske tte s m eeneem t. V erder kun je o p die dag vele andere com puter- lie fh e b b e rs ontm oeten, d u s je hebt g e n o e g om o ve r te praten. D e dag is vo o r leden va n d e C o m p u te rg ro e p gratis. N iet-leden betalen ƒ 2,5 0 entree. R o u te b e s c h rijv in g S te rre n w a ch t S o n n e n b o rg h is het m a kke lijkst te bereiken m et het o p e n b a a r v e rv o e r. V anaf statio n U trecht C entraal gaan om d e tien m inuten sta d sbusse n 2 o f 2 2 richtin g sterrenw acht. Je m oet uitstappen bij bushalte 'Agnietenstraat', en te ru g lo p e n in d e richting w a a r d e b us v a n daan kw am. N a een p aar honderd m eter lopen kom je bij een stadspark. O p de top van de heuvel in het p a rk sta at d e sterrenw acht. In fo rm a tie b ij: E rw in v a n B a lle g o ij D irk je M a ria s tra a t 17 b is 3551 S K U tre c h t te l: Sonnenborgh. Utrecht Rondleiding vrijdag vanal uu Van tbvoren tel. opgeven Tw eelingen. Spijkenisse Open: vrijdag vanal uur. Tw ente, Lattrop Open: dinsdag t/m zondag u dinsdag-en donderdagavond Meer inlormatie tel Vesta. Oostzaan O pen: vrijdag voor rondleidin 6 jan.: Kijker Orion/Rondleiding O r wikkeling van sterretvfilm over gebc te e n dood van sterren. 13 jan.: Kijker M aan/rondleiding G boorle van het heelal/film over Kosrr logie. 20 jan.: Kijker Pleiaden/Rondleidmc Is e r buitenaards leven?/film over C ontact met anderen..goed o l slee 27 jan.: Kijker Tweelingen/Rondleidi Ertelijke Manipulatie/Film :Wij worde ouder. 3 lebr.: Kijker Mars/Rondleiding W itt Bergen, neutronensterren en zwarte gaten/film over sterren. Nijm egen. Nijmegen Open: elke eerste vijdag van de maa vanaf uur. Landelijke Sterrenkijkdage 10 en 11 maart Computerdag in Utrecht Sterrenwacht Sonnenburgh,Utrecht 28 januari 1995 van ui Kosten: ƒ2,50 p.p. JWG Jongerenkamp Plaats: Ootmarsum Datum: 15 juli t/m 21 ju li 1995 (1e kamp) en 22 juli t/m 28 juli 1995 ( 2e Kosten: / 1 7 5,-p.p. Kontaktpersoon: Jellrey Bout. JWG Ouderenkamp Plaats: Om m el (Asten N.Br.) Datum: 23 ju li t/m 4 aug Kosten: ƒ p.p. Kontaktpersoon: Bram Slagmolen. Zomerkamp Puimichel Plaats: Puimichel. Zuid Frankrijk Datum: 22 ju li t/m 3 aug Kosten: ƒ 8 9 9,- p.p. Kontaktpersoon: Marcel Vonk JWG Weekendkamp Datum : 3-5 m aart Plaats: nog nièt bekend. Kosten: ƒ Kontaktpersoon: Niels Bosch

18 Nem esis, De Duivelsster Erik Bosma Pulsars: Dit zijn snel draaiende neutronensterren die hun straling in een bundel uitzenden, net zoals een vuurtoren zijn lichtbundel laat schijnen. Elke keer als de bundel over de Aarde zwiept nemen wij deze waar als een korte puls. Vandaar de naam pulsar. Neutronenster: Dit is de laatste stap van de levensloop van een ster die een massa had van 1.5 tot 2.5 keer de massa van de Zon. De ster krimpt in een tot een bol met een diameter van 3 tot 6 kilometer. De massa van 1 dm3 van deze ster weegt op aarde 100 biljoen kg, 1 dm3 water weegt 1 kg. A.E.: Dit is de afkorting van Astonomische Eenheid. Het is een afstandsmaat die gelijk is aan de afstand van de aarde tot te zon, ±150 miljoen kilometer. Deze maat wordt veel gebruikt om afstanden in ons zonnestelsel uit te drukken. Één lichtjaar is A.E. Tek. 1: Plaats van Nemesis op dit moment. De tekening is niet op schaal. D it v e rh a a l g a a t o v e r een s te r d ie n o g niet eens gevonden is. M aar w ellicht is d eze ster, in het verleden de oorzaak g ew eest van het m assaal uitsterven van leven o p A a rd e. Het u itsterven van d e D in osauru ssen, in de krijt- p erio d e o n g eveer 6 5 m iljo en ja a r g eled en, is d a a r m o g e lijk h e t b e k e n d s te v o o rb e e ld van. V o o r m en eer S pielb erg is d it m isschien e e n id e e o m in z ijn " J u ra s s ic P a rk " d e e l 2 d eze D u ivelsster een hoo fd ro l aan te bieden en zo de D in osau ru ssen te o verw in n en! H oe en w a t N em esis In 1977 kw am d e A m erikaanse astro noom H arrison o p h e t id e e d a t d e Z o n m is s c h ie n w e rd begele id d o o r een zw akke dw ergste r. Hij kw am op dit idee d o o r het g edrag van e en aantal p u l sa rs te b estuderen. B egin ja gen ta chtig w erd d e N e m e sis-th eorie v e rd e r uitgew erkt d o o r de A m e rika a n se a s tro n o m e n M a rc D anis, R ich a rd M u lle r e n d e in A m e rika w o n e n d e astronoom P iet Hut. N e m e s is is een s te r d ie om d e Z on d ra a it. Hij h e e ft v o lg e n s d e b e d e n k e rs e en la n g g e re k te b a a n m et een o m lo o p tijd van 2 6 m iljo e n ja a r. D e g ro o tste afstand die d e ste r to t d e Z on heeft b e d ra a g t A.E. (2.6 lichtjaar). O ver 13 m iljoen ja a r, als N e m e sis w e e r het d ich ts bij de Z on staat, is d e a fstand nog m a a r A.E. en tre kt dan d o o r de bin n en ste regionen van de O o rtw o lk (de O o rtw o lk is een w o lk om d e Zon van m iljarden kom eetkoppen) die o p tot Hier bevindt Nemesis /icli nu. Hier bevindt Nemesis zich over 13 miloen jaar A.E. van de Z on ligt. D oordat N e m e sis d oor deze w o lk g a a t zal de ster het e ve n w ich t in de w o lk ve rstoren. H ierd o o r ko m en naar sch a ttin g 10 m iljard ko m e e tko p p e n vrij. die zich als een ko m eet gaan o n tw ikkelen. H iervan kom en er o n g e ve e r 2 m iljard in d e b uurt van de A a rd e en volgens b e re keningen kunnen er dan 10 tot 200 kom eten op A a rd e inslaan. Niet a lle kom eetinsla gen kom en even hard aan, m aar af en toe sla at er een re u ze ko m eet in m et een kracht van enkele tientallen m iljoenen m egatonnen. Iets dergelijks gebeurde ongeveer 65 m iljoen jaar geleden ook. A ndere b e ke n d e insla gen vonden plaats 435 m iljoen ja a r geleden in d e geolo g isch e periode O rd o viciu m of 365 m iljo e n ja a r geleden in het D evoon (de p e rio d e van het heden) De m eest recente inslag d ateert van 13 m iljoen ja a r g e le den. W a a r staat N em e sis? H et a ntw oord o p d e ze v ra a g is n iet in een keer te geven d a a r e r ve rsch ille n d e m ogelijkheden zijn. De eerder genoem de A stronoom H arrison dacht dat d e zw a k k e b e g e le id e r v a n d e Z o n richtin g M e lk w e g c e n tru m s to n d m a a r h e t kon vo lg e ns H a rriso n o ok een to e v a llig e langs de Z on p asse re nde n e u tronester zijn. E en a n d e re m ening h e e ft d e B e lg isch e a s tro noom D elsenne. Hij bere ke n d e aan een A m e rikaanse universite it d a t N e m e sis nu in het s te r renbeeld D raakvlak bij d e K leine B eer staat. Hij kw am m et d it feit d o o rd a t hij de banen van 126 zo rvuld ig u itgekozen ko m e te n bestudeerde. D eze kom eten bevinden zich zo v e r van de Zon dat een m o g e lijk e a a n tre k k in g s k ra c h t v a n de planeten zou w e g b lijve n. D elsenne h oopte zo baanstoringen, bij d e kom eten, te zien die w e r den veroorzaakt door d e aantrekkingskracht van N em esis. H ij o n d e kte in derdaad ie ts dergelijks. De m assa van N em esis H e t w a s d ire ct al d u id e lijk in d ie n N e m e sis b e sta a t d a t het om een zw a k k e d w e rg s te r zou g a a n. E en a a n ta l a s tro n o m e n b e re ke n d e dat d e m a ssa van N e m e sis e rg e n s tu sse n de 0,0 0 5 en 0,1 2 ke e r d e m assa van de Z on m oet liggen. D e a stronom en b a se e rd e dit o p het feit d a t de m inim ale zw a a rte kra cht van N em esis in ieder g e val g ro o t g e n o e g is om de kom e e tre g e n s te veroo rzaken. D e m inim ale m assa van N em esis is altijd nog o n g e v e e r 5 k e e r zo g ro o t als d e m a ssa van Jupiter, die ze lf een d u izendste van d e m assa van d e Z on is. A ls N e m e sis m in d e r dan 0,05 zo n m a ssa bezit dan is N em esis een bruine- dw erg, een s te r die krim p t en d a a rb ij infrarode straling uitzendt.

19 B a a n v a n N e m e s is is z e lfg e s to o rd D e b e d e n ke rs van de N em esis-th eorie b edachten dat niet alleen de kom eten in hun baan w erden ve rstoord. M a a r d a t d e baan van N em esis ze lf o ok ve rsto o rd w o rd t d o o r b.v. vo o rb ijtre k ke n d e g a sw o lken e n n abijg elegen sterren. E en vo o rb e e ld : N e m e sis sta a t o p het verste punt in zijn baan o p A.E. van de Zon. D it is in d e rich ting van het A lp h a C enta uri s te l se l, d e z e s ta a t A.E. v a n d e Z o n. Zo staat N e m e sis o n g e ve e r e ven v e r van de Zon als van het A lp h a C entauri stelsel. A angezien het s te ls e l een v e e l g ro te re m a s s a h e e ft dan de Z on zal N em esis zich langzaam ontsnappen van de zw aartekracht van de Z on en voegt zich langzaam bij het A lp ha C enta uri stelsel o f d o o r lo o p t een e ig e n w e g d o o r h e t M e lkw e g ste lse l. In het verleden zijn e r al een aantal sterren vlak la n g s (e n d o o r) h e t Z o n -N e m e s is -s te ls e l g e trokken. Z o a ls d e s te r G liese die, jaar gele den, d e Z on toen op d rie kw a rt lich tja a r (is A.E.) p asseerde. En d us nog dichterbij de Z on kw am dan d e g e m id d e ld e afstand van N e m e sis tot d e Zon. N a tu u rlijk zullen er in d e toekom st o ok sterren op ko rte a fsta nd het Z o n -N e m e sis-ste ls e l p a s se re n. E en e rg s p e c ta c u la ire p a ssa g e is die van de w itte reus G am m a Scuti o ve r anderhalf- m iljoen ja a r a ls d e ze ster o p e e n a fsta n d va n 3 lich tja a r passeert. D it zal g ro te g e volgen h e b ben v o o r de o m lo o p b a a n van N em esis. Vooral als G am m a Scuti in d e buurt van N em esis komt. O n d anks de sterp assages heeft N em esis tot nu toe 19 o m lo p e n om d e Zon voltooid. T o e n d e Z o n p a s o n ts to n d b e w o o g N e m e sis zich in zijn baan veel d ich te rb ij d e Zon. S p e u rto c h t n a a r N e m e s is N atuurlijk w erd er op allerlei m anieren naar N e m esis gezo cht. Een gro ep a stronom en van de Leusch n e r s te rre n w a cht d o o rzo ch t een c a ta lo g us van o n g e v e e r zw a k k e ro d e d w e rg sterren en nam en fotografische platen van deze sterren. Er werd echter niets gevonden! Een a n d e re m o g e lijkh e id is om N em esis o p te sp oren v ia de P io neer 10 en 11 die elk een a n dere kant het Z onnestelsel uitvliegen. V ia radar- c o n ta ct w ord t dan d e snelh eid en richting van N em isis bepaald. M ocht e r één van de sondes gelijkm atig w orden aangetrokken dan is de kans g ro o t dat d it door N e m e sis kom t. Is de a a n tre k k in g s k ra c h t o n g e lijk m a tig d a n g a a t h e t w a a r schijnlijk om d e 10e planeet. H elaas zijn er tot nog to e g e e n s n e lh e id s v e ra n d e rin g e n g e s ig naleerd. T o t s lo t O ndanks jaren speurw erk is er to t op heden nog niets vernom en van N em esis. D e m eeste astronom en zijn n iet o vertu ig d van het besta a n van N em esis, en de bedenke rs van d e th e o rie H ut, M uller en D avis w illen n iet m eer aangesp ro ke n w orden o ve r alles w a t m et N em esis te m aken heeft. En m ocht N em esis w el bestaan, dan hebben w e er vo o rlo p ig g e e n last van w a n t N em esis staat nu het ve rst van d e Zon, En d e vo lg e n d e keer dat de s te r w e e r in d e buurt van d e Z on staat is p as o ve r 13 m iljo e n ja a r! In d e film "J u ra s s ic P a rk" d e e l 2 kan m e n e e r S pie lberg d us "vo o rlo p ig " zo n d e r problem en de dw ergster N em isis de held laten spelen om de D inosaurussen te verdrijven. Fotografische platen: Dit zijn filmplaten van glas in plaats van een filmrol(letje) in je fotocamera. Het voordes van deze glasplaten is dat de negatieven erg groot kunnen zijt b.v. 30x30 cm. Zo kunnen de astronomen de sterren mak kelijker bestuderen. Pioneer Dag jongens en meisjes... Tek. 2: Als de Pioneer 1 0 o l 11 een snelheidsverandering ondergaat za l dit te wijten zijn aan óf Nemesis óf de Nemesis 1 CF planeet. Dit is dan d e eerste aflevering van een nieuw e rubriek. J o n g e K ijkers. D e ze tw e e p a g in a 's z ijn b e d o e ld om v e rs c h ille n d e o n d e rw e rp e n a a n ju llie te v e rte lle n of uit te leggen. H et is n a tu u rlijk het leukste als ju llie zelf z e g g e n w a a r h e t e e n v o lg e n d e k e e r o v e r g a a t. D us als je ie ts le u ks w e e t of z e lf iets leuks h e b t te ve r tellen laat o ns d it dan w eten. S tu u r het o p naar: Jo n g e K ijkers R ijsw ijk sew e g HN D EN H A A G

20 H allo puzze lvrie n d e n e n vrie n d in n e n, h o p e lijk hebben ju llie een stel leuke en g e zellige fe e std a g e n a ch te r de rug. A ls het g o e d is heb je je niet te vol g e g eten a an de oliebollen en heb je o ok al je le d e m a te n nog. In d e ze a fle ve rin g sta a t de T op 5 d e r p u zzelaars en n a tu urlijk de vragen. In U nive rsu m 3 zal d e vra g e n ru b rie k ve rn ieuw d, ve rb e te rd en nog lekke rder w orden. H oe? D at is nog een ve rrassing. V o o r nu veel su cce s m et het m aken van d e vragen. De ju is te a n tw oorden van d e vo rig e keer: 1) G o e d, 1 p a rse c= 3,2 6 lich tja a r kilo bete kent m aal duize nd dus, 1 kilo p a rse c= lichtjaar 2) Fout, d e m a a nfase 14 dagen na N ie uw e M aan is V o lle M aan 3) G oed 4) Fout, d e A n d ro m e d a n e vel sta a t o p een a f stan d van 2,2 m iljoen lichtjaa r 5) G oed, d e lich tsn e lh e id bedra a g t (m /s) 6) A fg e zie n van d e andere A lp e n o p A a rd e b e vin den d e A lp e n zich o ok o p d e M aan 7) D e O m e g a n e ve l, M 17 o f o ok w e l Z w aanneve l g e n o e m d staat in d e B o o g sch u tte r 8) D e bekende b o lh o o p in H ercules is natu u rlijk M 13 9) D e e e rste sp ie g el-te le sco o p in E ngeland w erd g ebouw d d o o r S ir Isaac N ew ton 10) D e g e m id d e ld e a fsta nd A a rd e -Z o n (149,6 m iljo e n km ) n o e m t m en de A stro n o m isch e E enheid a fg eko rt als A.E. D e U itslag: F eike A le w ijn se A peldoorn M icheal Bal D en Haag V aisha B ernard D en Haag G a b o r Blom Den Haag R onnie van d e r B or Den H aag R udy van d e r B or D en H aag Jo ë l-jo ris B uiter S tadskanaal Je ro e n H euts G eleen Je lm e r H o e kstra Leiden D avid Jansen H oo gland Paul K earey L e idschend am R obin K earey L e idschendam S ikke K ingm a O egstgee st Jo n a s B.Lehm ann A peldoorn B ouke M ekel G roningen Petra M eys U trecht P atrick M olenaar K oog aan de Z aan M a rloes M ulders U trecht Eline Strik D en H aag Daan T ro u w b o rst D en H aag D e g e lu kkig e n van d e ze ke e r zijn: Jo n a s Lehm ann e n D avid Ja n se n. H a rtelijk g e fe liciteerd!! Ik zal ju l lie zo sp o e d ig m o g e lijk b e lle n om te vertellen w a t ju llie g e w o nnen hebben. D enk er aan dat nog steeds m ee m ag en kan doen, o ok a l heb je d e vo rig e ke e r een prijsje gew onnen. Top 5 Iedereen is natu u rlijk b e n ieuw d w ie e r in d e T op 5 d e r P uzzelaars zit. H ier vo lgt d e T o p 5: p laats N aam aan tal g o ed e an tw o o rd en 1. B o uke M ekel t Feike A lew ijnse 28 Je ro e n H euts 28 J e lm e r H oekstra 28 S ikke K ingm a Jo ris-jo ë l B uiter Jo n a s B. Lehm ann R obin K earey 20 Ik zal B ouke M eke lt p e rsoonlijk o ve r te lefo on fe licite re n e n hem ve rte lle n w a t hij g e w o n n e n heeeft.

21 D e n ie u w e vragen: V oor de la a tste k e e r e e rst d e G o e d -F o u t vra gen. Zijn de vo lg e n d e vra g e n w a a r o f nie t w a a r? 1) D e M aan d ra a it 12 m aal p e r ja a r een baan om d e A arde. 2) V an a lle pla n ete n w e eg je Ju p ite r het zw aarste. 3) T ot nu toe hebben 12 a stronauten o p d e m aan gelopen. 4) D e kom eet van H alley kom t in 2052 w e e r langs d e A arde. 5) D e so o rt ka le n d e r die w e nu hebben in d e Ju lia a n se kalender. B e a n tw o o rd d e vo lg e n d e vragen: 6) H oe ontsta a n e b en vloed? 7) A a n w e lke zee lig t de kra te r A rchim edes? 8) W a t is e xo b iologie? 9) H oe kan je aantonen dat zonlich t uit ve rschille n d e kleure n bestaat? 10) W a t b e te ke n t E S T E C? B ijna iedereen d ie heeft in g e zonden heeft o ok de m oeilijke vra g e n gem aakt. O m dat het nu een hele lange lijst zou w o rden heb ik niet d e n am en o p g e sch re ve n. D eze ke e r heeft iedereen het w o o rd gevonden: H U B B LE. D e g o ede a n tw o o rd e n van d e m oeilijke vra g e n van vo rig e keer: 1) B oötes b e te ke n t O sse h o e d e r terw ijl d e rest vo g e ls zijn. 2) H e rcu le s is g e e n beroep, m a a r een G rie kse en Latijnse held. 3) D e B olnevel staat n iet in d e lijst van M essier, d e rest w el. 4) U beria is g e e n m aan van U ranus. 5) W illia m S hakespeare. 6) E u ropa is in 1610 o n td e kt d oor G alileo, d e rest is door so n d e s ontdekt. 7) Licht b e h o o rt niet to t d e v ie r ele m e nte n. D e nie u w e h e rse n -kra ke rs w erken w e e r vo lg e ns het ze lfd e p rin cip e als d e vo rig e keren. U it d e rijtjes m et w o o rd e n m o e tje het w o o rd kie zen w at er N IE T in hoort, m et de b e g inle tte rs kan je deze ke e r een ste rso o rt m aken. B ij d e a n tw o o rd e n o o k w e e r het w a a ro m verm elden! 1) D-G-B-O-A 2) K ilo m e te r - P arsec - Lichtjaar - A stro n o m isch e E enheid - E euw 3) H elen - B ianca - M iranda - Iris - B e lin da 4) P ulsar - H yperion - Z on - D w erg - R eus 5) Z w a a n n e vel - U ilnevel - P a a rd eko pnevel - K rabnevel -T a rantulaneve l 6) IC - M - N G C - EAC 7) S cott - C o n n e r - A rm stro n g - Irw in - A ldrin 8) N e w co m b - P lin iu s - Jansen - R oss - S inas 9) R e g e nboog - A lb e d o - F oton - S pectrum - E lektron S tu u r je a n tw oord en het liefst zo snel m ogelijk, m aar w e l v ó ó r 2 8 fe b ru a ri naar: P atrick d e R o o, van S lin g e la n d ts tra a t 99, 2582 X K D en H aag V e rg e e t N IE T je naam, adres, g e b o o rte d a tu m en te le fo o n n u m m e r erbij te sch rijven. D oen hoor!!

22 Gallerie Waco * E xposé van in g ezo n d en w a a rn e m in g e n v a n J W G -e r s o n d e r re d a c tie van de W a a rn e e m c o m m is s ie (W a c o ) Reinout Kleinhans O o k d e a fg e lo p e n m aan d en d ru p p eld en er re g e lm a tig fo to 's, te k e n in g e n en a n d e re w aarnem ingen binnen bij d e W aarn eem co m m issie. V o o ra l J u p ite r w a s in tre k van w eg e d e b o tsin g m et k o m eet S h o em aker-l evy. A lle in g e s tu u rd e fo to s w e rd e n m et hele e e n v o u d ig e m iddelen g e m aakt en zijn toch z e e r fraai. A le xa n d e r M ars uit L e id erdorp stu u rd e d rie te kenin gen en tw e e fo to 's in. Een fo to en een te kenin g zijn hier geplaatst. A le x a n d e r m a a kte e in d 1993 een foto van de P leiaden (foto 1). Hij belich tte 40 seconden op een K o dachro m e 200 A S A -film p je en g e b ru ikte een 35 m m o b je ctief o p zijn cam era. T ijd e n s het belichten w e rd niet gevo lgd. Toch is het e en hele m ooie foto gew o rden, w a t w e e r e e n s bew ijst dat je g e e n d ure en ingew ikkelde s p u lle n nodig h e b t om m o o ie fo to s te m aken. D e P leiaden zijn m om enteel 's a vonds goed te zie n aan d e hem el. O p het e e rste g e zich t lijkt het een vaag vlekje, m aar als je goed kijkt, kun je o n g e ve e r ze s o f zeven ste rre n m e t het blote oog zien. V a n d a a r dat d e ste rre n h o o p o ok w el het Z e ve n g e ste rn te w o rd t genoem d. D e te k e n in g v a n J u p ite r (te k. 1) is van 2 0 ju li Tek. 1. Jupiter van Alexander door Alexander Mars. 1994, p re c ie s in d e w e e k d a t d e p la n e e t "g e bom b a rdeerd " w e rd d o o r een uit elka a r g e slagen kom eet. A le xa n d e r nam w a a r m e t een 76 m m N e w to n te le sco o p en verg ro o tte 50 en 175 keer. Hij s c h re e f e rb ij d a t hij n ie t z e k e r w is t of d e d o n k e re vle k o p het p la n e e to p p e rv la k het gevolg w a s van de inslag van d e kom eet. N ou A le x a n d e r, d a t k lo p t w e l d e g e lijk! In U ni- Foto 1. De Pleiaden door Alexander Mars ( geg. zie te kst). Foto 2. De Orion door Arnejan van Loenen. Universum

23 v e rs u m 5 van vo rig ja a r s ta a t e e n u itg e b re id w aarn eem versla g van d e inslag van de kom eet op Jupiter. A rn e ja n v a n L o e n e n s tu u rd e tw e e fo to 's in, w aarvan er een geplaatst is. Het is een foto van het sterrenbeeld O rion (foto 2), dat nu s avonds g o e d te zien is. A rn e ja n b e lich tte o n g e ve e r 10 m inuten op een 100 A S A kle u re n film. Hij volg d e niet, zodat een sterspoorfoto ontstond. Toch is het sterrenbeeld goed te herkennen, ondanks al het strooilicht op de foto d a t afkom stig is van het industriegebied bij A ntw erp en. H et s te rre n b e e ld O rio n ste lt e e n G rie kse ja g e r v o o r d ie a ch te r d e P le ia d e n a a n jaagt. D e P le i a d e n w a re n in d e G rie k s e m yth o lo g ie ze ve n z u s te rs, d ie o p d e v lu c h t w a re n g e s la g e n vo o r O rio n. O rion w e rd u ite in de lijk g e d o o d d o o r een sch o rp io e n, d ie e rg e n s a n d e rs aan d e hem el staat. V o lg e n s e e n a n d e r o u d v e rh a a l is O rio n aan d e hem e l in een g e v e c h t g e w ik k e ld m e t de M inotaurus, e en m o nster d a t vo o r de h e lft stier en vo o r d e helft m e ns w as. Z o z ie je m a a r w eer; ste rre n aan d e hem el zijn m eer d an alleen lichtende puntjes. A ls je je fa n ta sie g e b ru ikt zo als d e o u d e volken dat deden, zie je dat hele verh alen zich aan de nachtelijke ste rre n h e m e l afspelen. A ls je b in n e n k o rt w e e r e e n s n a a r d e ste rre n kijkt, laat dan je fa n ta sie d e vrije lo o p en zw e rf d o o r d e o n e in d ig e ru im te n en v e rre uith o e ke n van het heelal, o p zo e k n a a r... foto 3: Dit is een foto gemaakt met behulp van het volgplankje, beschreven in deze Universum. De foto isgemaakt op 3 aug in Puimichel. Belichting: 10 min. met 50mm, F/1.8 objectief. Ruim tevaart D e re d a ctie van U n ive rsu m kreeg het vo lg e nd e b rie fje binnen; In ju li 1994 ben ik met het 1e jongerenkamp meegeweest. Daar heb ik de cursus ruimtevaart gevolgd. Daar heb ik aantekeningen bij gemaakt die ik, later na het kamp, heb uitgewerkt. Het leek m ij wel leuk om het naar ju llie toe te sturen. Floris van der Meijs N ou F loris b edankt v o o r het cu su sb o e k w a t je o ns h e b t to e g e stu u rd. In te re ssa n t w erkstu k! F loris verteld in v ie r delen de g esch iedenis van d e ru im te va a rt, v a n a f d e S p o e tn ik 1 la nce ring op 4 okto ber 1957 tot en m et het S pace Shuttle tijd p e rk.in h e t 13 p a g in a 's te lle n d e w e rk s tu k zijn in deel 4 verschillende vragen m et a ntw oord e n o ve r astronauten opgenom en, zoals deze ; V raag: W at d o e t een a stro n a u t in een ru im tep a k a a n e e n je u k e n d e n e u s? A n tw o o rd :E e n a s tro n a u t k a n m o e ilijk z ijn helm afzetten w ant dan zou zijn h o o fd ontploffen d o o r h e t vacuüm in d e ruim te. A stro n a u te n h e b b e n d a a ro m een stu kje harde s to f a a n d e b in n e n k a n t van h u n h e lm z itte n w a a r z e hun n e u s a a n ku n n e n schuren. JooR F.umeljs Foto 1: Een volledige afdruk van het cursusboek van Floris in UNIVERSUM is niet mogelijk. De kleurrijke voorplaat krijgt,in zw artvw it, echter wel een plaatsje omdat dit de kreativiteit van Floris goed laat zien.

24 Speciaal voor verre-kijkers zonder telescoop David Heule n * * De d o n k e re w in te rn a c h te n zijn ideaal: Je krijg t g een ru zie m et Pa en M a o ver dat je te laat n a a r b ed g aat d o o rd a t je ie d e re avo n d b u iten te v in d e n b ent. D e d ag is kort en de n a c h t la n g. Ik ben a ltijd w e e r b lij d a t het w in te r is w a n t je hoeft g een g ro te telescoop te h e b b e n o m v e rs te ld te s ta a n. P ak e e n s w at a n d e rs, pak e en verrekijker! W at v o o r verre k ijk e r E en v e rre k ijk e r is e ig e n lijk n ie ts m e e r dan tw e e te le sco o p je s d ie aan elkaar zitten. M aar o m d a t het e r tw e e zijn, is d e v e rre k ijk e r lic h t s te rk e r d a n een te le s c o o p v a n h e t z e lfd e fo r m a at. V e rre k ijk e rs v a rië re n van een 21 mm opening to t e chte kanonnen van 150 m m (daarv o o r m o e t je to ch z o n d e rtie n d u iz e n d g u ld en neerleggen). M aar het handige is: Z e zijn a lle m aal te gebru iken. Z elfs m et het kleinste to neelkijkertje zie je m eer dan m e t je b lo te o o g. O p d e v e rre k ijk e r (ook binoculairs g enoem d) staan altijd tw ee getallen: A xb, w a a rb ij A d e ve rg ro tin g van d e verre kijke r voorste lt e n B d e opening van d e k ijk e r in m illim e te rs w e e rg e e ft. Ikzelf heb een 7x50 w a t dus inhoudt d a t hij zeven m aal ve rg ro o t e n d e d ia m e te r van het o b je c tie f 50 m m is. D e v e rre k ijker heb ik tw eedehands vo o r 6 5 gulden gekocht d u s o ve r de prijs hoef je geen zorgen te m aken. Je va d e r h e e ft va st w e l e en of andere ve rre kijk e r d ie hij n o o it g e b ru ikt e n w a t n ie t w e e t w at niet d e e rt d u s...(w a t ben ik crim ineel zeg!) A ls je to ch een v e rre k ijk e r ko o p t z o e k d a n naar één m et e en g ro te o p e n in g bv. 50 m m en een lage ve rg roting bv. 7 of 8 m aal. M et z o n o p e n in g h a a l je m et g e m a k m a g n itu d e 9 en d a a r m ee overtref je het oog dat tot m agnitude 6 kan zien ruim schoots. A ls je echt goed m et je ve rre k ijk e r w ilt kijke n, heb je een fo to s ta tie f n odig z o d a t je b e e ld n ie t trilt. D a a rvo o r h e b je een v e rb in d in g tu ssen de verre kijke r en het statief nodig d ie je v o o r ± 2 0 g u ld en in een fo to za a k k u n t kopen. D e p raktijk van het w aarnem en P ak je w a rm in w a n t het kan in d e w in te r flink koud zijn, e n neem je v e rre kijke r e n pen en p a p ie r m ee. E e rst m o e te n je o g e n e ven w e n n en aan h e t d o n ke r, m a a r n a een m in u u t o f vijftien zijn je pupillen genoeg o p e n en kunnen er dus g e n o e g zw a k k e s te rre n z ic h tb a a r w o rd e n. In h e t z u id e n s ta a t het g ro te s te rre n b e e ld O rion ( zie fig 1.) m et de ro d e ste r B e telgeuse, en de d rie s te rre n in het m id d e n, o o k w e l d e D rie K o n in g e n g e n o e m d. O p d e s te rre n ka a rt is met een ro n d e cirk e l het in te re s s a n te g e b ie d voor de verre kijke r w eergegeven, (een cirkel van 7 ) M et het oog zie je al d a t het onder in O rion a a r dig v o l z it m et ste rre n, e n... je ku n t een klein w o lkje zie n! De g ro te O rio n n e vel ofte w e l M 42. R ich t je v e rre k ijk e r e r o p en je krijg t d e D rie K oningen en M 42 in het beeldveld tegelijk. M ijn m ond viel le tte rlijk open toen ik al die ste r ren z a g! En ik kon nog re d e lijk d u id e lijk de O rio n n e ve l zie n. ( N iet d e n ke n d a t je m eteen een enorm e vuurbal van hete g asse n zu lt zien.) M 42 is in het e ch t een w olk van het g as w a te r stof, dat d o o r de sterren a ch te r d e nevel w ordt o p g e lic h t. D e n e ve l h e e ft e e n ro d e kle u r die p as echt zichtbaar is als er een kleurenfoto van m aakt. In d e v e rre k ijk e r kun je d e w a a ie rvo rm zien m a a r vo o r p re cie s d e ta il heb je een te le s co o p nodig m et een n iet al te g ro te vergroting. En v o o r d e g e n e z o n d e r te le s c o o p : K ijk bij jou in d e b u u rt v o o r e e n s te rre n w a c h t, d a a r w illen ze je vast helpen. H et g e v a a r v an b oven B oven O rio n s ta a t d e S tie r, o o k w e l T a u ru s g e noem d, die m et zijn h oorns g e rich t o p O rion afstorm t. Het oog van d e Stier, A ldebaran, gloeit m et een rode kleur a an d e hem el z o d a t hij me aan d e p la neet M ars d o e t denke n. O m het oog van de S tier b e vindt zich een open sterrenhoop die de H yaden w ordt genoem d. A ldebaran staat o v e rig e n s n iet in het s te rre n h o o p zelf, A ld e b a ran s ta a t o p s le c h ts " 6 8 lic h tja a r te g e n o v e r de 133 lichtjaar van de H yaden. Je kunt de H y a d e n g e m a k k e lijk m et h e t b lo te oog o p te k e n en. D uidelijk is een V -vo rm te h erke n n e n in het rijtje van d e h e ld e rs te s te rre n e n o o k m et de verrekijker kun je veel sterren, vorm en en kleuren zien. M aar het opvallendst blijft toch d a t rode oog van d e Stier. E en v e rlo ren w o lkje!? A ls je bij d e S tie r n a a r b o v e n k ijk t d a n zie je e en va a g w o lkje. H e t lijkt een w a zig v le k je op

25 de hem elbol, m a a r als je even goed kijkt zie je ze v e n s te rre n d ie s a m e n een s te e lp a n n e tje v o rm e n, m a a r dan ie ts k le in e r d a n d e e ch te. D eze sterren heten bij elka a r het Z e vengestern te, d e P le ia d e n of M 45. H e t is e e n p ra c h tig g e z ic h t w a n t d e d ia m e te r van d e z e o p e n s te r re n h o o p is 1 g ro o t e n hij is e e n s tu k v o lle r" m et ste rre n dan d e H yaden. Het b eeld d o o r de v e rre k ijk e r is g e w o on, h o e m oet ik h e t zeggen m a g n ifie k!!!!! N u m o e t je h e t v o lg e n d e d o e n : p a k p a p ie r e n p o tlo o d en kijk g o e d n a a r de vorm. Je m o e t e e rs t d e h e ld e rs te s te rre n o p p a p ie r zetten, je te ke n t d us e e rst d e ze ve n ste rre n en d a a rn a a lle s te rre n d ie z w a k k e r zijn. D a a rn a m o e t je d e e v e n tu e le n eve l o v e r d e ste rre n zachtje s tekenen. O o k al kan je slecht tekenen, het w o rd t e ch t m ooi! Ik sto nd v e rb a a sd van m e z e lf h oe m ooi en to ch o o k snel ik d a t h ad g e daan. Je zu lt va st d e n ke n "d it is een v a l. Dat is het o o k w a n t d e w a a rn e m c o m m is s ie is erg b e n ie u w d hoe jij M 4 5 en o o k a n d e re o b je cte n d o o r d e v e rre k ijk e r o f te le sco o p tekent. O o k ai zou je je te k e n in g n ie t n a a r o n s to e stu re n, p ro b e e r toch e e n s ste rre n te te ke n e n w a n t het is a ltijd le u k om te zie n w a t je h e b t w a a rg e n o m en en je k u n t dan bv. m e t een s te rre n a tla s b e p a len van w e lke m a g n itu d e d e zw akste sterren w a re n die je g e zie n hebt. G en o eg o m te teken en... A ls je d a c h t z ijn d it a lle w a a rn e e m o b je c te n? " dan h e b je h e t g o e d m is! H ie r ko m t m e toch een lijst. In d e w in te r: M 36, M 3 7 en M 3 8 zijn a lle d rie b o lv o rm ig e s te rre n h o p e n in V o e rm a n en ze zijn g e m a kke llijk o n d e r C a p e lla (niet die van U g o t to let th e m usic") te vinden als z e e r g e co n ce n tre e rd e b olle tjes sterren. M 35, in d e T w e e fig 2. M 6 7 in Kreeft getekend door Rienout Kleinhans door een 20x80 verrekijker die een goede impressie geeft van hoe moeilijk M 67 door een verrekijker is waar te nemen. tig 1. De sterrenhemel rond Orion en Taurus (Stier) met de interessanste gebieden omcirceld. Alle sterren op deze kaart zijn helderder dan magnitude 6 en zijn dus met het blote oog gemakkelijk zichtbaar. lin g e n h e le m a a l re c h t o n d e ra a n, is b ijn a h e t z e lfd e a ls M 3 6 en d e re st, m a a r is to c h de m oeite w a a rd om te p ro b e ren. In K re e ft kun je M 6 7 zie n als je g o e d e o g e n h e b t w a n t h ij is van m a g n itu d e 9 (zie fig. 2). H et ste rre n b e e ld K re e ft is niet zo b e ke n d m a a r is w e l de m oeite w a a rd w a n t e r zijn v e e l s te rre n te zie n in de ste rre n h o o p M 44. In d e le n te : M81 en M 8 2 in G ro te B eer zijn m o e ilijk w a a r te n e m e n m e t d e v e rre k ijk e r en ze z ijn d u s een e c h te u itd a g in g. M 3 in J a c h t honden is van m a g n itu d e 6,3 en is d us perfect d o o r d e ve rre kijke r te zien als b o lvo rm ig e s te r re n h o o p. M51 is van m a g n itu d e 8 en is m o e i lijk w a a r te n e m e n m et d e v e rre k ijk e r e n laat zijn m ooiste ka n t op d e foto zien. In d e zo m e r: O n d e r Z w a a n is h e t k le in e s te r re n b e e ld V o sje te zien m aar het V o sje is zeke r n ie t de m in s te w a n t je v e rd rin k t in d e ste rre n. M 27 oftew el de H alte rnevel van m a g n itu d e 8 is als een vaag vle kje te zien e n m et een grotere v e rre k ijk e r kun je z ie n d a t h e t e r u it z ie t als een klokhuis. O ok kun je een g ro e p ste rre n in d e v o rm van een k le re n h a n g e r in d it s te rre n beeld zien m e t de o rig in e le naam "de kapstok". Langzaam o m h o o g zw e ve n d m et.de verre kijke r d o o r d e ste rre n w o lke n zie t Z w aan e r gew oon g a a f uit! W o lk e n m et s te rre n (M e lk w e g ), o p lic h te n d e n e v e ls (n o o rd a m e rik a -n e v e l), s te r re n h o p e n (M 39) en d u b b e ls te rre n (A lb ire o ), h e t is g e w o o n v e e l te v e e l om o p te n o e m e n en Z w a a n m oet o ok gew oon w o rd e n bezocht

26 tig 3. Het prachtige stelsel M33 getekend door Jurien Veenhuis. Hij nam M33 waar door een 10x50 verrekijker. Met deze tekening is goed te zien dat sterrenkunde door de verrekijker ook de moeite waard is. te z ie n a ls een s ik k e ltje m its je een g o ede ve rg ro tin g hebt en e en n ie t trillend sta tie f hebt. M a a r to ch is h e t v e rra s s e n d om d e p la neet d o o r d e v e rre k ijk e r te zie n. J u p ite r is d e p la n e e t d ie h e t m a kkelijkst d o o r d e v e rre k ijk e r te zien is. En w a t z ie je dan? Je kunt d u id e lijk het schijfje van J u p ite r zie n o o k a l is hij n ie t groter uan een speldekn op. O o k zijn som s, als ze ver g e n o e g v a n d e p la n ee t v e rw ijd e rd zijn, é én of z e lfs m e e r m a a n tje s d ic h t in d e b u u rt van de p la n e e t te vin d e n. D it v in d ik e ig e n lijk het m o o iste w a t m e n m et d e v e rre k ijk e r kan zien, a ls je b e d e n k t d a t J u p ite r o p een a fs ta n d van 778 m iljo e n kilo m e te r v a n o ns v e rw ijd e rt staat en dat je toch al m et 7 keer vergroting naar een totaal a ndere w e reld kunt kijken. P roberen dus! M et een w a t sterkere verg ro tin g kijkend, kun je om S atu rn u s e en ring zien! Jaw e l als je m et je verrekijker naar S aturnus kijkt zie je geen rondje m aar een e llip s. H oe g ro te r d e ve rg ro tin g hoe m eer je ziet. M a a r dat is n iet altijd w aar. Ik g e bruik op mijn telescoop hiervoor een oculair dat 80 ke e r ve rg ro o t e n dat is ideaal w ant hij heeft een w ijd beeldveld, m a a kt sch e rp e beelden en vergroot niet te veel zodat het beeld niet onduid e lijk w o rd t en bij h e t k le in s te w in d v la a g je al trilt. m et d e verrekijker. H e t s te rre n b e e ld L yra is e ig e n lijk o ok te m ooi v o o r w o o rd e n. L yra b e va t een b e k e n d e d u b b e ls te r d ie E p silo n L yra e h e e t. H e t s te rre n beeld H e rcu le s is m o eilijk te vin den tu ssen de g ro te m a ssa 's sterren. H ierin kan m en M 13 en M 92 vinden. In d e herfst: P erseus kom t w e e r langzaam o m hoog en pro n kt m e t de beke n d e dubbele s te r re n h o o p H e n C hi d ie m et het o o g a l te zien zijn. O o k d e v e ra n d e rlijk e s te r A lg o r is in P e r s e u s te vin d e n. O m d e h o o fd s te r A lg e n ib van P erseus is o ok een open ste rre n h o o p d ie m ooi is om even d o o r heen te zw even. In A n d ro m e da is M31 te vinden die m ij elke ke e r w e e r v e r baast, een lich te glo ed vu lt het beeldve ld e n in het m idd en is een held ere kern te vinden. M31 la at zich h e e l m a k k e lijk v a s tle g g e n m et een ca m e ra m et te le le ns (voor in form a tie over fo to g ra fie c o n ta c t n e m e n m e t D avid H e u le ) O n d e r A n d ro m e d a is e e n d rie h o e k te vin d e n d ie het s te rre n b e e ld D rie h o e k v o o rs te lt. D aar is M 3 3 te vin d e n (zie fig. 3) d ie d o o r d e v e rre kijk e r erg veel lijkt o p M 3 1. Is d it a lle s w at e r is? N ee! E r zijn nog m e e r dingen die je m et je v e r re kijke r kunt doen dan n aast de sterren w a a r n e m e n e n het s tra n d a fk ijk e n. W a t d a c h t je van d e p la n ete n! M a a r ve rw a ch t niet te veel van w a t je van d e planeten kunt zien. V e nus is En n iet te v erg eten : de Z o n en de M aan O o k d e Z o n e n d e M a a n ku n je v e rra s s e n d g o e d d o o r d e ve rre kijke r zien. A ls je je ve rre kijker o p de M aan richt va lt je m ond open van v e r b a zin g. J e kunt d e M a an zie n m e t al zijn k ra te rs, kra s s e n, d e u k e n e n z e e ë n. H ie ro p z a l je n iet snel op u itg e ke ke n raken w a n t ie dere dag ziet d e M aan er w e e r een beetje anders uit. De b e ste tijd om n a a r d e M a a n te kijke n is w a n neer het e e rste o f laatste kw a rtie r is. D an w o r den d e kraters in het m idden van de M aan van de z ijk a n t b e lic h t e n o n ts ta a n er g ro te s c h a duw e n die goed d o o r d e verre kijke r te zien zijn. O o k de zeeën zijn indru kw e kke n d om te zien: grillig e lijnen die een g re n s vo rm e n tusse n het z w a rte b a s a lts te e n en w it s to f van d e M aan, D eze d o n ke re ze e ë n w erden gevo rm d toen er e e n d u n n e k o rs t om d e M aan z a t en d e kern nog vlo e ib a a r w a s. Een g ro te m eteorie t sm a k te in stu kke n o p d e M aan w a a rd o o r het lava uit het b in n e n s te g ro te g e b ie d e n o n d e r vlo e ib a a r b a s a lts te e n ze tte, d ie d e z w a rte k le u r v e ro o r za a kt d ie je nu nog steeds kunt zien. O o k op d e Z on kun je d e ta ils zien. H et nadeel van d e Z o n is d a t h ij zo fe l is (m a g n itu d e -27) en zelfs b lindheid kan ve ro o rza ken. A ls je dus naar d e Z on kijkt: w e e s heel voorzichtig e n o n t houd het vo lg e nde: Je m ag no o it n aar de zon kijken zo n d e r filter of zo n d e r dat je zo n n e p ro je ctie to e te past. Zonneprojectie doe je als volgt: Je plaatst je v e r re k ijk e r o p een s ta tie f e n rich t hem, zo n d e r er d o o r te kijken, op d e Z o n. A chte r d e verre kijke r

27 p la a ts je een s tu k w it karton. A ls je d e ve rre kijk e r g o e d o p d e Z o n h e b t g e ric h t z ie je o p het karton een w itte bol versch ijn e n ; d a t is d e Zon. O m een sch e rp beeld te krijgen bew e eg je het k a rto n n e tje v a n of n a a r d e v e rre k ijk e r toe. A ls e r zo n n e vle kke n op d e Z on zijn, d ie kunnen er so m s o o k n iet zijn, zie je o p p a p ie r zw a rte stip je s. E ens in d e e lf ja a r h e e ft d e Z o n een h o o g te p u n t in het a a n ta l zo n n e vle kke n e n in d e tu s s e n p e rio d e is e r so m s niets te zien. Z onnevlekken zijn koelere gedeelten o p de Zon. E ens in d e zoveel tijd is er w el eens een M aano f Z o n sve rd u iste rin g. ( zie fig 4.) H ierbij kan de verrekijker goed van pas kom en, hij kan gem akk e lijk m e e o p v a k a n tie en is h e e l k le u r"e ch t". D at is handig bij een M a a n sve rd u iste rin g w a nt die M aan w il nog w el e e n s een ora n je of rode kle u r a annem e n tijd e n s een ve rd u iste ring. K o rto m e r is g e n o e g m et een v e rre k ijk e r te doen, d us d o e het ook! W il jij beroem d w orden? D a t kan. S tu u r je w a a rn e m in g e n o p n a a r de W a a rn e e m c o m m is s ie en je te k e n in g o f foto sta a t een vo lg e n d e ke e r in U niversum. W a a rn e e m c o m m is s ie : E sdoorn slaan M B G R O N IN G E N lig 4. Foto van de maansverduistering van 1989 gem aakt door Sander van Daatselaar. Hij gebruikte een 11.4 cm telescoop en belichte 1/500 seconde op Kodak Ektar Door de verrekijker ziet de Maan er zo uit. De details zijn makkelijk zichtbaar en op te tekenen. (advertentie) T N O tl J Ïk rs H.T 7.o'J'R r K ïïk.n N»* o. ju? :T.e rns/aótty m Het JwpHcr Sv<nï>room 7 ï 6, t t Hot Zou a - l m C H T tq K n N T tfifij u I -P W /V? Dm8 n t T :e [ L è k f tis V Min. OPTISCHE INSTRUM ENTEN N achtegaalstraat 76, AM Utrecht, tel , 's avonds

28 D eze k a a rt is g eld ig vo or: 01 jan uur 15 jan uur 01 feb uur 15 feb uur 01 mrt uur D e M aan in jan. N ieuw e M aan 1 ja n uur E erste K w artier 8 jan uur V o lle M aan 16 jan uur Laatste K w artier 2 4 jan uur N ieuw e M aan 30 jan uur D e M aan in febr. E erste K w artier 7 feb uur V olle M aan 15 feb uur Laatste K w artier 2 2 feb uur D e Zon op o n d er 01 januari ja n u ari ja n u ari januari januari januari januari februari februari februari febru ari febru ari

29 Erwin van Ballegoy Januari 1995 De planeten MERCURIUS is in de tweede helft van de maand kort na zonsondergang zichtbaar boven de zuidwestelijke horizon. Oe.planeten VENUS en JUPITER staan dicht'bij elkaar aan de ochtendhemel. VëFkJS.is de helderste van de twee. MA^lS is het grootste deel van de nacht te ie n als een heldere, rode 'ster' in het sterrepbeeld Leeuw. SATljB N U S verdwijnt geleidelijk aan in d@.avondschemering en is s avonds nog!&ajg Boven de zuidwestelijke horizon zichtbaar, * \ * : ma 2 januari Rónd 17^30 staat de smalle maansikkel böyen de zuid westelijke horizon. -.Dat Is ruim 29 uür na het-.tijdstip van Nieuws Maan..,V di/wo.3/4 januari Jn de nanacht zullen regelmatig 'vallendé sterren' zichtbaar zijn. Deze behoren 6ij;'de. Boötidenzwerm. Vooral in de ocht- '.e'ndii.ren kunnen enkele tientallen m eteóren'worden waarge no men..d i eiutt het 'sterrenbeeld Boöfés losse'nhóedér). lijken te komen. < lo 5 januari Vanavond staat dë'm aan'e: ten nóorr-. den vön de planeet Saturnus. ' ' * ma 9 januari Om 23^38 bereikt de veranderlijke ster Algol in het sterrenbeeld Perseus haar minimale helderheid (magnitude.+3,5)... Enkele uren daarvoor.en.daarriq heeft' -, de ster nog haar norhiale hèlderhéicj. van magnitude +2,2. *'!*" ' do 12 januari Om 23h 10 uur wordt de ster e Tauri- (magnitude +3,6) door de Maan bédpkt. : De ster verdwijnt achter de donkere (onverlichte) maanrand. do/vr 12/13 januari.de Maan staat vannacht ruim 2 ten. hóórden van cte roodgchtige ster Aldebaran, de 'helderste ster van het sterrenbeeld; Stier. *' za;14. januari Vénus staat vanochtend bijna,3 tefi noorden van Jupiter. _ do 19 januari De roodachtige planeet Mars en de ster Regulus (van het sterrenbeeld Leeuw) kan men 's morgens ten noorden van de Maan aantreffen. zo/ma 22/23 januari Jupiter staat vannacht ruim 5 ten noorden van de heldere ster Antares (van het sterrenbeeld Schorpioen). do 26 januari Tussen 6h38 en 7h50 wordt de ster p Scorpii (magnitude +2,9) door de Maan bedekt. De ster vedwijnt achter de verlichte maanrand, en komt weer te voorschijn aan de donkere maanrand. di 31 januari Rond 18h 15 staat de zeer smalle maansikkel boven de westzuidwestelijke horizon. Omdat het nog maar 18 uur na het tijdstip van Nieuwe Maan is, is de maansikkel nog zeer 'dun'. De Zon gaat omstreeks 17h30 onder, de Maan rond 18h40 uur. Waarnemingen van maansikkels jonger <dan'2g uur zijn vrij zeldzaam. Het record.'is-cjé,waarneming van een slechts 13. ajü/ eti'24 minuten jonge maan op 5 mei i9ö9<door Saleh Al-Thani (V.S.). Vlak ónder de maan staat de planeet : Mercurius, die misschien met een ver- 'rekijkëc kan worden opgespoord. 'Linksboven dem'aan heéh.saturnus een plekje gévonderi.. '. j ( _ > Februari B éplaneten 'M E R C U R IU S en SATURNUS staan beide te dicht bij de zon om waargenomen te kunnen worden. : De.-planeten VENUS en JUPITER schit-.. leren aan de zuidoostelijke ochtendhe- \ W ef/yenus kruipt langzaam in de rich- : tihgvan de Zon. MARS is de gehele nacht-itchibaaf>in'..'^ het;westelijk deel van het s ie r^ ^ e e lg f'.7 Leeuw. za 4 februari In de ochtenduren staan de vier-heide-' / re manen vart Jupiter ten oosten van de planeet. w o eh do, 8 en 9 februari In de avond van 8 februari staat de. Maan7 p,ten.westen van.de heldere... ster Aldebaran (van sterrenbeeld Stier). Een dag later staat de Maan 6 ten noordoosten van deze ster. wo/do 15/16 februari Vannacht staat de planeet Mars 10 ten noorden van de bijna Volle Maan. di 21 februari In de ochtend staat de ster Alfa Librae (magnitude +2,7) bij de noordelijke maanrand. De kleinste afstand wordt om 6h31 bereikt, als de ster ongeveer 20' (dus net iets minder dan de middellijn van de maanschijf) ten noorden van de Maan staat. do 23 februari In de nabijheid van de Maan zijn deze ochtend de ster Antares (van de Schorpioen) en de planeet Jupiter te vinden. Rond 6h staat Jupiter slechts 1 onder de Maan. za 25 februari 's Ochtends staan de vier heldere manen van Jupiter alle ten oosten van de planeet. zo 26 februari s Ochtends is er een samenstand van de Maan en Venus. Mercurius (niet zichtbaar) staat linksonder dit tweetal, vlak boven de zuidoostelijke horizon di 28 februari Vanochtend staan de vier heldere Jupitermanen alle ten westen van de planeet. Morgenochtend staan er twee aan weerszijden van Jupiter. I

30 Robbert-Jan Westerduin Russen: Mars kan wachten Vorig ja a r ging het m is m et de M ars O bserver, e e n A m e rik a a n s e ru im te s o n d e d ie d e hele p la n e e t u itg e b re id h ad m o e te n fo to g ra fe re n. Een p a a r ja a r d a a rvo o r g in g het m is m et twee R ussische P hobos ruim tesondes. En voorlopig h o e ven w e g e e n n ie u w e fo to 's v a n M a rs te v e rw a ch te n. W a n t d e R ussische ruim tevaart o rg a n is a tie h e e ft b e s lo te n om hun M a rs 94 m issie uit te stellen to t D oor geldgebrek en allerlei problem en m et het o n tw e rp e n e n b o u w e n van d e ru im te sch e p e n k u n n e n ze d it ja a r n iet m e e r g e la n c e e rd w o r den. D e bedoeling w a s om in 1995 een sonde te la te n la n d e n e n tw e e k le in e so n d e s d e b o dem in te schieten v o o r b o d e m onderzo ek. D eze so n des zullen in 1996 richting M ars w o r d e n gestuurd, tegelijk m et een Frans/R ussische m issie w a a rb ij een lu ch tb a llo n m et a p p a ra tu u r in d e a tm o s fe e r van M a rs w o rd t lo sg e la te n. D e A m e rika nen zijn o ok van plan om een n ie u w e M a rs O b s e rv e r, e e n la n d e r o f e en M a rs ro v e r (robot a uto) naar de rode p la neet te sturen. A lle so n d e s zullen in 1997 bij M ars aankom en. (B ron: A stronom y) Sonde naar de sterren In de herfst van vorig ja a r zijn 125 w ete nschapp e rs s e rie u s b e zig g e w e e s t m et hoe ste rre n het b e ste b e re ik t k u n n e n w o rd e n '. H e t b este plan kw am van de A m erikaan E dw ard Belbruno. Hij w il een heel klein ruim teschip m et een d e e l tje s v e rs n e lle r n a a r d e d ic h ts tb ijz ijn d e s te r s tu ren. Het ru im te sch e e p je m ag n iet zw a a rd e r w orden d a t 100 gram. Alle onderdelen m oeten dan heel k le in w o rd e n, d it is nu al m o g e lijk m et b e h u lp van m icro fabricage. Zo kunnen hele kleine m o to re n en sensoren g e m a a kt w o rd e n. H et g ro o t ste onderdeel w ordt de schotel vo o r het ontvangen en ze n d e n van radiosignalen. D e s te rre s o n d e w o rd t v a n u it d e S pace sh u ttle lo sgelate n. V anaf d e A a rd e w o rdt er een straal v a n k le in e d e e ltje s o p de so n d e g e rich t. D eze stra a l kom t v a n e e n d e e ltje s v e rs n e lle r. D it is een a p p a ra a t d a t a to m e n en a n d e re kle in e d e e ltje s to t b ijn a d e s n e lh e id v a n het licht ( k ilo m e te r p e r s e c o n d e ) kan v e rs n e l len. D e s c h o te la n te n n e d ie n t a ls 'd u w s c h ild ' voor d e straal. D e snelheid van d e sonde w ordt dan z o n k ilo m e te r p e r se c o n d e. En h o e lic h te r d e s o n d e w o rd t d e s te h a rd e r dat hij gaat. A lp h a C e n ta u ri is het e in d d o e l van d e m issie, d e z e s te r s ta a t o p 4,3 lic h tja a r. D e so n d e zal er 13 ja a r o v e r d o e n om haar te b ereiken. Dat is ongeve er even lang als 'g e w o n e ' ru im tesch e pen e r o v e r d o e n om bij P lu to te kom en. Er is echter nog tien ja a r nodig om allerlei technische p ro b le m e n op te lossen. In kan d e ste rre so n d e g e la n c e e rd w o rd e n. D e e e rste beelden van e e n n a b ije s te r z u lle n p as in te zien zijn. P as 17 ja a r n a d e la n cerin g, w a n t d e s ig n a le n d o e n e r m e e r dan v ie r ja a r o v e r om bij d e A a rd e te kom en. (B ron: A lgem e en dagblad) Magellan vergaan H e t ru im te v a a rtu ig d e M a g e lla n, d a t V enus u itg e k le e d h e e ft, is o p 13 o k to b e r v e rg a a n. R uim d rie ja a r lang d ra a id e M a g e lla n ro n d je s rond d e p laneet m et d e e e u w ig e bew olking. M et zijn ra d a r is 9 8 p ro c e n t van het o p p e rvla k va n V e n u s in k a a rt g e b ra c h t. L a te r is o o k het hele zw a a rte kra chtve ld van de p laneet in kaart g e b ra ch t. D it zijn veel m e e r o n td e k k in g e n dan d e w e te n s c h a p p e rs o oit g e h o o p t h a d den. A ls a lle rla a ts te e x p e rim e n t is de M a g e lla n vla k bij d e d a m p k rin g g e b ra c h t. O m te kijken hoe het ru im te sch ip zal verg aan. D e M a g e lla n w e rd in een b a a n g e b ra c h t op e e n h o o g te van 136 k ilo m e te r. H ie r is al een beetje d a m p krin g, zodat het ru im te sch ip a fg e rem d w erd en ging tollen. D oor d e M agellan te vo lg e n, ku n n e n w e te n s c h a p p e rs zie n w a a ru it de V e nusd a m p krin g b estaat. D e m ensen van N A S A w ilden o nderzoeke n hoe ste rk d e M a g e l lan is, a ls e r a lle rle i n a tu u rk ra c h te n o p hem w erken. En w a n n eer uiteindelijk het ruim teschip stu k zou gaan en ve rb ra n d e n in de atm osfeer. O p 12 o kto b e r w as e r nog co n ta ct m et de M a g e lla n, m o e iza a m zo n d hij e n k e le g e g e v e n s o ve r d e V enusd a m p krin g naar A arde. D e v o l gende dag is de M agellan de V e n u sa tm osfe er ingedoken en totaal verbrand. E r zal nooit m eer ie ts te ru g g e v o n d e n w o rd e n van d e d a p p e re V enusve rke n n e r. (B ron: T rouw, Inform atieblad)

31 DIT IS TE KOOP BIJ JE CLUB BROCHURES c o d e tite l p r ijs p o s t JWG-09 Messier-lijst 0,50 A JWG-35 Het maken van een eenvoudige sterrekijker 4,00 C JWG-39 Sterrenkundepraktica 4,00 C JWG-40 lijst van 120 mooiste dubbelsterren 0,50 A JWG-44 Het Atoom 1,75 A JWG-45 Coördinatenstelsels 1,75 B JWG-49 Waarnemen met een prismakijker 5,00 C JWG-50 De levensloop van de Zon 4,50 c JWG-51 Kursus Helderheid en Magnitude, met voorbeelden en opgaven 6,00 e JWG-54 Moeilijke woorden in de sterrenkunde 1,50 B JWG-55 De Zon 5,00 C JWG-57 De spectroscoop(zelfbouwinstructie INCLUSIEF TRALIE!) 5,50 B JWG-58 Het zonnestelsel 4,00 C JWG-61 Kometen 2,00 B JWG-63 De evolutie van zware sterren 1,50 B JWG-64 Het waarnemen van de Zon 5,00 C JWG-65 Hoe gebruik ik mijn JWG-kijker? 5,00 C JWG-67 Weerkunde 10,00 P JWG-69 Wegwijs in fotoland 4,00 C JWG-70 Hoe maak ik een draaibare sterrenkaart? 1,50 A JWG-71 Het heelal (speciaal voor de jongste leden!) 3,00 B JWG-72 Waarnemen (speciaal voor de jongste leden!) 9,50 T JW G-74a Het Bert-puzzelboek deel 1 2,50 B JW G-74b Het Bert-puzzelboek deel B JW G-74c Het Bert-puzzelboek deel 3 2,50 B JW G-74abc Alle drie de boekjes samen 5.00 C JWG-76 De afdelingshandleiding van de JWG 2.50 C JWG-77 De bewegende Aarde 10,00 P JWG-78 Waarneemhandleiding Jupiter 4,00 B JWG-79 Met de kijker op jacht 15,00 T JWG-80 Sterrenkundecursus voor jongeren 3,00 C JWG-81 Stonehenge 6.00 C JWG-82 Planetoïden, kometen en meteoren 8,00 T JWG-B2 Reis langs de reuzenplaneten 3,50 C JWG-B3 Samen naar Mars 2,50 C JWG-B4 Bouwbeschrijving 15cm Dobsontelescoop 15,00 P JWG-P1 Sterrenkunde doen: de afstand van de Hyaden 2,00 B JWG-B5 Waarneembloc Mars/Jupiter 15,00 T JWG-B6 Sterrenkijken incl. bandje P JWG-B7 Heeft de aarde koorst? 7,95 C JWG-B8 Sterren & Planeten ,50 P JWG-P1 Sterrenkunde doen: De afstand van de Hyaden 2,00 B Hoe krijg je je bestelling thuis? M aak het verschuldigde bedrag plus de portokosten over op postgiro t.n.v. Stichting Universum te Utrecht. Vergeet niet de bestelnummers (en eventueel m aat T-shirt o t sweater) te vermelden. Achter de verkoopprijs staat een letter, die aangeeft hoeveel portokosten er bij de verkoopsom komen: A 0.80 P 4.20 B 1.60 T 6.00 C 3.20 i i UV-T2 JWG T-SHIRTS EN TASSEN Linnen tassen (ecru) met JWG-jubileumopdruk 7.50 T POSTERS Kleurenposters van de Draaikolknevel, de Trifidnevel, de Rosettenevel, de Sluiernevel, de Eta-Carinae-nevel, de Noord-Amerikanevel, de Halternevel, de Orionnevel, de Ringnevel, Neptunus, Jupiter, Mars, Aarde, Uranus en Saturnus zijn vanaf ƒ te koop tijdens de landelijkebijeenkomsten. Bovendien zijn er ook twee LICHTGEVENDE POSTERS te koop voor ƒ 4.00 per stuk. T.w. één van de noordelijke en één van de noordelijke plus zuidelijke sterrenhemel. OVERIGE ASTROWARE UV-S1 JWG-springschijfjes voorzien van JWG-logo 1,00 A UV-S1 Jupiterscope 5,50 A UV-B2 de ECHTE SPACE SHUTTLE OF NASA koelkastmagneet 5.00 B UV-B3 Moonblob 12,50 B UV-B4 Kompasje 3,50 B COMPUTERPROGRAMMA 'S MS verschillende sterrenkundige programma's 7,50 MS-02 Skyglobe ,50 MS-03 Sterren en NGC-catalogus met sterren en 8000 objecten 7,50 MS-04 Deepspace en Geoclock 7,50 MS-05 CCD-opnamen van Mars en Jupiter tot computerfilmpjes verwerkt. 7,50 WD-01 Drie sterrenkumdige programma's voor Windows 7,50 W D-02 Vier sterrenkundige programma's voor Windows 7,50 Alle programma's worden gecomprimeerd (self-extracting) op 3,5" DD diskettes geleverd. De prijs van de diskettes is incl. portokosten.

32 U L a n d e lijk te le fo o n n u m m e r v a n de J W G [ J f G iro: i.n.v. Jongerenwerkgroep N.V.W.S. te Utrecht Bank: ABN/AMRO i.n.v. Jongerenwerkgroep I N.V.W.S. le Amsterdan I B elangrijke adressen Secretariaat J W G : JW G. Zonnenburg NL Uirecht Com putergroep: Erwin van Ballegoy, Dirkje Mariastraat I7bis, 3551 SK Utrecht D ia-uitleen: Marina van Vugt. West-Sidelinge CV Rotterdam. - Kontaktpersoon Jongerenkamp: Jeffrey Bout Kontaktpersoon O uderenkam p: Henk Angerman K ontaktpersoon Puim ichelkam p: Marcel Vonk Universum : Bram Slagmolen. Rijswijkseweg HN Den Haag W aarneemcommissie: Reinout Kleinhans, Elftkolk NW Zwolle K ijkerbouw groep: Niels Bosch. Bolerostraat RG Nijmegen, B estuur.jongerenw erkgroep Vice-voorzitter: Alfard Jansen. Signeur Scmeynsweg EK Den Haag Secretaris: Reinout Kleinhans. Elftkolk NW Zwolle Afdelingscoördinator: Joep Luijten. Balkan DN Utrecht Penningmeester: Bas Vriesema. Enny Vredelaan ZH Utrecht, K am pgroep: Wouter van Reeven. Pelikaanhof 120a EG Leiden Publiciteit: Marloes Mulders. F. Coerslaan AP Utrecht Universum : Bram Slagmolen. Rijswijkseweg HN Den Haag Bestuurslid: Lucia Bruning, Parkstraat PL Utrecht JW G -A fdelingen R egio M id d e n R cgio-coördinaror: Hedde Zeijlstra, Dr. J.P. Thijsselaan GP Utrecht Am ersfoort: Marlijn van Westerlaak. Breeland VJ Hoogland A m sterdam : Sharon Herstein, Geerdinkhöf RE Amsterdam G ouda: Richard Westerbeek, Landluststraat KT Gouda Utrecht: Karianne Vandenbrouke. Prof. L. Fuchslaan HC Utrecht R egio O ost + N o o rd R cfjio -co örd tn a to r: Maarten Kleinhans, Elftkolk NW Zwolle A chterhoek: Aileen van Norde. Beethovenlaan BL Arnhem Alm elo/w ierden/rijssen: Adriaan Vogelzang, Rensumaborg I GV Almelo Friesland: Sven Gremmé. Tsjibbe Geertswei HJ Leeuwarden, G roningen: Maarten den Daas. De Veenen XK Zevenhuizen-Leek, - O ost-twente: Derk Moor, Klimopstraat DD Zwolle (in het weekend ) Zwolle: Bouwdewijn Kranendonk. Kadeneterkamp CB Zwolle R egio W est R egio-coördinaior: Maarten Butler. Rossinihof EG Alphen a/d Rijn Den Haag: Patrick de Roo, van Slingelandtstraat XK Den Haag, R ijnm ond: W ilco Moermen, Irenestraat AE Heinenoord Leiden e.o.: Luuk van den Oever. Melissetuin NE Leiden Zoeterm eer: Erik van den Eikhoff, Ru Paresingel CS Pijnacker, R egio Z u id R egio-coördinalor: Marieke van den Bosch. Nobelwcg EW Wageningen, Breda: Pepijn Hendriks. Jacob Catslaan G T Etten-Leur Den Bosch: Maarten Bergnians. Rijnring RE Drunen ,2976 Eindhoven: Roy Keeris. De Bleeker BD Veldhoven, Tilburg: Ton Spaninks. Generaal de Wetstraat TK Tilburg W est-brabant: Thierry Moelker. Kade GA Roosendaal Z u id-l im burg : Emerald Kloosterman. Ringweg LZ Limbricht W erkgroepen van de NVWS en Stichting de Koepel Astrofotografie: J.S. Sussenbach. Park Arenweg ET De Bilt Kometen: H. van Asperen. A, Pauwstraat KP Velp Leidse Sterrenwacht: J.J. Romijn. A. van Leeuwenhoekstraat 6, 3362 VN Sliedrecht, M aan en Planeten: Peter Louwman. Houtlaan CB Wassenaar Meteoren: Annemieke Zwaans. Rankhoere 15, 3992 XA Houten Sterbedekkingen: H.G.J. Ruiten, Boerenweg EK Arcen S terrenkunde en computer: Jos Loonen. Hazelaarlaan XN Berkel-Enschot V eranderlijke sterren: G. Comello, p/a Kapteyn Lab.. Postbus SIK) AV Groningen / W eer-am ateurs: LJ.M. de Graaf. Postbus AD Sim Michielsgestel Zon: Benno Houweling, Veenenburg WZ Gouda Adviesgroep instrumentenbouw: H.Ruiten. Boerenweg EK Arcen

33 JONGERENWERKGROEP JAARGANG 29 VOOR STERRENKUNDE MRT/APR 1995 Op zoek naar de leeftijd van het heelal Computers in de sterrenkunde JWG aktie

34 Inhoud Universum A ttentiepagina 4 Op zoek naar de leeftijd van het heelal Een d u id e lijke uitleg o v e r h e t al zo lang b esp ro ke n onderw e rp. 10 Raketten: een aanslag op het milieu? T e g e n w o o rd ig e en ve e lb e spro k e n o n d e rw e rp, hie r een ove rzicht. 14 Com puters in de sterrenkunde In d e ste rre n ku n d e is d e c o m p u te r een a lg em e e n goed. 16 Verenigingsnieuws + afdelingsagenda 18 Jonge Kijkers J e h e b t s te rre n kijkers en ste rre n k ijk e rs UVO-Allerlei 22 Gallerie WaCo E x p o s é ' van in g e zon d e n w a a rn e m in g e n d o o r JW G -ers. 23 Boeken Hoek 24 Met de kijker op jacht P laneten in het voorja ar. 28 Astronomische Kalender 30 Cluster 31 Adressenpagina 32 JWG aktie E en u itnoding aan ie dere J W G -e r om n ie u w e o p te geven. Redactiefje d o o r Bram Slagm oten, h o o fd re d a cte u r In d e ze U nive rsu m z it w e e r een g ro te h o e ve e lh e id in te re ssa n te inform a tie. D at kom t om dat er d e ko m e n d e tijd o ok b e h o o rlijk veel te d o e n is o p het g e b ie d van d e ste rre n ku n d e. Een ra se ch te J W G -e r h e e ft h e t d e ko m e n d e tijd vrij d ru k. T u sse n d e h e ld ere nach te n en het m aken van zom e rka m p p la n n e n d o o r m oet hij nog tijd o ve r te houden v o o r school en fam ilie. U n ive rsu m is d it ke e r w e l heel geva rie e rd. H et hoofdartikel o p p a g in a 4 is een pittig stukje "p o p u la ire w e te n sch a p. G o e d vo e r v o o r onze clubleden. D e co n clu sie o v e r d e rest van d e a rtike le n zal, net als bij m ij, na het lezen w el van hetzelfde zijn. D e ru b rie k Jo n g e K ijkers heeft dit ke e r o ok een flin ke o m va n g, m a a r het o n d e rw e rp is boeien d en h e t le est le kke r w e g. O f n iet? G raag ju llie re a ktie s daarop. Universum is een uitgave van de JongerenW erkgroep(jw G) van de Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde ( de NVWS). De JWG organiseert aktiviteiten op het gebied van sterrenkunde voor jongeren van 8 tot 21 jaar. JWG-leden ontvangen, in de m aanden januari, maart, mei, juli, september en november, Universum gratis. Redactie: Bram Slagmolen, hoofdredacteur Jeffrey Bout Jimmy Reek Melanie Rietbroek Redactie-adres: Bram Slagmolen Rijswijkseweg HN Den Haag. Tel.: De kopij voor het volgende nummer moet uiterlijk 20 maart "95 in het bezit van de redactie zijn. Druk: Ponsen & Looijen Wageningen. JWG-Lidmaatschap: t/m 18 jaar fl ouder dan 18 jaar fl Secretariaat JWG: Zonnenburg NL Utrecht JWG in Viditel computer: De Muurkrant tel Pagina 750. Advertenties: Marloes Mulders F. Coerslaan AP Utrecht ISSN * * * T o t slo t w il ik hier nog even d e a a n d a ch t vra g e n vo o r d e "JW G aktie". B este jo n g ens en m e isje s d e ze aktie is e ch t n o d ig! H e t lijkt m ij een a a n tre kke lijke aktie. Laten w ij e r m et z'n allen e e n s w a t aan doen. D enk nou niet d a t die a n d e re JW G -e r het w e l zal doen, m aar g e e ft ze lf een n ie u w lid op. W at krijg een JW G -e r er n ie t a lle m a a l v o o r terug! V eel le e sp le zie r! Bij de voorplaat: Een super nova gem aakt door de H ubble Space Telescope.

35 D e a t t e n t i e p a g i n a D e L andelijke B ije e n k o m s t 1995 L andelijke S te rrenkijk d ag en Jaw el, het al w e e r b ijn a zo ve r! O p 27 m ei a.s. is er de landelijke b ije e n ko m st van jo u w club. D e landelijke b ije e n ko m st w o rd t g e h o u d e n in U trech t. In U niversum nr. 3 le e s je p re cie s w at er g a a t g ebeure n. M aar ik kan je nu al w el v e r klappen dat e r een heleboel leuke dingen zullen zijn. D us kom allem aal op 27 m ei naar U trecht. T o t zie n so p de la n d elijke b ije e n k o m s t!! D e landelijke b ije e n ko m st com m isie, M arloes M ulders R einout K leinhans M arcel V onk en Peije van K looster P u im ichelkam p 1995 * * * H eb je g e n o e g v a n d ie b e w o lk te g ra u w e H o l landse nachten? G a dan m ee m et het P u im ichelkam p. V oor de 9e ke e r w o rd t d e ze z o m e r d e s te rre n w a c h t in he Z u id -F ra n s e P u im ich e l b e v o lk t d o o r JW G - ers. Je ku n t er o v e rd a g s le k k e r b ru in w o rd e n e n "s a v o n d s g e b r u ik m a k e n v a n d e p ra chtig ste te le sco p e n. Je hobby e n vaka n tie ineen! N o g s te e d s u n ie k in d e w e r e ld is d e z e lfg e b o u w d e 1 m e te r te le s c o o p v a n D a n n y C a rd o e n. P u im ich e l is d e e n ig e s te rre n w a c h t w a a r je a ls a m a te u r m e t z u lk e g r o te telescopen ku n t w erken. H et kam p b e g int d it ja a r o p m aandag 22 ju li en d u u rt to t e n m e t z a te rd a g 3 a u g u s tu s. H et kam p is bedoeld v o o r ie dereen van 15 t/m 21 jaar. De k a m p p rijs b e d ra a g t fl ,- in c lu s ie f d e b u s re is, e te n e n s la p e n in P u im ic h e l, h e t gebruik van de tele sco p e n, d e fo to ro lle tje s die je gebru ikt bij d e te le sco p e n en e xcursies. E igenlijk in clusie f alles! A ls je m e e w ilt g a a n, m e ld t je d a n v o o r 21 m aart a.s. aan bij: M arcel V onk G o e v e rn e u rla a n CH D en H aag T e l.: O p vrijd a g 10 en zate rd a g 11 m aart o rg a n isere n a m a te u r- e n v o lk s s te rre n w a c h te n sam e n de la ndelijke sterren kijkd agen. O p d e z e d a g e n is ie d e re e n w e lk o m o p e lke w ille ke u rig e ste rre n w a cht bij hem o f h aar in de buurt. Je kunt dan in d e a vondschem ering naar d e M aan o f V enus kijke n. L a te r o p d e avond ku n je J u p ite r zien of in het o o ste n M 13 in H ercules. T re u r n iet als het b e w o lkt is w ant dan zu lle n er a lte rn a tie ve (d ia )p ro g ra m m a 's g e g e ve w orden. V o lk s s te rre n w a c h te n h e b b e n een e d u ca tie ve ta a k. Je ku n t ze m e e s ta l o p v a s te tijd e n b e zo e k e n en e r in fo rm a tie o v e r d e a s tro n o m ie krijg e n. H e t d e m o n s tre re n van in s tru m e n te n en het d o e n van w a a rn e m in g e n m et d e b e z o e ke rs staat vo orop. O p a lle vo lksste rre n w a ch te n w orden d e taken d o o r vrijw illig e rs g e d a a n.s o m m ig e n vo lksste r renw a ch te n hebben d e b e schikking o ve r s p e cia le in strum e nte n. Z o zijn e r radio tele scopen in D w in g e lo o, H e e s c h e n H o e v e n. S p e c ia le zo n n e te le sco p e n o f heliostaten zijn in H oeven en U trecht te vinden. D e m eeste vo lksste rre n w a ch te n zijn a a n g e slo ten bij de V ereniging Landelijke S am e nw erken de V o lksste rre n w a ch te n (LSV) O p pagina 16 van deze U niversum is een overzich t te vin d e n van w a t e r zoal d e ko m e n d e tijd in d e ze V o lkste rre n w a ch te n is te doen. V oo r JW G -ers is dit ee n prim a gelegenheid hun hobby uit te buiten. D e a m a te u rs te rre n w a c h te n o n tw ik k e le n zich m o m e n te e l to t v o lk s s te rr e n w a c h te n. In d e p la a ts e n A m e rs fo o rt, E in d h o v e n, E n s c h e d e, D o rd re c h t, L e e n d e, L e id en e n N ijm e g e n zijn de ze a m a te u rste rre n w a ch te n al g o e d voorzien van het b e n o d ig d e instrum e nta rium. A ls je o p 10 en 11 m a art ze lf w a t w il o rg a n iseren en je w e e t n ie t hoe dan kun je a ltijd even na a r o nze Jo e p bellen. H et adre s en te le fo o n nu m m e r is: Joep S te rre n w a c h t "D e K oepel" U trech t T el.:

36 Foto 1. Door de Hubble ruimte telescoop zouden er vele vragen beantwoord kunnen worden. Helaas kwamen er door de resultaten meer vragen terug. H oe o u d b en jij? T ie n? Z e stien? B ijn a v e e r tie n? W a a rs c h ijn lijk w eet je het p recies. A l le e n o u d e m e n s e n m o e te n n o g w e l e e n s n aden k en als je ze n a ar hun leeftijd vraag t. B ij o u d e m e n s e n m a a k t het n a tu u rlijk ook n iet zo veel uit. O f je nou ze stig o f tw e e ë n z e s tig b ent, d a a r ligt n iem an d w a k k e r van. H et h eelal is v e e l o u d e r dan tw e eënzestig. H et h eeft d e h oogst d e n k b a re leeftijd. N iets en n iem an d kan o u d e r zijn d an het h eelal. L o g is c h : a lle s w at e r b e s ta a t h o o rt bij het heelal, en m o e t d u s jo n g e r zijn d an het heelal zelf. M a a r h ó e oud h e t h eelal p recies is, w e e t g een m en s. En s o m m ig e s te rre n k u n d ig e n lig g en d a a r w é l w a k k e r van. A ls je in een m odern ste rre n ku n d e b o e k kijkt, o f in e en g o e d e e n cyclo p e d ie, kun je d e leeftijd van het heelal opzoeken. V ijftien m iljard ja a r', sta a t er w a a rsch ijn lijk. O f d e sch rijve r van het b o e k h o u d t e e n sla g om d e a rm : tu s s e n de tw aalf en de achttien m iljard jaar'. Ach bij zo'n hoge le eftijd kijk je n iet o p een ja a rtje m e e r of m inder. M a a r m e tingen van de H ubble S pace T e le sco p e hebben vorig ja a r laten zien d a t het heela l veel jo n g e r is dan w a t de b o e kje s ons vertellen. H ooguit tw aalf m iljard jaar, m aar w a a r sch ijn lijk nóg veel jo n g er: m isschien niet m eer dan a ch t m iljard jaar. Nou, zul je zeggen, d a t probleem is dan o ok uit de w e re ld : w e w e te n nu d u s w él h oe oud het heelal is. M a a r zo g e m a kke lijk ligt dat niet. Die jo n g e leeftijd van het heelal vorm t zé lf ju ist een g ro o t probleem. E r zijn n am elijk sterren bekend die m in ste n s vijftien m iljard ja a r oud zijn; van som m ige sterren w ordt d e leeftijd zelfs op a c h t tie n m ilja rd ja a r g e s c h a t. E n e e n p ie p jo n g heelal kan n a tu u rlijk n o o it zu lke oude sterren herbergen. W a n t niets en niem and kan ouder zijn dan het heelal. H oe m oet dit pro bleem w orden opgelost? G een m ens die het w eet. M isschien is er iets m is met de le e ftijd sbe p a lin g en van sterren. H oe kun je zeke r w e te n of een ster vijftien o f achttien m ilja rd ja a r oud is? M isschien zijn die z o g e n a a m de oude sterren in w erkelijkheid w el veel jonger. Tja, het zou kunnen, m a a r het lijkt heel o n w a a r s c h ijn lijk. S te rre n k u n d ig e n w e te n hoe ste rre n evo lu ere n, en de leeftijd van een ster kan vrij p re c ie s w o rd e n v a s tg e s te ld. N ie t to t o p het ja a r n auw keurig, m a a r een fo ut van v ijf of tien m iljard ja a r z it e r heus niet in. H et zou o ok ku n n e n d a t d e m etingen van de H u b b le S p a c e T e le s c o p e fo u t z ijn. O f m is

37 schien klo p p e n d e m etingen w e l, m aar hebben de o n d e rz o e k e rs e r v e rk e e rd e c o n c lu s ie s uit getrokken. En het is o o k nog m ogelijk dat er iets m is is m et d e o e rkn a lth e o rie. D at is de theorie die het ontsta a n van het heelal b e schrijft; het leeftijdsprobleem heeft daar natuurlijk a lle s m ee te m aken. A fstan d, s n elh e id en leeftijd H oe b e p a a l je d e le e ftijd v a n h e t h e e la l? De s lim s te m a n ie r is h e t m e te n v a n a fs ta n d e n. A fstanden van z e e r v e r ve rw ijd e rd e ste rre n ste l s e ls. En sn e lh e d e n. D e s n e lh e d e n w a a rm e e die ve rre ste rre n ste lse ls van o n s af bew egen. Het heelal dijt uit. D at w il zeggen: d e afstanden tussen d e sterrenstelsels w o rd en in d e loop van de tijd ste e d s groter. T w ee ste rre n ste ls e ls die nu o p een o n d e rlin g e a fsta n d van tw ee m iljard lic h tja a r s ta a n, s to n d e n lang g e le d e n s le c h ts één m iljard lich tjaar van e lka a r af. En in d e v e r re, ve rre to e ko m st staan ze op een onderlin ge afstan d van vier m iljard lichtjaar. Het valt niet m ee om je d e uitdijing van het heelal vo o r te ste lle n. H et b este kun je het heelal vergelijken m et een g ro te ro zijn e n ca ke, w aarin heel veel krenten en rozijnen zitten. A ls de cake d e o ven in gaat. zal het deeg g a a n rijzen. De krenten e n d e rozijnen kom e n d a a rd o o r steeds v e rd e r van e lk a a r a f te zitte n. Z e b e w e gen niet door het deeg heen, m aar het deeg z e lf neem t steeds m eer ruim te in. Z o is het o ok in het heelal: de ste rre n ste lse ls zijn d e kre n te n en d e ro zijnen, en de lege ru im te is het deeg. D oor de u itd ijin g van het heelal neem t d e le g e ruim te ste e d s m e e r ru im te in, e n b e w egen d e ste rre n ste lse ls van e lka a r af. V o lg e n s d e o e rk n a lth e o rie z a t a lle m a te rie in h e t h e e lal lang g e le d e n o p een k lu itje. T w e e s te rre n s te ls e ls die nu m et hoge sn e lh eid van e lka a r a f bew e gen, sto nden vro e g e r veel d ich te r bij elkaar, en kort na d e oerknal zaten ze o n g e ve e r tegen e lka a r aan. Z o kort na d e oerknal w a re n er n a tu u rlijk nog g e e n s te rre n s te ls e ls, en o o k nog g e e n sterren, m aar d a t m aakt vo o r het verhaal niet uit. H et g a a t erom dat d e m a te rie w aaruit de ste rre n ste lse ls bestaan, vroeger d ich t o p e lka a r g e p a kt zat. Je kunt nu g e m a kke lijk inzien hoe ste rre n k u n dige n d e leeftijd van het heelal kunnen b e p a len. D e n k m aar aan tw ee a u to 's die m et hoge snelh eid van e lka a r w e g rijd e n, in te g e n o ve rg e ste ld e richtingen. D e ene a u to rijdt ze stig kilo m e te r p e r uur; d e a n d e re v e e rtig. D e o n d e r lin ge snelheid b e d ra a g t d us h o nderd kilom eter p e r u u r: e lk u u r w o rd t d e a fs ta n d tu s s e n de tw e e a u to 's h onderd kilo m e te r groter. A ls je nu d e a fstand tussen d e tw ee a uto 's w e e t, kun je g e m a k k e lijk u itre k e n e n w a n n e e r ze v a n start zijn g e gaan. S tel d a t d e o n d e rlin g e a fsta n d om ze s u u r 's a vo n d s p re c ie s d u iz e n d kilo m e te r bedraagt, dan w e e t je d a t d e a uto 's tien uur o n d e rw e g zijn g e w eest. Z e m oeten dan d us om a ch t u u r 's m org e n s zijn vertrokke n. Z o g a a t het o ok m et ste rre n ste lse ls. W ij w onen z e lf in z o n ste rre nstelsel (het M e lkw e gstelsel); het is a lsof w e in één van d e rijd e n d e a u to's zitten. A ls w e van een a n d e r ste rre n ste lse l de verw ijderingssnelheid én d e afstand w eten, kunnen w e g e m a k k e lijk u itre k e n e n hoe la n g het s te rre n ste lsel al 'o n d e rw e g ' is. En dan w eten w e m eteen o o k d e le eftijd van het heelal. Om d e leeftijd van het heelal te b e re ke n e n, m oet je d us d e verw ijderingssn elheid en de afstand van e en ver ve rw ijd e rd ste rre n ste lse l kennen. R o o d versch u ivin g Laten w e m aar eens m et die ve rw ijd e rin g ssn e l heid beginn e n. H oe m eet je d ie? Bij een auto is het g e m a kke lijk: je kijkt gew o on op d e snelh e id sm eter, o f je le e n t zo'n handig radarkastje v a n d e p o litie. M a a r bij s te rre n s te ls e ls w e rkt d a t niet. M aar stel nu eens d a t je zelf in één van d e tw ee a u to s zit. en niet o p d e sn e lh e id sm e te r van de a n d e re a u to k u n t kijken. A u to te le fo o n heb je ook al niet, d us je ku n t d e andere b e stuurder niet bellen. En d e p o litie is in geen veld en of w e g e n te bekennen. H oe bepaal je dan de o n d e rlin g e snelh eid van de tw ee auto's? E r is een s lim m e m e th o d e, a a n g e n o m e n dat d e tw ee a u to 's p recies identiek zijn. V o o rd a t je ve rtre kt, spre e k je af d a t de andere b e stuurder om d e v ijf m inuten e ve n cla x o n n e e rt. Je test h e t nog even uit, e n je kunt d u id e lijk horen dat d e tw e e cla xo n s p re cie s d e ze lfd e to o n h o o g te h e bben. M aar als d e a u to 's e e n m a a l aan het

38 ro o d ve rschuiving e e n m a a l g e m e te n is, kun je heel g e m a kkelijk d e ve rw ijd e rin g ssn e lh e id van het ste rren stelse l uitrekenen. S n e lh e d e n m eten in het heelal is d u s n iet zo m oeilijk. S te rre n ku n d ig e n hebben in d e a fg e lo p e n tie n ta lle n ja re n v a n v e le tie n d u iz e n d e n s te rre n s te ls e ls d e ro o d v e rs c h u iv in g bepaald. Van al d ie ste lse ls is d us p recie s bekend m et w e lk e s n e lh e id z e v a n o n s a f lijk e n te b e w e g e n. A ls je nu o o k n o g z o u w e te n op w e lk e a fs ta n d ze s ta a n, z o u je zo k u n n e n b e r e k e n e n w a n n e e r d e o e r k n a l h e e ft p la a tsg e vo n d e n. En dan w eet je o ok de leeftijd van het heelal. rijd en zijn, is d a t niet m e e r zo. Je eigen claxon klinkt nog hetzelfde, m aar d e claxon van d e a n dere a u to heeft een lagere toon. D at kom t door het D opplere ffect. D e tw e e d e a u to rijd t bij jou va n d a a n, en d a a rd o o r h o or je d e gelu id en van die a u to lager dan ze in w e rke lijkh e id zijn. Het e ffe ct hoor je heel d u id e lijk w a n n e e r een z ie k e n w a g e n v o o rb ij rijd t, o f e e n b ro m m e r m e t een ka potte uitlaat. En hoe la g e r d e to o n h o o g te is, d es te h o g e r is d e ve rw ijd e rin g ssn e lh e id van d e g e lu id sb ro n. D e o n d e rlin g e snelh eid van d e tw e e a u to 's kun je d u s m eten d o o r g o e d n a a r de claxon van de a n d e r te luisteren, en d e to o n h o o g te te v e rg e lijken m et die van je eigen claxon. U it het toon- h o o g te ve rsch il kan d e onderlin g e snelheid b e re ke n d w orden. Bij ste rren stelsels kan een soortgelijke tru c toeg e p a st w o rd e n. S te rre n ste lse ls m a ken n a tuurlijk g e e n geluid, m aar ze ze nden w e l lich t uit. En lich t h e e ft ook la st van h e t D o p p le re ffe ct. Je kunt b ijv o o rb e e ld kijke n n a a r h e t licht van e e n h e te w o lk w a te rs to fg a s. D a t g a s z e n d t a ltijd licht m et d e ze lfd e kle u r uit, d us m et één b e p a a ld e g o lfle n g te. H e t w a te rs to fg a s in de ste rrenste lsels is net zoiets als d e cla xons in de auto's. A ls een ve r ve rw ijd e rd ste rre n ste lse l nu m e t h o g e s n e lh e id v a n o n s a f b e w e e g t, als g e vo lg van d e uitdijing van het heelal, dan zien w e d a t het licht van het w a te rsto fg a s e en iets a n d e re kleur heeft dan w ij gew end zijn. Het is iets roder gew o rd e n. D ie ro o d ve rschuivin g kun je in e e n te le s c o o p n ie t z ie n ; je m o e t e r specia le m etingen v o o r u itvoeren. M aar als de S ta n d a a rd k a a rs e n en C epheïden O K, d a t is d u s o n s v o lg e n d e p ro b le e m : hoe b e p a a l je de a fsta n d van een ste rre n ste lse l? D a t b lijk t v e e l m o e ilijk e r te z ijn. A ls a lle s te rre n s te ls e ls p re c ie s h e tz e lfd e w a re n, w as h e t e e n flu itje v a n e e n c e n t. J e k ijk t d a n g ew oon hoe g ro o t je het ste rrenstelsel aan de hem el ziet, en hup. d e afstand kan berekend w o rd e n. H oe kleiner het ste rrenstelse l lijkt, d e s te g ro te r is de afstand. M aar sterrenstelsels zijn nu eenm aal niet allem aal even groot. A ls ze n o u a lle m a a l p re c ie s e v e n v e e l lic h t zouden uitstralen, w a s het o ok niet zo m oeilijk: h o e z w a k k e r h e t s te rre n s te ls e l lijk t, d e s te g ro te r is d e afsta n d. Je h o e ft dan d us a lle e n d e sch ijn b a re h e ld e rh e id o p te m eten, e n de afstand is b e kend. H elaas zijn ste rre n ste lse ls o ok n iet a lle m a a l e ve n h e ld er, dus d a t w e rk t o ok niet. De truc zit m in het vinden van een goede 'stand a a rd ka a rs'. M et d a t rare w o o rd w o rd t een h e m ellichaam bedoeld w aarvan d e w erkelijke lichtkra ch t p re cies b ekend is. D enk m a a r opnieuw aan d ie tw ee w e g rijd e n d e a u to 's. Jij z it in d e ene auto, en je m oet d e a fsta nd to t de a ndere auto bepalen. En het is m idden in d e nacht, dus je ku n t n iet zien hoe groot de auto is. M a a r als e r in de andere a u to nu e en kaars b randt, kan d e a fs ta n d g e m a k k e lijk b e re k e n d w o rd e n. K aarsvlam m etjes hebben altijd dezelfde w e rk e lijke lichtkracht. Je w eet d u s hoe veel licht die ve rre kaars geeft. A ls je nu m eet h oe h e ld er hij lijkt, kun je de afstand berekenen. Bestaan er zulke 'standaardkaarsen' in het heelal objecte n w aarva n de w e rke lijke lichtkracht p re cie s b e ke n d is? Ja, die zijn er. Het zijn de zo g e h e te n C epheïden: sterren die op een heel b ijzo n d e re m a n ie r uitzette n en w e e r inkrim pen. C epheïden ( je spreekt het uit als see-fee-ieden) zijn g ro te re u z e n s te rre n d ie al b ijn a aan het eind van hun leven zijn geko m e n. D e b u ite n la gen van de ster zw e lle n op, en krim pen d aarna w e e r in. H et is alsof d e s te r rilt van de koorts. H et g a a t w el la n g zaam : één h e ld erh e id scyclu s d u u rt m e e sta l e e n p a a r d a g e n. En te rw ijl de s te r re g e lm a tig g ro te r en kle in e r w o rd t, ve ra n dert ook d e helderheid.

39 B egin deze e euw w erd een b ijzo n d e re e ig e n sch a p van C epheïden ontd e kt. H eldere Cepheïden blijken la n g zam e r te 'kn ip p e re n ' dan z w a k ke. O p zich n iet zo ve rw o n d e rlijk : d e held ere C epheïden zijn veel g ro te r dan d e zw akke, dus die hebben w a t m e e r tijd nodig om o p te zw e l len en w e e r in te krim pen. D us d e 'knip persn el- heid' van een ce p h e ïd e v e rte lt je p re cie s w a t zijn g e m id d e ld e lichtkra cht is. A ls een c e p h e ï d e in tw ee d a gen zw a kke r en w e e r held erder w ordt, is het e en kleintje, d ie d us niet zo veel lic h t u its tra a lt. A ls h ij m e e r d a n e e n m a a n d nodig h e e ft v o o r é én c y clu s, is h e t een hele grote, d ie g e m id d e ld d us veel lich tste rke r is. Nu sn a p je hoe ste rre n ku n d ig e n de afsta nd tot een a n d e r s te rre n ste lse l ku n n e n b e p a le n. Ze g a a n op zo e k n a a r C epheïden in d a t a n d e re sterrenstelsel. Van die C epheïden w ordt n a u w keurig opgem eten hoe lang ze over één helder- h e id scyclu s doen. A ls d ie p e rio d e b e k e n d is, kan e r b e re k e n d w o rd e n w a t d e g e m id d e ld e lic h tk ra c h t v a n d e c e p h e ïd e is. En als je die w eet, h eb je d u s een sta n d a a rd ka a rs te p akken: een h e m e llich a a m w a a rva n de w e rke lijke lich tkra ch t n a u w keurig bekend is. D o o r te k ijken hoe h e ld er (of lie ve r geze g d : hoe zw ak) de c e p h e ïd e a a n d e h e m e l is, k a n d e a fs ta n d bere kend w orden. H u b b le en V irgo O p die m a n ie r hebben ste rre n ku n d ig e n de a f sta n d b e p a a ld to t e en g ro o t s te rre n s te ls e l in de V irgo-cluster. D e V irg o -clu ste r is een e n o r m e g ro e p v a n d u iz e n d e n s te rre n s te ls e ls, op z e e r g ro te a fsta n d van d e a a rde. W ij zie n de c lu s te r in d e ric h tin g v a n h e t s te rre n b e e ld M a a g d (V irg o ), v a n d a a r d a t 'ie zo h e e t. H et ste rre n ste lse l w a a rva n d e a fsta n d bepaald is, heet M ; m et een g e m id d e ld e am a te u rte le s- co o p is hij vrij g e m a kke lijk w a a rn e e m b a a r. M a a r m e t een a m a te u rk ijk e r kun je in M 1 00 geen a fzo nderlijke ste rre n zien. D a a rvo o r staat het sterrenste lsel veel te ve r w eg. Het lu kt zelfs n ièt of n a u w elijks m et de g rootste te lescopen op a a rd e. O m a fzonderlijke sterren in M 100 te zien, heb je een te le sco o p in de ru im te nodig: d e H ubble S p a ce T e le scope. D ie h e e ft geen la st van een trille n d e d a m p krin g, en kan veel sch e rp e r kijken dan een te le sco o p op het a a rd oppervlak. V o rig ja a r w erden e r m et d e H ubble S pace T e le scope C epheïden g e vonden in M 100. S terren die heel regelm atig van helderhe id veranderen. D e periode van de Cepheïden w erd opgem eten, en d a a ru it kon b e re ke n d w o rd e n w a t hun g e m iddelde lichtkra cht is. D oor d ie a b so lute h e l d e rh e id te v e rg e lijk e n m e t d e w a a rg e n o m e n sch ijn b a re h e ld e rh e id, kon v e rv o lg e n s d e a f sta nd tot M 100 b e re ke n d w orden. D ie blijkt 56 m iljo e n lic h tja a r te b e d ra g e n. Z o e e n v o u d ig w a s d ie berekenin g ove rig e n s niet. D e ste rre n ku ndigen m oesten heel g o e d rekening houden m et allerlei a b so rb e re n d e effecten in M 100 en in ons e igen M e lkw e g ste lse l. D oor de a b s o rb e re n d e w e rk in g van g a s - en s to fw o lk e n w o rd t het licht van ve rre objecten e xtra verzw a kt, en als je d a a r g e e n rekening m e e houdt, sch a t je de afstand veel te g ro o t in. C epheid V ariable Star in G alaxy M100 Foto 2

40 M 1 00 sta a t d us o p een a fstand van 5 6 m iljoen lich tja a r. A ls nu o o k de v e rw ijd e rin g ssnelh e id van het ste lse l b e ke n d is, kan d e leeftijd van het heelal berekend w o rd e n. D e ve rw ijd e rin g s snelheid van M 100 is lang geleden al gem eten: o n g e ve e r 1400 kilo m e te r p e r se conde. D at kon w e e r b e re ke n d w orden uit d e ro o d ve rschuivin g in het lich t van het ste rre n ste lse l. D aar kw am n a tu u rlijk o ok nog heel w a t bij kijken: er m oesten allerlei c o rre c tie s w o rd e n u itg e vo e rd vo o r d e bew e gin g van d e a a rd e om de zon e n vo o r d e b e w e g in g van de zon rond het ce ntrum van o n s M e lkw e g ste lse l. M aar d e o n d e rlin g e snelheid tussen o ns M e lkw e g ste lse l e n M 100 b e d ra a g t dus z o 'n 1400 kilo m e te r per seconde. D e a fstand is b ekend; d e verw ijderingssnelheid is beke n d ; nu kan dus o o k g e m a kke lijk u itg e re kend w orden hoe lang d e sterrenstelsels al van e lka a r af bew e gen. M et a n d e re w o o rd e n : hoe oud het heelal is. R eken m a a r m ee. E én lich t ja a r is 9,5 biljoen kilom eter ( km ). D e a fsta n d tot M 100 is 5 6 m iljoen lich tjaar ( Ij), d u s d a t is 56 m iljo e n ke e r 9,5 b iljo e n k ilo m e t e r : t r iljo e n k ilo m e te r ( km ). H e t s te r renstelsel heeft een snelheid van 1400 kilom eter p e r se conde, d us om die e n o rm e afstand af te leggen, is het 380 biljard seco n d e n onderw eg g e w e e s t: triljo e n g e d e e ld d o o r is A ls je nu w e e t dat e r 3 1,5 m iljo e n s e c o n d e n in e en ja a r z itte n, kun je uitre ke n e n hoe veel ja a r d a t is: 380 b iljard g e d e e ld d o o r 3 1,5 m iljo e n is o n g e ve e r 12 m ilja rd ( ) ja a r. D a t is d u s d e lee ftijd van het heelal. O f to ch nog jo n g er? Bij d e ze bere ke n in g g a je er w e l van uit d a t de v e rw ijd e rin g ssn e lh e id va n het ste rrenstelsel altijd 1400 k ilo m e te r p e r s e c o n d e is g e w e e s t. M a a r d a t is niet zo. V ro e g e r m oeten d e stelsels m et veel h o g e re s n e lh e d e n van elka a r af b e w o g e n h e b b e n d a n nu. D o o r d e o n d e rlin g e z w a a rte k ra c h t w o rd e n ze n a m e lijk a fgerem d. D e zw a a rte kra cht van d e ste rre n ste lse ls zorgt e rv o o r d a t d e u itd ijin g van het h e e la l ste e d s la n g zam e r gaat. De verw ijd e rin g ssn e lh e id van M 100 is lang g e leden d us h o g e r g e w e est dan 1400 kilo m e te r p e r se conde. H oe v e rd e r je te ruggaat in de tijd, d e s te hoger w a s d e snelheid. O m d e h u idige afstand van 56 m iljoen lich tjaar a f te leggen, h e e ft h e t stelsel d us geen tw aalf m ilja rd ja a r nodig gehad. H et m oet veel korter g e d u u rd h e b b e n. M e t a n d e re w o o rd e n : het heelal is jo n g e r dan tw a a lf m iljard jaar. H oe veel jo n g er? D at is niet zo g e m a kke lijk te zeggen. H et hangt af van d e zw a artekracht van de ste rre n ste lse ls. O m die te bere kenen, m oet je p re c ie s w e te n h o e v e e l m a te rie e r in het heelal is. En d a t w e e t niem and p recies. M aar volg e ns d e o e rkn a lth e o rie kom t er in het heelal heel veel d o n kere m aterie vo o r: m aterie d ie je niet kunt zien, m aar die w el zw aartekracht heeft. A ls je re k e n in g h o u d t m et d e z w a a rte k ra c h t

41 van al die d o n kere m a te rie e n m et d e v e rtra g in g in d e u itd ijin g s s n e lh e id v a n h e t h e e la l, kom je u it o p een leeftijd van a ch t m iljard jaar. En d a t is w e l h é é l erg jo n g te n m in ste, voor het heelal. W a a r kan het m is zijn gegaan? Z o a ls je hebt g e le zen, w a s h e t n iet e c h t e e n v o u d ig om de leeftijd van h e t heelal te bereke nen. M isschien w a re n d e v e ra n d e rlijk e ste rre n in M 1 00 geen echte C epheïden. M isschien g e d ra g e n d e Ceph e ïd e n in a n d e re s te rre n s te ls e ls zic h a n d e rs dan d e Cepheïden in o ns e ig en M elkw egstelsel. M isschien is er iets fo u t g e g a a n bij d e corre ctie voor d e absorberende w erking van gas- en sto f w o lke n. M isschien klo p t d e v e rw ijd e rin g ssnelheid van M 100 niet, of m issch ie n is m a a r een d e e l van d ie s n e lh e id het g e v o lg v a n d e u itdijin g van het heelal. A lle m a a l m ogelijk. H e t zal nog w el e ve n d u re n v o o rd a t h e t p ro bleem is o p gelost. D e ste rre n ku n d ig e n die de afstand to t M 100 hebben b e p a a ld, zijn o p dit m om ent bezig m et nie u w e w a a rn e m in g e n van a n d e re s te rre n ste lse ls. H oe m e e r s te rre n s te l sels er w o rd e n w a a rg e n o m e n, d es te b e tro u w baarder is het eindresultaat. O ve r een p aar ja a r hopen ze m et een d e fin itief a n tw o o rd te kom en D an m o e t e ch t p re c ie s b e k e n d z ijn h o e o ud het heelal is. E n als die le eftijd echt zo laag b lijkt te zijn, w at d a n? T ja, d a n z it d e s te rre n k u n d e m e t een g root probleem, w ant dan kom en e r in het heela l s te rre n v o o r d ie o u d e r z ijn d a n h e t heelal zelf. M isschien w ordt het dan tijd om e e n s heel zorgvuldig n a a r de oerkn a lth e o rie zé lf te kijken. W ie w eet is d a a r w el ie ts m ee mis. T o e n d e H u b b le S p a c e T e le s c o p e e e n p a a r ja a r g e le d e n g e la n c e e rd w e rd, had ie d e re e n h o o g g e sp a n n e n verw a ch tin g e n. V ooral o p het gebied van d e ko sm o lo g ie (ontstaan, e vo lu tie en stru ctu u r van het heelal) zou d e ruim tetelesco o p vo o r verra sse n de resultaten gaan zorgen, zo w erd a lg e m e e n a a ngenom en. D ie verw a ch tin g w o rd t h ele m a al w a a rg e m a a kt. H oew el op d it m om ent nog niets d e fin itie fs te ze g g e n valt, is één ding w e l zeker: d e H ubble S pace T e le s co p e s c h rijft g e s c h ie d e n is, e n d e ko sm o lo g ie zal nooit m e e r zijn w a t ze g e w e est is. Age of the Universe Today: 14 Billion Years 9 Billion Years 5 Billion Years 2 Billion Years Elliptical Foto 4: Hier zie je sterrenstelsels in de loop van de tijd, gemaakt door de Hubble Space Telescoop. In de linkerkolom zijn de stelsels 14 miljard jaar, in de tweede kolom 9 miljard jaar, in de derde 5 miljard en de vierde kolom 2 miljard jaar oud.

42 Raketten: een aanslag op het milieu? Bas Nijenhuis E en ra k e t w o rd t g e la n c e e rd e n h o n d e rd e n to esch ouw ers kijken toe. D e felle vlam spuw t u it d e m o to ren, dan sch iet e r rook alle kan te n o p. H et ru im te s c h ip s tijg t lan g zaam op uit d e ro o k m a s s a. H o g er en h o g e r k lim t hij. N a e n k e le m in u te n is d e ra k e t n ie t m e e r te zie n. D e to e s c h o u w e rs k ijken nog w e l in de lucht. V an de g ro nd to t n aar de ru im te hangt e r een g ro te p luim van u itla a tg a s s e n. U ren lan g is het u itd ije n van d e z e o n n a tu u rlijk e w o lk te v o lg e n. T o t d e w o lk o p lo s t en de lu c h t w e e r h e ld e r is. M a a r is de lu c h t ook sch o o n na z o n lan cerin g? Z itte n e r n iet alle rle i g iftig e en m ilie u -v e rv u ile n d e s to ffe n in d e u itlaatg assen van ra k e tm o to re n? W at g e b e u rt e r m et d e o z o n la a g w a n n e e r d a a r een ra k e t d o o r h een vlieg t? Iedereen m aakt zich zorgen o v e r het m ilieu, en te re c h t n a tu u rlijk. A u to 's en fa b rie ke n sp uiten allerle i ve rvu ile n d e stoffen in de lucht. Elke stof is o p zijn e igen m a n ie r sle ch t v o o r het m ilieu. E r zijn g asse n d ie d e o zonlaag afbreke n, s to f fen d ie z u re regen vorm e n en stoffen d ie voor een b ro e ika s-e ffe ct zo rgen. In d e uitlaatg assen van een ra ke t zitte n o ok van d it so o rt stoffen. W e g a a n b ekijken hoe sle ch t een ra ke tla n ce ring v o o r het m ilieu is. R a k e tb ran d sto ffen B ij d e la ncering g e b ruike n d e m eeste raketten vloeibare brandstof vo o r hun m otoren. V oor w at e xtra kra ch t w o rd e n er so m s o ok hulpraketten g e b ru ikt d ie aan d e hoofd ra ke t g e ko p p e ld zijn. D e h u lp ra ke tte n w e rken v a a k op va ste b ra n d stof. E r zijn drie soo rten vlo eibare brandstoffen: - vlo e ib a re w a te rsto f (LH 2) m et vlo e ib a re z u u r s to f (LO X ) - k e ro s in e (d e b e n z in e v a n v lie g tu ig e n ) m et vlo e ib a re zu u rsto f - dim ethyl hydrazine-achtigen (U D M H ) m et stiksto f tre ta -o xid e (N 20 4) E r zijn s te e d s tw e e sto ffe n bij b e tro kke n b.v. w a te rs to f m et zuurstof. D e eig e n lijke brandstof is d e e e rste stof, d e andere is nodig om hem te laten branden. O m a a rd gas in het fo rn u is te laten branden is zuurstof uit de lucht nodig. V oor deze b ra n d sto f is o ok z u u rsto f nodig of anders een sto f m e t veel z u u rsto f in zich. D e va s te b ra n d sto ffe n lijken o p elkaar, ze b e staan v o o r h e t g ro o tste d e e l u it am m o n iu m p e r- chlo raat. D eze stof brandt uit zichzelf, e r is geen lucht nodig. E enm aal a a n g e sto ke n kan d e ve r b ra n d in g o o k n ie t m e e r g e s to p t w o rd e n, pas als d e va s te b ra n d sto f o p is stopt d e raket m et branden. U itlaatg assen D e ve rsch ille n d e soorten b ra n d stoffe n hebben o ok a ndere uitlaatgassen. In tabel 1 kun je zien w e lk e s to ffe n e r o n ts ta a n bij het ve rb ra n d e n v a n d e z e b ra n d s to ffe n. D e v e rb ra n d in g van k e ro s in e e n z u u rs to f g e e ft d e z e lfd e u itla a t g a ssen als een auto, zo a ls koolstofd ioxyde. Bij U D M H kom t o o k het o n sch u ld ig e s tiksto f vrij. D e a tm o sfe e r b esta at vo o r het g ro o tste deel uit stiksto f. D e u itla a tg a sse n van d e ve rbra nding van w a te rsto f en zuurstof bestaan vrijw el alleen uit w a te rd a m p. Bij d e va s te b ra n d sto f kom en de m eeste ve rsch ille n d e a fva lg a sse n vrij. H et is d e enige b ra n d sto f w a a rb ij ch lo o r en a lu m i n iu m v rijk o m t. A m e rik a is h e t e n ig e ru im te - va a rtla n d d a t veel va s te b ra n d sto f gebruikt.d e tw ee hulpraketten van d e S pace S h u ttle zitten e r vol m ee. b ra n d s to f v e rb ra n d in g s p ro d u k te n (g /k g ) h 2 H20 n 2 CO c o 2 HCI vaste brandstof kerosine + LOx UDMH + N LH2 + LOx Tabel 1. Samenstelling verbrandingsgas van raket brandstolfer D e m ilieusch ad e N a de la n cerin g vindt er in d e om g e vin g van de la n c e e rp la a ts n e e rsla g van u itla a dgasse n pla a ts. HCI (zo u tzu u r) e n A L20 3 (a lu m in iu m - o xyd e ) k u n n e n o p lo s s e n in w a te rd ru p p e ltje s en naar d e grond regenen. D eze stoffen kom en alle e n bij het g e b ru ik van va s te b ra n d s to f vrij. B ij N A S A is e r o n d e rz o e k g e d a a n n a a r d e sc h a d e aan d e n a tu u r d ire c t n a e e n S p a ce S h u ttle la n c e rin g. R o n d h e t la n c e e rp la tfo rm z ijn p la n te n b e h o o rlijk b e s c h a d ig d e n een k le in a a n ta l v is s e n in d e riv ie re n z ijn d o o d ge vo n d e n. V e rd e r w eg, m a a r nog w el o p het te r r e in v a n N A S A, h e b b e n p la n te n lic h te b e sch a d ig in g e n, zo a ls g a a tje s in d e bladeren. D eze schade is o n g e ve e r g e lijk aan die w elke insekten ku nnen a a nrichte n. D rupp eltjes zo u t z u u r v e ro o rz a k e n d e z e s c h a d e. B u ite n h e t la n ce e rte rre in w a re n e r n a u w elijks planten en

43 Space Shuttle Lancering Om een ruimteschip of satelliet in een baan om de Aarde te krijgen is veel energie en dus brandstof nodig. Probeer maar eens een steentje de ruimte in te gooien. Vergeet het maar, je bent er niet sterk genoeg voor. De eerste satellieten van de Amerikanen wogen ook maar een paar kilo, ze hadden geen raketten die krachtig genoeg waren om zwaardere sondes in de ruimte te schieten. Nu wordt er om de paar maanden een heel ruimtevliegtuig in een baan om de Aarde gebracht. En dan heeft de Shuttle ook nog vracht aan boord zoals satellieten, ruimtelaboratoria en telescopen. Dat kost heel veel brandstof. In een tank op de buik van de Shuttle zit vloeibare w a terstof en zuurstof. Deze brandstoffen worden door de motoren verbrand. Aan de zijkanten van de tank zitten twee stuwraketten met vaste brandstof, ze werken als twee grote vuurpijlen. We gaan dat allemaal nader bekijken. De gewichten van de Space Shuttle: -De Orbiter kg -Vracht kg Er wordt kg in de ruimte gebracht. De brandstof: Vloeibare waterstof Vloeibare zuurstof liter = kg liter = kg De twee stuwraketten werken 2 minuten en 10 seconden. Ze jagen er samen 7700 kg brandstof per seconde door heen. De vaste brandstof levert veel meer energie dan de vloeibare brandstof. Dat is te zien op foto's van een lancering, De vlammen van de stuwraketten zijn veel feller dan de vlammen van de motoren. Aan het begin van de lancering is er totaal kg brandstof aan boord. Er is 17,5 kg brandstof nodig om 1 kilo S pace S h u ttle in de ru im te te krijgen. De uitlaatgassen van de motoren bestaat alleen maar uit water. Want bij het verbranden van waterstof en zuurstof wordt waterdamp (stoom) gevormd. Dit is niet direct schadelijk voor het milieu. Bij de verbranding van de vaste brandstof komt wel een hoop giftige troep vrij: kg zoutzuur kg chloorgas, 6400 kg stikstofoxyden en alum inium oxyde. In een gebied van 34 kilometer rond de lanceerplaats regent er kg zoutzuur in kleine druppeltjes neer. Dit zoutzuur is 1000 maal zo zuur als azijnzuur. Dit alles bij één enkele lancering van een Space Shuttle. De motoren werken 9 minuten. Er wordt maar liefst 7400 liter brandstof per seconde verbrandt. Genoeg energie om potten thee mee te zetten. Vaste brandstof kg

44 d ie re n b e sch a d ig d. D e to n n e n sch a d e lijke sto f fe n d ie v rijk o m e n w o rd e n o v e r een heel g ro o t g e bied verspreid, daaro m w o rdt de n a tuur bijna niet aangetast. Alleen bij de lancering van vaste brandstofraketten kom en d e ze stoffen rond het la n c e e rp la tfo rm v rij.h e t w e e r ro n d d e la nceer- p la a ts w o rd t niet veranderd bij een lancering. Er is vro e g e r voorspeld d a t er, na een lance ring, w olken boven d e lanceerplaats zouden ontstaan m a a r deze zijn n o o it gezien. D e o zonlaag w o rdt w el aangeta st bij een la nce rin g, v o o rn a m e lijk d o o r c h lo o r uit d e v e rb ra n d in g sga sse n. D e chloorm oleculen kom en in de o z o n la a g te re c h t e n g a a n d e o z o n m o le c u le n ka p o t m a ken. Één ch lo o ra to o m kan o zo n m o le cu le n ve rn ie tig e n vo o rd a t het ze lf o n schadelijk w o rdt gem aakt. Door w etenschappers bij N A S A is berekend dat e r per ja a r 0.1 procent van de o zo n laa g ve rd w ijn t d o o r d e ruim tevaart. M a a r deze kle in e a fb ra a k is n iet te zien om dat d e ozonlaag, d oor de seizoenen heen, van dikte w isselt. E r o n ts ta a t w e l een e ch t o zo n g a t o p d e plek w a a r d e ra ke t d o o r heen vlie g t. D e vla m m en van d e rake tm o to re n b randen a l het o zo n w eg in d e b uurt van d e raket. E r is dan e en ozongat v a n m e te r g ro o t o n ts ta a n. D e o z o n la a g re p a re ert z ic h z e lf w e e re n n a 50 m inuten is het g a t w e e r h ele m a al hersteld. E r o n tsta a n o o k g a sse n zo a ls ko o lstofd ioxyde (C 0 2) en w a te rd a m p (H 20 ). In g ro te h o e veelh e d e n w o rd e n ze in d e a tm o s fe e r g e sto te n. D e z e s to ffe n z ijn v e ra n tw o o rd e lijk v o o r h e t b ro eika seffect. H et lijkt nu w e l d a t ruim te vaart heel ve e l ve rvu ile n d e sto ffe n in d e a tm o sfe e r b re n g t. M aar verg e le ke n m et andere v e rv u ile n de b ronnen o p A a rd e is d a t n ie t zo!de o m g e ving va n d e lanceerplaats w ordt enigszins a a n g e ta s t d o o r d e la n ce rin g. M a a r d e n atuur kan zich ze lf zo n d e r p ro b le m e n herstellen. Er zijn genoeg p lekken o p A arde, zoals in O ost- E uropa. w a a r industrie ën zo vervu ile n d zijn dat e r in e e n o m tre k v a n k ilo m e te rs g e e n e n ke le plant m e e r groeit. D an v a lt d e d ire ct vervuiling v a n een la n c e rin g w e l m ee. D e b ijd ra g e aan z u re re g e n is m in d e r d a n 0,0 0 3 p ro c e n t en d a a rm e e ve rw aarlo osb aar. In tabel 2 staan d e ve rsch ille n d e b ronnen van uitstoot van ozon-afbrekende stoffen. De ergste s to f is c h lo o r, a n d e re b ro n n e n v a n d e m ens b rengen 1000 m aal m e e r ch lo o r in d e a tm o s feer dan raketlanceringen. De totale afbraak van de o zonlaag b e d ra a g t o n g e ve e r 5 p ro ce n t per ja a r. H iervan n e e m t d e ru im tevaart 0,1 procent vo o r zijn rekening; d a t is een vijftig ste deel en toch heel behoorlijk. W a n t er zijn z e e r veel in d ustrieën en slechts een tiental lanceringen met vaste b randstofrake tten p e r jaar. D e b ijdrage aan het bro eika seffect is heel klein. In tabel 3 staan d e ve rsch ille n d e b ro nnen van u itsto o t van b ro e ika sg a sse n. D e totale bijdrage van ruim tevaart a an d e ze stoffen is m inder dan 0,1 5 procent. Bron Chloor Water h 2 NOx CFK's Industrie Vulkanen Natuur Raketten 0,8 3, ,05 Tabel 2. Jaarlijkse bijdrage van stratosferisch Cl, H20, H2 en NOx door raketten en andere bronnen. T o c h opletten De to ta le m ilie u vervuilin g van d e ru im te va a rt va lt nog w el m ee verg e le ke n m et d e to ta le m ilie u ve rvu ilin g o p A arde. A lleen de bijd ra g e aan o z o n -a fb re k e n d e s to ffe n van va s te b ra n d sto f raketten is niet te ve rw a a rlo ze n. En d e d irect o m g e v in g van d e la n c e e rp la a ts w o rd t e n ig s zin s a a n g e ta st d o o r zoutzuur. D e a n d e re u itla atgassen zijn m in d e r schadelijk. B edenk ech te r w el d a t e r slechts 100 lanceringe n p e r ja a r p la a tsvind e n. V e rg e leke n m et de h onde rd m iljoenen a u to 's die er ro ndrijden en S to f E enh eid W ereld totaal T ra n s p o rt L u c h tv e rv o e r L ancerin g en c c y c o M ton C 5,29 1,19 128,00 0,02 h 2o M ton H 1,1 0,70-0,01 NO x M ton N 24,3 10,00 0,60 0,01 s o 2 M ton - - 0,15 0,001 U niversum Tabel 3. Bijdrage van raketten aan wereldwijde uitstoot van broeikasgassen door aan energie gerelateerde bronnen.

45 de vele fa b rie k e n is d a t heel w e in ig. D us één la n ce rin g is to ch b e h o o rlijk m ilie u -verv u ile n d. A ls h e t a a n ta l la n c e rin g e n flin k o m h o o g g a a t zal d e bijdrage aan d e totale vervuiling o o k flink toenem en. M a a r d e kom e n d e ja re n zal e r niet m e e r g e la n c e e rd w o rd e n d a n d e a fg e lo p e n jaren. Bij N ASA en ESA w ordt er thans onderzoek g e daan naar va s te b ra n d sto ffe n die geen ch lo o r p ro d u ce re n. Je kan n ie t m ilie u -v rie n d e lijk g e noeg zijn. R u im te v a a rt h e e ft la te n z ie n d a t ro n d o n ze m ooi g ro e n -b la u w e A a rd e e e n h e e l d u n s c h illetje van lucht zit, o n ze a tm o sfe e r. D it schilletje is van le ve n sbe la n g v o o r alle m ensen, dieren en planten. Het is het enige w a t ons scheidt van de d o d e lijke o m sta n d ig h e d e n in d e ruim te. W e m oeten m a a r heel zuinig zijn o p o ns m ilieu tui Figuur 1. Lanceringen in de jaren Legend» Andere linden Etnop* USA USSR Dit verhaal is gebaseerd op een artikel uit H ercules d a t is g e sch re ve n d o o r B as N ijenhuis. H ij is stu dent ru im te va a rtte ch n ie k aan d e T echnische U niversiteit in D elft. In ve rband m et een stage heeft hij een o n d e rzoek g e d a a n naar raketten en m ilieu. In tern atio n al A stro n o m ical Youth Camp in Slowakia E lk ja a r w o rd t e r d o o r e e n in te rn a tio n a le o r g a n i s a t i e e e n a s t r o n o m ie k a m p g e o rg a n is e e rd. O p d it k a m p w o rd t in het E n g e ls g e c o n v e r s e e r d, v a n d a a r d a t d e a a n k o n d ig in g o o k in h e t E n g e ls g e s c h r e v e n is. A ls je m e e g a a t v e e l p le z ie r... For the first time the International Astronomical Youth Camps will take place in Slowakia. The camp will be held on top of the 'Kralova studna' mountain, in the vicinity of the Tatra mountains. This site offers perfect skies, so you have all the reason to join IAYC this year. To participate in an IAYC is not only doing your favourite hobby for three weeks, but also to spend nice summer holidays, to meet many new friends from all over the world and to experience the fantastic camp atmosphere. The IAYC is an international youth camp with participants from at least 12 different countries from all over the world. Because it is an international camp. the camp language is English. You should be able and willing to speak English throughout the camp. Your English needn't be perfect, normal school knowledges are sufficiënt. For three w eeks you w ork in one o f the seven working groups. together with other participants. on astronom ical p ro je cts; you can find everything betw een night O bservations and th e o re tic a l problems, depending on your own interests. The working groups will be lead by experienced amateur astronomers from the IAYC team. In 1995 we offer working groups with the following themes: Astrophysics Astrophilosophy Celestial Mechanics Computers and Astronomy Cosmology Deep Sky Observations Spectroscopy The participants may choose one of these working groups in their application. Apart from the astronom ical program, there are many non-astronomical activities. like group games, singing evenings. hiking tours and an excursion. IAYC 1995 takes place at Kralova studna. Slowakia, from July 18th. untill August 8th. Królova studna is a mountain, in the vicinity of the town Banska Bystrica. The accomodation will be in a hotel, that offers much space for all participants, working groups and our own darkroom. Next to the building is a field, which in the daytime will be used for sporting activities. and in the nighttime for observing. Because of the isolated location of the house, we can expect good observing conditions. E verybody from 16 to 24 years, who is able to communicate in English can participate in the IAYC. The participation fee for accomodation, full board and program, including the excursion, will be DM If you are interested in participating, you can order - free of charge - d e ta iled in form atio n and an application form from: IWA e.v. c/o Erwin van Ballegoij Dirkje Mariastraat 17 bis NL-3551 SK Utrecht

46 Computers in de sterrenkunde Jeffrey Bout In U niversum 3 v an v o rig ja a r hebben ju llie ku n n en lezen w at vo o r sterren ku n d ig e c o m p u te rp ro g ra m m a s je allem aal niet v o o r een k le in e v e rg o e d in g ku n t ko p e n bij d e JW G. M e t d e z e p ro g ra m m a s ko n d e n w e b ijvoorbeeld u itrekenen hoe d e sterren h em el er op een b epaald e datu m en tijd uitzag. O o k kon d e co m p u ter voor ons allerlei astronom ische g ebeu rte n is s e n vo o rspellen. M aar m et de co m p u ter is er op astronom isch g e b ied nog veel m e e r te d o en! In d it artikel z u lle n w e een a a n ta l to e p a s s in g e n van de c o m p u te r in d e h eden d a ag se sterre n ku n d e b ehan d elen. Een s tu k je g eschie d e n is Laten w e ze g g e n tw in tig ja a r g e le d e n w e rden co m p u te rs nog m aar a m p er gebru ikt in de s te r renkunde. D it is o p zich n iet zo vreem d. In die tijd w erden co m p u te rs so w ieso v o o r m a a r w e i nig d o e lein d e n gebruikt. D e co m p u te rte ch n o lo g ie s to n d to e n im m e rs nog m a a r in d e k in d e r s c h o e n e n. T e g e n w o o rd ig is d a t w a t a n d e rs : bijna iedereen w e e t w e l iem and die in het bezit is van z o 'n ding. D an nu de to e p a s s in g e n... H et is n a tu u rlijk niet zo vreem d dat d e c o m p u te r het eerst doordrong in de professionele sterre n ku n d e. D a a r w e rd e n (en w o rd e n ) nie u w e o n tw ikke llin g e n n a tuurlijk o p d e voet gevolgd. W a a rschijn lijk is d e e e rste to e p a ssin g van de co m p u te r in d e ste rre n ku n d e d e b e e ld verw e r king. B e e ld ve rw e rkin g is (de naam zegt het al) het b ew erken van beelden. In de sterrenkunde zijn d e ze beelde n dan b ijvo o rb e e ld fo to 's van ste rre n s te ls e ls o f zo. D oor het b e w e rken van beelden kun je uit een fo to veel m eer inform atie hale n dan o o rs p ro n k e lijk in d e fo to a a n w ezig w as. A ch te rg ro n d ru is d o o r sta d slich t is b ijvo o r beeld e e n voudig van een fo to te ve rw ijd e re n. J e kijkt dan gew o on w a t d e donkerste plek op d e fo to is, m eet, de helderheid van dat plekje en laat ve rvo lg e n s d e c o m p u te r ove ra l o p de fo to die w a a rd e van d e pla a tse lijke helderheid a ftre k k e n. J e k rijg t d a n e e n m o o ie d o n k e re foto. C o m p u te rg e s tu u rd e vo lg s yste m en M a a r e r is n a tu u rlijk nog veel m e e r m o g e lijk m et een co m pute r. T en e e rste kun je een s te r re n k ijk e r c o m p u te rg e s tu u rd d e s te rre n laten volg en. E en oud vo o rb e e ld van een c o m p u te r g e stu u rd e te le scoop is d e 120 cm S ch idtte les- co o p (b ijg e n a a m d d e B ig S ) o p M ount W ilson (V e re n ig d e S ta te n ). A a n d e z e te le s c o o p hing een hele sp e cia le vo lgkijker. D eze sp litste het licht va n een v o lg s te r in vie re n en ve rd e e ld e het o ve r v ie r lichtgevoelige se nsoren. A ls één van die senso re n nu m e e r lich t o n tving dan de andere d rie, d an b ete ke n d e dit dat d e volgster niet m eer in het m idden van het beeld stond en corrigeerde een com puter d e telescoop zodanig, dat d it w èl w e e r het g e val w as. T e g e n w o o rd ig g a a t d it v e e l g e a v a n c e e rd e r. Aan veel professionele telescopen hangt nu een vo lg kijke r die is uitgerust m et een ccd-cam era. Een c c d -c a m e ra is e ig e n lijk niets a n d e rs dan een grote verzam eling lichtgevoelige sensoren, die tesam en een beeld vorm en. W a nneer nu de v o lg s te r (de s te r die d o o r d e v o lg k ijk e r w o rd t gevolgd) uit het m idden van dit beeld raakt, grijpt de com puter direct in en corrigeert de telescoop. C o m p u te rg e s tu u rd e a zu m ita le o p stellin g W ie wel eens een grote professionele telescoop (op een foto) heeft gezien, is h e t to e n va st w el o p gevallen d a t d eze te lescopen vaak o p e n o r m e m onte rin ge n staan. D eze m onterin ge n zijn zo groot, om dat de enorm e telescopen die eraan va st zitten, m eestal parallactisch bestuurd m oeten w orden. D it b e te ke n t d a t één van d e tw ee d ra a i-a sse n van d e m ontering n aar d e noord- of zu idpool is g ericht, zodat d e sterren g evolgd k u n n e n w o rd e n d o o r a a n d e a n d e re a s te draaien. In d e rubriek "Jo nge K ijkers" o p p a g ina 18 kun je in d e z e U n iv e rs u m e e r leze n o v e r p a ra lla c- tische m onteringen D e laatste tijd w orden professionele telescopen echter steeds vake r uitgerust m et een azum itale m ontering. D it m aakt een grote telescoop niet alleen veel lichter, m aar o o k stukken goedkoper. B ij d e ze m ontering is het w èl nodig om allebei d e assen te ve rste lle n, w a n n e e r d e sterren g e volgd m oeten w orden. M aar voor deze ta a k kan nu een co m p u te r w o rd e n in geschake ld. D eze berekent om d e paar seconden hoe de kijkrichting van d e te le sco o p ve ra n d e rd m oet w orden e n corrig e e rt d e te le sco o p ve rvo lg e n s a u to m a tisch. C o m p u te rg e s tu u rd o b jecten o p zo eken Nu de besturing van de telescoop toch helem aal aan d e com pute r is overgelaten, is de stap naar een volauto m atische telescoop nog m aar klein. D it houdt in d a t w e d e c o m p u te r n ie t alleen de s te rre n la te n vo lg e n, m a a r o o k co n tin u la te n

47 bijhouden n a a r w e lke co ö rdinaten d e telesco op o p e lk m o m e n t k ijk t. A ls w e d a n e e n bepaald o b je c t w ille n g a a n w a a rn e m e n, geve n w e g e w oon d e co ö rd in a te n van d a t o b je ct d o o r aan d e co m p uter. D e co m p u te r stu u rt d e telescoop ve rvo lg e n s n aar het g e zo ch te object. D e ze m e th o d e van o b je c te n o p z o e k e n w o rd t n ie t a lle e n in d e p ro fe s s io n e le s te rre n k u n d e toegepast. Bij som m ige (dure!) telescopen voor a m a te u rs is d it o o k m o g e lijk. D it is re u ze h a n d ig, m a a r o p d ie m a n ie r is d e lol e r n a tu u rlijk w e l c o m p le e t v a n a f. N ie ts g e e ft im m e rs zo 'n kick dan het zé lf vinden van een o f a n d e r zw ak sterrenste lseltje. N og een sta p verd er... W ie w el e e n s een s p ie g e lkijke r heeft gebouw d, w e e t d a t de sp ie g el a ch te rin d e te le s c o o p b e hoorlijk d ik is. W as de spiegel d u n n e r gem aakt, dan zou hij o n d e r zijn eig en g e w ich t d o o rb u ig en en a b so luut g e e n m o o ie b e e lde n g even. Nu is het zo dat bij g ro te te lesco pen de sp ie g el zo dik m oet w orden, dat hij enkele duizenden kilo's kan gaan w e gen. M aar o ok hier heeft d e c o m p u te r w e e r v o o r een d o o rb raak gezorgd. H et is nu m o g e lijk z e e r d u n n e spiegels te m aken (o n geveer 1 cm bij een telescoop m et een doorsnede van een p a a r m e te r) d ie p e rfe c t v a n vo rm b lijve n. D e g ro te tru c bij d e ze s p ie g e ls is dat ze w ord en o n d e rste u n d d o o r een g ro o t aantal o p h a n g p u n te n die d o o r een c o m p u te r w o rden a a n g e stu u rd. Z o d ra d e s p ie g e l d re ig t d o o r te buigen, b e re ke n t d e co m p u te r d e plaats w aar er onder d e spiegel een ophangpunt verandert. D aarna v o e rt d e c o m p u te r d e ze v e ra n d e rin g ook nog e e n s a u to m a tisch uit. C o m p u ters in de th e o re tis c h e sterren ku n d e In het voorgaande hebben w e (naar mijn w eten) zo'n b e e tje w e l a lle toepassin g e n in d e p ra ktische ste rre n ku n d e (lees: het w a a rn e m e n ) b e ha n d e lt. N aast d eze p ra ktisch e to e p a ssin gen zijn er e ch te r o ok nog o n te lb a re th e o re tisch e to e p a ssingen m ogelijk. E en vo o rb e e ld hiervan is h e t vo o rsp e lle n hoe m a s s a s (b ijvo o rb e e ld s te rre n s te ls e ls ) z ic h o n d e r in v lo e d v a n d e zw aartekracht zullen gedragen. A lle theortische to e p a s s in g e n van c o m p u te rs z u lle n w e hier m a a r n iet b e h a n d e le n. O ve r d it o n d e rw e rp is voorlopig nog genoeg te vertellen. W ie w eet in een vo lg e nd a r tik e l! Foto van d e bouw van een nieuw e com p uter gestuurde telescoop.

48 Verenigingsnieuws a k t i v it e i t e n a g e n d a JWG-afdelingen: G ouda, bijeenkom sten op vrijdag. 10/11 m rl.: Landelijke sterrenkijkdagen op de Kinderboerderij. 24 m rl.: Stonehenge door Maarten Kleinhans. 7 apr.: Planeten bij andere sterren door Joep Lui ten. Volkssterrenwachten O nderstaande volkssterrenw achten zijn aangesloten bij de vereniging LSV, de Landelijke Samenwerfcende Volkssterrenwachten. Voor m eer Inform atie e n adressen: L S V -B ureau Zonnenburg NL Utrecht Tel.: Fa*: B u sslo o. le Bussloo Open: vrijdag uur 3 mrt. De Hubble Ruimte-Telescoop 10/11 m rt.: 19 Landelijke S terrenkijkdagen 17 m r t.: C hristiaan Huygens 24 mrt, : W andelen in de ruimte 31 mrt. : De Lente-sterrenhemel C o p e rn icus. Haarle Open: vrijdag en zaterdagmiddag om C o ro n a B o rea lis. Dieren Open: vrijdag uur. Planetron, Dwingeloo Open: dlns- en donderdag uur. Planetarium : dagelijks uur. F rysla n, Burgum Open: vrijdag uur. H alley, Heesch O pen: elke 1e vrijdag 20,00 en zondag om van de maand. O m m en N u ts s te rre n w a c h l. Ommen Open: zaterdag uur P hoenix. Lochem Open: zaterdag vanal uur. R ijsw ijk. Rijswijk Open: vrijdag vanat uur. S a tu rn u s. Heerhugowaard W aarnem en rond halve m aan. 3 kijkavonden p, m aand vanaf uur. Film m iddag laatste zondag van de maand van 14, uur. S ch rie ve rsh e id e. Heerlen Open: dinsdag t/m vrijdag en dinsdag-en vrijdagavond van en zondag S im o n S te vln. Hoeven Open: dinsdag t/m zaterdag uur. Afdeling Groningen weer van s ta rt!! N a lange a fw ezig heid is d e afdeling G roningen w e e r w a kke r g e w o rd e n. Al m eer dan een ja ar g e le d e n w a re n e r al p la n n e n om d e a fd e ling w e e r n ie u w le ven in te b la zen. E r w a s e c h te r één probleem. V oor bijeenkom sten organiseren h eb je e e n g e s c h ik te (en g o e d k o p e I) ruim te nodig. Het vinden van d eze ruim te b le ek echter niet gem akkelijk. N a een la n g e s p e u rto c h t vo n d R e in o u t K le in h ans (één van de h uidige bestuursleden) dan to c h e e n m o o ie zaal. In d e ze zaal h o u d t de N VW S, afdeling G roningen, haar m aandelijkse b ije e n k o m s t. V o o rlo p ig m ag d e JW G a fd e ling G ro n in g e n v o o r h aar b ije e n ko m ste n h ie r ook g e b ru ik van m aken. V rijdag 20 januari w as het dan zover: De eerste b ije e n k o m s t s in d s la n g e tijd I H e t b e g o n om half 7 en d u u rd e to t o n g e ve e r kw a rt vo o r acht. O p d e b ije e n ko m st hield R einout een praatje o ve r d e b e ro e m de S p ace S huttle. D e o p ko m st w as behoorlijk. O ndanks d e stakende buschauffe u rs (G rrrrü) kw am en e r to ch nog 8 JW G 'e rs n a a r de b ijeenkom st. N iet g e k v o o r een eerste ke e r en g e n o e g reden om d o o r te gaan. Woon j i j dus in de regio G roningen dan m oet je dus zeker eens langs kom en op een bijeenkom st. Je k rijg t hierover thuis bericht. Tot d a n! V o o r m e e r in form a tie o ve r de aktivite ite n van d e a fd e ling G ro n in g e n : bel M aarten d en D aas ( te l.: ). Jongerenkam pen D it ja a r w o rden in d e zo m ervakantie w e e r tw ee jo n g e re n k a m p e n g e o rg a n is e e rd. D e kam p e n w o rd e n g e h o u d e n in O o tm a rs u m (O ve rijsse l) e n d u re n e lk een w e e k. A ls jij tu s s e n d e 8 en 14 ja a r b e n t is h e t jo n g e re n k a m p h é t kam p v o o r jo u I In de vorige U niversum (UV ) kun je nog veel m e e r lezen o ve r d it jo n g e re n ka m p. A ls je nog g e e n ste rre n kijke r hebt, kun je deze o p h e t ka m p (o n d e r d e s k u n d ig e b e g e le id in g ) o ok ze llf b o u w en I B ouw je d us een te le sco o p o p k a m p. d a n g a je na het ka m p n ie t a lle e n m e t m o o ie h e rin n e rin g e n, m a a r o o k m e t een e chte ste rre n kijke r n aar huis. H et k a m p ze lf kost Fl 175,- p e r p e rsoon en het bouw en van een sterrenkijker kost Fl 350,-. Wil je m eer o ve r h e t jongere n ka m p w eten, bel dan n a a r J e ffre y B o u t ( ). A ls hij nie thuis is, kun je je naam en telefoonnum m er a ch terlaten, zodat hij je kan terugbellen. Eerste kamp: 15 ju li t/m 21 ju li 1995 Tweede kamp: 22 ju li t/m 28 ju li 1995 Je kunt je schriftelijk aanm elden, do o r een briefje m et je n a a m, a d re s en g e b o o rte d a tu m te stu re n naar: JW G - Jo n g ere n kam p J e ffre y Bout K o rn o e lje s tra a t 2H JB G ro n in g en T e l.: Ouderenkamp 1995 H e t s te rre n k u n d ig e z o m e rk a m p v o o r oudere J W G -e rs is h e t o u d e re n k a m p. T w e e w e k e r la n g z itte n w e in e e n k a m p e e rb o e rd e rij in de b u u rt van A ste n (N.B r.), een plek w a a r w einig storend licht is. Bij helder w eer w ordt er 's avonds fanatiek w aargenom en. V oor de astrofotografen is er een d o n ke re kam er, om de nog tijdens hel kam p d e g e m a a kte a stro fo to 's te o n tw ik k e le r en af te drukke n. O ve rd a g is er ook g e n o e g te d o e n. N a a st hel u itw e rke n van je nach te lijke w a a rn e m in g e n zijn e r (d ia )le z in g e n o v e r s te rre n k u n d e, pra ctica, knutse la ktivite ite n e n cu rsu sse n zo a ls fo to g ra fie, w aarnem en, algem ene sterrenkunde en nog ve e l m eer. N a a st de ste rre n ku n d e hebben w e o o k genoeg a n d e re a k tiv ite ite n ; een s p e u rto c h t, d e d ro p ping, b o ssp e le n en een fris s e d u ik in het bosbad. O p h e t w a a rn e e m v e ld kun je o verd a g s sp o rte n. E r is o ok een p in g pongtafe l e n er zal een e c h te s p o rtm id d a g z ijn. D e la a ts te avond is een "bonte avond" com pleet m et kam pvuur! H e t kam p w o rd t g ehouden in O m m e l. nabij Asten (N.B r.) en is vo o r alle sterren(kunde)liefhebbers van 14 t/m 17 jaar. Het kam p b e g in t op z o n d a g 23 j u li en eindigd op vrijdag 4 augustus D e kam pprijs is ƒ 295,- p.p.. W il je m ee of meer in fo rm a tie s c h rijf d a n e ven een b rie fje m e t je naam en a d re s naar, JW G - O u d e re n k a m p B ra m S la g m o le n R ijs w ijk s e w e g HN D E N H A A G T e.:

49 8W U9in8Qnigin9i9V V o o r lo p ig e a g e n d a v a n d e A L G E M E N E L E D E N V E R G A D E R IN G v a n d e J W G o p 27 m ei O pening. 2. M e d e d e lin g e n, a a n p a ssin g e n agenda. 3. In gekom en stukken. 4. N o tu le n A lg e m e n e L e d e n v e rg a d e rin g 21 M ei Ja a rve rsla g o v e r F in a n cie e l ve rslag o v e r 1994, ve rsla g van d e K a s c o m m is s ie, o p h e ffin g van de K a s co m m issie. 7. B e stu u rsm u ta tie s: L u cia B ru n in g tre e d t af a ls a lg e m e e n b e stu u rslid. A lfa rd Ja n se n tre e d t af als vice- v o o rz itte r v a n d e J W G e n J o e p L u ijte n tre e d t a f als b e stuurslid v o o r a fdelingen. H et b e stu u r stelt vo o r om N iels B osch als vo o rzitte r te benoem e n en J e ffre y B out te b e n o e m e n als b e stu u rslid vo o r afdelingen. 8. B e g ro tin g v o o r , b e n o e m in g n ie u w e K asco m m issie. 9. U niversum. 10. A fdelin g en. 11. K am pen. 12. K ijkerbouw. 13. Landelijk B ureau en verkopen. 14. S tic h tin g U n iv e rs u m : B ro ch u re s, J a a rv e r slag 1994, ve rs la g van d e R aad van C o m m issa ris se n o v e r , en B e n o e m in g leden C om m issie v a n B eroep. V o lg e n s h e t H u ish o u d e lijk R e g le m e n t van de JW G (artikel 31.3) m oet e r e lk ja a r een lid en e e n p la a ts v e rv a n g e n d lid a ftre d e n. De a ftre d e n d e leden zijn e e n m a a l te rstond he rkie sb a a r. D it ja a r zijn O s c a r B al (lid) en A rnold d e Jo n g (plv.lid) a fg e tre d e n. Z ij s te l len zich n iet herkiesbaar. 16. W at V e rd e r T e r T a fe l Kom t. 17. R ondvraag. 18. S luiting. R e in o u t K le in h a n s, se c re ta ris van d e J W G P u im ic h e ld a g 13 m ei 1995 A ch t ja a r na d e e e rste e d itie van d e P uim ichel- dag is het w e e r zo ve r. D anny C a rd o e n en A r lene S te e n m a n s ko m en n a a r H o ve (B elgië). Er z u lle n e e n h e le b o e l p ra c h tig e a tro n o m is c h e beelden te zien zijn en bij- o f napraten kan ook. Iedereen die reeds in P uim ichel w as of inte resse h e e ft is w e lk o m o p za te rd a g 13 m ei 1995 v a n a f uur. Inschrijven v ó ó r 30 a p ril bij: V o lk s s te rre n w a c h t U rania J o ze f M atth e e s s e n s s tra a t 60 B 2540 H o ve, B elg ië T el.: / F ax: + 323/ (T e l.- fax n u m m e rs in cl. la n d en n u m m e rs) V e rs la g C o m p u te rb ije e n k o m s t 28 ja n u a ri V o o r h e t e e rs t sin d s la n g e tijd w a s het w e e r z o v e r. O p 2 0 ja n u a ri jl. k w a m e n d e le d e n v a n d e C o m p u te rg ro e p bij e lka a r. D e g e h e le d a g w e rd e r e e n la n d e lijk e b ije e n k o m s t g e h o u d e n o p s te rre n w a c h t S o n n e n b o rg h in U trecht. O m 10:30 ging de zaal open en om 11:15 b e gon het e e rste praatje. In d e d rie k w a rtie r die daaraan vo o ra f gingen, m ochten de bezoekend e leden o p d e a a nw ezige co m p u te rs w erken. En w a t krijg je a ls je 15 co m p u te rv e rs la a fd e n a c h te r d rie c o m p u te rs z e t? In d e rd a a d, g ro te ruzie I A lle m a a l grisden ze d ire ct hun d o o sjes m et floppy's uit hun tas en renden naar de c o m puters. De b ijb e h o re n d e (en v o o r een norm aal persoon onbegrijpelijke) term en vlogen d o o r de lu c h t... "H e b je A R J bij je?, "K a n d e z e drive o o k H D -d is k e tte 's la d e n?", W o w, e en D X 2 66!!". G e lu k k ig b e gon om 1 1 :1 5 d a n to c h nog het praatje van B ram S la gm olen o v e r verw e rkin g van C C D -opnam en. Z eer b o e ien d en naar het scheen o ok erg leuk. Bram m oest in ieder geval erg om zijn p ra a tje lachen. N a zijn praatje gaf Bram nog een kleine d em onstratie over het m ooier m aken van sterrenfoto's op een com puter. N a de lunch w erden de co m p u te rs w e rd e n w e e r a a n g e z e t en het kopieer- feest kon w eer beginnen. T w ee van d e aanw e zig e co m p u te rs b e sch ikte n o v e r een m odem, w aarm ee d e M uurkrant (een soort d ig ita le b ib lio th e e k) w erd g e beld. Internet bellen (het w e reldw ijde netw e rk) lukte ja m m e r g e n o e g niet... O m een uur o f drie begon E dw ard H a m e rs zijn praatje. Hij vertelde hoe hij het w aarnem en van m e te o re n (va lle n d e ste rre n ) had g e a u to m a tiseerd. H iertoe had hij e en g ro te radio -antenne (die la n g skom e n d e m eteoren d e te cte e rd ) aang e s lo te n o p zijn c o m p u te r. O f h ij d a a rn a nog een d e m o n s tra tie h e e ft g e g e ve n w e e t ik niet; ik w a s to e n al n a ar huis. Al m et al een geslaagde dag en zeke r vo o r herhaling vatbaar. J e ffre y B o u t S o n n e n b o rg h. Utrecht Rondleiding vrijdag vanal uui Van tevoren tel. opgeven Tw e eling e n. Spijkemsse Open: vrijdag vanaf uur. T w ente, Lattrop Open: dinsdag t/m zondag ui dinsdag en donderdagavond Meer inlormatie tel Vesta Oostzaan Open: vrijdag voor rondleiding. N ijm egen. Nijmegen Open: elke eerste vijdag van de maand vanal uur. Werkgroepen Maan en Planeten: zat 18 m rt. bijeenkom st in sterrenwacht Sonnenborg te Utrech Aanvang: uur. Einde: ±16.00 uur. Landelijke Sterrenkijkdagen 10 en 11 maarl * * * JWG Jongerenkamp Plaats: Ootmarsum Datum : 15 juli l/m 21 juli 1995 ( le kamp) en 22 juli t/m 28 juli 1995 ( 2e Koslen: ƒ 1 7 5,- p.p. Kontaktpersoon: Jellrey Bout. JWG Ouderenkamp Plaats: Om m el (Asten N Br.) Datum : 2 3 juli l/m 4 aug Koslen: ƒ p.p. Kontaktpersoon: Bram Slagmolen. Zomerkamp Puimichel Plaats: Puim ichel, Zuid Frankrijk Datum : 22 juli t/m 3 aug Kosten: ƒ p.p. Kontaktpersoon: Marcel Vonk JWG Weekendkamp Datum : 3-5 m aart Plaats: nog nièt bekend. Kosten: ƒ 5 0,- Kontaktpersoon: Niels Bosch Wiskunde Kampen 1 e kam p: aug e kam p: aug info: Stichting Vierkant, VU Am sterdam. De Boelelaan 1081a HV Amsterdam.

50 y o n ^ e Je heb t s te rre n k ijk e rs en s te rre n k ijk e rs... Maarten Kleinhans Een b eetje g eschie d e n is E r w a s e e n s, nie t zo h e e l la n g g e le d e n, een m an in M iddelburg die in een fabriek zich bezig hield m et het slijp en van lenzen vo o r brillen. In d e tijd van d e baas w a s hij b o ve n d ie n aan het e x p e rim e n te re n m et c o m b in a tie s van lenzen. O p een dag b e se fte d e m an in M iddelburg dat hij tw ee lenzen in zijn handen hield w aarm ee hij een verre kijke r kon bouw en. T o t o p d e d ag van vandaag w ordt er gekn o kt over d e vraag w ie die m an w as. Er zijn tw e e ca n d ida te n : Z a ch a ria s Ja n sse n en H a n s L ip p e rh e y. Z a c h a ria s Ja n s s e n w a s een in te re ssa n te figuur. In d ie ja re n, het begin van d e ze ve n tie n d e eeuw, stond N ederland nog o n d e r het gezag van Spanje. Janssen m aakte niet alleen lenzen, m aar verva lste o ok S paans geld. T egenw o o rd ig d e n kt m en d a t d e v e rre kijker in 1608 is uitg e vo n d e n d o o r H ans Lipperhey. V rijw el m eteen kw am G alileo G alilei op het idee om dat ding o p de sterrenhem el te richten. H ierdoor kom en de hem ellicham en dichterbij, zodat je b ijv o o rb e e ld kra te rs en b e rg e n o p d e M aan kunt zien. O ok m aakt d e verre kijke r n og m eer h e m e llich a m e n zichtbaar. In 1672 kw a m Isa a c N ew ton in E n g e la n d met een o plossing. H ij g e b ru ikte geen lenze n m aar sp ie g els. H ierdoor w o rd t het licht n iet gebroken m aar w eerkaatst. De beelden van zijn telescoop w a re n ee n stuk scherper. d o n ke re h oek van d e ka m e r staan. P ro b e e r nu een beeld van een lich t raam o f zo o p d e m uur te w e rp e n. H o u d d e le n s o p een d e c im e te r van d e m u u r, v e ra n d e r d ie a fs ta n d om scherp te ste lle n. D e u ite in d e lijk e a fs ta n d van de lens tot d e m u u r is o n g e ve e r de brandpuntsafstand. Het zal je onm iddelijk opvallen dat h e t b e e ld op zijn kop sta a t. H e t b e e ld in een s te rre n k ijk e r s ta a t o o k o p d e kop, n e t als het beeld in een fo to ca m e ra. H oe g ro te r d e brandpuntsa fstand is, d e s te g ro te r is h e t b e e ld. In o n s v o o rb e e ld m o e t je de lens d an ve rd er van d e m u u r houden, m aar het beeld is w el g ro te r en g e d e ta ille e rd e r. Een lens met een brandpuntsafstand van een m eter geeft een b e e ld van d e Z o n o f d e M aan van 1 cm groot. D it g ro te re b eeld h e e ft o o k een nadeel. H oe g ro te r je beeld w ordt, hoe zw akker het verlicht is. D e totale h o e ve e lh e id licht d ie d o o r het o p p e rvla k van d e le n s n a ar binnen kom t w ordt im m ers uitgesm eerd o ve r een groter oppervla k op d e m uur. J e kunt dit oplossen door een lens m et een g ro tere doorsnede te nem en. In d e sterrenkunde is dit natuurlijk extra belangrijk, w ant er kom t m aar e rg w e in ig lic h t v a n d e h e m e llic h a m e n. H et b e la n g rijkste aan een s te rre n k ijk e r is daarom de d o o rsn e d e, en niet d e brandpuntsafstand of vergroting, w ant d e d o o rsnede b e paalt hoeveel licht e r binnenkom t. D e w e rk in g van een b o lle lens Een bolle lens b u n d e lt h e t licht in een punt; het brandpunt (zie fig 1.). D it heb je vast w el eens gezien, toen je bijvoorbeeld een blaadje in de fik stak m et een v e rg ro o tg la s. D e a fs ta n d v a n de le n s to t h e t b ra n d p u n t h e e t d e b ra n d p u n tsa f stand. In d a t b ra n d p u n t z ie je d a n in fe ite een a fb e e l ding van d e Zon. B e h a lv e d e Z o n kun je n a tu u rlijk o o k andere v o o rw e rp e n afbeelden. G a m aar eens m et een verg rootg la s, of een andere bolle lens, in een O p e n in g s v e rh o u d in g Er b e sta a t een b e g rip of g e ta l w a a rm e e je die lichtsterkte van verschillende lenzen in een keer ku n t verg e lijke n : de openin g sve rh o u d in g. D it is de b ra n d p u n ts a fs ta n d g e d e e ld d o o r d e lens- doorsnede. Een verg roo tglas m et een d o orsnede van 1 cm en een b randpuntsafstand van 10 cm levert een even helder beeld op als een lens m e t een d o o rs n e d e v a n 10 cm e n een b ra n d p u n tsa fsta n d van één m eter. H et b eeld van de laatste is w él 10 m aal zo groot. D e openingsverhoudin g van beide lenzen is 10. O ve rig e n s zijn de d ia fra g m a g e ta lle n o p e e n fo to c a m e ra op deze m a n ie r uitg erekend. D e w erk in g van een s te rren kijk er O m te kunnen begrijpen hoe een sterrenkijker w erkt, gaan w e het eenvoudig ste typ e bekijken, de lenzenkijker. Deze bestaat uit een grote, zw ak gebold e lens aan de e ne kant (het o b jectief) en een klein sterk gebold lensje aan de andere zijde

51 Dit is het principe van de w erking van iedere sterrenkijker. Er zijn w el een heleboel andere typen s te rre n k ijk e rs m a a r d ie h e b b e n a lle m a a l hun eigen vo o r- en nadelen. D e le n ze n k ijk e r D it zijn m e e sta l la n g e k ijke rs m e t g ro te o p e n - in g sve rhoudingen, w a t b e te ke n t d a t het beeld n ie t zo e rg lic h ts te rk za l zijn. D e b e e ld e n zijn w el erg scherp en g e sch ikt vo o r hoge ve rg ro tin g e n. D it k ijk e rty p e is d a a ro m e rg g e s c h ik t v o o r het w a arnem e n van planeten en d e M aan. L e n ze n kijke rs zijn hela as erg duur. De le n ze n k ijkers d ie je kunt ko p e n hebben d a a ro m m e e stal niet zo'n erg grote doorsnede. D e JW G -len- z e n k ijk e r h e e ft een d o o rs n e d e van 6 cm, w a t n iet zo g ro o t is, m a a r d e ze k ijk e r is in ve rh o u ding w el erg goedkoop. Je kunt e r m axim aal 80 m aal m e e vergroten. Fig. 2. Principe schels van enkele telescopen. Van boven naar beneden de lenzenkijker, de newtonkijker en de cassegrainkijker. (het oculair). Het objectief geeft een beeld, van b ijv o o rb e e ld d e M a a n, in h e t b ra n d p u n t. H et o culair, w a a r je d o o rh e e n kijkt, is nie ts anders dan een vergrootglas, w aarm ee je het beeld van het objectief bekijkt en extra vergroot. Dit is dus precies hetzelfde dan w anneer je m et een tw e e d e ve rg ro o tg la s n a a r het beeld van het raam o p d e m u u r kijkt. V o o r h e t o cu la ir g e ld t het o m g e ke e rd e als v o o r het o b jectief: hoe kle in e r de b ra n d p u n ts a fs ta n d, h o e g ro te r d e v e rg ro tin g. In een s p ie g e lk ijk e r is d e spie g e l h e t o b je c tie f d a t een b e e ld w e rp t. O m te v o o rk o m e n d a t je z e lf m e t o c u la ir in d e lich tw e g g a a t sta a n, zijn e r e x tra h u lp s p ie g e ltje s g e m o n te e rd d ie het licht w e e rka a tse n n a a r een p la a ts w a a r je niet in d e w eg zit. Bij ste rre n kijke rs w o rd t d e d e ta ilrijkd o m niet a l leen b e p aald d o o r de b ra n d p u n tsafsta n d en de v e rg ro tin g. V eel b e la n g rijk e r is, net als bij de lic h ts te rk te, d e d o o rs n e d e van h e t o b je c tie f. H oe g ro te r d ie is, hoe h o g e r je ku n t ve rg ro te n en hoe m eer deta ils je kunt zien. De grootte van het kleinste d e tail d a t je nog net kunt zien, heet het sch e id end ve rm o g e n. H oe kle in er dat getal is, h oe kle in e r het kleinste d etail is d a t je kunt w aarn e m en, en hoe beter het scheidend v e rm o gen d u s is. D e N ew to n kijk er Het m aken van te le scoopspiegels is veel g o e d koper dan het m aken van lenzen, om dat je m aar één optisch vla k hoeft te slijpen. De achterkant van d e sp ie g e l kan n a m e lijk g e w o o n p la t b lijv e n.v o o r h e tz e lfd e g e ld heb je d u s e e n veel g ro te re sp ie g e lk ijk e r. Je vangt dan m e e r licht op en kunt er d us zw akkere objecten m ee zien, zoals nevels en sterrenstelsels. E r zit een vangspiegeltje in de lichtweg. D it houdt w at licht tegen, m aar dat is niet zo erg. Het vangs p ie g e ltje ve rm in d e rt o ok d e s c h e rp te van het beeld heel ste rk, en d a t is veel erger! H ie rd o o r le vert een spie gelkijke r in vergelijking m et een lenzenkijker, m et d e ze lfd e doorsn e d e en brandpuntsafstand, een veel m inder scherp en m ooi beeld. D aardoor is de spiegelkijker m inder geschikt voor het w aarnem en m et hoge verg ro tin g e n, d ie n o d ig zijn vo o e h e t w a a rn e m e n v a n b ijv o o rb e e ld d e p la n e te n. A ls je (voor h e t z e lfd e b e d ra g ) een v e e l g ro te re s p ie g e lk ijk e r kunt kopen, is het scheid end verm ogen n a tu u r lijk wel beter en kun je toch m e e r d e ta ils zien. D e JW G -D o bso n is een behoorlijk g ro te N ew ton die bovendien erg g o e dkoop is. H ierm ee kun je to t 200 m a a l ve rg ro te n, m a a r d e k ijk e r is o ok erg g e sch ikt vo o r lich tzw a kke objecten. D e C asseg rain O m h e t p ro b le e m van d e N e w to n k ijk e r e n ig s z in s o p te lo sse n, is d o o r m e n e e r C a s s e g ra in een s p ie g e lk ijk e r b e d a c h t m et een h e le lange b ra n d p u n ts a fs ta n d w a a rm e e p la n e te n b e te r ku nnen w o rd e n w a a rg e n o m e n. D e onsch e rp te neem t nam elijk af als d e brandpuntsafstand gro

52 te r w o rd t. D e lich tw e g w o rd t in d e z e k ijk e r als het w are opgevouw en. H ierdoor is d e bouw leng- te van d e b u is kle in e r dan bij a n d e re kijkertyp- en, z o d a t d e C a sse g ra in erg g e m a kke lijk m ee te nem en is. E r zitte n o p tisch g e zie n een p a ar in gew ikke ld e b e z w a re n aan d e z e k ijk e r. M a a rte n S ch m id t he e ft daaro m een hele d u n n e en zw akke lens u itg e vo n d e n d ie je v o o r d e k ijk e r p la a tst. Een s o o rt bril d u s. H ie rm e e w o rd t het b e e ld ste rk verbeterd. Dit type heet d e S chm idt-c assegrain. D it is een d u u rd e re k ijk e r dan de N ew tonkijker, m a a r nog s te e d s v e e l g o e d k o p e r en h a n d z a m e r d a n e e n le n z e n k ijk e r m et d e z e lfd e d o o r snede. De m o n terin g en het statie f Je kunt een ste rre n kijke r nog net gew o on in de hand houden als de vergroting niet hoger is dan 7 of 8 m aal, b ijv o o rb e e ld in e en ve rre kijke r. Bij hogere ve rg ro tin g e n w o rd t je al snel m esjogge van het w ie b e le n d e beeld, helem aal als je 200 ke e r vergroot. H iervoor zijn sta tie ven erg handig. D it zijn d rie p o te n o f z u ile n w a a ro p je d e k ijk e r kunt m o n te re n. D e k ijk e r z it d an op een co n stru ctie, de m o n te rin g, d ie in tw e e ric h tin g e n kan d ra a ie n (bijvoorbeeld om hoog-om laag en linksom -rechts- om ), z o d a t je d e k ijk e r o p ie d e r p u n t aan de hem el kunt richten. V o o rb e e ld e n zijn een fotosta tief, e n d e m o n te r ingen o n d e r d e JW G -le n zenkijke r en d e JW G - D obson. D it type m o n te ring h e e t h orizontaal of azim uth aal. Een speciaal typ e h o rizo n ta le m o ntering is de D obsonm ontering. D it is een b ijzonder e e n vo u d ig e e n s ta b ie le c o n s tru c tie. H et lijk t w a t op een d o o s, d ie o p zijn b o d e m h o riz o n ta a l en aan d e b o v e n k a n t v e rtic a a l ro nd kan d ra a ie n. H e e l v e e l N e w to n k ijk e rs h e b b e n z o 'n ty p e m onte ring. S te rre n d ra a ie n in d e lo o p van d e n a ch t niet gew oon een rondje om je huis, m aar bew egen zich sch u in la n g s d e h e m e l. Z e lijke n ro nd de p o o ls te r te d ra a ie n. D it ko m t, o m d a t d e d ra a i- ingsas van d e A arde in de richting van d e p o o l s te r staat. D it bete kent d a t je een kijker m et een h o riz o n ta le m o n te rin g o p e e n in g e w ik k e ld e m anier m oet bew egen. M et nam e bij fo to grafie en hoge verg rotingen is d a t een probleem. Om d a t o p te losse n richte n w e een van de assen van de m ontering op de poolster. H et hele geval k o m t d a n sch u in te s ta a n. O m d e b e w e g in g van d e A arde (en daarm ee de schijnbare b ew e g in g v a n d e ste rre n ) o p te h e ffe n, h o e ft e r nu nog m a a r é é n as m e e g e d ra a id te w o rd e n. Dit h e e t e e n p a ra lla c tis c h e m o n te rin g. Een para l- la ctisch e m onte ring kan g e m a kkelijke r w orden vo o rzie n van een m o to rtje, z o d a t je n iet m eer z e lf hoeft te d ra aien. De m e e s te k ijk e rs w o rd e n te g e n w o o rd ig m et zo'n p a ra lla ctische m ontering ve rkoch t. E r zijn Fig 3. Een schematische voorstelling van de werkwijze van een paratactische montering. De draairichting van de uuras van de montering draait in tegengestelde richting dan die van de aard-as. De uur-as moet met dezelfde snelheid als die van de aard-as draaien, dus een omwenteling in de 24 uur. e c h te r o o k n a d e le n. D e m o n te rin g is d u u rd e r en o o k m in d e r stabiel. Z e trille n m eer, zodat je m et h o g e v e rg ro tin g e n a ls n o g m e s jo g g e kunt w orden. V o or gew o on w a a rn e m e n m e t v e rg ro tingen tot 200 ke e r kun je m et een beetje o efe n ing p rim a uit d e v o e te n m et e e n h o riz o n ta le m ontering. A lle s nog e e n s o p e en rijtje L e nzenkijkers zijn erg g e sch ikt v o o r het w a a r n em en m et hoge ve rg ro tin gen. Z e zijn w el erg d u u r. E en b e ta a lb a re e n g o e d e k ijk e r is de JW G -le n ze n kijke r. N ewtonkijkers zijn geschikt voor het w aarnem en van lich tzw a kke objecten m et een la g e v e rg ro ting. Ze zijn redelijk geschikt voor hogere ve rgrotingen, m aar hebben een m inder scherp beeld. N ew tonkijkers zijn in verhouding erg goedkoop. E en flinke en g o e d ko p e N ew ton is o n ze JW G - Dobson. C assegrainkijkers zijn redelijk geschikt voor alle toepassingen. Z e zijn w el duurder. D e lichtw eg is o p g e v o u w e n in d e b u is z o d a t h e t een z e e r ko rte k ijk e r is. J e k u n t h e m d u s e rg g e m a k k e lijk m eenem en. H eb je nog vragen bel dan m et N iels Bosch van d e J W G -k ijk e rb o u w w e rk g ro e p ( ). Een p rim a b oek o ve r telescopen en d e g eschiedenis van de sterrenkunde is: "Sterrenkunde door d e t e le s c o o p, g e s c h r e v e n d o o r R ic h a rd L e a rn e r. H e t s ta a t in d e b ib lio th e e k v a n de U trechtse sterrenw acht S onnenborgh en w aarschijnlijk o o k w el in de b ib liotheek van je eigen w o o n pla a ts. D e JW G ve rko o p t tw ee brochures o ve r zelfbouw.d e ene o ve r d e JW G -lenzen- de a n d e re o v e r d e JW G -D o b so n kijke r. Je kunt d e ze o p d e z e lfd e m a n ie r b e ste lle n als a n d e r JW G -b ro ch u re s. / /

53 Ü V Ö ~ - Jim m y Reek W e h ebben U vo-allerlei een p oo sje m oeten m is sen. E r kw am en op d a t m o m e n t n iet g e n o e g te k e n in g e n m e e r b in n e n. D e re d a c tie b eslo o t e r w e e r n ieu w leven in te blazen. W e h ebben h ier w e e r w at vo orb eeld en van m en sen s taan d ie hun s p e c ia lite ite n ook w e l e e n s in e e n b la d w ille n z ie n s ta a n. A a rze l n iet! S tu u r al je m o o ie te ken in g en o p naar: J im m y R eek F a za n td re e f DH W a d d in xveen Ire n e Loch, 13 ja a r, te ke n d e P afjo, h e t n e e fje van Fafjo. P afjo kreeg zijn e e rste U fo o p zijn 8e ve rja a rd a g e n ve rd w a a ld e m e te e n al. D a t z a l onze F afjo n o o it overkom en, m a a r ondanks d a t m o c h t h ij w e l n a a r P a fjo zoeken. W e hop en o p veel le u k e re acties. D u s... stel o n s n iet teleur. H et is o o k m o g elijk ad vertentie s te p la a ts e n, o n d e ra a n d e b la d z ijd e b ijv o o rb e e ld. E cht een ko op je. MHH.O, m n % * )or)o o o Q -9 ^ -. p, F loris v.d. M eijs h e e ft voor U niversum een leuke s trip verzo n n e n. G e lu k k ig z a t e r o o k e e n v e r h a a l bij. O m d a t e e n h e le s trip v e e l ru im te ko st le e k h e t o n s w e l a a rd ig a lle e n h e t v e rh a a l te p la a tse n. P apa n a a r M ars!!! D e S pace S huttle staat kla a r vo o r d e lancering, p a p a zegt: "Ik ben er kla a r vo o r." D e starttore n va lt om en d e S p a ce S h u ttle v lie g t w e g. E ven la te r kom t d e S p a c e S h u ttle aan bij d e M aan. H ij zie t een vija n d ig e M aan-m an. Hij v lie g t er in e e n b o o g o m h e e n e n v e rb ra n d t m e t d e ra k e t te n d e M a a n -m a n. A ls p a p a a a n ko m t bij M ars ko m t e r een h o ve rcra ft aan. D e h o vercraft gaat w e g en ko m t aan m et to u w e n w a a rm e e ze de S pace S huttle w eg slepen. A ls hij a a n ko m t ve r a n d e re n d e M a rs m a n n e tje s zich in het w o o rd 'W E L K O M ". E ven la te r kom t hij in een koepel. P a p a m e rkt d a t hij d a a r kan a d e m e n, zo n d e r zu u rs to ffle s. Hij vra a g t: "W e te n ju llie hoe het ko m t d a t ik h ie r kan adem e n? " En dan zeggen de M a rs m a n n e tje s : "W ij v a n g e n d e o zon van ju llie p laneet op en bouw en er een koepel van!" D a a rn a g a a t p a p a w e e r te ru g n a a r d e S pace S huttle, k lim t erin e n s tijg t e r m e e op. Hij zegt: "N ou d ag." W aarop d e M arsm annetjes zich verandere n in het w o o rd 'D A G!!!' T E K O O P : N ew tonkijker 125 m m, F 100 mm. O p stevig, in hoogte verstelbaar, paralactisch statief m et alum in iu m poten (M IZ A R ). V o lg m o to r m et b e dieningskast. O cu la ir 7m m, accesoirplateau. C am era bevestiging op te gen- gew ich t, een M eade F o cu sse e r in richting vo o r 31.75m m occulairen, 7x50 zelfbouw zoeker met ze nitp rism a, solarscreen. L enzen kijker 4 0 mm op zelfbouw statief, 2 prism a's en een verre k ijk e r in vatting. V aste prijs: f800,-- bij: Erik B osm a A c a cia laan RR E m m erko m p ascu u m D uncan R eek, 13 ja a r, te kende d e ze astronaut. W a a rsch ijn lijk is o o k h ij d e w e g k w ijt g e ra a kt, n e t a ls P a fjo, F a fjo 's n e e fje, re c h ts b o v e n. M is s c h ie n is h e t 'P a p a ' u it h e t ve rh a a l:'p a p a n a a r M ars'.

54 Gallerie ^Naco * Exposé van ingezonden waarnemingen van JW G -ers onder redactie van de Waarneemcommissie (W'aco) R einout K leinhans M arije K oudstaal uit A m ste rd a m m aakte o p 26 a u g u s tu s v o rig ja a r d e ze te k e n in g van M 57, o fte w e l d e b e ro e m d e rin g n e v e l. Z e h e e ft die w a a rg e n o m e n v a n u it F ra n krijk, w a a r h e t veel h e ld e rd e r e n d o n k e rd e r kan z ijn d a n in het "o v e rb e lic h te " N e d e rla n d. D e P u im ich e l-fa n s o n d e r o ns kunnen d a a ro v e r uit e rvarin g s p re ken. De nevel is g eteke nd rond U T en het w as to e n h e e l h e ld e r. Z e g e b ru ik te e e n 150 m m N e w to n -kijke r en een ve rg roting van ongeveer 100 m aal. D e R in g n e ve l is een vrij zw a k en klein o b je c t en het is daarom m oeilijker om hem groot te tekenen dan b ijvo o rb e e ld d e O rio n n e ve l. Je kunt de R ingnevel daarom w el een beetje vergelijken m et een kle in pla n eetsch ijfje. Hij h e e t o ok niet voor niets een planetaire nevel. D e "ring" is een gasschil die d oor d e s te r in het m idden is u itg e stoten. D e ster ze lf is d a a rn a ineen g e sch ro m peld. O ok m aakte M arije een teke ning van de krater B u llia ld u s o p d e M a a n. O n d a n k s d e sle ch te seeing en een paar sluierw olken is het best een m ooi p la a tje g e w o rd e n. Z e g e b ru ikte h ie r een 60 m m le z e n k ijk e r m et e en verg ro tin g van 80 ke e r. D e M aan w a s to e n n e g e n d a g e n oud. De M aan te k e n e n is een va k apart. A ls je het vo o r de e e rste keer doet. neem je al g auw een te g ro o t s tu k van d e M a a n en d a n w o rd t het m oeilijk om d e ve rh o u d in g e n klo p p e n d te houden. O o k de details kom en er dan niet zo goed uit. H et b e ste kun je dan o o k m et een of tw ee kraters beginn e n. D e m o o iste kraters zijn die w e lk e d ic h t te g e n d e te rm in a to r aan liggen. D a a r zijn d e sch a d u w e n n a m e lijk langer. O ok helpt het om overdag eens te oefenen m et het natekenen van een m aanfoto. In U niversum 2 van vorig ja a r staat een artikel over het tekenen v a n d e M a a n. D a a rin k u n je a lle s d u s nog e e n s rustig (na)lezen. Dit w as w eer een greep uit d e ingezonden w aarnem ingen. S ucces m et het w a a rn e m e n e n... b lijven insturen! W a a rn e e m c o m m is s ie JW G p/a R ein o u t K lein h an s E lftk o lk N W Z w o lle Tekening van de krater Bullialdus. Tekening van de ringnevel M57.

55 OEKEN OEK S te rre n en P laneten 1995 Erw in van Ballegoy, E ddy Echternach en Edwin M athlenener. S tichting V e K oepel' en Stichting Universum. Utrecht blz.. prijs F l ISBN Alweer voor het vierde achtereenvolgende jaar heeft de stichting Universum (in samenwerking met stichting 'De Koepel') het jaarboek 'Sterren en Planeten' uitgebracht. Dit sterrenkundige jaarboek is bedoeld voor jongeren en/of beginners. Omdat er in deze gids een aantal ronde sterrenkaarten staan, wordt in het eerste hoofdstuk van deze gids uitgelegd hoe deze het beste kunnen worden gebruikt. Verder wordt in dit hoofdstuk een eerste inleiding in de sterrenkunde gegeven. Na dit hoofdstuk volgen er nog twee: één over de nieuwe inzichten over de Maan en één over de geschiedenis van de sterrenbeelden. Dan volgen de maandoverzichten. Deze zien eruit zoals wij ze van onze eigen Universum gewend zijn: links een ronde sterrenkaart en rechts een maandkalender met de belangrijkste gebeurtenissen van die maand. Tenslotte staat op de linkerpagina nog wanneer de Maan bepaalde fase bereikt en om hoe laat de Zon opkomt en ondergaat. Wat je bij het bekijken van de maandoverzichten meteen opvalt, is de zorg waarmee de opzoekkaartjes voor de belangrijkste gebeurtenissen zijn gemaakt. Echt ontzettend mooi!! Hulde hiervoor I! Wat wel jammer is, is het grote aantal advertenties dat tussen de maandoverzichten is geplaatst. Dit zijn wij JWGertjes immers niet gewend. Maar ja, hierdoor is de gids natuurlijk lekker goedkoop geworden... Midden tussen de maandoverzichten staan twee extraatjes: Ten eerste staat na het maandoverzicht van juni een artikel over de inslagen op Jupiter, vorig jaar juli. In dit verhaal staat nog eens duidelijk uitgewerkt wat er nu allemaal gebeurde in die uithoek van het zonnestelsel. Ten tweede staat na het maandoverzicht van juli nog een overzicht van de vakantiesterrenhemel. Handig voor op vakantie I Wie na al deze overzichten nu zelf wel eens aan de slag wil met waarnemen kan zich nog storten op o.a. een artikel over het zelf waarnemen. Dit is namelijk een kunst op zich! Ook staat er in 'Sterren en Planeten 1995' nog een verhaal over verschillende soorten telescopen. Bij dit verhaal worden enkele adviezen gegeven over het zelf aanschaffen van een sterrenkijker. ledere sterrenkijker die Bart Smit verkoopt, is er immers één teveel II In de laatste hoofdstukken is informatie te vinden over de verschillende sterrenkundige instellingen en over sterrenkundige boeken. Sterren en Planeten 1995 is een overzichtelijk en vooral mooi uitgevoerd jaarboek. Zoals al eerder verm eld is het bedoeld voor de jonge en/of beginnende amateur. Jammer is echter dat de wat verder gevorderde am ateur nogal snel op dit jaarboek is uitgekeken. Deze zou namelijk meer specifieke onderwerpen in dit boekwerk willen tegenkomen, zoals overzichten van dejupitermaantjes of van de banen van de helderste planetoïden. Zij (blijven) afhankelijk van de veel uitgebreidere (en duurdere) sterrengidsen. Jeffrey Bout N e d e rla n d s e s te rre n k u n n d e van wereldklasse H et o n d e rs ta a n d e b erich t uit het A lg em een D a g b la d b e v e s tig d m a a r w e e r e e n s w a a r e e n k le in lan d to c h h e el g ro o t in kan zijn. A ls je zu lke artik ele n leest is het u iterm ate "v e rru k e lu k o m N ederlan d er te zijn. W ie zei e r in D en H aag o o k w e e r d a t d e fa c u lte it S te rre n k u n d e a a n d e u n iv e rs te ite n m aar gehalveerd kon w orden? O n d a n ks e en beperkt b u d g e t presteren N e d e r la n d se ste rre n k u n d ig e n m e e r dan hun b u ite n landse collega"s. D e gelden die d e universiteiten besteden aan astronom isch onderzoek, blijken een uitstekende investering. T ot deze conclusie kom t een in te rn a tio n a le co m m is s ie van w e te n schappers, die bovendien m eent dat de astronomie en astrofysica in N ederland nog altijd van het hoogste kaliber is. De hoge kw aliteit van het onderzoek w ordt voor een groot deel toegeschreven aan het feit dat de N ederlandse instellingen vo o r astronom isch o n d e rzoek w e in ig sle cht-g e m o tive e rd e e n w e te n schappelijk m iddelm atige onderzoekers in dienst hebben. De com m issie bezocht onlangs de atronom ische instituten in A m sterdam, D w ingeloo, G roningen, Leiden en Utrecht. Z e o n d e rs te u n t d e p la n n e n van d e S tich tin g A stro n o m is c h O n d e rz o e k N e d e rla n d v o o r een verbetering van de W esterbork R adiotelescoop en de N ederlandse deelnam e in de V ery Large Telescope van d e Europese S outhern O bservatory, die in Chili in aanbouw is. De com m issie stond onder voorzitte rschap van prof. J.O strike, directeur van het sterrenkundig in stitu u t van de unive rsite it van P rinceton. De overige leden staan aan het hoofd van to p in stitu te n in o n d e r m e e r Los A n g e lo s, C a m b rid g e (Engeland) en Sydney.

56 Met de kijker op jacht... Planeten in het voorjaar Roy Keeris Hallo w aarnem end -JW G, aan planeten kom en w e d e ze m a a n d e n n iet te k o rt. M e rc u riu s is in April zichtbaar, M ars is net in oppositie g e w eest en Jupiter is alw eer in o pm ars. B ovend ie n g a a t d e M a an d e ze p la n e te n w e e r op h u n b e u rt la n g s, z o d a t e r w e e r een p a a r m o o ie s a m e n s ta n d e n te z ie n zijn. O o k een aan ta l p la n eto ïd en ku n n e n d it v o o rja a r vo o r een leuke uitdaging zorgen. O m dat er een tijd lang n iets o ver d eze kleine plan eetjes in U nive rs u m g e s ta a n h eeft, leek het m e w el leuk om e r een p aar te b espreken. V o o ra l h e t d o n k e re g e b ie d "S y rtis M a jo r" is m e e s ta l w e l te zie n. G e b ru ik w e l e e n g ro te v e rg ro tin g, m in s te n s h o n d e rd keer. E en filte r w il o o k nog w e l e e n s h e lp e n het c o n tra s t te v e rh o g e n. O m o p p e rv la k te d e ta ils b e te r te ku n n e n zie n kun je het b e ste e en o ra n je of e e n ro o d filte r g e b ru ik e n. A ls je k ijk e r w a t k le in e r is (60 cm ), is een g e e l o f o ra n je filte r b e te r o m d a t h e t b e e ld a n d e rs te z w a k w ordt. D o o rd a t d e ro d e p la n e e t zo hoog sta at, za l de s e e in g m e e sta l w e l g o e d zijn, te n z ij je n aast een fabriek w o o n t natuurlijk... Tek. 1. Deze tekening van het wel bekende duo M66 en M65 is gemaakt door Roy Keeris. Hij werd getekend op 9 april 1994 om UT. E r werd een 114mm Newtonkijker gebruikt en een vergroting van 45x. D e d ans van M ars en R egulu s M ars is o p 12 fe b ru a ri in oppositie g e w e est en d a t b e te k e n t d a t je hem in m a a rt en a p ril nog g o e d w a a r k u n t nem en. H e la a s kom t M a rs dit ja a r niet e ch t d ich t bij d e A arde. D e d ia m e te r is b e g in m a a rt o n g e v e e r 13 b o o g s e c o n d e n en eind april nog m aar 8. D aar staat te g enove r dat hij w e l h o o g aan d e hem e l ko m t, net a ls tw ee jaar geleden. In het zuiden ko m t hij z o n 58 grad e n b o ve n d e h o rizo n uit. D a t is b ijn a net zo hoog als d e Z o n in d e zo m e r staat. In ja n u a ri s to n d hij d ic h t bij d e s te r R e g u lu s in de Leeuw. A ls je dat g e m ist hebt, krijg je in m ei e e n m o o ie k a n s o m h e t n og e e n k e e r m e e te m aken. D an kom t M ars nog d ic h te r bij R egulus te staan. H et is leuk om die bew eging van M ars te vo lg en, m a a r h e t is nog le u ke r om die b e w e gin g te te ke n e n. Je kijkt g e w o o n ie dere w eek, op e e n d a g d a t h e t h e ld e r is, w a a r M a rs staat en te k e n t hem d a n o p e e n s te rre n k a a rtje. A ls «je d a a r in m a a rt m e e b e g in t, o n td e k je d a t h ij e in d # m a a rt e v e n s til lijk t te s ta a n e n d e a n d e re ka n t o p g a a t b e w e gen. O m dat het M arss c h ijf je k le in blijft, w o rd t het m oeilijk om hem w a a r te n em en door een kleine te le s c o o p. M aar je k u n t to ch p ro be re n o m w a t d e tails te zien, zoals de p o o lk a p p e n o f e e n p a a r d o n k e r e v le k k e n. G e n eze n d e Ju p iter V o o r d e o p p o s itie van J u p ite r z u lle n w e nog even g e d u ld m oete n hebben. Die va lt nam elijk op 1 juni in M aar dat betekent niet dat w e daar op m oeten w achten. De diam eter is nam e lijk nu al 4 0 boogse co n d e n en echt veel groter w ordt d ie toch niet. Een pro b le e m is w el dat je la at o p z u lt m o e te n b lijven o f vro e g o p m oet staan. B egin m aart ko m t de p laneet rond drie uur 's nachts op e n eind april (al) om half één z o m e rtijd. E en a n d e r p ro b le e m is d a t d e p la n e e t la a g aan d e h e m e l sta a t. In h e t zuid e n haalt hij een m a a r hoogte van zo'n 16 graden. D e se e in g. en d ie is al zo b elangrijk, zal d a a r door niet beter w orden. Het bijzondere van deze tijd is dat er m isschien nog een spoor van de inslag van d e kom eet S hoem a ke r-l e vy 9 te zien is. J u p ite r is n a m e lijk e n ig e tijd n ie t zic h tb a a r ge w e est o m d a t hij te d ich t bij d e zon stond. En of hij nu h elem aal g e n e ze n is?... Je w eet m aar nooit. W ie n iet w a a g t, w ie niet w int! M ercuriu s M e rcuriu s ve rs c h ijn t eind april a an d e a vo n d hem el. O p 12 m ei bereikt hij zijn grootste o ostelijke e lo n ga tie. Hij is dan s a vo n d s in het w e s ten te zien. N u vra a g je je n a tu urlijk af w aarom je een o o ste lijke e lo n ga tie in het w e ste n m oet b e k ijk e n. N ou, d a t z it z o : d e e lo n g a tie is de schijnbare a fsta nd van d e p laneet to t de zon. en d ie afstand is o p 12 m ei het grootst. En o m d a t M e rcu riu s ten oosten (voor o ns links) van de zon staat, n o em en w ij dat de g ro o tste ooste lijke elongatie. D e zon g a a t dan e e rd e r onder dan M ercurius en daarom zien w ij hem 's avonds na zo n so n d e rg a n g in het w esten. M e rc u riu s sta a t w e l erg d icht bij d e Z o n e n is o ok nie t zo h e ld e r als b ijv o o rb e e ld V e n u s. Je

57 k u n t d a a ro m h e t b e s te o n g e v e e r e en u u r na zonsondergang bij ee n vrije horizon naar d e plan e e t g a a n zo e ke n. Een v e rre k ijk e r m aakt het zo e ke n naar het p la n e e tje w a t m akkelijker.n og m a kke lijke r w o rd t het a ls d e M a an in d e buurt staat. En toevallig is d a t o p 1 mei het geval.d an kun je M e rcu riu s o n g e ve e r v ie r gra d e n boven d e s m a lle M a a n s ik k e l vin d e n. En a ls je hem dan nog n iet ziet... sch a a m je niet, w a nt zelfs d e b e ro e m d e s te r r e n k u n d ig e C o p e rn ic u s s ch ijn t hem n o o it g e zie n te hebben... A fsch eid van d e o c h te n d s te r V e n u s n adert heel la n g zaa m d e Zon, m a a r je k u n t haar 's o ch te n d s m et een v e rre kijke r m isschien nog w el vinden. Ze kom t in m aart en april ie ts m in d e r d a n e e n u u r v o o r d e Z o n op. Z e w ordt steeds "voller", m aar haar diam eter neem t af. O p 28 m aart vin d je d e M aan 6 gra d e n boven d e p la n e e t en o p 27 a p ril sta a t hij e r 4 g raden boven. In m ei w ordt V e nus zelfs bedekt d o o r de M aan! M a a r h e la a s g e b e u rt d a t overdag, zodat je e e n k ijk e r n o d ig z u lt h e b b e n o m h e t schouw spel te zien. M aan sikkel Z oals je m issch ien w e e t, m aakt d e e clip tica in het voorjaar aan de avondhem el een grote hoek m et d e horizon. Dat betekent dat, net na Nieuw e M aan, de M aansikkel m akkelijker te zien is dan in d e rest van het jaar. Hij staat dan na zonsond ergang nam elijk hoger (lees: m inder laag) aan d e hem el. Eén dag na N ieuw e M aan is de sikkel nog heel sm al. O p die dag is hij m et een beetje g eluk na zo n sondergang in het w e ste n te zien. O p 2 m aart, 1 april (en d a t is geen grap!) en 30 april kun je het e e n s p ro b e ren. Eén o f tw e e d a gen la te r is d e sikkel w a t m a kke lijke r te zien en zie je o ok d e rest van de M aan. V anaf d e M aan gezien is d e A arde dan n a m e lijk bijna vol en die g e e ft d aar dan aardig w a t licht. D aardoor is de rest van de M aan ook een beetje verlicht en die z ie t e r d a n d o n k e rg rijs uit. D a t h e e t d a n o ok a sg ra u w schijnsel. K lein grut A ls je deze pla nete n a lle m a a l g e z ie n h e b t en een g ro te re u itd a g in g w il, zijn d e p la n eto ïd e n m is s c h ie n w e l ie ts v o o r jo u. D e z e k le in e p la n e e tje s w o rd e n door w a a rn e m e rs v a a k v e r g e te n. Z e z ijn h e e l w a t z w a k k e r e n d u s m o e ilijk e r te v in d e n. M e e s ta l h e b je d a n o o k een te le sco o p nodig. M aar m isschien is C eres, als het h e ld e r e n d o n k e r is, begin m a a rt o ok nog w e l m et een ve rre kijke r te vinden. P lanetoïden zijn kleine p la n e e tje s die zich b e vin d e n tu sse n d e b a n en van M a rs en J u p ite r en so m m ig e n o o k d a a rb u ite n. Ze zijn een stuk k le in e r d a n d e a n d e re p la n e te n en m e n v e r m o e d t d a t d it resta nte n zijn van d e o e rm aterie w a a ru it o n ze p la n ete n zijn o ntstaan. C eres, de g ro o tste, h e e ft e en d ia m e te r van ruim 9 00 km e n is d u s v e e l k le in e r d a n o n z e M a a n. Inm iddels zijn e r al z o 'n 6000 p la n eto ïden g e num m erd en d a a rvan zijn enkele tie n ta lle n m et een g em id d e ld e te le scoop te zien. D oordat een planetoïde zo klein is. is zijn schijnbare d ia m e te r altijd kle in er dat één boogsecon- de. Hij zie t er dus h etzelfde uit als een sterretje en veel is er dan ook niet aan te zie n. Bij een g ro te re verg ro tin g zie je m isschien dat hij iets g e le r is d a n d e s te rre n. M a a r h e t is w e l een hele sp e u rto ch t om zo'n o b je c t o p te zoeken. A ls je hem dan eenm aal g e vonden hebt, geeft het je m eestal w el een "kick". A ls je een paar nachten a ch te r elkaar naar een planetoïd e kijkt, zie je hem ie d e re k e e r o p een a n d e re p la a ts tu ssen d e ste rre n.d e kom e nde m aanden zijn e r v ie r vrij goed te zien, n am elijk C eres, V esta, M etis en E uterpe. C e re s is o p 3 fe b ru a ri in o p p o sitie m et d e Zon g ew eest en heeft begin m aart een m agnitude van 7,3 en eind april een van 8,3. H ij bew eegt Fig Ceres. Fig Vesta..

58 d o o r het ste rre n b e e ld Lynx, v la kb ij d e kop van d e Leeuw (lin kso n d e r op het kaartje). O ok M 44 in K reeft sta a t e r niet ve r vandaan. C eres m aakt een m o o ie lus en gaat daarn a de andere kant op richtin g d e Leeuw. C e re s w erd als e e rste pla n eto ïd e o p 1 ja n u ari 1801 o n td e k t d o o r G u is e p p e P ia zzi e n h e e ft d a a ro m o ok n um m er 1 in de catalogus. Hij zag C e re s bij toeval to e n hij bezig w a s m et het v e r gelijken van ste rp o sitie s m et oudere gegevens. H ij w e rd g e n o e m d n a ar d e graan- en o o g stg o din van d e R om einen. V e sta stond op 25 d e ce m b e r vorig ja a r in o p p o sitie m et d e Z o n en sta a t nu in het g re n s g e b ie d van S tie r e n T w e e lin g e n. H ij is ongeveer van m agnitude 8. Eind m aart staat hij iets boven d e b e ke n d e s te rre n h o o p M 35. Dit is trouw ens dich t in d e b u u rt van de p la a ts w a a r d e Z on in d e z o m e r zijn h o o g ste p u n t b e reikt. O p d in s dag 25 april passeert V esta d e ste r E G em m et nitu d e v a n 9 a 10 is ze z e lfs m e t een kle in e tele sco o p te zien. H et leuke is, d a t ze in April de net boven d e ste rre n s te ls e ls M 6 5 en M 66 ko m t te s ta a n. M is s c h ie n kun je ze m e t een g ro te verg ro tin g w e l in een beeldve ld krijgen. Leuk om te teke nen! M e tis w e rd op 2 6 april 1848 d o o r A n d re w G ra- h a m o n td e k t en is b e n o e m d n a a r d e e e rste v ro u w van J u p ite r (ook w e l Z e u s in d e griekse m ythologie). O p 8 a p ril kom t E uterpe (n u m m e r 27) in o p p o s itie. Z e s ta a t in h e t s te rre n b e e ld M a a g d en bew eegt in w e ste lijke richting. In d e b uurt staat d e ster T V ir e n die staat w e e r een p aar g raden boven S pica. Z e is in april van m agnitu de 10. E u te rp e w erd in 1853 in Londen o n td e kt d oor J.T. H ind. E uterpe w a s in de g riekse m yth o lo gie d e m uze van de m uziek en één van de dochte rs van Zeus. 5 v Fig Metis. OJ i een k le in s te a fs ta n d v a n 7 b o o g m in u te n. De s te r is van m a g n itu d e 3,4. V e s ta w e rd o p 29 m a a rt o n td e k t d o o r H.W.M. O lb e rs en w a s d a a rm e e d e vie rd e p la netoïde d ie b ekend w as. Z e is g e n o e m d naar d e R o m einse g odin van het vu u r en d e h u ish o u d e lijke haard. Een ie ts zw a kke re p la n eto ïd e, M etis, is o p 11 m a art in o p p o sitie in de Leeuw. M et een m a g P lanetoïden kun je het b este vin d e n m e t een te le sco o p d o o r te starhoppen". D at doe je door d e te le s c o o p e e rst te ric h te n o p e e n heldere s te r d ie in d e b u u rt v a n h e t o b je c t s ta a t. D aarna bew eeg je d e k ijk e r naar een andere ster die d ich te r bij het o b je ct in de buurt staat. En zo g a je sta p vo o r stap, s te r v o o r s te r naar je o b je ct toe to td a t je hem in beeld hebt. V aak lukt het d e eerste ke e r n iet en zul je opnieuw m oeten beginnen, m aar d a t is dan ook de sport. En o e fe n in g b aart kunst! Nu m a a r hopen dat m aart zijn staart niet te veel roert en dat april doet w at jij wil: H eldere nachten b e zorgen! M aar ja, d e w e e rm a ch in e is nog niet uitgevonden. E igenlijk m aar goed ook, w ant dan zou ie d e re e n ruzie m et e lka a r krijgen. A ls je w a t leuke w a a rn e m in g e n doet, te ke n in g en of fo to s, s tu u r ze dan (o f k o p ie ë n e rva n) naar d e W a a rn e e m co m m issie. V e rd e r zijn w e heel benieuw d naar w a a rn e m in g e n van M ars o f van d e in s la g v a n d e k o m e e t o p J u p ite r. D us als jij d e g e lu kkig e b e n t en er nog mooie tekeningen van h e b t, s tu u r ze op. is nog steeds: W a a rn e e m c o m m is s ie JW G R ein ou t K lein h an s E lftkolk N W Z w o lle T el H e t adres l l hjom I Fig Euterpe.

59 Nieuwe naamgeving Kometen Alex Scholten T ijd e n s d e b ije e n k o m s t van d e In tern atio n a l A s tro n o m ie U n io n (IA U ) in D en H aag a fg e lo p e n a u g u s tu s is d o o r C o m m is s ie 20 (S m all B o d ies N am es C o m m itte e ) b eslo ten d e h u id ig e n a a m g e v in g van ko m eten aan te p assen. B e la n g rijkste reden h ie rvo o r w a s d a t in to e n e m e n d e m a te e r o n d u id e lijkh e id is of een nieuw o n td e k t o b je c t e e n ko m e e t o f een p la n e to ïd e is. O o k h e t to e n e m e n d a a n ta l k o rt-p e rio d ie ke k o m e te n d a t tijd e n s de g e h e le o m lo o p g e vo ld kan w o rd e n e n h e t fe it d a t m o m e n te e l kort- p e rio d ie k e ko m e te n bij ie d e re p a s s a g e van een n ie u w n u m m e r w o rd e n vo o rzie n w a s a a n leiding to t d e aanpassing. D e nie u w e naam g e vin g ve rtoont dan o o k grote o v e re e n k o m s te n m et d e g e b ru ik e lijk e n a a m g e v in g v a n een n ie u w o n td e k te p la n e to ïd e n. N ieuw o n td e kte kom eten krijgen een a a n d u i d in g g e vo rm d uit het ja a r va n ontd e kkin g, een halfm aandelijkse letterkode en een volgnum m er. ko m e e t d e naam van d e (m axim aal 3) o n td e k kers te ve rb in d e n g e h a n d h a a fd. W el zal een com m issie nadere procedures hiertoe o m sch rijven om e e rlijkh e id en e e n vo u d te handhaven (d e n k m a a r e e n s a an d e g ro te h o e v e e lh e id kom eten m et d e naam S h o e m a ke r en d e so m s fe lle d is c u s s ie s o v e r d e n a m e n van d e o n t dekkers). D eze n ie u w e naam geving zal in g evoerd w o rd e n m et ingang van V oor d e ko m e te n die in 1993 en 1994 d o o r h e t p e rih e liu m zijn g e g a a n zal in d e M P C nog e e n d e fin itie v e n u m m ering vo lg e ns d e oude stijl (R om e inse cijfers) plaatsvinden. D e M P C zal o o k e e n c o n v e rs ie lijs t tu sse n oude- en n ie u w e s tijl n a a m g e vin g e n n m aken van p re kom eten. D e vo lle d ig e te kst van deze resolu tie is o p g e n o m e n in d e M in o r P la n e t C irc u la rs /4 en in d e In te rn a tio n a l C ornet Q u a rte rly van o k to b e r Z o zal d e d e rd e kom e et die in d e e e rste helft van fe b ru a ri 1995 w o rd t o n d e kt d e a anduidin g 1995D 3 krijg e n! O ve rg e n o m e n uit: K om eten N ie u w sb rie f een u itg ave van N V W S w e rkg ro e p K om eten W a n n e e r d u id e lijk is dat het om een kom eet g a a t kan d e ze a a n d u id in g vo o ra fg e g a a n w o rd en d o o r een C/. B lijkt het la te r een pla neto ïde te zijn dan kan een A / aan d e a a n d u id in g vo o r afgaan en v o o r ko rt-p e rio d ie ke ko m e te n (m et een o m lo o p tijd van m inder dan 200 ja a r) blijft de P / g e h a n d h a a fd. V o o r ko m e te n w a a rva n g e e n baan bere kend kan w o rd e n kan X / g e b ru ikt w o rd e n, e n p e rio d ieke ko m e te n d ie niet la n g e r b esta a n of v e r dw enen zijn kunnen m et D / aangeduid w orden. D a a r w a a r m o g e lijke verw a rrin g kan ontstaan m et n ie u w o n d e kte p la n ee t-m a n e n zulle n de la a tste vo o ra fg e g a a n w o rd e n d o o r S/. B ij kort p e rio d ie ke ko m e te n d ie reeds tijd ens m e e r d a n é é n p a s s a g e zijn w a a rg e n o m e n w o rd t d e P/ (of D /) vo o ra f g e g a a n d o o r een vo lg n u m m e r, bv. 1P /1682Q 1 = H alley. D e lijst m et vold n um m e rs zal bijg e h o u d e n w o rd e n d oor het M inor P lanet C e n te r (M P C ). K o m e e t-d e le n van ko m e te n die in m e erdere d e len u ite e n zijn g e va lle n zullen a a n g e d u id w o rd e n m et een vo lg le tte r, -A.-B etc. V o o ra lsnog is het historisch g e b ru ik om aan de F / OPTISCHE INSTRUM ENTEN N achtegaalstraat A M Utrecht, tel , 's avonds

60 D eze k a a rt is g eld ig op: 01 mrt uur 15 mrt uur 01 apr uur 15 apr uur 30 apr uur D e M aan in m rt. D e M aan in april N ieuw e M aan E erste K w artier 01 m rt uur 8 apr uur E erste K w artier V olle M aan 09 m rt uur 15 apr uur V olle M aan L aatste K w artier 17 m rt uur 2 2 apr uur L a a tste K w artier N ieuw e M aan 23 m rt uur 2 9 apr uur N ieuw e M aan 31 m rt uur D e Z o n o p o n d e r 02 maart maart maart maart maart maart april april april april april april

61 Erw in van Ballegoy Maart De planeten MERCURIUS en SATURNUS zijn ook deze maand niet waarneembaar. VENUS begint geleidelijk aan in de ochtendschemering te verdwijnen. Als enige avondplaneet staat MARS in het sterrenbeeld Leeuw. De planeet JUPITER is als een heldere 'ster' te zien aan de ochtendhemel, in de nabijheid van de ster Antares van het sterrenbeeld Schorpioen. wo 1 maart Volgens weerkundigen begint vandaag de lente. De weerkundige lente omvat de maanden maart, april en mei. do 2 maart Omstreeks 19 uur is een fraaie smalle m aansikkel (circa 30 uur na Nieuwe Maan) zichtbaar boven de westelijke horizon. wo 8 maart Vanavond staat de ster Aldebaran (van het sterrenbeeld Stier) enkele graden ten zuiden van de maan. vr en za, 10 en 11 maart Vanavond zijn de landelijke sterrenkijkdagen. Volkssterrenwachten, amateurverenigingen en am ateurastronom en houden open dagen. Waar de landelijke s te rre n kijkdagen bij jou in de buurt plaatsvinden, kun je lezen in de regionale dag- en weekbladen. za 11 maart Vanavond wordt de heldere ster X Gem (magnitude +3,6) door de donkere maanrand verduisterd. In Utrecht begint de bedekking om 23h55. Op andere plaatsen in Nederland vindt de bedekking enige minuten eerder of later plaats. di 14 maart Vanochtend staat de maan 10 ten zuiden van de planeet Mars. do 16 maart Van 3h34 tot 5h42 wordt de Jupitermaan Ganymedes door die planeet bedekt. za 18 maart De heldere ster Spica (de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd) wordt vanavond door de maan bedekt. Kort na middernacht (om 00h06 in Utrecht) verdwijnt de ster aan de verlichte maanrand (dit is zelfs met een telescoop moeilijk zichtbaar). Om 00h53 komt de ster weer tevoorschijn aan de donkere maanrand. ma/di 20/21 maart Deze nacht bevinden de vier helderste Jupiterm anen zich ten westen van de planeet. di 21 maart Om 3h 14 staat de zon precies boven de evenaar en begint de sterrenkundige lente. De dag en nacht duren vandaag even lang: twaalf uur. wo 22 maart Deze ochtend is er een fraaie samenstand tussen de planeet Jupiter en de maan. Ook de ster Antares staat in de nabijheid. za/zo 25/26 maart Vannacht gaat de zomertijd in. Om 2 uur s nachts wordt de klok een uur vooruit gezet. Van 2 uur wintertijd gaan we dan naar 3 uur zomertijd. De klok gaat op 24 september weer een uur terug. zo/ma 26/27 maart Van 3h 19 tot 5h 18 is er maar een maantje (Callisto) bij Jupiter te zien. De maan lo trekt dan acher Jupiter langs, terwijl E uropa en G anym edes vo o r Jupiter langs trekken. di 28 maart Vanochtend staat de maansikkel nabij de heldere planeet Venus. April De planeten MERCURIUS wordt tegen het einde van de maand weer zichtbaar aan de avondhemel. Kort na zonsondergang staat deze planeet laag in het westen. De planeet VENUS verdwijnt in de ochtendschem ering. Met een verrekijker moet het echter nog steeds lukken om de heldere planeet kort voor zonsopkomst boven de oostelijke horizon op te sporen. MARS is 's avonds tot lang na middernacht zichtbaar in het grensgebied tussen de sterrenbeelden Leeuw en Kreeft. Als een heldere 'ster' is de planeet JU PITER na middernacht laag boven de zuidelijke horizon in het sterrenbeeld Schorpioen te zien. SATURNUS bevindt zich te dicht bij de zon om waargenomen te kunnen worden. zo/ma 2/3 april Deze nacht zijn er twee donkere vlekjes op Jupiter te zien. Het zijn de schaduwen van de Jupitermaantjes Europa en Ganymedes, die op van 3h 15 tot 4h32 voor Jupiter langs trekken. di 4 april De maan staat vanavond in het sterrenbeeld Stier, dichtbij de ster Aldebaran. ma 10 april Vanavond staat de maan 7 ten zuiden van Mars. di 11 april Van 2h59 tot 5h09 trekt de schaduw van lo voor Jupiter langs. De overgang van het maantje zelf begint om 4^01. zo 16 april Deze ochtend staan de vier heldere manen van Jupiter allemaal ten oosten van de planeet. di/wo 18/19 april De maan staat vannacht 3 ten noorden van Jupiter. vr/za 21/22 april Rond 22 april kunnen weer regelmatig 'vallende sterren oftewel meteoren worden waargenomen. Deze meteoren lijken uit het sterrenbeeld Lier te komen en worden dan ook Lyriden genoemd. De maan is in Laatste Kwartier, dus zal 's ochtends enigszins storen. Het aantal meteoren per uur zal niet echt groot zijn. do 27 april De smalle maansikkel staat s ochtends 4 ten noorden van de planeet Venus. Het tweetal moet kort voor zonsopkomst boven de o o ste lijke horizon w orden w aargenom en. Rechts van de maan staat de planeet Saturnus, die geleidelijk zichtbaar begint te worden. zo 30 april Deze ochtend staan de vier heldere manen van Jupiter ten oosten van de planeet.

62 Robbert-Jan Westerduin Sterrenstelsels van jong tot oud M et de H ubble S pace T e le sco p e zijn er foto's g e m a a kt van z e e r v e rre ste rre n ste lse ls, w elke pas enke le m iljarden ja re n oud zijn. H oe ve rder een o b je ct van de A a rd e a fsta a t hoe jo n g e r het is, w a n t het licht d o e t er la n g er o ve r om bij ons te kom e n en d u s kijken w e terug in d e tijd. D e H u b b le h e e ft e e n v e rz a m e lin g van fo to 's g e m a a k t van allerlei s te rre n ste lsel o p v e rsch illende afsta nden; De m eest nabije staan op e n kele tientallen m iljoenen lichtjaren afstand, deze zijn bijna 14 m iljard ja a r oud. En de verste s te r re n s te ls e ls s ta a n o p 12 m ilja rd lic h tja a r en h e b b e n e e n leeftijd van 2 m iljard jaar. V erder z ijn er fo to s v a n s te rre n s te ls e l tu s s e n d e ze tw e e a fsta n d e n. D o o r d e fo to 's te ve rg e lijke n kan bekeken w orden hoe sterrenstelse ls v e ra n deren van jo n g to t oud. D e e e rs te ste rre n s te ls e ls o n ts to n d e n al 1 a 2 m ilja rd ja a r na d e O erknal. D it zijn vo o ra l e llip tisch e ste rre n ste lse ls, g e d u re n d e d e m iljarden ja re n b le ve n ze h e t ze lfd e. S o m m ig e w erden groter do o r andere elliptische stelsels op te slokken. M et d e spiraalstelsels is het heel anders gesteld, deze kw am en in d e eerste m iljarden jaren na de O erkn a l nie t vo o r. E r w a re n in d ie tijd w e l b ro k stu kke n va n ste lse ls en dw e rg ste lse ls, d ie de m e e st g e k k e vo rm e n ko n d e n h e b b e n : g rillig e slie rten o f als een kikkervisje. N a 5 m iljard jaar beginnen ze een beetje te lijken o p stelse ls met spira a la rm e n. M a a r ze zijn nog erg o n re g e lm a tig en d e ste rre n zijn n ie t n e tje s ve rd e e ld o ve r h e t s te ls e l. A ls ze 10 m ilja rd ja a r w o rd e n zijn de stelsels bijna helem aal gevo rm d, d e spira a l a rm e n z ijn aan d e u ite in d e n nog w a t lo s van stru ctuur. N a nog een p a a r m iljard ja a r zien de s p ira a ls te ls e ls e ru it zo a ls w e ze ke n n e n ; m et m o o ie a rm e n en s y m m e tris c h van stru ctu u r. E r zijn nu m in d e r sp ira a lste lse ls dan 5 m iljard ja a r gele den. W ant een aantal spiraalstelsels is tijd e n s d e m ilja rd e n ja re n v a n e v o lu tie in b o t sin g g e ko m e n m e t a n d e re s te rre n s te ls e ls en hebben nu hun spiraalarm en verloren,d e astron o m e n zijn e rg blij m et d e z e w a a rn e m in g e n, z e g a a n n u p r o b e r e n o m n o g o u d e re s te rre n s te ls e l te fo to g ra fe re n m et d e H ubble. (B ron: In fo rm a tie b la d 'D e K oepel') Kleine ster D e H u b b le S p a c e T e le s c o p e h e e ft e e n ze e r kleine ster g e fo to g ra fe e rd. D it is d e e e rste keer d a t d e s te r gezien w erd, te rw ijl d e astronom en w iste n d a t hij bestond. D e kleine ste r, G 1623b, d ra a it om e e n g ro te re s te r, G a, sa m e n zijn ze een d u b b e lste r in het sterre n b e e ld H ercu le s. H e t p a a r sta a t o p 25 lic h tja a r afsta n d. D e g ro te s te r is al een h e le lange tijd bekeken en g e fo to g ra fe e rd vanaf d e A a rd e en zo zagen d e a stronom en d a t hij sch o m m e le n d langs de h e m e l b e w o o g. E e n tw e e d e s te r m o e t d it schom m elen veroorzaken en er w erd berekend d a t ze in 4 ja a r om e lka a r heen d ra aien. M aar d e tw eede ster is n iet te zien v a n a f de A arde. Het licht van de hoofdster overstraalt het zw akke sch ijn se l va n de kleine ster. M et de Hubble is het dus w el gelukt om de zw akke ster te fo to g ra fe re n. H et is een rode dw erg die tien m aal m in d e r w e e g t dan d e Zon. D e a f s ta n d tu s s e n b e id e s te rre n b e d ra a g t 300 m iljo e n kilom eter, d a t is tw ee m aal de afstand van Z o n -A a rd e. D e G b is o o k lic h tz w a k, de Z on s tra a lt m aal m e e r licht uit. A ls de dw e rg o p d e ze lfd e a fstand zou sta an als onze Z on, d a n zou hij ie ts fe lle r zijn d a n d e M aan. D oordat rode dw ergen zo lichtzw ak zijn kunnen ze niet v a n a f de A a rd e o n td e k t w o rd e n, m aar d e H ubble kan d a t va n u it de ruim te beter. De ru im te te le scoo p h e e ft e ch te r n iet zo ve e l rode dw ergen ontdekt als verw acht w erd. W aarschijnlijk kom en er n iet zoveel rode d w e rg e n vo o r in het heelal. (B ron: A lgem e en D agblad) Quasar op 600 miljoen Ij. W e e r een o n td e k k k in g van d e H u b b le S pace T e le s c o p e! A lh o e w e l d e m e e ste n q u a s a rs op v e le m ilja rd e n lic h tja re n a fs ta n d sta a n, h e e ft d e H ubble te le sco o p er nu een op een afstand van slechts 600 m iljoen lich tja a r ontd e kt. H ierd o o r kan de q u a s a r w a a rsch ijn lijk b e te r b e ke ken w o rd e n dan quasa rs d ie v e rd e r w e g staan. (B ron: A lg e m e en D agblad)

63 Adressenpagina Landelijk telefoonnummer van de JWG: Giro : t.n.v. Jongerenwerkgroep N.V.W.S. te Utrecht Bank: ABN/AMRO t.n.v. Jongerenwerkgroep N.V.W.S. te Amsterdam * * * B e la n g rijk e ad ressen : S ecretariaat JW G: JWG, Zonnenburg NL Utrecht C o m putergroep: Erwin van Ballegoy. Dirkje Mariastraat 17bis SK Utrecht, D ia-uitleen: M arina van Vugt, W est-sidelinge 198, 3042 CV Rotterdam, - K o n ta ktp e rso o n Jongerenkam p: Jeffrey Bout K o n ta ktp e rso o n O uderenkam p: Bram Slagmolen K o n ta ktp e rso o n P u im ich e lka m p : Marcel Vonk, U niversum : Bram Slagmolen, Rijswijkseweg 382, 2516 HN Den Haag, W aarneem com m lssle: Reinout Kleinhans, Elftkolk 8, 8017 NW Zwolle K ijk e rb o u w g ro e p : Niels Bosch. Bolerostraat 17, 6544RG Nijmegen B e s tu u r Jongere n w e rkg ro e p V ice-voorzitter: Allard Jansen, Signeur Semeynsweg 237, 2524 EK Den Haag S ecretaris: Reinout Kleinhans, Elftkolk 8, 8017 NW Zwolle A fd e lin g s c o ö rd in a to r: Joep Luijten, Balkan 5, 3524 DN Utrecht P enningm eester: Bas Vriesema, Enny Vredelaan 249, 3584 ZH Utrecht, K am pgroep: W outer van Reeven, Pelikaanhof 120a, 2312 EG Leiden, P u b lic ite it: Marloes Mulders, F. Coerslaan 24,3571 AP Utrecht U niversum : Bram Slagmolen, Rijswijkseweg HN Den Haag B e s tu u rs lid : Lucia Bruning, Parkstraat 32, 3581 PL Utrecht JW G -A fdellngen Regio M idden Regio-coördinator: Maarten Kleinhans. Elftkolk 8, 8017 NW Zwolle, A m e rsfo o rt: Martijn van W esterlaak, Breeland 142, 3828 VJ Hoogland A m sterdam : Sharon Herstein, Geerdinkhof 417, 1103 RE Amsterdam G ouda: Richard Westerbeek. Landluststraat KT Gouda, Utrecht: Elisabeth Lodder. Oudegracht 331, 3511 PC Utrecht, R egio O o st + N oord Regio-coördinalor. Maarten Kleinhans, Elftkolk 8, 8017 NW Zwolle, A chte rhoek: Aileen van Norde, Beethovenlaan 55, 6815 BL Arnhem A lm e lo /W ie rden/r ijsse n : Adriaan Vogelzang, Rensumaborg 1, 7608 GV Almelo, F riesland: Sven Gremmé, Tsjibbe Geertswei 21, 8915 HJ Leeuwarden, G roningen: Maarten den Daas, De Veenen 22, 9354 XK Zevenhuizen-Leek, O ost-tw ente: Derk Moor, Klimopstraat 4, 8012 DD Zwolle (in het weekend ) Zw olle: Bouwdewijn Kranendonk, Kadeneterkamp 74, 8014 CB Zwolle, Regio West Regio-coördinator. Maarten Butter, Rossinihof EG Alphen a/d Rijn, Den Haag: Patrick de Roo, van Slingelandtstraat 99, 2582 XK Den Haag R ijnm ond: W ilco Moermen, Irenestraat AE Heinenoord Leiden e.o : Luuk van den Oever. Melissetuin 2, 2317 NE Leiden, Z oeterm eer: Erik van den Eikhoff. Ru Paresingel 10, 2642 CS Pijnacker, Regio Zuid Regio-coördinator: Marieke van den Bosch. Nobelweg 2, 6706 EW Wageningen, Breda: Pepijn Hendriks. Jacob Catslaan GT Etten-Leur, Den B osch: Maarten Bergmans. Rijnring RE Drunen E indhoven: Roy Keeris, De Bleeker 48, 5506 BD Veldhoven T ilb u rg : Ton Spaninks. Generaal de W etstraat 31, 5021 TK Tilburg, W est-b rabant: Thierry Moelker. Kade GA Roosendaal, Z u id -L im b u rg : Emerald Kloosterman, Ringweg LZ Limbricht W erkgroepen van de NVWS en Stichting de Koepel A stro fo to g ra fie : J.S. Sussenbach. Park Arenweg 42, 3731 ET De Bilt K om eten H. van Asperen, A. Pauwstraat KP Velp Leidse S terrenw acht: J.J. Romijn. A. van Leeuwenhoekstraat 6, 3362 VN Sliedrecht Maan en Planeten: Peter Louwman, Houtlaan 2, 2243 CB Wassenaar, M eteoren: Annem ieke Zwaans, Rankhoere 15, 3992 XA Houten, S terbedekkingen: H.G.J. Rutten, Boerenweg 32, 5944 EK Arcen, S terrenkunde en com puter.' Jos Loonen. Hazelaarlaan XN Berkel-Enschot V eranderlijke sterren: G. Comello. p/a Kapteyn Lab.. Postbus 800, 9700 AV Groningen, / W eer-am ateurs: L.J.M. de Graat, Pqstbus 150, 5270 AD Sint Michielsgestel, Zon: Benno Houweling. Veenenburg W Z Gouda Adviesgroep instrum enitnhim». II.Runen. Boerenweg EK Arccn,

64 In d e a fg e lo p e n ja re n zijn d e JW G -a ktivite ite n a ltijd goed o ntvangen. W e llich t d a t jij en je hobby e r w a t aan hebben gehad. D a t is d e bedoeling van o nze vere n igin g e n dat is goed! O o k dit ja a r heeft d e JW G w e e r een heleboel leuke en in te re ssa n te o n d e rw e rp e n v o o r jo u in petto. D at is n a tu u rlijk nog b e te r e n zo rg e r d a a ro m v o o r d a t je e r d it ja a r ó ók w e e r bij bent. U it o n ze le d e na d m in istra tie b lijkt d a t het ledental van d e JW G a fn e e m t. En... d a t is nie t best. O n d a n ks d e g e w e ld ig e in ze t van v e le J W G - m e d e w e rke rs w o rd t onze JW G ste e d s kleiner. W il o n ze vere n ig in g g e zo n d b lijve n dan m oet d a t vera nderen. O n d e r het m o tto :" J W G 1000+" starten w ij daarom in U niversum een a ktie om w e e r o p h e t oude peil van m e e r dan 1000 le den te kom en. H IE R B IJ B E N J E U IT G E N O D IG D O M O O K N IE U W E J W G -L E D E N O P T E G E V E N. O m d e ze uitnodigin g nog a a n tre kke lijke r te m aken m ag het n ie u w e JW G -lid en d e JW G -e r die het nie u w e lid opgeeft een aard ig kadootje te g e m o e t zien. * E lke J W G -e r d ie e en n ieu w lid o p g e e ft o n tv a n g t e en g e s c h e n k u it d e J W G -s h o p * O n d e r d e J W G -e rs d ie - v ó ó r 30 ju n i a.s. - m e e r d an 5 n ieu w e leden o p g e ven w o rd t een g ra tis J W G -zo m e rk a m p, n aar k eu ze, v erlo o t. * E lk 5 0 s te n ie u w J W G -lid k rijg t h e t lid m a a ts c h a p e en ja a r g ra tis (#) Vul onderstaande bon in en stuur deze op naar het S ecretariaat JW G, Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht. A is je deze U niversum niet w ilt beschadigen kun je de tekst overschrijven of kopiëren. * Ja, m aak m i j, to t w e d e ro p ze g g in g, lid v a n d e JW G. JW G -lid m a a ts c h a p s p rijs : Ik o n tv a n g d an te v e n s 6 x p e r ja a r het c lu b b lad U n iversu m. - f 1.30,00 t/m 18 ja a r Ik w a c h t m et b etalen to td a t ik e en a c c e p tg iro k a a rt heb o n tvangen. - fl. 3 5,0 0 o u d e r d an 18 ja a r N a a m n ie u w J W G -lid :... G eb. D a tu m :... A d re s : P o stko d e /W o o n p la a ts:... D a tu m /H a n d te ke n in g o u d e r/v e rz o rg e r:... N a a m van J W G -e r d ie h e t lid o p g e e ft:... A d re s :... P o stko d e /W o o n p la a ts:... # D eze a a n b ie d in g v o o r nie u w e J W G -e rs is alleen g e ld ig indien je het a fg e lo p e n ja a r g é é n JW G -lid zijn gew eest.

65 JONGERENWERKGROEP JAARGANG 29 VOOR STERRENKUNDE m ei/juni mei Landelijke Bijeenkomst in Utrecht Deep-sky objecten voor doorzetters JWG aktie

66 Inhoud Universum Landelijke Bijeenkom st op 27 mei a.s. in Utrecht 4 Hem else w egenkaarten S te rre n ka a rte n e n a tlasse n - vro e g e r en nu 8 Kometen Een ve rh a a l o ve r lange re ize n hier ve r va n daan. 12 Jonge Kijkers M et d e z o m e r in a a n to ch t een ve rh a a l o v e r zonnecellen. 14 Vereningingsnieuw s + afdelingsagenda 15 Notulen Algemene Ledenvergadering Vragenrubriek 22 Gallerie WaCo E xposé van ingezon d e n w a a rn e m in g e n d o o r JW G -ers. 23 Dit is te koop bij je club J W G -a a n b ie d in g e n. d ie je zo n d e r p o rto ko ste n, op d e Landelijke B ije e n ko m st in U tre ch t ku n t kopen. 24 Met de kijker op jacht D eep-sky obje cten v o o r d o o rze tters. 28 Astronom ische Kalender 30 Cluster 31 Adressenpagina 32 JWG aktie Een le d e n w e rf aktie m et a ltijd prijs en kans o p een g ra tis JW G - o u d e re n /o f - jo n g e re n k a m p tijd ens d e zom e rvaka ntie. Redaktiefje d o o r Bram S lagm olen, h o o fd re d a cte u r D ag le ze rs e n le ze re sse n, vo o r ju llie ligt w e e r een nieuw e U niversum. D eze m aand, om p recies te zijn op 2 7 m ei a.s. is er in U tre ch t w e e r o n s ja a r lijks "fe e stje " d e L a n d e lijke B ijeenkom st. O p d e ze L andelijke B ije e n ko m st v in d t te ve n s d e A lg e m e ne L e d e nverg adering (k o rtw e g A L V g e n o e m d ) p la a ts. D a a ro m z ijn d e m id d e ls te p a g in a 's w e e r g e vu ld m et d e N o tu le n van d e A L V van vorig jaar. V ragen o v e r of kom m entaar o p d e z e N o tu le n k u n je tijd e n s d e z e A L V a ltijd k w ijt. B e k ijk ze e e n s en sch ro o m n ie t om o p d e A L V e en o p m e rkin g te m aken o ve r JW G -za ke n die b e te r kunnen (of a n ders). O ver d e Landelijke B ije e n ko m st kom je o p pagina 3 alles aan d e w e e t. H et zal w e l als va n o u d s een fa n ta s tis c h e d a g w o rd e n! In m ei le g g en alle vo g e ls e en ei e n in ju n i zal het na flin k w a t stu d e re n ook w el g o e d gaan. D e m e nsen die d it ja a r e xa m e n doen. w e n s ik in ie d e r g eval "veel succes" D aarn a kom e n d e zom e rka m p e n en als je m et e en van deze ka m p en m eew ilt m o e t je je m a a r snel opgeven. T e n slo tte w e n s ik ju llie veel le e sple zier e n to t zie n s o p d e L andelijke B ije e n ko m st in U trecht. Universum is een uitgave van de JongerenWerkGroep (JWG) van de Nederlanse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde (NVWS). De JWG organiseert aktiviteiten op het gebied van sterrenkunde voor jongeren van 8 tot 21 jaar. JWG-leden ontvangen Universum in de maanden januari, maart, mei, juli. september en november. Redaktie: Bram Slagmolen, hoofdredakteur Jeffrey Bout Jimmy Reek Melanie Rietbroek Redaktie-adres: Bram Slagmolen Rijswijkseweg HN Den Haag. Tel.: De kopij voor het volgende nummer moet uiterlijk 5 mei '95 in het bezit van de redaktie zijn. Layout: JWG & Friends, Hengelo Druk: Ponsen & Looijen, Wageningen JWG-Lidmaatschap: t/m 20 jaar fl. 30,00 ouder dan 20 jaar fl. 35,00 Secretariaat JWG: Zonnenburg NL Utrecht JWG in Viditel computer: De Muurkrant tel Pagina 750. Advertenties: Marloes Mulders F. Coerslaan AP Utrecht Tel.: ISSN Bij de voorplaat: De Aarde gezien vanaf de Maan. Welke stand van de Aarde behoort. gezien vanaf de Maan, bij deze foto?

67 L a n d e l i j k B i j e e n k o m s t!!! 27 mei a.s. in Utrecht In d e v o rig e U n iv e rs u m h eb je e r al iets o v e r ku n nen lezen : op zate rd a g 2 7 m ei a.s. w o rd t in U trech t de L andelijk e B ije e n k o m s t g e h o u d e n. O p d eze bijeenkom s t kun je J W G -le d e n uit het hele land o n tm o e te n, n aar b o e ie n d e p raatjes o v e r s te rre n k u n d e lu is te re n e n d e k ra a m p je s v a n a lle r le i J W G - en N V W S - w erk g ro e p e n b ezo eken. Z o als elk ja a r begint o o k deze Landelijke B ijeenkom st om uur m et d e A lg e m e n e Ledenve rg a d e rin g. H ier kun je m e e b e slisse n o ve r w a t er a lle m a al in het kom ende ja a r m oet g e b e u re n e n w ie e r in het h o o fd b e stu u r z u lle n z itten. V e rd e ro p in d e z e U n iv e rs u m kun je m e e r o v e r de A lg e m e ne Ledenve rg a d e rin g lezen. V ervolgens begint om het m id d a g p ro g ra m m a. In het ka d e r op d e ze bla d zijd e kun je lezen w elke sp re ke rs w e d it ja a r hebben u itg e n o d ig d, en w a a ro ve r zij een praatje k o m e n h o u d e n. O o k in d e p a u z e s z ijn er a lle rle i le uke d in g en te d o e n : d e v e rk o o p s ta n d van d e J W G is n a tu u r lijk a a n w e z ig, m a a r o o k z ijn e r a lle rle i k ra a m p je s van w e rkg ro e p e n zo a ls de com p u te r-e n k ijk e rb o u w g ro e p, de w a a rn e e m co m m issie en d ive rse N V W S -w e rkg ro e p e n. En a ls je h o n g e r o f d o rs t k rijg t, k u n je b ij h e t J W G -c a fé te re ch t om b ro o d je s o f iets te d rin ken te kopen. K o m d u s o p 2 7 m e i a lle m a a l n a a r d e L a n d e lijk e B ijeenko m st! D e to e g a n g sp rijs is fl. 3,50, en ie d e re e n is h a rte lijk w e lk o m, d u s n e e m o o k je b ro e r, zu s, v rie n d, vrie n d in o f o u d e rs m ee! V raag aan d e ko n ta ktp e rso o n van je a fd e ling of je m et de h e le a fd e lin g n a a r U tre cht ku n t g a a n. D a t is nie t a lle e n g e m a k k e lijk e r e n ve e l g e ze llig e r, m aar o ok nog g o e d koper. D e L andelijke B ije e n k o m s t-c o m m is s ie : M irjam, D avid, R e in o u t, P eije, M a rlo e s en M arcel. Hoe kom je op de Landelijke Bijeenkomst? De Landelijke b ije e n ko m st w ordt net als het afgelopen ja a r g e houden in T ra n sito riu m I o p de U ithof in U trecht. O penbaar vervoer A ls je m e t het o p e n b a a r ve rvo e r kom t kun je va n a f station U tre ch t C S sta d sbus 11 of 12 nem en. Let op: de (m eestal b la u w -w itte ) s ta d s b u s s e n v e rtre k k e n v a n a f e e n a n d e r p u n t d a n d e (g e le ) s tre e k b u s s e n! S ta p u it b ij d e h a lte 'B e s tu u rs g e b o u w ' (vra a g d e c h a u ffe u r of hij d e z e halte o m ro e p t). A an de o ve rka n t van de w e g, zo'n 100 m eter terug, zie je een g e b o u w m et de naam 'O n d e rw ijs M edia In s titu u t' (O M I). A ls je h ie r o n d e rd o o r lo o p t, z ie je T ra n sito riu m I vo o r je liggen. Eigen vervoer A ls je m et d e a u to n a a r U trecht ko m t (o ve r d e A 2 8 vanuit A m e rs fo o rt o f d e A 2 7 v a n u it D en H aag o f D en B osch), m o e t je d e a fs la g 'A c a d e m is c h Z ie k e n h u is /D e U ith o f' nem en. D e borden op d e U ithof w ijze n je dan v e rd e r de w eg n a a r T ra n sito riu m I. Programma van de Landelijke Bijeenkomst De Algem ene Ledenvergadering Pauze Prof. Dr. van d er Klis vertelt over Zw arte G aten Feestelijk afscheid van de 3 vertrekkende HB-ers, Alfard, Joep en Lucia Pauze Hoe uniek is de w ereld door Maarten Kleinhans Dia's over La Silla door Hinrik Spoon Grote Pauze Met de JW G op jacht naar nieuwe leden Prof. Dr. W. de G raaf over: De G eschiedenis van de ruim tevaart en de betekenis daarvoor in de sterrenkunde Einde van de Landelijke Bijeenkom st

68 Hemelse wegenkaarten Sterrenkaarten en atlassen - vroeger en nu. Wil Tirion Als je o p v a k a n tie g a a t n a a r e e n s tr e e k d ie je n o g n ie t e e r d e r h e b t b e z o c h t, is é é n v a n d e d in g e n d ie je b e s lis t n ie t m a g v e rg e te n, een g o e d e k a a rt v a n d e s tre e k. En h e t is n a t u u r lijk d u id e lijk d a t je e e n a n d e r s o o rt k a a rt n o d ig h e b t v o o r w a n d e lro u te s, d a n v o o r h e t u itz e t te n v a n e e n u its ta p je p e r a u to. En z o is h e t o o k a a n d e s te rre n h e m e l. Ie d e re e n w e e t h o e m o e ilijk h e t is d e w e g te v in d e n tu s s e n a l d ie lic h te n d e p u n tje s. En h o e h e ld e r d e r d e n a c h te lijk e h e m e l is, h o e m o e ilijk e r h e t w o rd t o m e r d e w e g te v in d e n. Geschiedenis O p m odern e ste rre n ka a rte n en a tla s s e n k o m e n w e n a m e n te g e n v a n ste rre n en ste rre n b e e ld e n die d u id e lijk n ie t u it o n z e tw in tig s te e e u w kom en. D e o o rsp ro n g van d e m e e s ten d a a rvan lig t in het ve rre verleden, enkele duizenden jaren vó ó r Christus. In die tijd heeft m en o n g e tw ijfe ld m et nog m e e r o n tza g n aar d e s te rre n h e m e l g e k e k e n d a n te g e n w o o r d ig o m d a t m en n iet w e rd g e h in d e rd d o o r v e rvuilin g o f d o o r d e g ro te h o e v e e l heid ve rlic h tin g, die o ns te g e n w o o r dig o p d e m e e ste p la a tse n o m rin g t. D ie vro e g e vo lken lieten hun fa n ta sie d e v rije lo o p e n in d e w irw a r v a n ste rre n za g e n zij fig u re n van honden, ja g e rs, le e u w e n, b e re n, g ó d e n en godinn e n. V eel van d e nam en d ie w ij o p o n z e m o d e r n e k a a r te n n o g ste e d s te genko m e n zijn afkom stig uit d e G rie k s e M y th o lo g ie, o fte w e l de d o o r m e n s e n b e d a c h te v e rh a le n o v e r hun g ó d e n, g o d in n e n, en h a lfgoden. W e denken dan aan bekende n a m e n z o a ls P e rs e u s, C e p h e u s, C assiopeia. A ndro m e d a en H ercules, om er m a a r e n ke le te noem en D e tw a a lf ste rre n b e e ld e n van de d ie re n rie m, o fte w e l d e s te rre n b e e ld e n d ie d e z o n tijd e n s h a a r ja a r lijk s e b a a n la n g s d e s te rre n h e m e l a a n d o e t, b e h o re n w a a rs c h ijn lijk to t de o u d s te. In d e ru ïn e s v a n d e o u d e s ta d B a b ylo n zijn g re n s s te n e n a a n g e tro ffe n w a a r enkele van deze b e e l den o p w o rd e n verm e ld. B ove n d ie n h e b b e n z e h e e l la n g e e n h e e l b e langrijke rol g esp eeld in d e a s tro nom ie. In d e oudheid w e rd a s tro n o m ie (d e " e c h te " s te rre n k u n d e ) en a s tr o lo g ie a ls é é n e n d e z e lfd e " w e te n s c h a p " b e s c h o u w d. M a a r a s tr o lo g ie is h e t v o o rs p e lle n v a n g e b e u r te n is s e n o p b a s is v a n d e sta n d van de sterren, of e ig e n lijk de sta nd van d e zon en d e planeten, die z ic h v o o rn a m e lijk d o o r d ie tw a a lf sterrenbeelden bew egen. T e g e n w o o rd ig z ijn e r b ijn a g e e n a s tr o n o m e n d ie z ic h te v e n s m e t "a stro lo g ie " b e zig houden. A stro lo g ie w o r d t n ie t a ls e e n w e te n s c h a p b e zien, m a a r h o o rt e ig e n lijk th u is in d e w e re ld v a n het p a ra -n o rm a le en het occulte. W a n n e e r je o u d e h e m e lk a a r te n b e k ijk t is het d u id e lijk d a t in d ie tijd v e e l b e la n g w e rd g e h e c h t a a n de fig u re n die m en in d e sterren m e e n d e te zien. en n ie t e ch t aan d e sterren zelf. O p som m ige oude kaarten zijn d e ste rre n zelfs h e le m a a l a fw e zig e n h e t e n ig e d a t d a a ro p dan te z ie n is z ijn m e n s e n e n d ie re n d ie Fig. 1 De Voerman, zoals getekend in de atlas van Johannes Hevelius (1867).. e lk a a r v e r d r in g e n o m d e b e s te p la a ts. D a t is e ig e n lijk to t ve r in de vo rig e e e uw zo gebleve n. Inventarisatie R ond het ja a r 150 na C hr. heeft de G rie k C la u d iu s P to le m e u s v o o r het e e rst een in ve n ta ris o p g e m a a kt van d e to e n a lg e m e e n b e ke n d e ste rre n beelden. H ij m a a kte een lijst van 48 s te rre n b e e ld e n d ie h ij s a m e n m et een ca ta lo g u s van ruim 1000 sterren p u b lic e e rd e in een in v lo e d rijk boek, d e A lm agest. In d e cata lo g u s w aren d e p o sitie s van d e ruim d u ize nd ste r ren vrij nauw keurig b e sch re ve n. N iet a lle e n d e c o ö rd in a te n e rv a n, m a a r o o k w a a r zij zich in een beeld b e vo n den. In d e o p so m m in g van d e s te r re n van d e G ro te B e e r v in d je dan b ijvoorb e e ld p o sitie b e p a lin g e n zoals de s te r in d e lin ke rp o o t of de s te r in d e p u n t van de sn u it. H et is d us d u i d e lijk d a t s te r r e n k u n d ig e n in d ie

69 d a g e n g o e d o p d e h o o g te m oeste n z ijn v a n d e a n a to m ie v a n a l d ie hem else schepselen. T o t na d e m id d e le e u w e n zijn d ie 48 ste rre n b e e ld e n van P to le m e u s bijna a lg e m e e n b e z ie n a ls d e "o ffic ië le " ste rre n b e e ld e n. M a a r d a a rn a v e ra n derde d e situ a tie. In d e perio de tu s sen 1600 en 1800 w e rd e n heel w at n ie u w e s te rre n b e e ld e n g e m a a k t. In o p d r a c h t v a n e e n A m s te r d a m s e g e le e rd e P e te r P la n c iu s w e rd e n er tijdens d e e e rste e x p e d itie s naar het to e n m a lig e O o s t In d ië (in en 1598), w a a rn e m in g e n aan d e zu id e lijk e h e m e l g e d a a n, d o o r P ie te r D irk s z o o n K e ijz e r e n F re d e rik de H outm an. O p basis van die w a a rn e m in g e n w e r d e n n ie u w e b e e ld e n gevo rm d aan de to e n nog b e tre kke lijk "m a a g d e lijk e " z u id e lijk e s te rre n h e m e l. E e n d e e l v a n d e z u id e lijk e hem el, (rondom d e zu id e lijke h e m e l p o o l), is im m e r s v a n u it h e t M id d e lla n d s e z e e g e b ie d en M e s o p o ta m ië. w a a r d e k la s s ie k e b e e ld e n w e rd e n g e v o rm d, o n z ic h t b a a r. W e e r la te r, in 1754, w e rd de z u id e lijk e h e m e l d o o r d e F ra n s e astro n o o m N icolas L ouis d e Lacaille v e r d e r v e r r ijk t m e t e e n a a n ta l "m o d e rn e " ste rre n b e e ld e n, zo a ls het S lin g e ru u rw e rk, d e M ic ro s c o o p, de T e le sco o p e n d e O ctant. S o m m igen vo n d e n d a t het tijd w erd om d e h e le h e id en se in ve n ta ris van d e s te rre n h e m e l n u m a a r e e n s te g a a n verva n g e n d o o r fig u re n die aan d e b ijbel en aan d e christe lijke tra d i tie s w a re n o n tle e n d. D it re su lte e rde in 1627 b ijvo o rb e e ld in e en prachtige a tla s v a n d e D u itse re c h ts g e le e rd e J u liu s S c h ille r, g e tite ld C o e lu m S te lla t u m C h r is tia n u m (D e C h riste lijke S te rre n h e m e l). D e tw aalf s te rre n b e e ld e n v a n d e d ie re n rie m w e r d e n d e tw a a lf a p o s te le n. D e N o orderkroon ve ra n d e rd e (natuurlijk) in d e D oorn e n kro o n van C hristus en h e t S c h ip A rg o a a n d e z u id e lijk e h e m e l w erd (het kon n ie t m issen) de A rk van N oach. veel va ke r om in e en goed b laadje te kom en bij d e to e n m a lig e ko nin gen of k e iz e rs. E en F ra n s e h o fb e a m b te, A u g u s tin R o y e r h e e ft b ijv o o rb e e ld e e n s te rre n b e e ld je b e d a c h t o p de p la a ts w a a r w e o p m o d e rn e kaarten d e H a gedis vinden (tussen d e Z w a an en A n d ro m e d a ). H et h e ette de S ce p te r e n d e H and d e r G e re c h tig h e id. H e t w a s o p g e d ra g e n a a n K e iz e r L o d e w ijk d e V e e rtie n d e. H e t is d u i d e lijk d a t d e rg e lijke b edenkse ls geen lang leven besch o re n w as. M isschien heb je ze lf w el eens oude h e m e lk a a rte n g e z ie n e n v ie l h e t je dan op dat d e hem el als het w a re in "s p ie g e lb e e ld " w a s g e te k e n d. V eel o u d e kaarte n h e b b e n d ie e ig e n a a r d ig h eid. D ie g e w o o n te vo n d zijn o o r sp ro n g bij het g e b ru ik van h e m e lg lo b e s. A n d e rs d a n d e a a rd e, is d e h e m e l e e n s c h ijn b a re sfe e r, of bol, w a a r w ij o ns als w a a rn e m e r m iddenin b e v in d e n. W ij z ie n d u s a ls h e t w a re d e b in n e n k a n t v a n d ie b o l. M aar als je een glo be m aakt van de ste rre n h e m e l kijk je tegen de b u ite n kant v a n d ie bol a a n. M en te ke n d e d e s te rre n e n s te rre n b e e ld e n d u s z o a ls je ze zou z ie n w a n n e e r je je aan d e b u ite n ka n! van d ie d e n kb e e l d ig e hem elbol zou b e vin d e n ; in spie g e lb e e ld d u s. M a a r d a t h a d n o g a n d e re g e vo lg e n. V eel ste rre n w e r den nog s te e d s a a n g e d u id m et de b e s c h rijv in g e n v a n P to le m e u s. En a ls je m e n sen o f d ie re n in s p ie g e l b e e ld w e e rg e e ft, v e ra n d e rt lin k s in rechts. O m te vo o rko m e n dat d e lin k e rk n ie van A n d ro m e d a nu in h aar re ch te rkn ie zou vera n d e re n, w erden d e fig u re n aan d e hem el o ok o m g e d r a a id. A ls je v a n a f d e a a rd e d e fra a ie vo o rzijd e van A n d ro m e d a kon b e w o n d e re n, m o e s t je je o p z o 'n h e m e lg lo b e te v r e d e n s te lle n m e t h aar rug. Z o n d e r d a t d a a r e ch t een reden voor w a s w e rd d e g e w o o n te om d e s te r re n h e m el in sp ie g elb e e ld te tekenen o ok to e g e p a st w a n n e e r m en kaarten m a a k te v a n d e h e m e l o f van delen e rv a n. In d e s te r r e n a tla s v a n d e P o ols-d uitse Jo h a n n e s H evelius, die in 1687 w e rd g e p u b lice e rd, zijn heel w a t v a n d ie ru g g e lin g s e fig u re n te zien. Een vo o rb e e ld d a a rva n zien w e in F ig uur 1, het ste rre n b e e ld A uriga, o fte w e l d e V o e rm a n. M a a r o m d a t d e ze V o e rm a n a l v e le e e u w e n een d rie ta l g e itje s aan zijn b orst koesterde, m o e ste n die nu n a a r zijn rug ve r h u iz e n, o m te v o o rk o m e n d a t ze o n z ic h tb a a r z o u d e n w o rd e n. En d a a rd o o r k w a m d e g o e d e m a n in e en w e l h é é l o n g e m a k k e lijk e h o u d in g te zitten! In w e rd e r d o o r d e D u its e a s tr o n o o m J o h a n n e s B o d e e e n p ra ch tig e s te rre n a tla s g e p u b lice e rd, d e U ra n o g ra p h ia w a a rin v o o r h e t M a a r u ite in de lijk w o n n e n de k la ssie ke b e e lden het toch. M a a r het bleef ro m m e le n aan d e hem el. E lke uranog ra a f (o f s te rre n k a a rte n m a k e r) v e r z o n w el w e e r nie u w e b e e lden, som s om een lege ru im te te v u lle n, m a a r

70 e e rs t o o k ste rre n w a re n g e te ke n d die niet m et h e t b lo te oog te zie n w aren. En v a n w e g e d e g ro te h o e v e e lh e id ste rre n o n tsto n d ook de behoefte om te ku n n e n b epale n to t w e lk s te rre n beeld een ste r nu e ig e n lijk behoorde. O m die reden w e rd e n, v o o r het eerst op d e atlas van B ode, ste rre n b e e ld - g re n z e n g e te k e n d. F ig u u r 2 to o n t een kaart uit d e z e atlas, e n d e dunne s tip p e llijn tje s d ie tu s s e n d e fig u re n door kro n ke le n zijn d e ste rre n b e e ld - g re n z e n. A n d e re k a a r te n m a k e r s b e g o n n e n zijn v o o rb e e ld te vo lg e n, m a a r ie d e r te kende de g re nzen naar eigen idee, en va a k b e tre kkelijk w ille k e u rig. D u s e ig e n lijk w e rd e r n og niets m ee bereikt. P as in 1930 h e e ft d e In te rn a tio n a le A s tro n o m is c h e U n ie (IA U ) o ffic ie e l o rd e g e s c h a p e n in d e w irw a r v a n ste rre n b e e ld e n. E r w e rd een voorstel v a n e e n B e lg is c h e a s tr o n o o m, E u g è n e D e lp o r te a a n g e n o m e n, w aarin d e hem el in 88 o fficië le s te r renbeelden w e rd verd e e ld, e n w aarin ook d e g re n z e n tu s s e n d ie s te rre n b e e ld e n w e rd v a s tg e le g d o p b a s is van g re n slijn e n d ie e ve n w ijd ig aan lijnen van re chte klim m in g en d e clin a tie w a re n g e tro k k e n. (R e c h te k lim m in g e n d e c lin a tie k o m e n e ig e n lijk o v e re e n m e t w a t m e n o p a a rd e d e g e o g r a f is c h e le n g te e n b r e e d te noem t.) M oderne sterrenatlassen T egen h e t einde van d e negentie n d e en het begin van d e tw in tig ste eeuw k re g e n s te rre n k a a rte n e e n d u id e lijk a n d e re a a n b lik. D e o u d e k la s s ie k e fig u re n m a a k te n la n g z a a m p la a ts v o o r e e n " e c h te " s te r r e n k a a r te n, w a a ro p o o k s te e d s v a ke r in te re ssante o b je c te n w e rd e n in g e te k e n d die d o o r te le s c o p e n z ic h tb a a r w a re n, zo a ls ste rre n h o p e n en nevels. E en van d e m e e st b e ke n d e m oderne s te rre n a tla sse n is zo n d e r enige tw ijfel N orton's S ta r A tla s and R efere nce H a n d b o o k, d ie v o o r h e t e e rs t v e r scheen in 1910 e n sin d sd ie n in vele n ie u w e e d itie s. O p d e ze stie n k a a r te n sta a n a lle ste rre n a fg e b e e ld die o n d e r g u n stig e o m sta n d ig h e d e n met h e t blote oog ku n n e n w o rd e n w a a r g e n o m e n e n e e n r e d e lijk a a n ta l a n d e re in te re s s a n te o b je c te n. (Z ie F ig u u r 3 ). In v e rs c h e e n een v o lle d ig h e rz ie n (en o p n ie u w g e te - Fig. 3 Het sterrenbeeld Orion, op kaart 5/6 van Norton's Star Atlas k e n d e ) 1 8 e e d itie o n d e r d e tite l N o rto n 's , o n d e r d e re d a ctie v a n lan R id p a th (A rth u r N o rto n, de g e e ste lijke v a d e r van d e a tla s, over- ' f t».c < - t t S. W ï. n. i : * * u \. \ t. ; 1 \ \ M U» / M v 1 * ƒ * / \ ƒ +1 - *. * - j *. \ * m.. JI* V, ««# * le e d in ).H e t b o e k b e s ta a t uit heel w a t m e e r dan a lle e n m aar s te r renkaarten. H et g rootste d e e l van de 180 p a g ina's w ordt in g e nom e n d o o r een g ro te h o e ve e lh e id n u ttig e in fo r m atie o ve r het zo n n e ste lse l, d e s te r ren, h e t fo to g ra fe re n v a n d e h e m e l e n o v e r h e t g e b ru ik v a n k ijk e rs en te le s c o p e n. E r is h e la a s n o o it een N e d erlandse e d itie van verschenen. Een andere a tla s d ie g ro te p o p u la rite it v e rk re e g o n d e r d e m e e r g e v o r derde a m a te u rs is d e S kaln a te Pleso A tla s C o e li d o o r d e T s je c h D r. A n to n in B e c v a r, d ie in e e n A m e r ik a a n s e e d itie d e n a a m S k a ln a te P le s o A tla s O f T h e H eavens ontving. D e e e rste e d itie (in z w a r t/w it) v e r s c h e e n in en b e v a tte s te rre n to t m a g n itu d e 7,75, e n een g ro te h o e v e e lh e id o b je cte n. In 1958 o p g e vo lg d d o o r een pra ch tig e k le u re n -e d itie. w a a rb ij d e naam S ka ln a te P leso uit d e titel ve rdw een. S ka ln a te P leso w a s d e naam van de T s je c h is c h e s te r r e n w a c h t w a a r A n to n in B ecvar, ve le ja re n d ire cte u r w a s. A n d e rs d a n d e N o rto n a tla s b e v a tte d e S k a ln a te P le s o a tla s a lle e n m a a r kaarten. N a a s t g e te k e n d e a tla s s e n z ijn e r n a tu u rlijk o o k fo to g ra fis c h e atlassen ê'. x.. 1 * ' t 1»» / i/ -. ' * * '... 4 k C A N IS M A IO».. /.. V.. '»'*... i & - ' f. *.. i - s... l p *. r>. * \ *.«**.... * V *. ; ** Fig. 4 Het sterrenbeeld Canis M ajor (Grote Hond) zoals getekend op kaart 19 van Sky Atlas 2000 (Field Edition).

71 g e p ro d u c e e rd. En w a n n e e r w e de p e p e rd u re, p ro fe s s io n e le a tla s s e n ( Z o a ls d e N a tio n a l G e o g r a p h ic P a lo m a r S k y S u rv e y ) e v e n b u ite n b e sch o u w in g la te n, is e r één naam die er op dat g e b ie d uitspringt: H ans V e h re n b e rg, e e n D u its e a m a te u r- s te rre n k u n d ig e d ie h e la a s e n k e le ja re n g e le d e n is o v e rle d e n. H ij p ro d u c e e rd e e e n a a n ta l fo to g ra fis c h e a tla s s e n, d ie v o o r d e a m a te u r te beta le n zijn. D e F a lk a u e r A tla s, die sterren to o n t to t o n g e ve e r m agnitude 13 e n d e A tla s S te lla ru m, o p een g ro te re schaal, m e t ste rre n tot o n g e v e e r m a g n itu d e 14. H o e w e l fo to g ra fis c h e a tla s s e n het v o o rd e e l h e b b e n d a t ze "fo u tlo o s " z ijn, h e b b e n ze o o k w e l e e n p a a r n a d e le n. E r s ta a n g e e n n a m e n of a n d e re a a n d u id in g e n o p, z o d a t je to ch w e e r een a n d e re a tla s, o f een ca ta lo g u s nodig h e b t om o b je cte n te id e ntificeren. D aarnaast heb je altijd het proble em van o ve rb e lich tin g van ze e r heldere objecten o f bijvo orb e eld heldere nevels, w a a rd o o r een aantal z w a k k e re s te rre n in d ie o m g e v in g ve rlo re n gaan. Een la atste nadeel is d a t d e ( z w a rt/w it) fo to 's w a a rv a n d e ze a tla sse n m e e sta l zijn g e re p ro d u c e e rd, d e h e ld e rh e id van ste rre n anders re gistre ert dan het m enselijk oog. R ode sterren lijken o p zo'n foto va a k één tot tw ee m a g nitu d en z w a k ker en m et nam e in d ru kke gebieden, zo als in de "m e lkw e g " kan het d a aro m to c h w e l e e n s m o e ilijk z ijn een b e p a a ld g e b ie d je in je te le s c o o p te herkennen. Eigen werk Z e lf b e n ik a a n h e t e in d e v a n de ja re n z e v e n tig m ijn u ra n o g ra fis c h e w e rk b e g o n n e n, h o e w e l n a tu u rlijk s te rre n e n v o o ra l s te rre n k a a rte n al van kin d sb e e n af m ijn b e langste llin g h a dden. N a e en e e rste su cce s m et e e n a tla s to t m a g n itu d e 6,5 (B A A S ta r C h a rts ) b e n ik b e g o n n e n aan een atlas vo o r het ja a r w aarbij ik w e rd g e ïn s p ire e rd d o o r het w e rk v a n A n to n in B e c v a r. H e t w e rd de e e rs te a tla s v o o r d it n ie u w e e p o ch en h e t had e e n a a n ta l o n v o o rz ie n e g e v o lg e n. D e a tla s, m e t s te rre n to t m a g n itu d e 8,0 w e rd in in A m e rik a g e p u b lic e e rd a ls o p v o lg e r v a n d e A tla s o f th e H e a v e n s, e n kreeg als titel S ky A tlas Een d e e l v a n é é n v a n d e k a a rte n is te zien in fig u u r 4. Het gevolg w as dat ik binnen korte tijd een n a a m b e ke n d h e id kreeg, n iet a lle e n bij d e sterren- ku n d e -a m a te u rs, m a a r o o k bij d e u itg e v e rs o p het g e b ied van de a s tro n o m ie. D e e e r s te tw e e a tla s s e n w a re n e ig e n lijk u it h o b b ie g e b o re n, m a a r nu v e ra n d e rd e d e s itu a tie. Al heel snel kw am en e r o p d ra ch te n b in n e n, d ie ik o n m o g e lijk a lle m a a l in m ijn v rije tijd zou kunnen uitvoeren. In 1983 n a m in o n ts la g, n a d a t w as g e b le k e n d a t S k y A tla s een b e s ts e lle r a a n het w o rd e n w a s, die m e e e n v a s te fin a n c ië le b a s is zou v e rs c h a ffe n v a n w e g e d e ro y a ltie s. S in d s d ie n h e b ik k a a rte n g e le v e rd vo o r tie ntallen boeke n o p het gebied van d e ste rre n ku n d e en heb ik m e e g e w e rk t aan d e p ro d u k tie v a n v e r s c h ille n d e a tla s s e n, w a a ro n d e r de tw e e d e lig e U r a n o m e tr ia w a a rin s te rre n s ta a n g e te k e n d to t m a g n itu d e 9,5 (e e n to t a a l v a n ) en zo'n "d e e p sky" objecten. Besluit G e en re is zo n d e r w e g e n ka a rt! G een v e rk e n n in g v a n d e h e m e l z o n d e r goede atla s! M a a r zo a ls ik in d e inleiding al zei, d e so o rt van kaart die je a a n s c h a ft is a fh a n k e lijk v a n w a t je van plan bent. W a n n e e r je v o o r het e e rs t d e ste rre n h e m e l g a a t v e rk e n n e n, b e g in d a n n ie t m e t een u itg e bre id e ste rre n a tla s, m a a r g e b ru ik b ijv o o rb e e ld e e n d ra a ib a re s te r r e n kaart, of planisfeer. D aar zijn e r heel w a t van in d e handel. Een p la n isfeer h e e ft e en d ra a ib a a r b o v e n b la d dat in g e s te ld kan w o rd e n o p d a tu m en tijd. H et open d e e l in het bovenblad to o n t d a n d e s te rre n h e m e l v o o r de in g e s te ld e tijd. Een n a d e e l van een d ra a ib a re s te rre n ka a rt is d e ve rte ke n in g van d e s te rre n b e e ld e n d ie ve r v a n h e t d ra a ip u n t (d e h e m e lp o o l) ve rw ijd e rd zijn. D e sterre n b e e ld e n bij d e z u id e lijk e h o riz o n z ijn o p z o 'n k a a rt in d e b re e d te u itg e re k t. E en g o e d a lte rn a tie f z ijn m a a n d e lijk s e o ve rzich tska a rte n van d e s te rre n h e m e l, z o a ls b ijv o o rb e e ld d ie in d e ja a rlijk s e S te rre n g id s (U itg e g e v e n d o o r S tich tin g de K oepel). P as w a n n e e r je de ste rre n h e m e l een b e e tje b e g in t te kennen kun je o versta p p e n naar het gebruik van een eenvoudige sterren-atlas. A tla s s e n van de au teu r B.A.A. STAR CHARTS The British Astronomical Association. London losse Kaarten m et sterren tot m agnitude 6.5 BRIGHT STAR ATLAS W illm ann-bell. Inc., Richm ond. Vir Een eenvoudige, betaalbare atlas, m et sterren tol magnitude 6.5 MEN, MONSTERS AND THE MODERN UNIVERSE G eorge Lovi and W il Tirion W illm ann-bell, Inc.. Richm ond Vir C om binatie van klassieke atlas van Jam leson met Bight Star Atlas (zie boven) M et tekst van George Lovi ISBN CAMBRIDGE STAR ATLAS Cam bridge University Press. Cam bridge U.K New York. etc A tlas in kleur, m e! sterren to t m agnitude 6.5 SKY ATLAS Sky Publishing Corporation, Cam bridge Mass., 1981 Cam bridge University Press. Cam bridge U.K. New York, etc A tlas m et sterren to t m agnitude 8.0 en ± deep sky objecten Leverbaar In drie uitvoering W itte sterren op zwarte achtergronf (Field Editlon) Zwarte sterren op witte achtergrond (Desk Edition) Kaarten in kleur (Deluxe Edition) URANOMETRIA , Volume I Tirion I Rappaport / Lovi W illm ann-bell. Inc., Richm ond, Vir., 1987 Atlas van de noordelijke hemel met sterren tot magnitude 9,5 URANOMETRIA Volume II Tirion / Rappaport / Lovi W illm ann-bell, Inc.. Richm ond, Vir Atlas van de zuidelijke hemel met sterren tot magnitude 9.5 THE MONTHLY SKY GUIDE lan Ridpath / W il Tinon Cam bridge University Press. Cam bridge U.K., New York, etc Een maandelijkse verkenning van de sterrenhemel, met overzichtskaarten tot m agnitude 5,5 en detailkaarten tot 6,5

72 Alex Scholten De v e rs c h ijn in g v a n e e n h e ld e re ko m e e t m et een in d ru k w e k k e n d e s ta a rt is e e n fra a ie, m a a r h elaas o o k z e ld z a m e g e b e u rte n is. D a a r k o m t nog b ij d a t d e m e e s te k o m e e t-v e r s c h ijn in g e n zich niet laten vo o rs p e lle n. T o c h vo rm t het w a a rn e m e n van een k o m e e t vaak een b o eie n d e u itd ag in g vo o r d e am a te u r en vo rm en w a a rn e m in g e n en fo to 's v an k o m eten d o o r a m a te u rs o o k v o o r d e p ro fe s s io n e le s te r ren ku n d ig en een w a a rd e v o lle b ijd rage. K om e ten zijn m e e sta l sle ch ts zich tb a a r als een z w a k n e v e la c h tig o b je c t tu s s e n d e s te rre n. La n g zaam b e w e g e n ze zich te n o p z ic h te van d e ste rre n -a ch te rg ro n d en ze ve ra n d e re n g e le i d e lijk in h elderheid. In e en e n kel g e val kan een k o m e e t v o ld o e n d e h e ld e r w o rd e n o m in een v e rre k ijk e r o f m e t h e t b lo te o o g z ic h tb a a r te zijn. V ooral bij d e ze kom eten, m aar so m s ook bij z w a kke re e xe m p la re n, kan m en een staart w a a rn e m e n. Z e e r h e ld ere ko m e te n kunnen so m s prachtige sta a rte n ve rto n e n en vorm en dan een sp e cta cu la ir g e zich t aan d e ste rre n h e m e l. H elaas zijn zu lke versch ijn in g e n u ite rst zeldzaam. d a t deze sn e e u w b a l b e d e kt is o n d e r een zeer, z e e r d o n k e re la a g van v e rm o e d e lijk k o o ls to f ve rb in dingen. O p e n ke le p la a tse n o p deze kom eet, d e zo g e n a a m d e a k tie v e g e b ie d e n, o n ts ta a n d o o r d e in w e rkin g van zo n n e stra lin g fo n te in e n van gas en stof. D it zijn de b ro nnen van d e g a s- en stof- p ro d u ktie die. bij nadering to t d e Zon, rondom de ke rn e en g ro te g a snevel doen ontstaan, de com a. D eze com a, die een d ia m e te r kan bereiken van km of m eer, is fe ite lijk d a tg e n e d a t w e va n a f de A a rd e van de ko m eet kunnen zien en begint zich tb a a r te w o rd e n als d e ko m eet zich tu s s e n d e 3 e n 10 A E v a n d e z o n b e v in d t, afh a n ke lijk van de sam enste lling. W a n n e e r d e ko m eet zich binnen 2 A E van de Z on bevindt, w o rd e n d e e ltje s in d e com a door d e zo n n e w in d g e ïo n ise e rd en m eegesleurd en o n ts ta a t e r een zo g e n a a m d e g a s s ta a rt. D eze w ijst altijd vrijw el recht van d e Z on af. O ok s to f d e e ltje s ku n n e n d o o r d e s tra lin g s d ru k van de zo n n e w in d u it de co m a v e rw ijd e rd w o rd e n en d e z e v o rm e n - a ls g e v o lg v a n h u n g ro te re typ e 11/ stofstaart plasma-. ïonof gasstaart Wat is een komeet? B ra ch t m e n in vo rig e e e u w e n d e v e rs c h ijn in g van een kom eet nog in ve rb a n d m et naderend onheil of d acht m en d a t het om ve rsch ijn se le n in onze a tm o sfe e r g in g. te g e n w o o rd ig hebben w e e e n v rij g o e d b e e ld w a t e e n k o m e e t nu eig e n lijk is. S in d s h e t m id d e n v a n d e ze e e u w w o rd t een ko m e e t m eestal ve rg e le ke n m e t een g ro te vuile sn e e u w b a l. E en o b je c t van e n k e le k ilo m e te rs d o o rs n e d e d a t b e s ta a t u it g ru is e n d iv e rs e so o rte n ijs (van w ater, a m m o n ia k en m ethaan). S in d s d e p a s s a g e v a n d e k e rn v a n k o m e e t H a lle y d o o r d e ru im te -so n d e G io tto w e te n w e coma anomale slaari richting zon Fig. 1 De opbouw van een "grote komeet" bewegingsrichting komeet

73 m a s s a - e e n g e k ro m d e s to fs ta a rt. E e n s to f- s ta a r t o n tw ik k e lt z ic h m e e s ta l p a s a ls e e n ko m e e t o p 1 A E of m in d e r van d e Z on kom t. H ierbij dient m eteen o p g e m e rkt te w o rd e n dat d e m eeste kom eten d ie w a a rg e n o m e n kunnen w orden sle ch ts een zw a kke sta a rt-o n tw ikke lin g v e rto n e n d ie a lle e n m a a r fo to g ra fis c h of in g ro te kijke rs z ic h tb a a r is. V o o r d e w a a rn e m e r z a l d e ko m e e t m e e sta l a lle e n m a a r zic h tb a a r zijn als een zw a k n evelvlekje. N aar m en a a n n e e m t kom e n d e kom eten uit de O o rt-w o lk die z ich t buite n d e p la n e e tb a n e n op g ro te afstand van d e Z on b e vin d t (op tot A E ). O n d e rlin g e b o tsin g e n of storin gen d o o r een p a sse re n d e s te r ku n nen een kom eet in e en baan b re n g e n w a a rd o o r hij n a ar d e Zon 'valt'. E enm aal a a n g e kom e n in d e b in n e n g e b ie den van het zo n n e ste lse l w o rd t d e kom eet dan zichtbaar. K om eten uit d e O o rt-w o lk zijn v o lle d ig o n vo o rsp e lb a a r en re g e lm a tig w o rd e n dan o o k 'n ieuw e ' ko m e te n ontdekt. V eelal g a a t het hierbij om fo to g ra fisch e o n td e kkin g e n (va a k als b ijp ro d u kt van bijvoorb eeld o n d e rzoek n aar p la n e to ïd e n ), m a a r s o m s w o rd e n k o m e te n o o k v isueel o n td e kt d o o r a m a te u rs. U re nlang z o e ken v o lg e n s e e n re g e lm a tig z o e k p ro g ra m m a v e rh o o g d hierbij d e kans o p succes. Periodieke kometen S o m m ig e ko m e te n zijn o n d e r in v lo e d v a n de p la n e te n, m e t n a m e J u p ite r, in e llip tis c h e b a n e n ro n d de Z on te re c h t g e k o m e n d ie hun m e t g ro te re g e lm a a t in d e b u u rt v a n d e Z on bre n g e n. W a n n e e r d e o m lo o p p e rio d e van zo'n ko m eet m in d e r is dan 200 ja a r spre ke n w e van een ko rt-p e rio d ie ke kom eet. V ooral w a n n e e r een kom eet al tijd e n s m e e rd e re p e rih e liu m p a ssa g e s is w a a rg e n o m e n, dan is m et re d e lijke zeke rh e id te voorsp e lle n w anneer d e kom eet o p n ieuw zich tb a a r za l w orden. D e re c e n te o n td e k k in g v a n z o g e n a a m d e 'ijs d w e rg e n ' in de om g e vin g van d e p la n eetb anen van P luto en N e p tu n u s m aken e c h te r in to e n e m e n d e m ate d u id e lijk d a t het so m s m o e ilijk is o m een g o e d e s cheid in g aan te b re n g e n tu s sen kom eten, p la n eto ïd e n en d e ze ijsdw ergen. Z o w o rd t s in d s e n k e le ja re n bij d e pla n e to ïd e C h iro n ko m e e t-a ch tig e a ktivite it w a a rg e n o m e n! m e n u it v o rig e w a a rn e m in g e n e e n v e rw a c h t held erh e id sve rlo o p bepalen. T o ch k o m e n e r re g e lm a tig v e rra s s in g e n vo o r en w o rd e n kom eten held erd e r of zw a kke r dan verw ach t. Het waarnem en O m d a t een kom eet m eestal sle ch ts zich tb a a r is als een z w a k neve lachtig obje ct, kan m en het beste m et g ro te o b je ctieve n en kleine ve rg ro tin gen w a a rn e m e n. Een uittredepupil van circa 5 m m (d.w.z, e e n ve rg ro tin g van o n g e v e e r een vijfd e van d e obje ctiefd ia m e te r) ve rd ie n t hierbij de voorkeur. D us een ve rre kijke r van 10 x 5 0 is prim a. O m d a t het om lich t-zw a kke objecten gaat, kan m e n h e t b e s te d e w a a rn e m in g e n v e rric h te n va n a f een zo d o n ke r m o g e lijke locatie, zo nder sto re n d stadslicht. A m a te u rs leggen zich bij het w a a rn e m e n m eestal toe o p h e t sch atten van de h e ld e rh e id. M e t g ro te in s tru m e n te n kan m en d a a rn a a s t o o k w a a rn e m in g e n v e rric h te n aan deta ils in d e com a. Schatten van de helderheid H e t s c h a tte n v a n d e h e ld e r h e id v a n e e n ko m e e t d o e t m en d o o r d e ze te ve rg e lijke n m et d e h e ld e r h e d e n v a n v e r g e iijk in g s s t e r r e n. O m d a t d e co m a niet p u n tvo rm ig is, kan m en de helderh eid van e en kom e et e ch te r nièt re ch tstreeks vergelijken. M en d ie n t d us g e b ru ik te m aken van speciale m ethoden, zo a ls de zo g e n a a m d e B obrovniko ff- m ethode. H ierbij d ra a it m en het beeld z o ve r uit fo cu s to td a t d e ko m eet en d e verg e lijkin g sste r- ren o n g e v e e r e ve n g ro o t z ijn. D e h e ld e rh e id va n d e k o m e e t w o rd t d a n b e p a a ld d o o r een iets z w a kke re en ie ts held ere ve rg e lijkin g sste r op te z o e k e n en d e o n d e rlin g e v e rs c h ille n te b e p a le n. D e B o b ro v n ik o ff-m e th o d e is a a n te b e v e le n v o o r d e b e g in n e n d e a m a te u r, m a a r le v e rt snel p ro b le m e n o p b ij z w a k k e of g ro te kom eten. Fig. 2 Links: Komeet in focus. Rechts: De vergelijksterren worden zover uit focus gedraaid dat de sterbeeldjes de grootte aannemen van de komeet-in- focus. (Sidgewick-methode: figuur uit Sterrengids 1995). Helderheid van kom eten K om e te n zijn d yn a m isch e o b jecten, w a a rb ij de ene kom eet a k tie ve r (en dus h elderder) is dan d a n d e a n d e re ko m e e t. D a a rn a a s t s p e e lt d e a fsta n d to t d e Z on en de A a rd e een g ro te rol bij d e held e rh e id zo a ls w e deze kunnen ve rw a c h ten. V oora l bij nie u w e ko m e te n is het m eestal z e e r m o e ilijk om een g o e d e h e ld e rh e id s v o o r- sp e llin g te g e ve n. Bij p e rio d ie k e k o m e te n kan U n iv e rs u m

74 M e e r e rva re n w a a rn e m e rs g e b ru ike n d a n ook b ij v o o r k e u r d e S id g w ic k - m e th o d e. H ie rb ij w ordt d e ko m e e t niet u it fo cu s gedraaid, m aar sch a t m en d e co m a d ia m e te r, w a a rn a d e verg e- lijkin g sste rre n zover uit fo cu s w orden gedra a id to td a t ze d e z e lfd e c o m a d ia m e te r h e b ben. Het beeld van d e ko m eet in fo cu s, zo a ls m en zich d a t herinnert, w o rd t d an verg e le ke n m et d e ver- g e lijk in g s s te rre n u it fo cu s. B ij v o o rk e u r w o rd t d e z e p ro c e d u re e n k e le m a le n h e rh a a lt to td a t m en z e ker is van de gesch a tte helderheid. E en p ro b le e m bij d e sch atting vo rm t het feit dat d e k o m e e t m e e s ta l e e n n ie t g e lijk m a tig v e r d e e ld e h e ld e rh e id heeft. E r is m eestal spra ke v an e n ig e c o n d e n s a tie m e t d a a ro m h e e n een z w a kke n e ve lachtig e vlek. B ij d e s c h a ttin g w o rd t d a n o o k m e e s ta l d e z o g e n a a m d e D C (D e g re e o f C o n d e n s a tio n. o fw e l m a te v a n c o n d e n s a tie ) o p g e g e ve n. Nul (0) s ta a t v o o r a b s o lu u t d iffu u s, z o n d e r sp o o r v a n c o n d e n s a tie, te rw ijl 9 v o o r e e n (v rijw e l) s te rv o rm ig u ite rlijk sta a t. D e g e ta lle n 1 t/m 8 g e ve n d iverse tu sse n g e le g e n w a a rd e n aan. E en a n d e r b e la ng rijk gegeve n bij d e schatting is d e c o m a d ia m e te r. D e z e w o r d t m e e s ta l b epaald d o o r d e ze te ve rg e lijke n m et a fstanden v an n a b ijg e le g e n sterren. M e e r in fo rm a tie en tip s tre ft m e n a a n in de 'W a a rn e m in g s in s tru c tie v o o r het S ch a tte n van d e K o m e e th e ld e r h e id ' v a n d e W e rk g r o e p K om eten. T P /D A R R E S T ju l/a u g 1995 ' i ' 'r-.... w. * * Fig. 3 H et pad van de periodieke komeet d Arrest in de maanden ju li en aug De komeet is in ju li van de negende en later achtste grootte, in aug. van de zevende grootte. Het is nu een ochtendobject. Aan het begin van de schemering staat de komeet 30 (halt juli) tot 31 graden hoog. De komeet is eind aug. niet m eer zichtbaar (figuur uit Sterrendids 1995.) Fotografie F oto's van k o m e te n zijn ve e la l in d ru k w e k k e n d e r dan het v is u e le b e e ld, o m d a t o o k m in d e r h e ld ere d elen van de ko m e e t ku n n e n w orden vastgelegd. M et nam e d e zw akke sta a rt-o n tw ikke lin g w ordt vaak p a s o p fo to 's g o e d zichtbaar. N u is h e t fo to g r a f e r e n v a n e e n (z w a k k e ) ko m e e t m eestal niet veel a n d e rs dan het fo to g ra fe re n van n e ve ls e.d. W e kunnen dan ook h e t b e s te v e rw ijz e n n a a r h e tg e e n h ie ro v e r g e sch re ve n is in het h o o fd stu k 'F o to g ra fie. W el m oet m en bij ko m e e t-fo to g ra fie rekenin g h o u den m et d e b e w e gin g van d e kom eet tu sse n de s te rre n d o o r. B ij la n g b e lic h te v o lg fo to 's m oet m en derh a lve niet op d e ste rre n volgen, m aar op d e kom eet ze lf (b ijvoorb eeld op een e v e n tu e le centra le co n d e nsatie ). In d e p ra ktijk w o rd t veelal g e b ru ik g e m a a kt van zw a rt-w it-film. hoew el o ok m et kle u ren(dia)film g o e d e re s u lta te n k u n n e n w o rd e n v e rk re g e n. M en m oet hie rb ij in a ch t n e m e n d a t de com a en d e g a ssta a rt een ve e la l b la u w -a ch tig uiterlijk h e b b e n, te r w ijl d e s to fs ta a r t m e e s ta l g e e l gekle urd is. B la u w g e vo e lig e film geniet d us de v o o rke u r bij ko m e e t-fotogra fie. Kom eten in 1995 H et ja a r 1995 is een vrij rustig ja a r v o o r zover het b e ke n d e p e rio d ie ke ko m e te n b etreft. E r is sle ch ts één ko m eet die binnen het bere ik van d e m e e s te a m a te u r - in s tr u m e n te n k o m t: P /d 'A r re s t. D e z e p e rio d ie k e k o m e e t m e t e e n o m lo o p tijd v a n 6,4 ja a r w e rd v o o r h e t e e rs t g e z ie n in T ijd e n s d e d ic h te n a d e rin g to t de aarde in a u g u stu s 1976 bere ikte de kom eet e en held erheid van m agnitude 5, m a a r o n d e r in v lo e d v a n J u p ite r is de p e rih e liu m -a fsta n d helaas w a t to e g e n o m e n. D it m a a l n a d e rt k o m e e t P /d 'A rre st de aard e tot op 61 m iljoen kilo m e te r (op 10 augustu s). De m axim a le h e ld e r h e id w o rd t e c h te r p a s b e re ik t z o 'n d rie to t v ie r w e k e n na p e rih e liu m d o o rg a n g a ls d e k o m e e t v a n N e d e rla n d u it g e z ie n z ic h al te z u id e lijk b e v in d t. W ie z ic h d a n te r h o o g te v a n d e M id d e lla n d s e Z e e b e v in d t k a n k o m e e t P /d 'A rre s t m et e e n k le in e te le s c o o p m a k k e lijk zie n als een o b je ct va n c irca m a g n itu d e 6. V a n u it N e d e rla n d kan d e ko m e e t het b e s te w o rd e n w a a rg e n o m e n in d e p e rio d e van h alf ju li tot h alf augustus. D e h e ld erh e id neem t dan toe to t circa d e 7e grootte. D e kom eet b e vin dt zich d a n a a n d e o c h te n d h e m e l in h e t g re n sg e b ie d tu sse n d e sterrenbeelden V isse n e n W a te rm a n. O m d a t d e ver-

75 w a c h tin g is d a t d e k o m e e t een v rij g ro o t en d iffu u s u ite rlijk zal hebben, zijn w e l g o ede w a a rn e m in g so m sta n - d ig h eden nodig, w a a rb ij d e korte en g rijz e z o m e rn a c h te n n a tu u rlijk n ie t echt m eew erken. W a t d a t b e tre ft is h e t d u s m a a r te hopen dat e r in 1995 nog een b o e i e n d e nie u w e ko m e e t w ordt ontdekt. Te bestellen bij Stichting UniVersum, Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht W erkgroep Kometen D e N V W S -W e rkg ro e p K o m ete n v e r za m e lt e n p u b liceert d e w a a rn e m in gen in N e d e rla n d. D e le den van de w e rk g r o e p w o rd e n tijd ig g e ïn f o r m eerd o v e r nie u w e o n td e kkin g e n en er w o rd t te n b e h o e ve van d e w a a r n e m in g e n k a a r t m a te r ia a l e.d. b e s c h ik b a a r g e s te ld. R e g e lm a tig w ord t een zogenaam de 'K om etendag' g e o rg a n is e e rd w a a rin d e leden hun erva rin g e n en re sultaten uitw isselen. M inim a al v ie r ke e r p e r ja a r verschijnt d e 'K o m e ten-n ieuw sb rief'. V o o r in fo rm a tie e n het in stu re n van w a a rn em ingen: zoftierster Zuid Europa J.W. van A speren, A. P a u w straat 5, 6882 K P V ELP, T e l.: Jlemen helen M * * * 2 2 Fig. 4 Komeet Arend-Ftoland 1957, toto Hale sterrenwacht. Sinds januari 1995 is een nieuwe aanduiding voor kometen in gebruik genomen. Tot die tijd werden kometen na ontdekking voorzien van een jaarlijkse volgletter en de naam van de (maximaal drie) ontdekkers. Zo kreeg de beroemde komeet Halley na zijn herontdekking in oktober 1982 de voorlopige aanduiding 1982i P/Halley (waarbij de PI aangeeft dat de komeet kort-periodiek is. dus een omlooptijd rond de zon heeft van m inder dan 200 jaar). Later kreeg een komeet een definitief num m er op volgorde van het tijdstip van periheliumpassage. De periheliumpassage van komeet P/Halley vond plaats in februari 1986 en de definitieve aanduiding werd dan ook 1986 III (de derde komeet die in 1986 door het perihelium ging). In de afgelopen jaren ontstonden er echter in toenemende mate problemen m et deze methode van aanduiding. Zo kregen periodieke kometen bij iedere herontdekking eerst een voorlopige en daarna iedere keer weer een nieuwe definitieve aanduiding. Kometen die ruim na periheliumpassage bij toeval werden ontdekt konden niet meer eenvoudig tussengevoegd worden en er ontstond nog grotere onduidelijkheid bij objecten die zowel een planetoïde- als een komeetkarakter leken te hebben, bv. planetoïde 2060 Chiron en 4015 Wilson-Harrington. Tijdens de bijeenkomst van de International Astronomical Union (IAU) in Den Haag in augustus 1994 werd een nieuwe aanduiding voor kometen overeengekomen, welke grote overeenkomsten vertoont met die voor de planetoïden. Nieuw ontdekte kometen krijgen een aanduiding gevormd uit het jaar van ontdekking, een halfmaandelijkse lettercode en een volgnummer. Als er bijvoorbeeld in de eerste helft van februari 1996 drie kometen worden ontdekt, dan krijgt de derde komeet de aanduiding 1996C3! W anneer duidelijk is dat het om een komeet gaal wordt deze aanduiding voorafgegaan door een C l. Blijkt het later een planetoïde te zijn dan gaat een A/ aan de aanduiding vooraf en voor kortperiodieke kometen blijft de P/ gehandhaafd. Voor kometen waarvan geen baan berekend kan worden wordt X/ gebruikt en kometen die verdwenen zijn worden met D/ aangeduid. Daar waar mogelijke verwarring kan ontstaan met nieuw ontdekte planeet-manen worden de laatste voorafgegaan door SI. Kort-periodieke kometen die reeds over meer dan één omloop zijn waargenomen worden van een volgnumm er voorzien. D e nieuwe aanduiding voor de komeet van Halley wordt dan ook 1 P/Halley. De lijst met volgnummers wordt bijgehouden door het Minor Planet Center (MPC). Delen van uiteengevallen kometen (zoals P/Machholz 2) worden aangeduid met een volgletter, - A. -B, etc. Vooralsnog is het historische gebruik om aan de komeet de naam van de (maximaal drie) ontdekkers te verbinden gehandhaafd. W el worden nadere procedures gemaakt om eerlijkheid en eenvoud hierin te handhaven.

76 W ilm ar M inke Het zal niets nieuws zijn als ik jullie vertel dat de zon naar alle kantenenergie uitstraalt. Licht is een bepaalde vorm van deze en erg ie. Dit licht kunnen we zien. De zon straalt echter niet allen zichtbaar licht uit m aar ook ultra-violette straling of warm te (infra-rode) straling. D e Z o n z e n d t e e n e ro rm e h o e v e e l heid van die energie uit. Z elfs o p een a fs ta n d v a n 150 m iljo e n k ilo m e te r, d e afstand A a rd e Zon, ko m t nog ruim 1000 w a tt p e r v ie rk a n te m e te r aan. V e rg e lijk d a t e ens m et d e energ ie die d o o r e en g lo e ila m p verb ru ikt w ordt! O n g e veer 5 0 % van d e zonnestraling w o rd t d o o r h e t w o lk e n d e k v a n d e A a rd e d e ruim te w e e r in g e kaatst; 15 p ro c e n t w o rd t d o o r h e t a a rd o p p e r v la k te ru g g e k a a ts t en o n g e v e e r 5,3 pro cent w ordt d o o r de b o d e m g e a b so rb e e rd (o p g e n o m e n ). V an d e re s terende 2 9,7 p ro ce n t w o rd t m a a r 1,9 pro cent d oor p lanten o p genom en (op land en zee). De rest van d e energie w o rd t g ro te n d e e ls g e b ru ik t om het w a te r u it d e o c e a n e n te la te n v e r d a m p e n. D it ve rd a m p te w a te r vo rm t la te r o.a. d e w o lke n in de atm osfeer. Z o n n e -e n e rg ie kan o p ve rsch ille n d e m a n ie re n g e b r u ik t w o rd e n : in d e v o rm v a n w a rm te, a ls o rg a n is c h e ch e m isch e e n e rg ie (d o o r 'fo to s y n th e s e z e tte n g ro e n e p la n te n z o n lic h t om in e n e rg ie o m te g ro e ie n ), a ls w in d e n e rg ie en o o k a ls e le k tris c h e e n e rg ie d o o r m id d e l van z o n n e c e l len. Z o n n e celle n V rijw e l ie d e re e n heeft w e l e ens een z o n n e c e l g e z ie n : z o n b la u w -g rijs v ie r k a n tje in s o m m ig e re k e n m a c h ie n tje s. O f o p e e n fo to v a n een s a te llie t m e t z o n n e p a n e le n. M a a r w a t is nu e ig e n lijk een zonnece l? Het is een p la a tje w a a rm e e e n e rg ie van de Z on (het licht) in e le ctricite it w ordt o m g e z e t. D e m e e s te z o n n e c e lle n In de cellen Een individuele zonnecel bestaat uit twee typen silicium, een laag van het n-type en daaronder een laag van het p-type. Als er licht op de cel valt, dringen de lichtstralen door het silicium en maken elektronen uit de atomen vrij. Daardoor beginnen er elektronen van de ene laag naar de andere te stromen. Die elektronen worden verzamelt door de contactstrip en de cel wekt een stroompje op. type naar het p-type, om get "gat" op te vullen. Daardoor krijgt het p-type een positieo p v a lle n d lic h t Atomenrooster Sommige atomen van de n-type silicium hebben een extra vrij elektron, terwijl sommige atomen van het p-type juist een elektron monder bezitten. Bij een verbinding tussen deze atomen bewegen de extra elektronen zich van het n- ve en het n-type een negatieve lading. : : s tro o m 1) L IC H T V A L T O P DE C E L D e lic h ts tra a l m a a k t e e n e le k tro n vrij, d a t d o o r d e p o sitie ve la d in g in de la a g van h e t n-typ e w o rd t a a n getrokken. 2) H E T G A T O P V U L L E N Een ele ktro n v a n een a a n -g renze n d a to o m b e w e e g t zich o m h o o g om het g a t o p te vulle n d a t het vrijg e ko m e n e le ktro n heeft ach te rg e la te n. 3) E L E K T R IS C H E S T R O O M D e e le ktro n e n b e g innen te strom en w a n n e e r ze d o o r het licht w orden vrijg e m a a kt. T e ru g s tro m e n d e e le k tro n e n vulle n d e o n tsta n e g a te n op.

77 w o rd e n g e m a a k t u it siliciu m, e n dat is een g ro n d sto f die o p A a rd e g e lu k k ig ru im v o o r h a n d e n is : g e w o o n zand b estaat v o o r een g ro o t d e e l uit silicium, net als glas. H et is heel m oeilijk om d it silicium zo zu ive r te m aken d a t je g o ede zo n n e celle n krijgt. D aarom zijn zonnece lle n nog ta m e lijk duur. In ieder g eval nog te d u u r om e r o p g ro te schaal e le k tric ite it m ee te w innen. D it is de reden d a t v rijw e l a lle e le k tic ite its c e n tra le s op de w e reld nog o p a n d e re e n e rg ie bro n n e n w e rke n : ko le n, olie, g a s of kernenergie. A lleen o p p la a tse n w a a r d e z e g o e d k o p e re e n e rg ie n ie t te g e b ru ike n is - in de ru im te e n o p ze e r a fg e le g e n p la a ts e n - w o rd t z o n n e - e n e rg ie veel toegepast. L a n g z a m e rh a n d b e g in n e n s te e d s m e e r m ense n om z o n n e -e n e rg ie te vra g e n : het is schoon e n d e e n e rg ie b ron is o n u itp u tte lijk (nou ja, in ieder g eva l v o o r d e kom ende paar m iljard ja a r). M a a r e r zijn o o k n a d e le n : de h o e v e e lh e id e n e rg ie d ie je u it een zo n n e c e l kan krijg e n is n ie t zo veel ( d it w o r d t d e e n e r g ie d ic h t h e id g enoem d ) z o d a t d e zo n n e p a n e le n of z o n n e c o lle c to re n e e n g ro o t o p p e r vlak m oeten heb ben om een re d e lijke h o e v e e lh e id e n e rg ie te k u n n e n ve rza m e le n. V e rd e r is h e t n a tu u rlijk la s tig d a t s n a c h ts d e z o n n ie t sch ijn t. En o o k in d e w in te r - ju is t als je v e e l e n e rg ie n o d ig h e b t - w il d e z o n z ic h nog w e l e e n s v e rs to p p e n a c h te r e e n d ik w o lk e n d e k. D a a ro m z a l je (z e k e r in N e d e rla n d ) n a a s t z o n n e -e n e rg ie b ijn a a ltijd n o g een tw e e d e e n e rg ie b ro n m oeten hebben. H o e w e rk t een zo n n e cel? Een zo n necel is o p g e b o u w d uit een s tu k je h a lfg e le id e r - m a te r ia a l e n b e sta a t u it ve rsch ille n d e laagjes. A ls licht o p een zo n necel va lt o n tsta a t er een spannin g ve rsch il tu sse n de tw e e aansluitd ra d e n van d e zo n n e ce l. Als e r e en m o to rtje o f lam pje tu ssen de tw ee d ra d e n w o rd t g e p laa tst g a a t er e e n s tro o m p je lo p e n e n d e m o to r g a a t d ra a ie n o f h e t la m p je g a a t aan. J e g e b ru ik t e e n z o n n e c e l a ls e e n s o o rt (o n u itp u tte lijk e ) b a tte rij. H e t lic h t d a t o p d e z o n n e c e l v a lt h e e ft e e n b e p a a ld e e n e rg ie, d o o r d e z e e n e rg ie gaan d e e le ktro n e n van het e n e la a g je h a lfg e le id e r - m a te r ia a l naar het a n d e re la a g je h a lfg e le id e r m a te ria a l. D o o r h e t " v e rs c h u iv e n " v a n d e e le k tr o n e n g a a t e r e e n stro o m p je lopen. D e s te rk te van de te le v e re n s tro o m h a n g t a f v a n d e h o e v e e lh e id g e a b s o rb e e rd licht. En d e ze h o e ve e lh e id h angt w e e r a f van d e in te n site it van het zonlich t én de g ro o tte v a n h e t o p p e rv la k v a n de zon necel. * * * STERRENKIJKEN d e ste rre n h e m e l o p ca sse tte O v e r d e s te rre n h e m e l k u n je n ie t alleen lezen, je kunt e r vo o rta a n ook n a a r lu iste re n. M et het b lo te oog is van alles te zien. En o p d e cassette JW G Jongerenkam pen 1995 *01 kun je* woarkwi' hoekunieh metgeluldsc s ta a t e e n d u id e lijk e ro u te b e s c h rijving. H et boekje + ca sse tte is te b e s te lle n b ij S tic h tin g U n iv e r s u m. Z o n n e n b u rg 2, N L U trecht. D it ja a r w o rd e n e r in d e zo m e rvaka n tie w e e r tw e e JW G -jo n g e re nka m p e n gehouden. In een kam p e e rbo e rd e rij in O o tm a rsu m (O ve rijsse l) kun je een w e e k lang m et "je ste rre n" op va kantie. O o k is e r g e le ge n h e id om dan de J W G -ste rre n kijke r te bouw en. A ls je tu sse n d e 8 e n 14 ja a r bent is het jo n g e re n ka m p hét kam p v o o r jou. H et z o m e rkam p ze lf ko st fl. 175,- p e r p e rso on en het bouw en van een s te r re n kijke r (niet ve rp licht) ko st fl. 350,- Eerste kamp : 15 ju li t/m 21 ju li Tweede kamp: 22 ju li t/m 28 ju li A a n m e ld e n bij: J e ffre y B out K o rn o e lje s tra a t 2H JB G roning en T e l.:

78 Verenigingsnieuws Verslag Sterrenkijkdagen '95 in Leiden D insd ag 7 m aart... helder. W oensdag 8 m a art... h elder. E n... d o n d e rd a g 9 m aart... ó ók helder. W e vo e ld e n het alw e er aankom en: d e hele w e e k vóór d e L andelijke S te rre n kijkd a g e n 1995 prachtig w e e r, m a a r in het w e eke nd zelf bew olking, bew olking en nog eens bew olking. T e n m in ste, zo w a s het tot nu toe vrijw el e lk ja a r g e g a an. M aar d e w e e rsvo o rsp e llin g e n bleven goed. Z o u d e n w e d a n n u e in d e lijk e e n s m azzel hebben? En zo w a a r: w e hadden m azzel! V oor het eerst sin d s vele ja re n w as het op alle d rie d e s te rre n k ijk d a g e n helder! N ou ja, é én b e w o lkt u u rtje op z a te r d a g, m a a r d a a r ze u re n w e niet over. D oor het m o o ie w e e r tro k de Leidse S te rre w a ch t in d rie d a gen zo'n 1000 (!) b e z o e k e rs. D ie k o n d e n d o o r de d iv e rs e te le s c o p e n v a n d e L e id s e S te rre w a c h t k ijk e n n a a r d e M a a n, M ars, de O rio n n e ve l, d e b o lvo rm ig e ste rre n h o o p M 13 en nog een aantal b e ke n d e o b je c te n. V o o ra l d e M aan stal de show. M ars sta a t o p het m o m ent vrij dicht bij d e A arde, m aar toch net iets te ver w eg om echt heel m ooi te zijn. T o ch h e b b e n w e o p M ars een poolkap en diverse d o nke re gebieden g e zien: een redelijke p re sta tie als je b e d e n k t d a t d e L e id s e S te rre w a c h t vrijw e l m id d e n in d e fe lv e rlic h te b in n e n stad van Leiden lig t.h e t a lle rle u k s te w a s nog w e l d a t w e d ie d e ta ils zelfs door onze 15 cm JW G -kijker konden zien! T ra d itio n eel ve rzo rg d e onze JW G -af- d e lin g o o k d e k o ffie -v e rk o o p o p d e Sterrew acht. M isschien o o k een goed idee vo o r a ndere afdelingen: de w inst is een a a rdig e xtra a tje vo o r d e afdelingskas! En n atuurlijk hadden w e ons e ig e n J W G -v e rk o o p en -in fo rm a tie - kraam pje. d a t h o p e lijk w e e r d e n o d i ge nieuw e leden heeft o p g eleve rd. Al m et al h a d d e n w e d u s h e e l w a t te d o e n, m a a r g e lu k k ig w a re n e r ook genoeg JW G -e rs die m e e w ilden h e l (g e lo o f m e: h e t is le u k!), neem dan p e n. E n d a a rb ij w a s h e t n o g e e n s e e n s c o n ta ct o p m et d e ko n ta ktp e r- heel gezellig ook! soon van je afdeling of d e regiocoörd in a to r. Z ij w e te n va st w e l w a a r en O ok bij jou in d e buurt is vast w el een w a n n e e r er ie ts g e o rg a n ise e rd w ordt s te rre n w a c h t d ie m e e d o e t a a n d e e n hoe jij a ls JW G -e r d a a ra a n m ee L andelijke S te rre n kijkd a g e n en/of de kunt doen. H un a d re sse n vind je op W etenschapsdag (in oktober). A ls het pagina 31 in d e ze U niversum. je o o k le u k lijkt om - als het even kan Ie d e re e n d ie h e e ft m e e g e h o lp e n : n a tu u rlijk n a m e n s je JW G -a fd e lin g - bedankt! a a n z u lk e d a g e n m e e te w e rk e n M a rc e l V o n k B este m e isje s en jongens, In d e vo rig e U nive rsu m hebben jullie al ku nnen lezen d a t d e JW G o n d e r de naam "JW G aktie" een le d e n w e rfa ktie is g estart. D e bedoelin g van d e ze aktie is d a t w e m et z'n allen e rvo o r zorgen d a t het le d e naantal van de JW G w e e r boven d e 1000 uitkom t. D it is n iet o m d a t 1000 le den een m ooi a a n ta l is, m a a r vo o ra l o m d a t het m oet om het vo o rtb e sta a n van d e JW G te ve rze ke re n. O p d it m o m e n t te lt d e JW G nog geen leden. M et d it a a n ta l krijg t de JW G n iet g e n o e g g e ld om a lle aktivite ite n te beta le n. Z o a ls ju llie allem aal w e te n zijn d a t er nog al w at. O m te b eginnen ons clu b b la d U niversum. Met 850 leden h e e ft d e JW G net genoeg g e ld om o n s blad te betalen. D aarna is het g e ld h elem aal o p... D at b e te ke n t d a t w e dus geen g e ld m eer hebben vo o r a lle andere a k tiv ite i te n zo a ls d e L andelijke B ije enkom st, d e Landelijke Jongere n B ijeenkom st, a fd e lin g s w e rk, ka m p e n, k ijk e rb o u w e n g a m a a r d o o r. M et U n iv e rs u m als enige a ktiviteit m issen w e de aktivite ite n die de JW G d e a fg e lopen 2 8 ja a r to t een e chte vere n ig in g hebben gem aakt. W a n n e e r w e 1000 o f m e e r leden hebben kunnen w e d eze le uke aktiviteiten w el o rg a n ise re n! Ik h o o p d a t ju llie bij d e JW G net zo veel plezier h e b b e n als ik e n d a t je e r ze lf o o k w a t aan w ilt d o e n om d a t in d e to e ko m st te g a ra n d e ren. Ik roep ju llie d a a ro m a lle m a a l o p om je b e st te doen om zo ve e l m o g e lijk nie u w e leden op te geve n. D enk nu n iet "H et m aakt n iet uit of ik d a t w e l of n ie t d o e " w a n t dat d o e t het w el.! A ls ie d e r lid één n ie u w lid o p g e e ft kan het hoofd b e stu u r van d e JW G ju llie vo lg e nd ja a r w e e r net zo 'n le u k pro g ra m m a b ie d en als d e a fg elopen ja re n.! B o vendien m aak jij e n het nieuw e lid kans op leu ke prijzen. D us ve rtel elk v rie n d je en v rie n d in n e tje w a t v o o r een leuke ve re n ig in g de JW G is en m aak ze a lle m a a l lid! W e re kenen o p jullie! N a m e n s h e t H o o fd B e s tu u r N ie ls B o s c h

79 AGENDA VAN DE ALGEMENE LEDENVER GADERING OP 27 ME Opening. 2. Mededelingen, aanpassingen agenda. 3. Ingekomen stukken. 4. Notulen Algem ene Ledenvergadering 21 Mei Jaarverslag over Financieel verslag over 1994, verslag van de Kascommissie, opheffing van de Kascommissie. 7. Bestuursmutaties: Lucia Bruning treedt af als algemeen bestuurslid. Alfard Jansen treedt af als vice- voorzitter van de JW G en Joep Luijten treedt af als bestuurslid voor afdelingen. Het bestuur stelt voor om Niels Bosch als voorzitter te benoemen en Jeffrey Bout te benoemen als bestuurslid. Het bestuur stelt tevens voor om Marloes Mulders, die nu als bestuurslid in het hoofdbestuur zit. als vice-voorzitter te benoemen. 8. Begroting voor 1995, benoeming nieuwe Kascommissie. 9. Universum. 10. Afdelingen. 11. Kampen. 12. Kijkerbouw. 13. Landelijk Bureau en verkopen. 14. Stichting UniVersum: Brochures, Jaarverslag 1994, verslag van de Raad van Commissarissen over 1992, 1993 en Benoeming leden Commissie van Beroep. Volgens het Huishoudelijk Reglement van de JW G (artikel 31.3) moet er elk jaar een lid en een plaatsvervangend lid aftreden. De aftredende leden zijn eenmaal terstond herkiesbaar. Dit jaar zijn Oscar Bal (lid) en Arnold de Jong (plv.lid) afgetreden. Zij stellen zich nièt herkiesbaar. Bart Moors is in de loop van het jaar afgetreden als lid van de CvB. Het hoofdbestuur zal voorstellen om twee nieuwe leden een en nieuw plv.lid te benoemen op de ALV. 16. Wijziging van de Statuten en het Huis houdelljk Reglement van de JWG 17. Wat Verder Ter Tafel Komt. 18. Rondvraag. 19. Sluiting. JAARVERSLAG OVER Het jaar 1994 is voor de JWG betrekkelijk rustig verlopen. Het ledenaantal vertoonde een schom m eling; in de loop van het ja a r steeg het van 850 naar ca leden en tegen het eind van het jaar was het ledenaantal weer tot ca. 850 gedaald. In 1994 waren er veel bestuursmutaties. O p de algemene ledenvergadering van 21 mei trad Lucia Bruning af als voorzitter en Bart Moors trad a f als penningm eester. Erwin van Ballegoy. W outer O e p ts en Joep Luijten traden eveneens af als bestuurslid. Bas Vriesema werd als penningm eester benoemd. Joep Luijten en Lucia Bruning werden herkozen als bestuurslid. W outer van Reeven, Bram Slagmolen en Marloes Mulders werden als nieuwe bestuursleden benoemd. Het verenigingsorgaan U niversum kw am in 1994 weer zes keer uit. De redactie blijft werken aan de kwaliteit van het blad. Tevens is er een enquête gehouden over de onderwerpen die de leden graag in Universum zouden willen lezen. In het voorjaar werd een Kontaktraad georganiseerd. Deze bijeenkomst vond plaats in het weekend van 23 en 24 april in Utrecht. O p de Kontaktraad spraken kaderleden van de JWG met elkaar over allerlei aspecten van organisatie en de toekomst van de JWG. Er werden ervaringen uitgewisseld en plannen gemaakt voor de resl van het jaar. De Kontaktraad w erd door iedereen als zeer positief ervaren. Het weekend is mede mogelijk gemaakt doordat de JW G een subsidie van het Helène Drutrem acker-fonds heeft gekregen waarm ee de Kontaktraad bekostigd kon worden. In 1994 werden met succes twee grote bijeenkomsten voor alle JW G-leden georganiseerd. De Landelijke B ijeenkom st werd op 21 mei georganiseerd en vond net als in 1993 in de Rijksuniversiteit Utrecht plaats. Het program m a-aanbod w as gevarieerd. Er werden voordrachten gehouden over optische interferometrie, geologie van het zonnestelsel, h e t b ro e ika se ffe ct en d e re p a ra tie van de H ubble S pace T e le sco p e. H et n ive a u van deze voordrachten was hoog. S preker was o.a. Prof. Vugts. In de grote pauze kregen de NVWS-werkgroepen Maan en Planeten. Zon, Astrofotografie en Meteoren de gelegenheid om zich te presenteren. Ook a lle JW G -com m issies gaven acte de presence. De bijeenkomst verliep zeer succesvol. Er was een goede opkom st van leden uit het hele land en enkele afdelingen hadden een groepsreis naar de Landelijke Bijeenkomst georganiseerd. De bijeenkom st w erd tevens bezocht door een aantal jongeren die geen lid van de JWG waren. Op 8 oktober 1994 vond de Landelijke Jongere n b ije e n k o m s t p la a ts. D eze b ije e n ko m st werd speciaal voor jongeren tot 15 jaar georganiseerd en vond eveneens in Utrecht plaats. Het programma stond dit jaar in het teken van de bekendste geleerden die de sterrenkunde door de eeuw en heen hebben gekend. Zo werden e r voordrachten gehouden over o.a. C opernicus. G a lile o G a lile ï. Isaac Newton, Christiaan Huygens en Einstein. Spreker was o.a. Chriet Titulaer. Bovendien presenteerde Bert van Sprang, de oprichter van de JW G. een quiz m et vragen over sterrenkunde en ruimtevaart. In de pauze w a ren a lle JW G -co m m issie s a a n w e zig en konden de leden zich op allerlei manieren vermaken. Ondanks dat de opkomst een beetje tegenviel, k o n d e n d e le d e n d ie d e L a n d e lijk e Jongerenbijeenkomst bezocht hadden, terugkijken op een hele leuke dag. De JW G organiseert in de zomervakantie altijd een viertal zomerkampen voor alle leden. E r vonden tw ee jo n g e renkam pen p la a ts in O otm arsum, v o o r leden van 8 t/m 13 ja a r. Centraal tijdens deze jongerenkam pen stond het thema "de Maan '. Het ouderenkamp werd dit ja a r weer in Asten georganiseerd. Helaas had d it kamp m inder deelnem ers dan andere jaren. Het kam p is niettemin weer een succes geworden. O ok het Puim ichelkam p kon weer georgam seerd worden, hoewel het een tijd lang onzeker was. U iteindelijk kon de bus toch weer n a a r d e v a k a n tie s te rre n w a c h t van D any C ardoen en A rlette Steenm ans afreizen. Er hadden zich dit jaar veel buspassagiers aangemeld, die m eereisden naar Zuid-Frankri k. T ijd e n s h e t ka m p z ijn v e e l fra a ie fo to 's gem aakt met de im -telescoop in Puimichel. O o k is er v e e l a a n d a c h t b e s te e d a a n de Perseïden. In maarl vond er tradiliegeirouw weer een landelijk w eekendkam p plaats in Hoeven. Een aantal afdelingen organiseerden in 1994 weer met succes eigen afdelingskampen. De a ctivite ite n van a fd e lin g verto o n d e n In 1994 een vrij constant patroon. Behalve de gew one afdelingsbijeenkom sten organiseer den enkele afdelingen, zoals Zoetermeer een succesvolle beginnerscursus. In Leiden werd een jo n g e re n ste rre n kijkd a g g e o rganiseerd voor niet-leden van de JW G. Deze dag werd zeer goed bezocht en zal in het vervolg elk jaar georganiseerd worden. Helaas gebeurt het ook wel dat enthousiaste bestuursleden leuke activiteiten organiseren, die echter nauwelijks worden bezocht door de leden. Dit gebeurde o.a. in afdeling Eindhoven. Er zijn in1994 drie 6 cm-kijkers op het jongerenkamp gebouwd. In 1993 kwam alweer de derde herziene druk van de brochure m et een bouw beschrijving van de 15 cm-dobsonkijker uit en konden de leden sp iegelsets en oculairen b ij d e JWG bestellen. De 15 cm-dobsonkijker is door een aantal JW G -leden thuis gebouw d m.b.v. de brochure en de optieksets. De JW G b e zit e n ig e d u ize n den d ia 's o ve r a lle rle i o n d e rw e rp e n u it d e ste rre n ku nde, weerkunde en ruimtevaart. Deze dia's kunnen door leden geleend worden voor een spreek beurt of een praatje op een afdelingsbijeenkomst. Dit jaar w erd er weer veel gebruik van gemaakt. In 1995 w il h e t HB het le d e n a a n ta l flin k opschroeven tot boven de duizend. Hiervoor zal de m edew erking van alle jw g-ers nodig zijn. Reinout Klelnhans, secretaris.

80 N O T U L E N v /d A L G E M E N E L E D E N V E R G A D E RING OP 21 MEI O pening. Lucia 8 njn in g.d e vo orzitte r va n d e JW G, opent de vergadering om uur en heet allle aanwezigen w elkom. H et volledige bestu ur is a anw e zig : Erwin va n Ballegoy, A lfa rd Ja n se n. Bas Vriesem a. Joep L u ijte n, B a rt M o o rs. W o u te r O e p ls e n R e in o u t Kleinhans (notulist). Aan het begin zijn er 33 aanwezigen, waarvan er 5 niet stemgerechtigd zijn. 2. Aanpassingen agenda. Bi punt 7 op de agenda (bestuursm utaties): T e v e n s ste lt het bestuur voor om Lucia Bruning te benoemen als bestuurslid en W outer van Reeven te benoem en als bestuurslid voor de kampgroep". Bij punt 13 op de agenda (Landelijk Bureau): "..en verkopen" m oet geschrapt worden Bij punt 15 op de agenda (Com m issie van beroep): artikel 34 3 moet zijn: artikel Ingekom en stukken. Van Stichting UniVersum is de goedkeuring van de ja a rve rsla g e n o v e r 1990 en 1991 o ntvangen. De jaarverslagen over 1992 en 1993 moeten nog goedgekeurd w orden door de R aad van Commissarissen. De kascommissie heelt een verslag van haar activiteiten opgestuurd. B e id e ve rsla g e n zu lle n b ij d e b e tre d e n d e punten behandeld worden. 4. N otulen Algem ene Ledenverg a d erin g 29 Mei Bij punt 3 moet staan: 'V an Stichting UniVersum is het jaarverslag over 1992 ontvangen Bij punt 13 moet staan: "De penningm eester doet...'. B ij de zin dat het n ieuw e lan d e lijk b ure a u gerund wordt door de voorzitter en de penningmeester vertelt Bart M oors dat deze taakverdeling toeval Is. Het landelijk bureau wordt nièt standaard door de voorzitter en de pennigm eester van de JW G gerund. Bij p u n t 15 m erkt R obert Klein D ouw el o p d at het num m er 34.3 van hel betredende artikel nièt o ve r eenkomt m et het nummer in het Huishoudelijk Reglement. Het moet nummer 31.3 zijn. Na deze opmerking w orden de notu le n d o o r de ledenvergadering goedgekeurd. 5. Jaarverslag over Robert Klein Douwel m eldt dat er op het ouderenkam p m a ar é é n 15 cm D o b sonkijker is gebouw d i.p.v. twee: op het jongerenkam p ook één 15 cm Dobsonkijker. H et jaarversla g o ver 1993 w ordt na d eze w ijziging door de ledenvergadering goedgekeurd. 6. F in ancie el ve rs la g 1993, ve rs la g Kas co m m is s ie, o p h e flin g K a sco m m issie. B a rt M oors, de penningm eester van de JW G, licht het financiële verslag toe. De rekening van baten en lasten en de balans slaan in UniVersum 3 algedrukt. Inkomsten: - Zom erkampen: Helaas hebben de zom erkam pen gezamenlijk in 1993 een verlies geleden van ƒ Dit verlies werd veroorzaakt door het Pulmichelkamp. H et P uim ichelkam p va n 1992 leed een ve rlie s van ƒ D it verlies is toen op de balans gezet en in 1993 afgeboekt. H et Puim ichelkam p van 1993 leed echter ook verlies, dat in hetzelfde jaar van de rekening afgeboekt moest worden. Deze dubbele afboeking is een van de b e la n g rijkste o o rza a k va n hel grote verlies dat de hele JW G in 1993 geleden heeft. Voor het ouderenkamp slaat nog steeds een bedrag van ƒ 1200,- op de balans dat opgebouwd is uit de w inst van het kam p over de periode van twee jaar. D it bedrag kan door hel ouderenkam p gebruikt worden om eventuele grote uitgaven te dekken. Voor de kom ende jaren is het de bedoeling d a l de kam pen in ieder geval een positief resutaat hebben of een kleine winst maken. E ddy E chternach inform eert hoe de balans va n de JW G eruit gezien zou hebben zonder het verlies van h e l Puim ichelkam p. Bart antwoordt d at de kampen dan een goede opbrengst hadden gehad. Eddy is van mening dat hel hoofdbestuur in het vervolg strakke regels moeien hanteren m.b.l. het doorgaan van hel Puimichelkamp. Bart antw oordt hierop d a t d a l nu o o k g ebeurt. O p d it m o m en t heeft hel kam p 23 aanm eldingen van deelnem ers en negen aanm eldingen van buspassagiers. Bij deze aantallen speelt hel kam p quitte en voldoet dus aan de eisen d ie het hoofdbestuur gesteld had. In de toekom st zal deze afw eging iedere keer gem aakt worden. -Contributies: Opnieuw bleven de opbrengsten hiervan achter bij de verwachtingen. O p d il m om ent zijn de inkomsten hiervan ongeveer even groot als de uitg a ve n v o o r U n ive rsum. V a n a l 1000 U n iversum s nem en d e drukkosten relatief a i De inkom sten van c o n trib u tie s b lijv e n e c h te r g ew o o n lin e a ir stijg e n vanaf 1000 leden. Dat houdt in dat als de JW G meer leden krijgt, de inkomsten van contributies hoger zullen zijn dan de uitgaven voor Universum. Financieel is dat veel gunstiger voor de JW G. -Donaties: Deze post viel hoger u it dan begroot was, e n d at is gunstig. - Lespakket: Eddy Echternach heeft in opdracht van d e LSV (Landelijke Sam enw erkende V olkssterren- w ach te n ) een lo s b rie f g e sch re ve n A lfa rd Jansen heeft de lay-out van de lesbrief gedaan. O p deze lesbrief is ƒ 1000,- winst gemaakt. -S ch o le n p ro je kt: S ch o le n kunnen iem a n d van de JW G vragen om een praatje le houden. Dat kost ƒ 50,- waarvan de helft naar d e JW G gaat en de andere helft naar de spreker. Uitgaven: - K am pgro e p: De kam pgro e p is ve ra n tw o o rd e lijk vo o r de o rganisatie van de landelijke kam pen en h elp t a fd e lin gen bij de o rg a n isatie va n hun eigen afdelingskampen. A fdelingen: D eze p o s l b eslaat u itgave n vo o r de afdelingen n.l. declaraties en de vaste voet van afdelingen. In 1993 hebben slechts zeven afdelingen hun vaste voet aangevraagd, terwijl er maarliefst 20 afdelingen zi n. - L a n d e lijk e B ije e n k o m s te n : D e L a n d e lijk e Bijeenkomst van 1993 heeft de JW G maar heel weinig gekost, e r kw am en veel leden en de zaal w as goedkoop. O p le vangen verlies: Al m et al heeft de JW G in 1993 in totaal een verlies geleden van ƒ 7000,-. Balans: H et ve rlie s van hel P uim ichelkam p van 1993 is in 1993 afgeboekl. O p de balans staat de term "egalisatiereserve". Deze term is nogal m isleidend, om dat het in feite niet om een echte reserve gaat. Het hoofdbestuur heeft deze term om deze reden veranderd in de term werkkapitaal". De subsidie voor de Kontaktraad is in 1993 binneng e kom e n e n op de b a la n s g e z e t. H e t o ntvangen b e d ra g is p a s g e le d e n g e b ru ik t en w o rd t o p de balans van 1994 afgeboekl. D e K a sco m m issie, b e sta a n d e u il N ie ls B osch en Peije van Klooster, heeft de kas van de JW G gecontroleerd. Het verslag van hun bevindingen w ordt door Peije voorgelezen. De penningm eester wordt gedechargeerd De voorzitter bedankt N iels en Peije voor hun w erk en vervolgens wordt de zittende kascom m issie o p g e h e ve n.t e n slo tte w o rd t h e t fin a n cie e l ja a rv e rs la g o v e r 1993 d o o r de le d e n verg a d e rin g goedgekeurd. 7. Bestuursm utaties. Lucia B runing treedt a f als voorzitter van de JWG. m a ar b lijft w e l in h e l h oo fd b e stu u r a ls alg e m e en bestu urslid. Z e w ordt b edankt vo o r haar w erk als voorzitter. B a rt M oors tre e d t a f a ls p en n in g m e e ste r va n de JWG. Bas Vriesema wordt gekozen als nieuwe penningmeester. Erw in van Ballegoy stopt met zijn werkzaam heden a ls hoofdredacteur en treedt af als bestuurslid. De nieuw e hoofdre d acte ur is Bram S lag m o len. Bram w ordt gekozen als statutair vertegenw oordiger van de Universumredactie in hel hoofdbestuur. W outer O epts tre e d t a l als bestuurslid nam ens de kam pgroep. W oute r van R eeven volgt hem o p en w ordt gekozen als bestuurslid nam ens de kam p groep. Maarten Kleinhans is in de loop van 1993 afgetreden als algemeen bestuurslid. Bart M oors, Erw in va n B allegoy en W oute r Oepts zullen lijdens de Landelijke B ijeenkom st uitgebreid b e d a n kt w o rd e n v o o r hun w e rkzaam h e d e n in de JWG. T e n s lo tte w o rd t M a rlo e s M u ld e rs g e k o z e n a ls bestuurslid voor publiciteit en wordt Joep Luijten herkozen als bestuurslid voor de afdelingen. 8. B e g ro tin g v o o r 1994, b e n o e m in g n ie u w e K a sco m m issie. Bas Vriesem a. de nieuwe penningm eester, licht de begroting voor 1994 toe: Inkomsten: - C ontributies: Deze p ost iis hoger begroot dan in 1993 om dat de contrib u tie over 1994 m et ƒ 5.- is verhoogd. - Kljkerbouw: De verwachting is dal de Kijkerbouw in 1994 minder zal opleveren. - D onatie s: D eze z ijn in 1993 m e e g e va lle n.. H et bestuur hoopt dal in 1994 weer veel donaties binnenkomen. - Subsidies: H et bedrag van deze post Is de subsidie die de JW G vo o r de Kontaktraad ontvangen heelt. Deze subsidie is reeds gebruikt. Uitgaven: -Universum : De nieuwe com puter die in 1994 aangeschaft is, zal in drie jaar van de rekening afgeboekt worden. - A fd e lin g e n : D e s u b s id ie va n ƒ ,- v o o r de Kontaktraad is bij het begrote bedrag inbegrepen. -P u b lic ite it: D eze p ost is ve el hog e r b egro o t dan voorgaande jaren. H et is de bedoeling dat de JW G veel intensiever publiciteit zal gaan maken om meer leden te krijgen. De begroting van 1994 wordt na deze uitleg goedgekeurd door de ledenvergadering. De penningm eester ka n altijd een foutje m aken in berekeningen van financiën. Daarom heeft de JWG altijd een Kascom m issie. De Kascom m issie controleert alle berekeningen van de penningm eester en a ls alles klopt, g eeft z ij h a a r goedkeuring aan het werk van de penningm eester en kan de penningm eester gedechargeerd worden. De financiën van de JW G zitten nogal ingewikkeld in elkaar. Het hoofdbestuur draagl daarom Bart Moors (o u d -p e n n in g m e e ste r) en W o u te r O e p ls v o o r als leden van de Kascom m issie. O ok Niels Bosch stelt zich beschikbaar. D e ledenvergadering keurt h e l voorstel van het

81 hoofdbestuur goed en de drie genoem de personen vormen de nieuwe Kascommissie. 9. Universum. Bram Slagm olen, de nieuw e hooldredacieur. vertelt hoe het U niversum het algelop e n ja a r is vergaan M a rc o L a n g b ro e k en A n c o v a n H a ll h e b b e n de redactie in 1993 verlaten. Jeffrey Bout is toegetreden to t d e re d a c tie. D e U n iv e rs u m re d a c tie h e e ft nu b e sch ikking o ve r een n ieuw e co m puter. D aarm ee kan het w e rk sneller en m ooier uitgevoerd worden. O ok wordt e r nu geb ru ik gem aakt van een nieuw e versie van het opm aakprogram m a vo o r U niversum De redactie kan door deze verbeteringen w erken met digitale illustraties, w at goedkoper is dan h et scannen van foto's. Bram verzoekt alle aanwezigen om tijdens de landelijke bijeenkom st de lezerskaart van U niversum in te vu lle n die aan iedereen u ilg e re ik t zal w orden. Zo krijgt de redactie een beter beeld van de wensen en ideeën m.b.t. de inhoud van U niversum en kan zij daar beter op inspelen. 10. Afdelingen. Jo ep Luijten, de afdelingscoördinator, doet verslag van de afgelopen lijd D e afdelingen hebben in 1993 en in de eerste m aanden van 1994 wisselend succes gehad. In Friesland, E indhoven, Z -Lim burg en D en Bosch ging het de afgelopen lijd wat beter. Zoeterm eer en A m ste rd a m h e b b e n a lle b e i m e t ve el su c c e s een beginnerscursus georganiseerd. In Groningen zullen b in n e n ko rt a c tiv ite ite n w o rd e n o p g e sta rt.s le chte r ging het in R ijm ond, Zeeland en Breda. Joep benadrukt dat afdelingen altijd hulp kunnen krijgen van de reco's (regiocoördinatoren) en van hem zelf. Reco's zijn JW G -ers die in een bepaalde regio de afdelingen stim uleren om activiteiten le houden en ze helpen de afdelingen m et allerlei problemen. E r z ijn nu v ie r re c o 's : N ie ls B o s c h, M a a rte n Kleinhans. Maarten Butter en Hedde Zei lstra. De "Kontakt 'is In 1993 vier keer uitgekomen. Er zullen in de toekom st vaker ledenlijsten van afdelingen m eegestuurd w orden. Ook is e r een nieuwe rubriek. Joep zal uittreksels van hooldbestuursvergaderingen in de "K onta kt" plaatsen, zodat iedereen kan zien waar het hoofdbestuur mee bezig is. M aarten Kleinhans heeft In 1993 een kaart gem aakt en m et de "K onta kt" m eegestuurd. O p d eze kaart staan alle afdelingen m et hun grenzen aangegeven. D eze grenzen zijn vastgelegd m et behulp van postcodes, zodat nu exact duidelijk is bij welke afdeling een (nieuw) lid hoort. O o k is b ij h et vastleggen van d e grenzen rekening gehouden m et de afstand die afgelegd moet worden tot aan de plaats waar bijeenkomsten worden gehouden. In het v o o rja a r is d e K o n ta k tra a d g e h o u d e n. De K ontaktraad is een overleg tussen alle JW G -ers die actief bij een afdeling zijn betrokken Het overleg was succesvol. Er waren veel afdelingen aanwezig en er zijn veel Ideeën uitgewisseld en plannen gemaakt. Op de Kontaktraad is o o k de nieuw e afdelingshandleiding uitgereikt. Deze handleiding bevat alle nuttige inform atie over het besturen van een afdeling en het o rganiseren van activiteiten. D e handleiding is ook verkrijgbaar bij de verkoopstand van de JWG. W outer Oepts informeert hoeveel afdelingen de nieuw e handleiding nog niet hebben. Joep antwoordt dat alle afdelingen die niet aanwezig w are n op d e K o n ta ktra a d, de h a n d le id in g to e g e stu u rd zu lle n krijgen. B innenkort heeft d u s iedere afdeling een handleiding. V anuit de ledenvergadering kom t de vraag hoeveel afdelingen er zijn. Het antwoord is: twintig Kam pen. W outer Oepts doet verslag van de kampen in E r is In de JW G een sp ecia le co m m issie die zich bezighoudt m et kam pen, n.l. de Kam pgroep. In de Kampgroep zitten vertegenwoordigers van de begeleidingen van de Jongerenkam pen, het O uderenkamp en het Puimichelkamp. A fg e lo p e n z o m e rv a k a n tie w e rd e n w e e r tw e e J o n g e re n k a m p e n, e e n O u d e re n k a m p en een Puim ichelkam p georganiseerd. Al deze kam pen zijn uitstekend verlopen, evenals hel landelijk weekendkam p en de a fd e lin g s k a m p je s. H ela a s h e e lt het Puimichelkamp wel een fors verlies geleden. De kam pen zijn populair onder de JW G -ers. Dat blijkt u it h e t fe it d a t in 1993 o ngeveer 150 m ensen op kamp zijn gegaan. H et g epla nde kam pje op S ch ie rm o n niko og is nièt doorgegaan. Dit was vooral te wijten aan de moeizam e sam enw erking m et de NJN. Bovendien hadden m aar negen JW G -ers zich aangemeld, en dat w as te weinig. 12. Kijkerbouw. Vervolgens doet Lucia verslag van de kijkerbouw van afgelopen ja a r E r zijn vijf kijkers gebouwd, n.l. drie 6 cm -kijkers op het Jongerenkam p en tw ee 15 cm-kijk e rs o p h e t O u d e re n k a m p. T e v e n s is d e D obsonbrochure herzien en is e r een tw eede druk verschenen. D e nazorg vo o r d e 15 cm D o b so n kijker b lijk t vrij m oeilijk te zijn. Bij een van d e kijkers duürde het lang voordat de kijkers daadw erkeli k goed functioneerde. D e 15 cm D o b so n kijke r ka n a lle e n m a ar o p h et Ouderenkamp gebouwd worden. O la f D o n k h e e lt de kijk e rb o u w g ro e p v e rla te n en M aarten K lein h ans za l d at op ko rte te rm ijn doen. M achiel S p u ij is tijd e lijk h et enige lid van d e wergroep. m aar e r zijn nieuwe m ensen in opleiding, te w eten W im B runing, N iels Bosch, J e ffre y Bout en Frank Wijgerse. De JW G verkoopt losse spiegelsets voor de 15 cm Dobsonkijker sam en m et een bouw beschrijving voor de kijker, waarm ee je zelf je kijker kan bouwen. De verkoop van deze pakketten loopt zeer goed M ichael Brentjens vraagt hoe de kijkerbouw in zijn w erk gaat op kamp. A lla rd antw oordt d at de w erkgroep een of meer dagen op kam p langskom t om de kijkers sam en m et de kam pdeelnem ers die de kijker "besteld" hebben, te bouwen. 13. Landelijk Bureau. Lucia B runing doet verslag van de a ctiviteite n van het Landelijk Bureau Zij is bureaumedewerker voor de JW G op het landelijk bureau en regelt de verkoop van boekjes, brochures. posters. T-shirts. etc. O ok worden diskettes met sterrenkundige software verkocht D e verkoop hiervan loopt heel goed. Verder doet Lucia de ledenadm inistratie en stuurt ze w elkom stpakkeljes op naar nieuwe leden. H e t la n d e lijk b u re a u c o ö rd in e e rt p ro je c te n van Stichting Universum en de JW G, zoals het broeikasproject en "Sterren en planeten" (de Kleine Gids). A ls le d e n v ra g e n h e b b e n o v e r e e n v a n d e z e genoem de dingen, kunnen ze het landelijk bureau bellen. V anaf de zom er is het bureau een dag per week bereikbaar, Een aantal zaken zal o p termijn geregeld worden op het landelijk bureau. Z o moeten de nieuwe postcodeg re n z e n v a n d e a fd e lin g e n, d ie d o o r M a a rte n Kleinhans zijn vastgesteld, nog ingevoerd w orden op de computer. Verder zal de ledenadministratie overgezet w orden van de M acintosh-com puter naar een PC. Het boekje d at bij het broeikasproject gem aakt zal w orden, zal speciaal voor JW G -leden in de vorm van een them anum m er van U niversum ve rschijnen. V erder zu lle n boekjes via de boekhandel verkocht worden. 14. Stichting Universum : Brochures, Jaarverslag verslag van de Raad van Com m isarissen over , 1991, 1992 en R einout Kleinhans, de secretaris, doet verslag van de activiteiten van Stichting UmVersum (StUV). H et belangrijkste en bekendste proje ct va n StUV Is "Sterren en planeten (1994)", en is e in d vorig jaar voor d e tweede keer verschenen, nadat in 1993 voor het eerst de "Kleine G ids va n sterren en planeten" verschenen was. De verkoop van deze gids is redelijk goed gew eest. Precieze getallen zijn e r o p dit m om ent met bekend. "Sterren en planeten' is d it aar g e p ro m o o t v ia d e L S V (L a n d e lijk e v e re n ig in g Samenwerkende Volkssterrenwachten). Een ander project is "het broeikaseffect'. Er zal in de loop van dit jaar een boekje daarover uitkom en dat via de boekhandel verkocht zal worden. JW G-leden krijgen het boekje in de vorm van een themanummer van Universum. Het laatste project van Stuv is het zogenaam de cassette-project. D it project bestaat uit het uitgeven van cassettebandjes + boekjes over de sterrenhemel. De inkom sten van het cassette -project zullen grotendeels naar de JW G gaan, hoewel de cassettebandjes door StUV uitgegeven zijn. StUV heeft onlangs in sam enwerking met de NVWS (N e d e rla n d s e V e re n ig in g v o o r W e e r- en S te rre n k u n d e ) w a a rn e e m b lo k k e n va n M a rs en Jupiter uitgegeven. In een w aam eem blok zitten 100 waarneem form ulieren van M ars op Jupiter. De prijs van d eze b lo kke n za l b in n e n ko rt beke n d w orden gemaakt. Als er genoeg belangstelling voor is, zullen er ook blokken m et deep-skyform ulieren uitgegeven warden. S tic h tin g U n iv e rs u m h e e ft e e n R a a d va n C om m issarissen, w aarin d rie JW G -leden zitten die door de ledenvergadering van de JW G gekozen worden en namens de JW G de financiën van StUV controleren. Ze zijn te vergelijken met de Kascomissie v a n d e JWG Eddy Echternach meldt dat er op het m om ent maar tw ee com m issarissen zijn; er m oet er dus nog een bij komen. Arnold de Jong meldt zich aan en de ledenvergadering stemt hiermee in. Tot slot vertelt de secretaris nog dat het verslag van de R aad van C om m issarissen over 1990, 1992 en 1993 nog n iè t o ntvangen is en d at de bespreking hiervan uitgesteld w ordt tot de volgende Algemene Ledenvergadering. De verslagen over 1990 en 1991 zijn door de Raad van C om m issarissen goedgekeurd. 15. Benoem ing leden C om m issie van Beroep (CvB). Deze com m issie heeft als taak om m isstanden in do J W G a a n d e k a a k te s te lle n. V o lg e n s h et H uishoudelijk Reglement van de JW G (artikel 31.3) m oet er elk jaar een lid en een plaatsvervangend lid aftreden. De aftredende leden zijn eenm aal terstond herkiesbaar. D it ja a r zijn Edw in M athlener (lid) en Bastiën van de Hoeff (plv.lid) afgetreden. Zij stellen zich herkiesbaar. O laf Donk is in de loop van het jaar afgetreden en heeft de CvB verlaten. Bart M oors stelt zich beschikbaar voor de CvB. Deze wijzigingen worden vervolgens door de ledenvergadering goedgekeurd 16. Wat Verder Ter Tafel Komt. E r komt verder niets te r tafel

82 17. Rondvraag. Ban m eldt da! hel H uishoudelijk R eglem eni op een aanlal punten met klopt. Zo staat e r b.v. niet duidelijk in w at nu de precieze taak is van de Kascommissie. Het hoofdbestuur besluit dat er een commissie ingesteld zal w orden die het Huishoudelijk Reglement zal herzien. Bram deelt mee dat de waarneem blokken van M ars en Jupiter ƒ 10,- per stuk + ƒ 7,50 porto zullen gaan kosten. 18. Sluiting. De vice voorzilter van d e JW G sluit de vergadering om uur. T o e lic h tin g bij d e b eg ro tin g 1995 Zoals hiervoor al gezegd werd, is het financieel niet goed gesteld met de JWG. Het is momenteel zo, dat de structurele inkomsten (de contributie-gelden) even groot zijn als de uitgaven voor ons blad Universum. Het is dus belangrijk om aan de ene kant meer leden te werven, maar aan de andere kant geld te besparen. Er wordt momenteel dan ook nagedacht over manieren om Universum goedkoper te maken. We zullen het ook van inkomsten zoals kampwinsten moeten hebben om het hoofd boven water te houden, en dat is geen gezonde basis voor de vereniging. Het begrote verlies is weliswaar niet erg groot, maar eigenlijk zou de JWG helemaal geen verlies meer mogen draaien. Op de vergadering zal daar verder over gesproken worden en ik wil iedereen die hier belangstelling voor heeft, dan ook aanraden om naar de ALV te komen. Er zullen in de toekomst misschien zware maatregelen genomen moeten worden om de JWG te behouden. Bas Vriesema. penningmeester. T o elich tin g bij d e ja a rc ijfe rs van 1994 Het afgelopen jaar is financieel gezien teleurstellend verlopen. Alhoewel er rekening was gehouden met een verlies van ongeveer twee en een half duizend gulden, is het uiteindelijke verlies veel hoger uitgekomen, zoals je hiernaast kunt zien. Zoals je daar ook kunt zien wordt dit verlies voornamelijk veroorzaakt door de zeer lage contributie-inkom sten in D it komt enerzijds doordat de JWG weer leden heeft verloren in het afgelopen jaar. maar ook omdat de overdracht van het penningmeesterschap erg stroef verlopen is, waardoor herinneringen niet op tijd verstuurd zijn. De kampen hebben het goed gedaan dit jaar. alleen op het ouderenkamp is verlies geleden.de beide andere kampen hebben winst gemaakt. Op dit moment is het zo dat kampen niet door mogen gaan, tenzij ze winst maken (of quitte spelen). De JW G heeft namelijk op dit moment niet meer de financiële reserves om verliezen op de kampen op te vangen. Het verlies van een boekjaar wordt afgeboekt van het kapitaal, het geld dat de vereniging in reserve heeft. Ook dit jaar is dit kapitaal dus weer kleiner geworden, iets wat zo niet door kan gaan. In de komende jaren zal er een manier gevonden moeten worden om verliezen uit te sluiten, anders dreigt de JWG failliet te gaan. B alan s p e r 31 d e c e m b e r 1994 in d u ize n d e n g u ld ens R ekenin g van b aten e n lasten in 1994 in d u ize n d e n g u ld ens INKOMSTEN begroot uitkomst begroot Zomerkampen ,3 42,5 Contributies 27,0 22,6 24,5 Kijkerbouw 3,6 4,2 4,0 Donaties 3,0 3,4 3,0 Subsidies 2,0 2,0 - Universum 1, ,5 Rente Landelijke Bijeenkomst 0.9 0,3 0.6 P{ubliciteit Verlies Totaal 89,8 74,7 78,5 A ctiva L iquide m iddelen 18,7 13,8 V oorraden 5,1 6,1 V orderingen 32,8 20,0 V o o ru itb e ta a ld e posten 0,8 0,2 T otaal 57,4 40,1 P assiva K apitaal 10,3 6,0 R e serveringen 6,8 5.0 S ch ulden o p korte term ijn 13,3 10,9 V o o ru ito n tva n g e n posten 27,0 18,2 UITGAVEN begroot uitkomst begroot Zomerkampen 46, ,5 Kampgroep 0, ,4 Universum 22,5 23,8 22,3 Bureau /Bestuur 7, Afdelingen 5.5 4,5 3,5 Kijkerbouw ,0 Publiciteit Landelijke Bijeenkomst 1.7 2,0 1,5 Commissies 0,8 0,2 0,6 Diversen 0,2 0,2 0,2 T o taal 57,4 40,1 Totaal 89,8 74,7 78,5

83 8wu9in8gnigiri9i9V A K T IV IT E IT E N A G E N D A J W G -a fd e lin g e n : Den Haag 5-7 m ei: Sterrenbeeldenkamp, kosten fl.40,- Info: Patrick de Roo tel ju n i : Ruimte-Rollenspel Into: Pieter Luteijn tel ju li : Praatje door Patrick de Roo naar keuze Utrecht 27 m ei : Landelijke Bijeenkomst JWG. Verzamelen bij sterrenwacht Sonnenborgh" Info: Elisabeth Lodder, tel Utrecht/Leiden/Am ersfoort: 9-11 ju n i: Regiokamp met 3 afdelingen. Info bij: Elisabeth Lodder tel Luuk van den O ever tel Martijn van Westerlaak tel JWG Jongerenkam p Plaats: Ootmarsum Datum: 15 juli t/m 21 juli 1995 (1e kamp) en 22 juli t/m 28 ju li 1995 (2e kamp). Kosten: II. 175,- p.p. Kontaktpersoon: Jeffrey Bout. JW G O uderenkam p Plaats: Ommel (Asten N.Br.) Datum 23 juli t/m 4 aug Kosten: fl. 295,- p.p. Kontaktpersoon: Bram Slagmolen. Zom erkam p Puim ichel Plaats: Puimichel. Zuid Frankrijk Datum: 22 juli t/m 3 aug Kosten: ( p.p. Kontaktpersoon: Marcel Vonk Sterrenbeeldkam p Plaats: Park Oosterbeek Datum: 5 t/m 7 mei1995. Kosten: fl. 40,-.p.p. Kontaktpersoon: Patrick de Roo * è Nieuw landelijk telefoonnum m er JWG V a n a f h eden h e e ft d e JW G een n ieu w la n d e lijk te le fo o n n u m m e r. Het n u m m e r is v a n a f nu n iet m e e r , m aar: V o o r al je v rag en o p s te rre n k u n d ig - o f v e re n in g in g s g e b ie d ku n je op d it n u m m e r te recht. A lleen v o o r vrag e n o v e r a k tiv ite iten in jo u w a fd e ling m o e t je niet n aar d it n u m m e r b e lle n. D an is d e ko n ta k tp e rs o o n van jo u w a fd e lin g d e a a n g e w e ze n p e rs o o n. Z ijn o f h a a r te le fo o n n u m m e r vind je o p p a g in a 31 van d e ze U n iversu m. A ls je h e t b o v e n s ta a n d e te le fo o n n u m m e r b e lt, k rijg je o v e rig e n s Je ffre y B o u t a an d e lijn. D us a ls je hem w ilt b e lle n, m o et je d it n u m m er o o k g ebru iken. I In fo r m e e r eens b ij.1 Puim ichelkam p 1995 JWG O uderenkam p 1995 H e b je g e n o e g v a n d ie b e w o lk te g ra u w e h o lla n d s e n a c h te n v a n de zom er? Ga dan m ee m et het P uim ichelkam p. V o or d e 9e keer w ordt d e ze zo m e r de s te r r e n w a c h t in h e t Z u id - F r a n s e P uim ichel bevolkt door JW G -ers. J e k u n t e r g e b ru ik m a k e n v a n d e prachtige telescopen en overdags lekke r bruin w orden. Je hobby en va ka n tie ineen. N og ste eds u n ie k in d e w ere ld is de ze lfgebouw de 1 m eter telescoop van D any C ardoen. P uim ichel is d e enige sterrenw acht w a a r je als am ateur met zulke grote telescopen kunt w erken. Dit jaar is het kam p van 22 juli t/m 3 a u g u s tu s en b e d o e ld v o o r ie d e re e n van 15 t/m 21 jaar. K osten fl. 899,- p e r p e rsoon incl. de busreis. M eer inform atie en/of aanm elden bij: M arcel V onk H é t s te rre n k u n d ig z o m e rk a m p vo o r o u d e re J W G - e rs is h e t o u d e r e n kam p. T w ee w e ken lang in een ka m p e e rb o e rd e rij, tu s s e n d e v e ld e n en bossen, op een plek w a a r w einig s to rend licht is. Een goede p le k om te gaan sterren- kijken, m et je eigen k ijk e r of m et een te le scoop die o p het kam p aanw ezig is. O o k g a a n w e g e z e llig e a n d e re d in gen d o e n ; zo a ls e en speurtocht.bos- s p e le n o f e e n fr is s e d u ik in h e t zw em bad, 's A vo n d s is e r een g e ze l lige sa p p e n b a r m et m u zie k e n? H e t k a m p w o r d t g e h o u d e n in O m m e l. nabij A sten (N.B r.) en staat open vo o r alle ste rre n lie fhe b b e rs van 14 t/m 17 jaar. H et kam p b e g in t o p zondag 23 juli en eindig t o p vrijdag 3 a u g u stu s K osten fl. 295,- per persoon. M eld je sch rifte lijk aan bij: B ram S lag m o len G o evern eu rlaan 649 R ijsw ijksew eg CH D en H aag HN D en Haag

84 Vragenrubriek Hallo puzzelfreaks, daar is hij dan de langverw achte vragenrubriek nieuwe stijl! De m oeilijke vragen heb ik op "veler verzoek" niet verandert, m aar voor de m akkelijke vragen zijn tw ee nieuwe puzzels in de plaats gekom en: een w eegstreep-puzzel en een cryptogram. Bij de w egstreep-puzzel m oet je van de letters die overblijven een sterrenaam m aken. En als je het cryptogram hebt ingevuld m oet je de letters van de verschillende p laatsen invullen, je krijgt d an de naam van een M essier-nevel. D e ju is te a n tw o o rd e n van de m akkelijke vragen van vo rig e ke e r w aren: 1.) Fout, d e M aan d raait in 2 7,6 d a gen een baan om d e A arde, dus 13,3 ke e r p e r jaar. 2. ) G oed, het zou... w e eg je op Jupiter., m oeten zijn. 3. ) G oed 4. ) Fout, in kom t de kom eet van H alley w e e r langs d e A arde. 5. ) Fout. sin d s 4 o kto b e r 1582 g e b ruiken w e d e G re g o ria a n se kalender. 6.) D o o r d e a a n tre kkin g skra cht van de M aan (en Z on) o n tsta a n e b e b vloed. 7.) D e kra te r A rch im e d e s ligt aan M are Im brium, zee d e r buien. 8.) E xo b io lo g ie is de tak va n biologie die de le ve n sm o g e lijkh e d e n (en Levensvo rm e n) b u ite n d e A a rd e o nderzoekt. 9.) Je kunt z o n lic h t door een prism a laten sch ijn en en d e kleuren pro jecten o p een scherm. 10) E uro p e a n S p ace T e ch n o lo g y C entre. D e in z e n d e r s U nive rsu m 1 zijn: v a n d e v r a g e n r u b r ie k u it F eike A lew ijnse A peld oorn M ich a e l Bal D en H aag P aul D udink Le idschendam Je lm e r H oekstra Leiden S ikke K ingm a O egstg e e st Jo n a s Lehm ann N ord horn (D) P ieter Luteijn D en H aag A le xa n d e r M ars Leiderdorp P e tra v.d. M eys U trecht A rth u r R am lal? W ilco M oerm an (afd. R ijnm ond) 10 E line S trik D en H aag D aan T ro u w h o rst D en H aag R o b b ert-j.a n W e ste rd u in D en H aag D e g e lu k k ig e is d e z e k e e r P a u l D u d in k. H a rtelijk G e fe licite e rd!!! Ik zal je zo snel m o g e lijk b e lle n om te v e rte lle n w a t je g e w o n n e n hebt. B ijn a a lle in z e n d e rs h e b b e n o o k d e m o e ilijke vra g e n b e a n tw o o rd t e n alle in ze n d e rs hebben de o p lo s s in g g e v o n d e n : C E P H E ÏD E N ; W ilco M o e rm a n, P e tra v.d. M e y s, A rth u r R a m la l, D aan T ro u w h o rst en R o bbert-jan W este rdu9in hebben d e m oeilijke vra g e n niet opgelost. De g o e d e a n tw o o rd e n o p d e m oeilijke vragen van vo rig e ke e r w aren: 1.) D is g e e n spectra a ltyp e, d e andere w el. 2.) E euw is een eenheid van tijd, de andere zijn e e n h e d e n van afstand. 3.) Iris d ra a it om de Z on (p la n eto ïd e), d e rest om een p lanee t (m aantjes). 4.) Een H yperio n heeft niets m et sterren te m aken, de andere zijn ste rsoorte n/-n am en. 5.) P a a rdekopneve l is een abso rp tie -n e ve l, de andere nevels niet. 6.) E A C is een n iet besta a n d e afkorting, d e rest zijn sterrencata logi. 7.) C o n n e r is g e e n astronaut en h e e ft dus ook niet o p d e M aan gestaan. 8.) N ew com b, dit is d e e nige kra te r die niet in M are T ra n q u illita tis ligt. 9.) E lektron is g e e n versch ijn se l dat d irekt iets m et licht te m a ken heeft. S tu u r je a n tw o o rd e n het liefst zo snel m ogelijk, m a a r v ó ó r 31 m ei a.s. naar: P a tric k d e R o o v a n S lin g e la n d ts tra a t X K D e n H aag. V e rg e e t N IE T je naam, adres, w oonplaats, g e b o o rte d a tu m en te le fo o n n u m m e r e r bij te scrijve n. V eel succes!! P.S. S u g g e stie s e n /o f ideeën zijn w elkom.

85 voor Jongeren Patrick de Roo D e n ie u w e h e rs e n k ra k e rtje s z ijn w e e r h e tz e lfd e als de vo rig e keer. U it d e rijtje s m et w o o rd e n m oet je h e t w o o rd k ie z e n w a t er n ie t b ijh o o rt. V a n d e b e g in le tte rs k u n je dan de naam van een ste rre n k u n d ig e m aken. Hubble - Einstein - O ort - Hertzsprung- Youngson H ercules - Fornax - Telescopium - Pictor - Caelum A quila - Hydra - C orvus - Serpens - Leo Arcturus - Erakis - Procyon - Vega - C apella lo - C allisto - Atlas - Thebe - M etis Drosum - Lacus - M ons - Tholus - Prom ontorium Sterrenstrepper A D I S C 0 V E R Y A A C I T P I L C E S S Z 0 N L A S E R P B S U N R U T A S T R T 0 R E T S M E 0 0 L E D A S E S L R M I R C V X A S I L L 0 N T U I I T 0 0 L E 0 0 E A I I S L I E C E T R R R 0 N N A C G N T M R s 0 D C H S E T 0 0 B A 0 R A Z I 0 S I E C E P H I E D E N A U I E D R A A M E M A E N G c M L T A R T R A A J T H C I L C E T U s 0 U E U A P 0 S S E C S I P E K R A U Q K A M T P Weg te strepen woorden: Aarde, Apollo, Astronaut (2x), Astronom ie, Bolide, Bootes, Cepheiden, Cepheus, Cetus, Disccovery, ESTEC, Ecliptica, IR A S,lzar, K o m eet, Laser, Leda, L e o, L ic h tja a r, M a a n, M e s s ie r, M eteoriet, M IR, N evel, NCG (2x), O rio n, P a ra b o o l, P isce s, Q u a rk, S aturnus, Ster, S traal, Telescoop, Zon. Cepheïde-Crvpto Horizontaal: 1. Ijsko u d Aurora (12) 2. Vallende ste rrenslag (13) 3. Ijs k o u d e biljart beroem dheid (8) 4. Sterrenreiziger 5. W andeltocht-ventje (12) 6. O plichterij van Nachtelijke W achter (18) 7. D w aalster (7) Vertikaal: 1. Verte-kijker (9) 2. Nieuwe ster (4) 3. D isney-keffe r (5) 4. Veel plaats in een Indianentooi (10) 5. G aia-stof (6) 6. Schaal-bikken (7) 7. Fries "ons" na een bosm ee rtje (5) M C F F R G Q P R S D IL J IF L P B E S D H

86 Gallerie W a c c t Exposé van ingezonden w aarnem ingen v an JTWG-ers onder redactie van de W aarneemcommissie (Waco) William Smits In d e g a lle rie v an d e ze U n iversu m zijn er w e e r v o o r b e e ld e n te z ie n v a n h o e het m o e t. T e k e n in g e n e n f o t o s g e m a a k t d o o r J W G -e rs. M e n s e n s tu u r o p e n m is s c h ie n k u n n e n a n d e r e n d a n la t e r in U n iversu m jo u w resu ltaten b e w o n d eren. Fig. 2 Zonsverduistering op 10 m ei Foto van Erik Bosma. A lle re e rst een te ke n in g van H ans Jo n g e lin g uit B est in fig uur 1. H ans nam o p 30 ja n u a ri 1995 de P leiaden w a a r m et een 10 x 2 5 Z eiss-verre- kijker. M e t het blote o og zag hij er ze ve n s te r re n in. In e e n b ijg e v o e g d e b r ie f v e r te lt h ij te ve n s d a t hij d a n kzij "M et d e k ijk e r o p ja ch t" nu de ste rre n b e e ld e n m et g ro te r g e m a k kan te ru g vinden. D e fo to in fig u u r 2 v a n d e z o n s v e rd u is te rin g v a n 10 m e i is in g e z o n d e n d o o r E rik B o s m a u it E m m e rc o m p a s c u m. S a m e n m e t B e rn a rd K e lke s m a a k te E rik o p e en fo to een v ie rv o u d ig e a fb e e ld in g v a n d e Z o n. D e fo to w e rd g e m a a k t m et e e n 200 m m o b je c tie f die m e t b e h u lp v a n tw e e 2 x c o n v e r te r s w e rd "om gevorm d to t een 800 m m telelens. H et licht van d e Z on w e rd a fg e zw a kt d.m.v. een z e lfg e m a a kt zonnefilte r en d e b e lich tin g stijd bedroeg 1/500 sec. o p e en llford Film van 125 A SA. Laten d e ze w a a rn e m in g e n je in spireren om zelf aan d e slag te g a a n en stu u r je fo to 's, te ke n in gen en b e sch rijvin g e n o p n aar d e W A C O M. A ls je w ild bent van pla n ete n w a a rn e m e n hebben w e goed nieuw s vo o r je, w ant d e JW G v e r koopt w a a rn e e m b lo k k e n d ie e lk 100 fo rm u lie re n b e v a tte n w a a ro p je je M a rs - e n J u p ite r- te k e n in g e n k w ijt k u n t. D e b lo k k e n k o s te n fl. 1 0,- (e x c lu s ie f v e rz e n d k o s te n ) e n z ijn e lk e w o e n sdag bij d e Landelijk B ureau van d e JW G te le fo n is c h te b e s te lle n o n d e r n u m m e r (vragen naar L u cia B runing). T evens roep ik ju llie o p om M arsw aarn em ingen van de o p p o sitie van a fg elopen fe b ru a ri o p te sturen w a nt w e zijn erg benieu w d naar w a t ju l lie a lle m a a l w e e r o p d e rode p la n e e t hebben w aarg enom en. T e n s lo tte w e n s ik ju llie veel h e ld e re n a ch te n toe en o ok veel succe s m et w aarnem en! W a a rn e e m com m issie JW G adres: R e in o u t K lein h an s E s d o o rn laan M B G ro n in g en T el d o o r de w eek Tel w eeken d

87 DIT IS TE KOOP BIJ JE CLUB BROCHURES Hoe krijg je je bestelling thuis? code titel p rijs p o rto JW G-09 Messier-lijst 0.50 A JWG-35 Het maken van een eenvoudige sterrekijker 4,00 C JWG-39 Sterrenkunde praktica 4.00 C JWG-40 Lijst van 120 mooiste dubbelsterren 0.50 A JWG-44 Het Atoom 1.75 A JW G-45 Coördinatenstelsels 1,75 B JWG-49 Waarnemen met een prismakijker 5,00 C JWG-50 De levensloop van de Zon 4,50 C JWG-51 Kursus Helderheid en Magnitude. met voorbeelden en opgaven 6.00 C JWG-54 Moeilijke woorden in de sterrenkunde 1.50 B JWG-55 De Zon 5.00 C JWG-57 De spectroscoop (Zelfbouwinstructie in c lu s ie f TRALIE) 5,50 B JWG-58 Het zonnestelsel 4.00 C JWG-61 Kometen 2,00 B JWG-63 De evolutie van zware sterren 1,50 B JWG-64 Het waarnemen van de Zon 5.00 C JWG-65 Hoe gebruik ik mi n JWG-kijker? 5,00 C JW G-67 Weerkunde 10,00 P JWG-69 W egwijs in fotoland 4,00 C JWG-70 Hoe maak ik een draaibare sterrenkaart? 1,50 A JWG-71 Het heelal (speciaal voor de jongste leden I) 3,00 B JWG-72 W aarnemen (speciaal voor de jongste leden!) 9,50 T JWG-74a Het Bert-puzzelboek deel B JWG-74b Het Bert-puzzelboek deel 2 2,50 B JWG-74C Het Bert-puzzelboek deel 3 2,50 B JW G-74abc Alle drie de boekjes samen 5,00 C JWG-76 De afdelingshandleiding van de JWG 2,50 C JWG-77 De bewegende Aarde 10,00 P JWG-78 W aarneemhandleiding Jupiter 4,00 B JWG-79 Met de kijker op jacht 15,00 T JWG-80 Sterrenkundecursus voor jongeren 3,00 C JWG-81 Stonehenge 6,00 C JWG-82 Planetoïden, kometen en meteoren 8,00 T JWG-B2 Reis langs de reuzenplaneten 3,50 C JWG-B3 Samen naar Mars 2.50 c JWG-B4 Bouwbeschrijving 15 cm Dobsontelescoop 15,00 P JWG-P1 Sterrenkunde doen: de afstand van de Hyaden 2,00 B JWG-B5 Waarneembloc Mars/Jupiter 15,00 T JWG-B6 Slerrenkijken incl. bandje 14,95 P JWG-B7 Heeft de aarde koorst? 7,95 c Maak het verschuldigde bedrag plus de portokosten over op postgiro t.n.v. Stichting Universum te Utrecht. Vergeet n iet de bestelnummers te vermelden. Achter de verkoopprijs staat een letter, die aangeeft hoeveel portokosten er bij de prijs komen: A 0,80 C 3,20 T 6,00 B 1,60 P 4,20 BROCHURES - VERVOLG JWG-B8 Sterren & Planeten P JWG-P1 Sterrenkunde doen: De afstand van de Hyaden 2,00 B POSTERS Kleurenposters van de Draaikolknevel. de Trifidnevel, de Rosettenevel. de Sluiernevel, de Eta-Carinae-nevel. de Noord- Amerikanevel, de Halternevel. de Orionnevel, de Ringnevel, Neptunus. Jupiter. Mars. Aarde. Uranus en Saturnus zijn vanat ƒ te koop tijdens de Landelijke Bijeenkomst. Bovendien zijn dan er ook twee LICHTGEVENDE POSTERS te koop voor ƒ 4.00 per stuk, (porto T), één van de noordelijke en één van de noordelijke plus zuidelijke sterrenhemel. OVERIGE ASTROWARE UV-T2 Linnen tassen (ecru) met JW G-jubileumopdruk 7,50 T UV-S1 JWG-springschijtjes voorzien van JWG-logo 1,00 A UV-S1 Jupiterscope 5,50 A COMPUTERPROGRAMMA 'S UV-B2 De ECHTE SPACE SHUTTLE OF NASA koelkastmagneet 5.00 B UV-B3 Moonblob B UV-B4 Kompasje 3,50 B MS Sterrenkundige programma's 7,50 - MS-02 Skyglobe ,50 - MS-03 Sterren en NGC-catalogus met sterren en 8000 objecten 7,50 - MS-04 Deepspace en Geolock 7,50 - MS-05 CCD-opnamen van Mars en Jupiter tot computerfilmpjes verwerkt 7,50 - WD-01 Drie astro-programma's onder Windows WD-02 Vier astro-programma s onder Windows 7,50 - Alle programma's zijn self-extracting en staan op 3.5 " DD diskettes. De prijs van de diskettes is incl. portokosten.

88 W illiam Smit De k o m e n d e m a an d en is het zo als e lk ja a r w e e r w a t m in d e r g o e d g e s te ld w a t d e e p -s k y o b je c te n b etreft. D e n achte n van m ei en ju n i zijn v an u it o n z e n o o rd e lijk e s tre k e n k o rt e n s c h e m e rig, d e p e rio d e van d e b e ru c h te g rijz e n a c h te n is w e e r a a n g e b ro k e n. M a a r vo o r d e d o o rz e tte rs is e r a ltijd w e l w a t te zie n, d u s tre u r n iet w a n t ze lfs op e en g rijze n acht O p g o e d d o n ke re n ach te n kun je M 13 al zien als een ste rretje van m a g n itu d e 5.8 vlak onder Eta H erculis. In gro te re te le sco p e n (10 tot 15 cm ) lost M 13 al g o e d e n als het w e e r m ee zit zie een g ro te zw erm van vele h o n derd en s te r re tjes in het beeldveld. M 92, die w a t n o o rd e lijk e r in H e rc u le s s ta a t, is m a a r ie ts z w a k k e r (m a g n itu d e 6.5) en ook kle in e r en com p akter, m a a r o ok d it is een fa n ta stisch o b je ct vo o r een 15 c m. D e z e b o lh o o p s ta a t o p z o n lic h tja a r e n m e e t 100 lic h tja a r in d ia m e te r, tegen 170 lich tja a r van M 13. A ls derd e bolhoop in H ercu le s hebben w e nog N G C 6229, dat is een k le in e r en z w a k k e r e x e m p la a r (m a gitu de 8,7 e n 3,5 b o o g m in u u t g r o o t), m a a r v o o r e e n l 14 m m N ew ton is h e t geen probleem. kun je m et d e k ijk e r o p jach t. Hercules H e rc u le s w a s b ij d e o u d e G rie k e n w e e r zo'n kra ch tp a tse r, een zoon va n o p p e rg o d Z eus en w a s vo o rb e ste m d om a lle rlei m o n ste rs en d ra k e n u it d e w e g te ru im e n. Z o n a m hij o n d e r a n d e re een leeuw te pakken, h akte hij nog een re u sa ch tig e w a te rsla n g (H ydra ) aan m ootjes en ving nog even een stier. Z o a ls bijna altijd bij de G rie k s e m y th e n kw a m H e rcule s aan een tra g isch e in d e, to e n hij m et ve rg iftig d to ve rb lo e d in a a n ra k in g kw a m e n to e n m a a r b e s lo o t om z ic h te la te n v e rb ra n d e n o p d e b e rg O ite in T hessalia. 's A vo n d s kunnen w e d it ste rre n b e e ld hoog in het zuid e n te ru g vin d e n en vo o ra l het ru itvo rm i g e " h a rt v a n d it s te rre n b e e ld is o p v a lle n d, g e vorm d d o o r d e v ie r sterren E psilon, Z eta, Eta en Pi H erculis. In het E ngels w ordt d it gebied d e "K e ysto n e " van H ercules g e n o e m d en het is in d it g e b ied dat je een p ra ch t van een b o lh oo p k a n v in d e n, n a m e lijk M 1 3. O n d a n k s e e n a fs ta n d v a n lic h tja a r, v e rs c h ijn t d it o b je ct als e en held ere nevelbol in een 6 cm kijker. w a arin so m s zelfs al w a t sterren oplichten. F ig u u r 1 g e e ft e e n e e n v o u d ig o p z o e k k a a rtje v o o r d e o m g e v in g v a n H e rcu le s e n d e D raak. Fig. 1 Opzoekkaartje voor de omgeving van Hercules Draak.

89 N G C is een p la netaire n e v e l v a n m a g n itu d e 9 en d o o r d e k ijk e r g e z ie n e e n k le in e, b la u w e e n ro n d e n e v e l d ie z o n 2 0 " x 16" m eet. In het m idden van de n e v e l v in d e n w e e e n h e te O - s te r v a n m a g n itu d e tw a alf. De Draak T en n o o rd e n van H e rcule s k u n n e n w e d e D ra a k zien, e e n s te rre n b e e ld w a a r d e m e e s te w a a rn e m e rs g e e n a c h t o p s la a n o m d a t e r m a a r w e in ig h e ld e re o b je c te n te zie n zijn. N G C 6543 v o r m t e e n u itz o n d e r in g, d e z e p la n e ta ire n e v e l kan heel goed w orden w a a rg e n o m e n in e e n J W G - k ije r v a n w e g e d e h o g e h e ld e r heid van m agnitude 8,5. In z u lk e te le s c o p e n is N G C zich tb a a r als een kle i ne m a a r e rg h e ld e re n evel v a n n a u w e lijk s 18 b o o g se - c o n d e n in d ia m e te r. G ro te re k ijkers zo a ls b ijv o o rb e e ld een 114 m m N e w to n la te n z e lfs al een ce n tra le s te r zien! Boötes De h e ld e re s te r A rc tu ru s (m a g n itu d e 0) is 's a vonds zo o n g e ve e r d e m eest o p vallende ste r a a n d e h e m e l, h ij is o o k b e k e n d a ls A lfa B oötis, d e h o o fd ste r van B oötes. A rctu ru s sta at o p een a fs ta n d van 37 lich tja a r en is ruim 25 m aal zo g ro o t als d e Z o n. A rctu ru s stra a lt dan o o k m e t e e n lic h tk ra c h t van 115 zo n n e n. D e s te r b e w e egt zich op dit m om e nt nog naar ons to e, m a a r a ls h ij o v e r een p a a r d u iz e n d ja a r o ns g e p a sse e rd is, zal de s te r van o ns a f b lijv e n b e w e g e n. E n o v e r e e n h a lf m iljo e n ja a r v a n a f n u is A rc tu ru s d a n n ie t m e e r m e t h e t blote oog te zien. A ls je een g ro te te le sco o p bezit, kun je allerlei z w a k k e s te rre n s te ls e ls o p z o e k e n in B o ö te s, v o o r d e kle in e re kijkers zij er d e nodige d u b b e l ste rre n te zien. Een e e n vo u d ig p a a r is b ijvo o r b e e ld K a p p a B o ö tis, een s te r van m a g n itu d e 4,6 en 6,6 o p ruim d e rtie n boogse co n d e n van e lk a a r, d e c o m p o n e n te n zijn w it e n g e e l van kleur. Een w a t m o e ilijke r e xem p la a r is E psilo n Boötis, b e sta a n d e uit tw e e ste rre n van m a g n itu d e 2.5 en 4,9. "S im p e l", zal je w e l d e n k e n m a a r dat v a lt d u s te g e n w a n t b e id e s te rre n s ta a n nog g e e n 3 b o o g seco n d e n uit elkaar. D e kle uren co n tra ste re n w e l heel m ooi. D e h o o fd ste r heeft sp e ctra a ltyp e K O en is d us o ranje van kle u r en e- * Fig. 2 Boötes en de direckte omgeving. M et linksboven, in het midden, de drievoudige dubbelster. d e b e g e le id e r m et A 2 is w it. W a t e c h t in te re s s a n t is, is d a t b e id e s te rre n o o k een e c h t s y s te e m v o rm e n. Z e draaien om e lka a r heen en sta a n in w e rk e lijk h e id zo 'n A E (2 3 0 m a a l d e a fs ta n d A a r d e - Z o n ) u it e lk a a r. D e h o o fd s te r h e e ft e e n a b s o lu te h e ld e r h e id v a n m a a l d ie v a n d e Z o n e n z ijn b e g e le id e r is 4 5 m a a l h e ld e rd e r d a n de Z on. H e e l e e n v o u d ig is lo ta B o ö tis. R u im a c h te n d e rtig b o o g s e c o n d e n s c h e id e n tw ee sterren van m agnitude 5 e n 7,5, z o d a t d it d u o al m et een (w at g ro te re ) v e rre k ijk e r kan w o rd e n w a a rg e nom en. Pi B o ö tis is een g e m a k k e lijk e p ro o i v o o r e e n k le in e te le sco o p. De ste rre n, m et e en m a g n itu d e van 4,9 en 5,8 s ta a n 5,6 b o o g s e c o n d e n u it e lk a a r e n h e b b e n sp e ctra a ltyp e B9 (blauw achtig w it) e n A 5 (wit). T e n slo tte nog M u B oötis. d ie d rie vo u d ig is en w a a rva n je m et het blote oog al g e m a kke lijk de h o o fd ste r m et m a g n itu d e 4 kunt zie n. M et een v e rre k ijk e r (of m et h e t b lo te oog als het goed d o n ke r is) is een tw e e d e ste r te zie n van de z e s d e g ro o tte o p e e n flin k e a fs ta n d v a n 108 b o o g s e c o n d e n. F ig u u r 2 g e e ft h ie r een te k e ning van. R icht je nu een 10 cm kijke r o p deze b e g e le id e r d a n z ie je d a t d ie o o k d u b b e l is; tw e e s te rre n o p 2 b o o g s e c o n d e n e n b e id e o n g e v e e r e v e n h e ld e r. D it la a ts t g e n o e m d e p aar is w e l fysisch; tw ee g e le sterren d ie in 260 ja a r om elka a r heen draaien. S lan g en S lan g endrag er E e n e in d la g e r a a n d e h e m e l v in d e n w e al g e m a kkelijk d e S la n gendrager, ve rg e ze ld door d e S la n g. B e id e s te rre n b e e ld e n b e s la a n een flin k deel van d e hem el en w e kunnen h ie r met v e rre k ijk e r en te le scoop vele h e ld ere obje cten v in d e n. R ic h t m a a r e e n s e e n s im p e le 7 x 50 p ris m a k ije r o p B e ta O p h iu c h i e n k ijk ie ts ten n oord w este n van d e ze ster. A ls het goed is zie je een klein h e ld er w olkje m et e n ke le o p lich ten de ste rre n erin. Dit is IC een sterrenhoop van d e vie rd e m a g n itu d e. D oor een tele sco o p bekeke n is het n iet veel b ijzo n d e rs; een tw in tig ta l h e ld e re s te rre n v e rs p re id t o v e r een h alve g raad. M e e r naar het w e ste n tre ffe n w e N G C 6633 aan, die w a t kle in e r is en zo'n 4 0 sterren b e v a t. In e e n v e rre k ijk e r is hij in ie d e r g e val e en flin k s tu k in d ru k w e k k e n d e r d a n d o o r het

90 Fig. 3 Slangendrager. Slang en een stukje Schorpioen kleine veld van een telescoop. N og fra a ie r is IC , d ie nog w a t m e e r n a a r h e t w e s te n ligt. J u is t in d e te le s c o o p v in d ik h e m e rg m o o i. V ele tie n ta lle n s te rre tje s kun je o p d e a c h te r gro n d zie n stra le n om d a t d e ste rre n h o o p m id den in d e ste rve ld e n van onze M e lkw e g ligt. O o k fra a i zijn d e tw ee b o lh open M 10 en M 12, die in het m id den van d e S la n g e n d ra g e r te v in den zijn. O m d a t ze m a a r een paar gra d e n uit e lka a r sta an ve rsch ijn e n ze sam e n in het beeld va n een v e rre k ijk e r o f te le s c o o p en la te n de w a re sch o o n h e id van M 10 en M 12 zie n. In kle i ne re k ijk e rs lijke n ze a ls tw e e d ru p p e ls w ater op e lk a a r m a a r e e n 10 c m to o n t b ij g o e d e w e e rs o m s ta n d ig h e d e n d a t M 1 2 al o p lo s t in ste rre n v a n d e e lfd e m agnitude. D e 15 cm k ijkers laten dat o o k bij M 10 zien. V o o r een w e rke lijk heel fra a ie b o lvo rm ig e s te r re n h o o p m o e t je nog even o v e r d e grens m et d e S la ng w a n t d a a r kun je M 5 vin d e n, d ie zich g e m a kke lijk m et M 13 kan m eten va n w e g e zijn g ro te h e ld e rh e id en a fm e tin g e n. O p v a lle n d is o o k d a t d it o b je c t h e le m a a l n ie t m ooi ro n d is m a a r ju is t w a t ovaal is van vo rm. N atuurlijk zijn e r veel ste rre n te zien d o o r een (m id d e l)g ro te te le s c o o p m its het w e e r n a tu u rlijk m e e zit. Als het e ch t goed w e e r is kun je M 5 van m agnitude 6,2 m isschien m et het blote oog zie n. P robeer het m a a r e e n s in Z u id -F ra n krijk! In fig u u r 3 zijn S langendrager. S lang en een stukje S chorpioen getekend. H elem aal o n d e ra a n d e h e m e l tw in ke lt A ntares, d e h o o fd s te r van de S ch o rp io e n. A lh o e w e l dit een ro d e s u p e rre u s is s tra a lt d e ste r, g e zie n d o o r d e k ijk e r, a lle rle i k le u re n uit. D it ko m t n a tu u rlijk d o o r de la g e sta n d, im m ers, d e ste r H6R k o m t n o o it v e rd e r d a n e e n g ra a d o f tw a a lf bove n d e h orizon uit. H ie rd o o r is A ntare s d o o r onze kije r n o o it een im p o sa n te versch ijn in g. In w e rke lijkh e id is d a t w e l e ven anders! A ntare s is n a m e lijk ruim 700 m aal zo g ro o t als de Z on en sch ijn t ruim m aal zo h e ld er dan de Zon. W a t je d u s e c h t w e l een su p e rre u s ku n t n o e m en... E ve n te n o o s te n v a n A n ta re s s ta a t M 4, een b o lh oop die bekend sta a t als d e g e m a kkelijkste b o lh oop om o p te lossen. Z e lfs een 6 cm kijker is al in sta a t om d e helderste sterle den te laten zie n. O n d a n k s d e z e p o s itie v e b e ric h te n is er een g ro te te g e n valle r en dat is d e positie, die d e rm a te laag is d a t w a a rsch ijn lijk d e hele b o l hoop n ie t va n u it N ederland kan w ord en gezien. Je zou d it o b je ct e ie gnlijk v a n u it een zu idelijke r g e le g e n s tre e k m o e te n w a a rn e m e n. V a n u it Z u id -F ra n k rijk b ijv o o rb e e ld is M 4 a l m e t het blote oog te zie n. D e S ch o rp io e n is to t en m et a u g u stu s nog g o e d te zie n in zu lke streken. S te ls e ls in C o m a e e n V irg o T en w e ste n en zu id w e ste n van B oötes vinden w e de M aagd en de H o o fd h a a r van B erenice. In d e ze tw e e s te rre n b e e ld e n barst het van de s te rre n s te ls e ls, z o a ls d e te k e n in g in fig u u r 4 la at zien. A ls je b ijvo o rb e e ld je kijke r eens richt o p 3 5 C o m a e kun je al h e e l sn e l e e n h e ld er ste lsel vin d e n. D at is d an M 64 die als een held e re o v a a l v a n lic h t in h e t b e e ld v e rs c h ijn t. Z e lfs o p een g rijze n ach t m o e t het niet m oeilijk z ijn om d it s te ls e l te v in d e n, d e h e ld e rh e id b e d ra a g t m a g n itu d e 8,5. Ie ts g ro te re k ijk e rs geve n in de kern een d o n ke re sto fstru ctu u r te z ie n e n h e t is n e t a ls o f e r e e n s o o rt d o n k e r oog" in d e h e ld ere kern zit. O m deze re d e n w o r d t M 6 4 d a n o o k w e l d e B lack-eye g a la xy" genoem d. A ls w e v e rd e r aan d e hem el naar het z u id e n g a a n k o m e n w e M 5 3 te g e n, e e n a a rd ig e b o lh o o p d ie v la k b ij A lfa C o m a e staat. D e M 53 h e e ft een d ia m e te r v a n tie n b o o g m in u te n en een h e ld e r h e id v a n 7,7, d u s g e e n p ro b le e m v o o r k le in e te le s c o p e n, 'd it o b je c t v e re is t e e n w a t g ro te r in s tru m e n t (m in im a a l 15 c m ) v o o rd a t e r ste rre n zich tb a a r w o rd e n. A ls d e kijker o p d e g re n s m e t d e M a a g d w o rd t gericht, kunn en er d iverse ste rre n ste l s e ls w o rd e n o p g e z o c h t d ie to t h e t z o g e n a a m d e V irg o c lu s te r b e h o re n. F iguur 5 g e e ft hie r een detailtekening van. D it is een m a s s a le ve rza m e lin g van ruim 1000 ste rre n ste lse ls, w aavan je d e h e ld e r s te n a l m e t e e n 6 cm J W G -kijker ku n t vin d e n. Een helder en niet zo m o e ilijk stelse l is bijvo orbeeld M 87, een g ro o t elliptisch reuzenstelsel m et een m a ssa die 2 5 m aal zo groot

91 Fig. 4 Opzoekkaartje voor de Virgocluster tussen de Sterrenbeelden Maagd en Hoofdhaar van Berenice. is a ls d a t van o n s e ig e n s te ls e l. M 8 7 s c h ijn t m et een held e rh e id van m a g n itu d e 9 en is zo'n 3 b o o g m in u te n groot. D e o vale vo rm is d u idelijk h e rk e n b a a r en o ok d e duid elijke scheiding tu s sen ke rn en h a lo is goed w a a rn e e m b a a r in een kle in e te le sco o p. M 87 is o ok een ste rke ra d io bron e n o p la n g belich te fo to 's d ie m et d e a lle r g ro o tste re flectors zijn g e n o m e n is e r o o k een "je t" te z ie n. E e n je t" is een lic h tja re n lange g a sp lu im die uit d e kern stro o m t m et vele b o lvo rm ig e ste rre n h o p e n in d e halo. O ok M 8 4 en M 86 zijn tw e e e llip tisch e stelsels e n m a a r ie ts m in d e r h e ld e r d a n M 8 7. B e id e s te ls e ls s ta a n m a a r z o 'n 18 b o o g m in u te n uit e lk a a r en zijn kw a zich tb a a rh e id w e l v e rg e lijk b a a r m e t M 6 5 en M 66 in de Leeuw. M et een 20 cm kijke r kun je in d it g e b ied nog v e le zw akke ste rre n s te ls e ls a a n treffen. D an hebben w e nog M 89, m e t m a g n itu d e 10 en een d ia m e te r van 2' x 2 ', d ie o o k heel g o e d d o o r kle in e re kijkers kan w o rd e n g e zie n, M 89 is van het type E O en ligt een g ra a d w e s te lijk en ie ts te n n o o rd e n van M 8 7. E e n h e ld e r s te ls e l d a t o p v a lt d o o r d e m o o ie o va le vo rm en d e h e ld ere ke rn is M 58 m et een d ia m e te r van 4 b o o gm in uten. V o o r de ve ra n d e rin g is d it ju ist een sp ira a lste lse l terw ijl d e m e e ste h e ld e re ste lse ls in het V irg o clu ste r d o o rg a a n s van het e lliptisch e type zijn. W e e r een a n d e r m ooi p a a r zijn M 5 9 en M 60, b e id e z ijn e llip tis c h e n n ie t z o o p v a lle n d als M 84 en M 86. M a a r o o k h ie r to o n t een 114 mm N e w to n ze bij h e ld e r w e e r m o e ite lo o s (a ls je nie t m idden in een o f a n d e re g ro te sta d w oont). M 5 9 m e t m a g n itu d e 9 is e e n k le in e, zw a k k e o v a a l v a n n a u w e lijk s 2 b o o g m in u te n. te rw ijl M 6 0 m e e r c irk e lv o rm ig is m et m a g n itu d e 10. B e zitte rs van een cm k ijk e r ku n n e n pal n a a s t M 6 0 n o g e e n h e e l z w a k s te ls e l zie n o p n a u w e lijk s 2 b o o g m inuten afstand. Dat is N G C , e e n w a t v e rv o rm d e s p ira a l van d e tw a a lfd e grootte. M 9 0 te n s lo tte b e v in d t zich nabij d e grens m et d e H o o fd h a a r v a n B e re n ic e. O n d a n k s de b e h o o rlijk e a fm e tin g e n van d it ste lsel is de h e l d e rh e id n ie t zo d e n d e re n d. R o n d d e e lfd e m a g n itu d e e n d a n k zij 4 - d e a a n w e z ig h e id v a n een h e ld e re ke rn m oet de klus te klaren zijn. B o v e n g e n o e m d e s te rre n s te ls e ls z ijn n ou nie t b e p a a ld e e n v o u d ig om e ve n w a a r te nem en. B ij h e t o p z o e k e n z u l je to c h w e l e v e n w a t g e d u ld m oeten hebben om z o n stelsel te v in d e n. O o k is h e t ja a r g e tijd e n ie t b ij u its te k g e s c h ik t om o p ja c h t te g a a n n a a r zw a k k e re objecten. E chter, uit e rvaring w eet ik d a t het in de n a n a c h t nog w e le e n s re d e lijk d o n k e r kan w o rd e n. M a a r d e M aan m o e t a b so luut w e g zijn a n d e rs w o rd t d e k a n s v a n s la g e n w e l h e e l klein. S ucces! S tu u r je w a a rn e m in g e n o p n a a r: W a c o m p/a R einout K le in h a n s,e lftko lk N W Z w olle. ' P O PTISCHE INSTRUM ENTEN N achtegaalstraat A M Utrecht, tel , s avonds urn OMÏ? Fig. 5 Detail van de Virgocluster.

92 Deze kaart is geldig op: 01 mei uur 15 mei uur 01 juni uur 15 juni uur 01 juli uur H3e Maan in mei Eerste Kwartier 7 mei uur Volle Maan 14 mei uur Laatste Kwartier 21 mei uur Nieuwe Maan 29 mei uur De Maan in juni Eerste Kwartier 6 juni uur Volle Maan 13 juni uur Laatste Kwartier 20 juni uur Nieuwe Maan 28 juni uur De Zon op onder 1 mei mei mei mei mei mei mei juni juni juni juni juni

93 Erw in van Ballegoy MEI 1995 De planeten In de e e rste helft van deze m aand is M E R C U R IU S kort na zonsondergang zichtbaar boven de noordwestelijke horizon. De z ic h tb a a rh e id van V E N U S is ten einde, aangezien deze planeet zich nu weer te dicht bij de zon bevindt. M ARS is 's avonds nog steeds goed zichtbaar in het sterrenbeeld Leeuw. De planeet JUPITER is vrijwel de gehele nacht zichtbaar als een heldere 'ster' in het sterrenbeeld Schorpioen. SATURNUS probeert zich weer aan de o c h te n d s c h e m e rin g te o n tw o rste le n, maar is nog nauwelijks zichtbaar. ma 1 mei Vanavond kunnen we de smalle maans ik k e l g e b ru ik e n om de p la n e e t Mercurius op te sporen. Rond 21 h vinden we Mercurius ten westen (rechts) van de Maan, met vlak erboven de sterrenhoop van de Pleiaden. Ten oosten (linksboven) staat de ster Aldebaran. G ebruik eventueel een verrekijker. ma 8 mei Vanavond staan de Maan, Mars en de ster Regulus dicht bij elkaar. di/wo 9/10 mei Vannacht staan de vier helderste manen van J u p ite r te n w e s te n van deze planeet. vr 12 mei De heldere s te r S pica w ordt door de Maan bedekt. De ster v e rd w ijn t om 21h21 aan de donkere rand, om rond 21h56 aan de v e rlic h te z ijd e w eer tevoorschijn te komen Helaas vindt de verdw ijning kort voor zonsondergang plaats, zodat h e t nog v o lo p s c h e m e rt. G e b ru ik in ie d e r g e v a l een (kleine) kijker om de verdw ijning en w ederverschijning te kunnen waarnemen. ma/di 15/16 mei De bijna-volle maan staat vannacht 1 ten noorden van de planeet Jupiter. De heldere ster A n ta re s va n s te rre n b e e ld S c h o rp io e n s ta a t o ok in de buurt. di 23 mei s Ochtends staat de Maan 6 ten noorden van Saturnus. di/wo 23/24 mei De vier heldere manen van Jupiter bevinden zich de gehele nacht ten westen van de planeet. wo 24 mei M ars bevindt zich m om enteel slechts 1 07' ten noorden van de ster Regulus, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. za 27 mei De heldere planeet V enus w ordl va n daag door de maan bedekt. Vanuit onze stre ke n v in d t de b e d e kkin g o verdag plaats. Bij een voldoende heldere hemel en met behulp van een kijker kan men zien hoe om 7h39 Venus achter de lichte maanrand verdwijnt, om rond 8h45 weer aan de donkere zijde te vo o rsch ijn te komen. JUNI 1995 De planeten MERCURIUS is de laatste dagen van de maand kort voor zonsopkomst boven de noordoostelijke horizon te vinden. Verwar de planeet niet met VENUS. Deze is hel derder. maar bevindt zich dichter bij de zon De planeet M ARS is 's avonds in het sterrenbeeld Leeuw te zien. De heldere planeet JUPITER is de gehele nacht zichtbaar in het sterrenbeeld S chorpioen, laag boven de zuidelijke horizon. SATURNUS wordt geleidelijk aan steeds beter zichtbaar aan de ochtendhemel en staat in het sterrenbeeld Waterman. zo 4 juni en ma 5 juni Tijdens Pinksteren bevindt de Maan zich n a b ij de p la n e e t M ars en d e s te r Regulus. zo/ma 11/12 juni Vannacht zijn de planeet Jupiter en de ster Antares in de nabijheid van de Maan te vinden. ma 12 juni Vannacht wordt om 3h00 de ster n Sco (magnitude +4,3) door de Maan bedekt. wo/do 14/15 juni Om 1h48 wordt de ster r Sgr (magnitude +4,0) door de Maan bedekt. Drie minuten daarvoor is de zwakkere ster 45 Sgr (m a g n itu de +6,0) a ch te r de donkere maanrand verdwenen. ma/di 19/20 juni De Maan staat vannacht 6 ten noorden van de planeet Saturnus. wo 21 juni Om 22h34 bereikt de Zon haar noordelijkste breedte en begint v o o r o ns de zo m e r. O p de poolcirkel vieren ze vannacht de middernachtzon. ma 26 juni V anochtend sta at de sm alle maansikkel vlak bij de planeet M ercurius. Het tw eetal staat een u u r v o o r z o n s o p k o m s t boven de oostnoordoostelijke horizon. Gebruik een verrekijker om het verschijnsel waar te nemen. vr/za 30 juni/1 juli Tussen 23h15 en 1h47 trekt de sch a d u w van het Ju p ite rm a a n tje E uropa over het w olkendek van deze planeet. vr/za 19/20 mei Tussen 1h25 en 3h36 trekt de schaduw van lo over het w olkendek van Jupiter. In de maanden mei en ju n i is de planeet Jupiter de gehele nacht zichtbaar in het sterrenbeeld Schorpien. Opname gemaakt door de gerepareerde Hubble Space Telescope.

94 door Robbert-Jan W esterduin Uranus en Neptunus door Hubble De H u b b le S p a ce T e le s c o p e h e e ft e in d vorig ja a r zijn b lik o p N e p tu n u s g e rich t en een aantal p ra c h tig e o p n a m e n g e m a a k t. O p d e fo to 's is b ijn a h e t to ta le o p p e rv la k v a n d e p la n e e t te zien. U it d e z e o p n a m e n k u n n e n w e te n s c h a p p e rs zie n d a t N eptu n u s held erd e r is d an d e a fg e lo pen 2 2 ja a r. D e a fg e lo p e n d e c e n n ia w e rd de pla neet re g e lm a tig w a t h e ld erd e r en dan w e e r w a t m in d e r h e ld e r, dat kw a m d o o r de zo n n e - a ktivite it. M a a r een p a a r ja a r g e le d e n w as de zon rustig terw ijl N eptu nus toch a k tie f en helder bleef. D it sn a p te n de a stro n o m e n niet en e r is n o g s te e d s g e e n v e rk la rin g v o o r. E r z ijn op foto's o o k m e e r en gro te re w o lke n te zien toen V o ya g e r 2 N e p tu n u s p asseerde. D o o r N e p tu n u s m e t d e H u b b le re g e lm a tig te b e k ijk e n k a n e r o n d e rz o c h t w o rd e n h o e d e a tm o sfe e r w erkt. O o k v a n U ranus zijn o p n a m e n g e m a a k t d oor d e H ubble. O p d e p laneet zijn w o lke n te zien. to e n d e V o y a g e r p a s s e e rd e w a s e r h e le m a a l n ie ts te z ie n in d e d a m p k rin g. D it k o m t m is sch ie n o m d a t to e n d e z u id p o o l re c h t n a a r de Z on g e rich t w as. T ijd e n s een U ranusdag bleef het n acht w a a r het n ach t w a s en b le e f het dag w a a r het dag w as, e lk p le kje in de dam p krin g b lijft d e z e lfd e h o e v e e lh e id w a rm te s tra lin g k rijg e n. Nu is de p laneet een stu k o p g e sch o ve n in zijn b a a n en w ijs t d e zu id p o o l n iet m eer naar d e Z on, ro n d d e e ve n a a r is het nu g e w o on dag en nacht, s N a ch ts kan de d a m p krin g afkoelen en o v e rd a g w e e r o p w a rm e n, zo o n ts ta a n er la g e e n hoge d ru kg e b ie d e n. D e g a sse n in de a tm o s fe e r g a a n w a a ie n en e r ku n n e n w o lke n ontstaan. O p de foto's zijn o ok een aanta l van d e e lf rin g e n te z ie n e n e e n p a a r v a n d e b in n e n s te m a a n tje s. V ijf kleine m a antjes dicht bij U ranus z ijn o n td e k t d o o r d e V o y a g e r 2 en s in d s d ie n nie t m e e r g e zie n. H u b b le kan ze z o n d e r veel m o e ite fo to g ra fe re n en de a stro n o m e n kunnen nu d e b a n e n v a n d e m a n e n b e te r W eer verre planetoïde V orig ja a r is er w e e r een p la n e to ïd e ontdekt b u ite n d e baan van P luto. N iet d o o r d e H ubble, m aar d o or d e E u ro p e se s te rre n w a cht in Chili. N u m m e r 17 van d e zo g e n o e m d e P luto-fam ilie staat op een afstand van 4 2 a stronom ische e e nheden (1 AE is 150 m iljoen kilo m e te r) van de Zon. N egen van d e ze o b je cte n hebben sta an o p 31 to t 3 6 A E en d e a nderen op 40 tot 4 5 A E. H et g a t tussen d e ze a fsta nden w ordt w a a rsch ijn lijk ve ro o rza akt d o o r de zw a a rte kra ch t van N eptunus. D e p la n e to ïd e h e e ft d e tijd e lijk e n a a m 1994 T G 2 g e kre g e n, hij heeft een d ia m e te r van 100 tot 200 kilo m e te r en is m et zijn helderheid van m agnitu de 2 4 z e lfs niet m et d e JW G -D o b so n te zien. O n d e rtu sse n vragen de a stronom en zich af of d e ze o b je cte n p la netoïden of kom eten zijn en, o f ze w e l e c h t fa m ilie z ijn v a n P lu to e n zijn m aan C haron. (B ron: A stronom y) Weinig Jupiters bij andere sterren? T o t nu toe zijn de e nige planeten w a a rva n w e w e te n dat ze besta a n o n ze buurp la n e te n in het zo n n e ste lse l. M e e r dan tw intig sterren, w a a ro n d e r P roxim a C enta uri en d e S te r van B arnard, zijn u itg e b re id b e stu d e e rd en er d ra a ie n geen g ro te p la n ete n om heen. E r w o rdt g e zo ch t naar p la n e te n d ie één o f e e n p a a r m aal zo z w a a r w e g e n a ls J u p ite r. W a n t k le in e re p la n e te n, zo a ls d e a a rd e, ku n n e n n ie t o n td e k t w o rd e n, d a a rvoor stra a lt d e s te r te veel licht uit. S o m m ig e a s tro n o m e n d e n k e n nu d a t e r w el planeten om andere ste rre n d raaien, m aar dat o n s z o n n e s te ls e l u n ie k is d o o r J u p ite r en S aturnus. O o k hun b e re ke n in g e n to nen aan dat bij het o n ts ta a n v a n een z o n n e s te ls e l w e in ig k a n s is o p d e v o rm in g v a n g a s re u z e n zo a ls Ju p ite rs en S a tu rn u sse n. En dat klopt m et w at w e (juist niet) zie n bij a n d e re sterren. (B ron: N R C H andelsbla d) Eerste Sponsor voor Unuversum O m fo to 's e n te k e n in g e n in U n iv e rs u m o p te nem en m oeten ze eerst "gescand" worden. S inds k o rt m a a k t d e re d a c tie van U n iversu m h ie rvo o r g ra tis g e b ru ik van d e fla tb e d sca n n e r op d e R.K. T e ch n isch e H ogeschool te Rijswijk. V anw ege de hoge kosten is zo'n appara a t voor d e JW G z e lf niet te aan te schaffen. N am ens alle JW G -e rs d a n k aan o n ze sponsor. Rijswijk R K T E C H N IS C H E H O G E S C H O O L R IJSW IJK a b e stu d re n.(b ro n : A stronom y) T H R ijsw ijk, al 2 5 ja a r heel bijzonder

95 Adressen pagina Landelijk telefoonnum m er van de JW G: Giro: t.n.v. Jongerenw erkgroep N.V.W.S. te Utrecht B elangrijke adressen * * * S ecretariaat JW G: JWG, Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht C o m putergroep: Erwin van Ballegoy, Dirkje Mariastraat 17bis SK Utrecht D ia-uitleen: Marina van Vugt, W est-sidelinge 198, 3042 CV Rotterdam, - K o n ta ktp e rso o n Jongerenkam p: Jeftrey Bout, Komoeljestraat 2H4, 9741 JB Groningen, K o n ta ktp erso o n O uderenkam p: Bram Slagmolen, Rijswijkseweg 382, 2516 HN Den Haag, K o n ta ktp e rso o n P uim ichelkam p: Marcel Vonk, Goeverneurlaan 649, 2523 CH Den Haag, U niversum : Bram Slagmolen, Rijswijkseweg 382, 2516 HN Den Haag, W aarneem com m issie: Reinout Kleinhans, Esdoomlaan 332, 9741 MB Groningen K ljkerb o u w g ro e p : Niels Bosch, Bolerostraat 17, 6544RG Nijmegen B e s tu u r Jo n g ere n w e rkg ro e p V ice -vo o rzitte r: Altard Jansen, Signeur Semeynsweg 237, 2524 EK Den Haag, S ecretaris: Reinout Kleinhans. Esdoornlaan 332, 9741 MB Groningen A fd e lin g s c o ö rd in a to r: Joep Luijten, Balkan 5, 3524 DN Utrecht P enningm eester: Bas Vriesema, Enny Vredelaan 249, 3584 ZH Utrecht K am pgroep: W outer van Reeven, Pelikaanhol 120a, 2312 EG Leiden P u b lic ite it: Marloes Mulders, F. Coerslaan 24,3571 AP Utrecht, U niversum : Bram Slagmolen. Rijswijkseweg 382, 2516 HN Den Haag B e s tu u rs lid : Lucia Bruning. Parkstraat 32, 3581 PL Utrecht, JW G -A fdelingen Regio M idden Regio-coördinator: Maarten Kleinhans, Elftkolk 8, 8017 NW Zwolle, A m e rsfo o rt: Martijn van W esterlaak, Breeland 142, 3828 VJ Hoogland, A m sterdam : Sharon Herstein, Geerdinkhof 417,1103 RE Amsterdam, G ouda: Richard Westerbeek, Landluststraat 108, 2804 KT Gouda U trecht: Elisabeth Lodder, Oudegracht 331, 3511 PC Utrecht, R egio O o st + N oord Regio-coördinator. Maarten Kleinhans, Elftkolk NW Zwolle, A ch te rh o e k: Aileen van Norde. Beethovenlaan BL Arnhem, A lm elo/w ierden/r Ijssen: Adriaan Vogelzang, Rensumaborg 1, 7608 GV Alm elo, F rie sla n d : Sven Gremmé, Tsjibbe Geertswei 21, 8915 HJ Leeuwarden G ronin g e n : Maarten den Daas, De Veenen XK Zevenhuizen-Leek, O ost-twente: Derk Moor, Klimopstraat 4, 8012 DD Zwolle, (in het weekend ) Zw olle: Bouwdewijn Kranendonk, Kadeneterkamp 74, 8014 CB Zwolle Regio West Regio-coördinator. Maarten Butter, Rossinihof 8, 2402 EG Alphen a/d Rijn, Den Haag: Patrick de Roo. van Slingelandtstraat 99, 2582 XK Den Haag, R ijnm ond: W ilco Moermen, Irenestraat 22, 3274 AE Heinenoord Leiden e.o.: Luuk van den Oever. Melissetuin 2, 2317 NE Leiden, Z oeterm eer: Erik van den Eikhoff, Ru Paresingel 10, 2642 CS Pijnacker, Regio Zuid Regio-coördinator: Marieke van den Bosch. Nobelweg EW Wageningen, Breda: Pepijn Hendriks. Jacob Catslaan 33, 4873 GT Etten-Leur, Den B o sch : Maarten Bergmans, Rijnring 69, 5152 RE Drunen, E indhoven: Roy Keeris. De Bleeker BD Veldhoven, T ilb u rg : Ton Spaninks, Generaal de W etstraat 31, 5021 TK Tilburg W est-b rabant: Thierry Moelker, Kade GA Roosendaal Z uid -L im burg : Emerald Kloosterman, Ringweg 55, 6141 LZ Limbricht, W erkgroepen van de NVWS en Stichting de Koepel A s tro fo to g ra fie : J.S. Sussenbach. Park Arenweg 42,3731 ET De Bilt, K om eten: H. van Asperen. A, Pauwstraat 5, 6882 KP Velp, Leidse S terrenw acht: J.J. Romijn, A. van Leeuwenhoekstraat VN Sliedrecht Maan en P laneten: Peter louw m an, Houtlaan 2, 2243 CB W assenaar, M eteoren: Annemieke Zwaans, Rankhoere 15, 3992 XA Houten S terbedekklngen: H.G.J. Rutten, Boerenweg 32, 5944 EK Arcen, S terrenkunde en com p u te r: Jos Loonen, Hazelaarlaan XN Berkel-Enschot, V eranderlijke ste rre n : G. Comello, p/a Kapteyn Lab., Postbus 800, 9700 AV Groningen, / W eer-am ateurs: L.J.M. de Graaf, Postbus 150, 5270 AD Sint Michielsgestel, Zon: Benno Houweling, Veenenburg W Z Gouda, A d vie sg ro e p in stru m e n tenbouw. H.Rutten, Boerenweg 32, 5944 EK Arcen,

96 In d e a fg e lo p e n ja re n zijn d e JW G -a ktivite ite n altijd g o e d o n tva n g e n. W e llich t d a t jij en je hobby e r w a t aan hebben gehad. D at is d e bedoeling van onze vereniging en d a t is goed! O ok d it ja a r heeft d e JW G w e e r een heleboel leuke en in te re ssa n te o n d e rw e rp e n vo o r jo u in petto. D at is natu u rlijk nog b e te r en zorg er daarom v o o r d a t je e r d it ja a r óók w e e r bij bent. U it o n ze le d e nadm in istra tie b lijk t d a t het ledental van de JW G afneem t. En... d a t is n iet best. O n d a n ks d e g e w e ld ig e inzet van vele JW G - m e d ew erkers w o rd t onze JW G steeds kleiner. W il o nze ve re n ig in g gezond b lijven dan m oet d a t ve randeren. O n d e r het m otto:" JW G sta rte n w ij daarom in U niversum e en aktie om w e e r op het o u d e peil van m e e r dan 1000 leden te kom en. H IE R B IJ B E N J E U IT G E N O D IG D O M O O K N IE U W E J W G -L E D E N O P T E G E V E N. O m deze u itnodigin g nog a a n tre kke lijke r te m a ken m ag het nie u w e JW G -lid en d e JW G -e r die het nie u w e lid opgeeft een aard ig kadootje te g e m o e t zien. * E lke J W G -e r d ie een n ieu w lid o p g e e ft o n tv a n g t een g e s c h e n k uit d e J W G -s h o p * O n d e r d e J W G -e rs d ie - vó ó r 30 ju n i a.s. - m e e r d an 5 n ie u w e leden o pg even w o rd t g ra tis het JW G J o n g e re n - o f O u d e re n k a m p, n a a r k eu ze, verloot. * E lk 5 0 s te n ieu w J W G -lid k rijg t het lid m aatsch ap een ja a r g ra tis (#) Vul onderstaande bon in en stuur deze op naar het Secretariaat JW G, Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht. Als je deze Universum niet wilt beschadigen kun je de tekst overschrijven of kopiëren. * Ja, m aak mij, to t w e d e ro p ze g g in g, lid v an de JW G. Ik o n tv a n g d an te v e n s 6 x p e r ja a r het clu b b la d U n iversu m. Ik w a ch t m et b etalen to td a t ik e en a c c e p tg iro k a a rt h eb o n tvangen. J W G -lid m a a ts c h a p s p rijs : - fl. 30,- t/m 20 ja a r - fl. 35,- o u d e r d an 2 0 ja a r N aam n ie u w J W G -lid :... P o stko d e /W o o n p la a ts:... D a tu m /H a n rltfik fin in n n iirifir/v p r7 n m fir:... N aam van J W G -e r die h e t lid o p g e e ft:... A d re s:... P o stko d e /W o o n p la a ts:... # D eze a a n b ie d in g v o o r nie u w e JW G -e rs is alleen g e ld ig indien je het a fg e lo p e n ja a r géén JW G -lid bent gew eest.

97 JONGERENWERKGROEP VOOR STERRENKUNDE JAARGANG 29 JUU/AUG De verdwenen ringen van Saturnus Heb je even een paar minuten..? Bouw je eigen JWG-kijker De Landelijke Bijeenkomst in zwart/wit

98 Inhoud Universum Van de penningm eester.., 4 De verdw enen ringen van Saturnus E en b a a n vla k-p a ssa g e m e t de A arde. 8 Heb je even een paar minuten..? Deel 1 E ven stilsta a n bij h e t o n d e rw e rp tijd. 11 UVO-Allerlei 12 Breid je eigen JW G-kijker uit...! M e e r m o g e lijkh e d e n d o o r a n d e r oculair. 14 De Landelijke Bijeenkom st in zwart/wit F o to -co lla g e van het ja a rlijkse JW G feestje. 16 Vereningingsnieuw s + aktiviteitenagenda 18 Jonge Kijkers M in i-cu rsu s W a a rn e m in g e n m et het b lo te oog'. 20 Een brief van...j W G -e r F rerick to e L a a r o ve r D ubbelsterren. 21 Mir ontm oet Discovery in de ruimte 22 Gallerie WaCo E xposé van ingezon d e n w a a rn e m in g e n d o o r JW G -ers. 24 Met de kijker op jacht D e m e te o re n zw e rm 'D e P erseïden'. 28 A stronom ische Kalender 30 Cluster 31 Adressenpagina 32 JW G aktie Redaktiefje Hoi allem aal, d o o r Bram S lagm olen, h o o fd re d a cte u r H ier is dan w e e r d e nie u w e U niversu m, een va ka n tie n u m m e r w aarin veel is te zien en natu u rlijk o ok te lezen. Je hebt e r nu a lle tijd voor, w a n t je kunt v o o rlo pig le kke r d o e n w a a r je zin in hebt. In d it n u m m e r sta at dan ook, d a ch t ik, v o l d o e n d e om je tijdens de vaka n tie n iet te vervelen. O ve r d e in h o u d van d e ze U nive rsu m zou ik m isschien w e l een boek v o l k u n nen sch rijve n,w e e st gerust, d a t zal ik niet d o e n! T och w il ik w el even het artikel o ve r d e verd w e n e n ringen van S a tu rn u s en dat o v e r de m e te o re n zw e rm 'D e P erse id en" noem en, w a n t d a a rin v a lt w e e r veel w a a r te nem en. En neem ook even een paar m inuten' voor het eerste deel van het artikel over 'Tijd' op pagina 8. U niversum is een uitgave van de JongerenW erkg roep (JW G) van de Nederlanse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde (NVWS). De JW G organiseert aktiviteiten op het gebied van sterrenkunde voor jongeren van 8 tot 21 jaar. JWG-leden ontvangen Universum in de maanden januari, maart, mei, juli, september en november. Redaktie: Bram Slagmolen, hoofdredakteur Jeffrey Bout Jimmy Reek Melanie Rietbroek Redaktie-adres: Bram Slagmolen Rijswijkseweg HN Den Haag. Tel.: De kopij voor het volgende nummer m oet uiterlijk 30 juli '95 in het bezit van de redaktie zijn. Layout: JWG & Friends, Hengelo Druk: Ponsen & Looijen, Wageningen JWG-Lidmaatschap: t/m 20 jaar fl. 30,00 ouder dan 20 jaar fl. 35,00 Secretariaat JWG: Zonnenburg NL Utrecht JWG in Viditel computer: De Muurkrant tel Pagina 750. Advertenties: Marloes Mulders F. Coerslaan AP Utrecht Tel.: ISSN T o t slot nog iets o ve r d e Landelijke B ije e n ko m st van 2 7 m ei j.l. in U trecht. Er zijn h ie ro ve r tw ee k ijk-p a g in a 's sam e n g e ste ld. Leuk vo o r w ie er w a s en een ke n n ism a kin g vo o r d e th u isb lijve rs. N a m e ns d e re d a ctie w e n s ik ju llie een p re ttig e vaka n tie (op d e zo m e rkam pen). Bij de voorplaat: De meest opvallende bijzonderheid van de planeet Saturnus is zijn ring, ontdekt door Christiaan Huygens.

99 Von de penningmeester.., Beste jongens en m eisjes, utrecht, 17 juni O p d e A lg e m e n e L e d e n ve rg a d e rin g d ie tijd e n s d e Landelijke B ije e n ko m st o p 2 7 m ei g e h o u den w erd, zijn een p aar b e slu ite n g e n o m e n die zo b e la ng rijk zijn d a t ik ze hier e ve n w il h e rh a len en u itle g ge n. D e JW G is, d o o rd a t w e n iet zoveel leden m e e r hebben, in d e la a tst p a a r ja a r een s tu k a rm e r g e w o rd e n. H et is d a a ro m erg b e la n g rijk d a t w e de kom e nde ja re n n ie t nog a rm e r w o rden. In U n ive rsu m 3 kun je d e fin a n cië le to e sta n d nakijken. D a a r had ik al g e s c h re ven d a t e r o p d e kom e n d e v e rg a d e rin g (de A lg e m e ne L e d e n ve rg a d e rin g ) m isschien m oeilijke beslissin g e n g e n o m e n m oesten w orden. O m in ie d e r g eva l d it ja a r n iet a rm e r te w o rd e n, is het nodig d a t er g e e n v e rlie s g e m a a kt w o rd t, w a t in d e a fg elopen ja re n w e l g e b e u rd is. D aarom heeft het h o o fd b e stu u r aan d e v e r g a d e rin g to e ste m m in g g e vra a g d om. a lle e n als d a t e c h t nodig is, d e laatste U niversum van d it ja a r niet te m aken. M issch ie n v ra a g je je af w a a ro m h e t een U n ive rsu m en niet iets a n d e rs m oet zijn w a a rm e e g e ld bespaard m oeten w o rd e n. D at kom t o m d a t besparen o p iets a n d e rs m a a r heel w einig g e ld scheelt, en d a t zou w e l eens te w e in ig kunnen zijn. Ik w il nu m eteen even b e n a d ru kken dat het d u s nog helem aal n ie t z e ke r is d a t U nive rsu m 6 niet u it zal kom en. D a t h a n g t vo o ra l van d e zom e rka m p e n af. A ls d ie niet te ve e l kosten, is het w a a rsch ijn lijk helem a al n iet n odig om een U nive rsu m te sch ra p p e n. H et h o o fd b e stu u r wil n a tu u rlijk o o k n iet d a t e r d it ja a r m a a r vijf uitko m e n! W e hebben de verg a d e rin g d it a lle e n vo o r d e ze ke rh e id gevraagd. O p d e ve rg a d e rin g z e lf zijn d rie v o o rste lle n a a ngenom en: - H e t sch ra p p e n van U n iversum 6, als d a t nodig is. D e leden ste m d e n m a a r net voor, d u s is het d u id e lijk d a t w e dit p as in h e t uiterste g eva l zullen doen. - H e t halveren van U n ive rsu m s 5 en 6. D e leden ste m d e n voor, m a a r het b lijk t nu d a t d it n iet g e n o e g g e ld sch e e lt, d u s d it zal n ie t g ebeuren. - H et halveren van U nive rsu m 6. O o k hier g e ld t d a t e r te w e in ig g e ld b e sp a a rd zou w o rd e n, d u s d a t doen w e o o k niet. H et is n a tu u rlijk erg ve rve le n d d a t h e t nie t m o g e lijk le e k om d o o r h e t h a lve re n van e en of tw e e U nive rsu m s g e n o e g g e ld te b e sparen, z o d a t a lle U n iversum s g e w o o n ko nden uitkom en. H et b lijkt nu d a t h e t halveren van een U niversum m a a r drie h o n d e rd g u ld en scheelt, en dat zou n ie t g e n o e g zijn (het sch ra p p e n van een h e le U niversum sch e e lt o n g e ve e r 3400 gulden). H e t is w el heel b e la n g rijk om even te ze g g e n d a t het m a a r om een U nive rsu m in d it ja a r gaat, e n d a t er dus v e rd e r n ie ts vera n d e rd. H et is o ok nog lang niet z e ke r d a t d it o ok g a a t g e b e u ren! H et h o o fd b e stu u r h e e ft a lle e n to e ste m m in g g e vra a g d om d it als u iterste m iddel te g e b ru i ken. H o p e lijk zal h e t n iet nodig zijn! N a tu u rlijk ko m t er in U nive rsu m 5 e en b e rich tje als n u m m e r 6 in d e rd a a d niet uit g a a t kom en. N ou, n a al deze se rie u ze d in g en wil ik je nog een prettig e zo m e rva ka ntie w e n se n! M isschien g a je m e e o p een van d e JW G -zo m e rka m p e n, m a a r o o k als d a t niet zo is veel heldere n a ch te n (en w a rm w eer) to e g e w e n st! Bas Vriesema, penningm eester JW G.

100 D e verdwenen ring Saturnus is de mooiste planeet die je aan de sterrenhemel kunt zien. Vooral de ringen stelen de show. Iedereen die de planeet voor het eerst ziet raakt in vervoering. Dit jaar zullen wij het echter een tijdje zonder deze mooie ringen moeten stellen, want we zien ze van de zijkant. Toch is de planeet het bekijken meer dan waard, want door de afwezigheid van de ringen zien we misschien de wolkenstrukturen duidelijker en leveren de m aantjes een interessant schouw spel. D e p la n e e t S aturnus, de ze sd e g e re ke n d vanaf d e Z on, w a s vo o r o n ze ze e r ve rre vo orouders n iet m e e r dan een g e w o n e d w a a lster. N et als M a rs en J u p ite r b e s c h rijft d e ze p la n e e t g e re g e ld een rare lus tusse n d e ste rre n (w at w ij nu kennen als d e o p p o sitie lu s), m a a r o nze vo o ro u d e rs w a s v e rd e r n ie ts b ijz o n d e rs o p g e v a lle n. P as in de ze ve n tie n d e e e u w kw am d e planeet e ch t in d e b e la ngste llin g te staan. G alileo ric h t te to e n zijn b e s c h e id e n z e lfg e m a a k t k ijk e rtje naar d e p laneet en hij zag to e n ie ts heel raars. H ij za g g e e n gew o on bolletje, zo a ls bij Ju p ite r het g eval is, m aar het leek hem alsof er nog iets aan v a s tp la k te en o o k nog w e l a an tw e e k a n ten. V oor G a lile o w a s het net alsof er nog tw ee b o lle tjes aan S aturnus vastzaten en hij d acht dat het b ijvo o rb e e ld e en d rie vo u d ig e p la neet w as. H ij m aakte er o ok nog een duid elijke tekening van, w a a rva n je in fig u u r 1 een afbeelding ziet. O n ze la n d g e n o o t C h ristia a n H uyg e ns kon het ra a d se l o p lo ssen. Hij had n a m e lijk een te le s co o p g e b o u w d die veel kra ch tig e r w as d an die van G a lile o en d a a rm e e kon hij d e ring vo o r het e e rst als zo d a n ig herkennen. F iguur 2 laat het sch e tsje van C h ristiaan H u yg e n s zien. Fig. 1. De planeet Saturnus getekend door Galileo.

101 i van Saturnus H ans G oertz Fig. 2. Tekening van Saturnus gemaakt door Christiaan Huygens. T o e n d e te le s c o p e n s te e d s b e te r w e rd e n k o n den er o ok m e e r d e ta ils w o rden g e zien. Z o w as b.v. te zie n d a t e r m e e rd e re rin gen w a re n die zich w el a lle m a a l in h e tze lfd e (e q u atoriale) vlak van de p laneet bevonden. D e Ita lia a n C assini w a s d e e e rste d ie d it o ntd ekte. D e lege ruim te tu s s e n d e tw e e rin g e n, z o a ls h ij d e z e za g, w ordt sin d sd ie n d a n o o k de C a ssin i-sch e id in g genoem d. De b u itenste ring w o rd t d e A -rin g genoem d en de bin n en ste d e B -ring. D eze laatste is h e t h e l d e rs te en z ie je m et e e n k le in e te le s c o o p het eerst. Later w erd ontdekt dat e r binnen de B-ring nog een ring zat, een hele zw akke, d e C-ring ook w e l d e C rê p e -rin g g enoem d. Z o g in g het nog e en tijdje door. E r w erden nog m eer ringen en scheidingen o n tdekt en in figuur 3 zie je w a t er, zo rond d e h e lft van onze eeuw. van S a tu rn u s o n td e kt w a s.. Z eg m aar vo ordat m en ru im te vaartu ig e n n aar d e p la n ete n s tu u r de. Modern onderzoek Een ander g ro o t proble em w as d e vraag w a a ru it d e rin g e n z o u d e n k u n n e n b e s ta a n. In h e t begin d a ch te n ze n a tuurlijk aan een ring u it één g e h e e l m a a r hier s ta p te m en al g a u w va n a f. M en o n td e k te dat d e ringen bestaan uit allem aal b ro k s tu k k e n. D e a m e rik a a n s -n e d e rla n d s e s te rre n k u n d ig e G e ra rd K u ip e r ontd e kte m et een sp e ctro g ra a f dat d e ringen van ijs w aren.. D eze ijs bro kke n zijn tu sse n een m illim e te r en e n k e le m e te rs gro ot, m a a r d e m eeste zijn ce n tim e te rs groot. De afm etingen van de ringen zijn enorm! De A -rin g h e e ft een d ia m e te r van zo'n km., zo'n d rie k w a rt van d e a f sta nd A a rd e -M a an. D e ringen zijn ech te r s u p e rd u n : h o o g s te n s e n k e le tie n ta lle n m e te rs d ik! D at is n aar ve rh o u d in g vele m a le n d u n n e r d a n een g ra m m o fo o n p la a t! Fig. 3. De opbouw van het ringensysteem van Saturnus. T o e n d e V o y a g e rs b e g in ja r e n ta c h tig C R IN G B R IN G A R IN G la ngs d e p la n e e t vlo g e n d e den ze nog heel w at m e e r o n td e k k in g e n. Z o b le k e n d e rin g e n, die m en voorheen kende, te besta a n uit duize nden lo sse ringen. V an een m ooi egaal vla k w a s dus lang geen sp ra ke m eer! O o k o n td e kte m en een soort sp a ken in d e ringen, d o n ke re n a a r buiten to e lo p e nd e vle kke n of lijnen. T h e o re tisch kunnen d e ze n iet b e sta a n o m d a t d e brokstukken d ich t bij S a turnus sneller draaien ron d de p la n e e t dan d e g e n e d ie v e rd e r w e g liggen. Men d enkt dat het gaat om m agnetische- o f electro- sta tisch e kra ch te n d ie d e e ltje s uit het ringvlak verw ijderen. M en ontdekte ve rder nieuw e m a a n tje s die zich in d e ringen bevinden, d e zgn. her- d e rm a a n tje s. T o t n u to e z ijn e r 17 m a a n tje s ontd e kt. D eze kunnen vo o r v re e m d e ta fe re le n z o rg e n in d e rin g e n! E r w e rd e n b ijv o o rb e e ld om e lka a r heen g e w ikke ld e (g etw ijnde) ringen o n td e k t. In h e t a lg e m e e n h o u d e n d e s te rre n ku n d ige n d e ze m a a n tje s o ok v e ra n tw o o rd e lijk vo o r het b e staan van d e ve le ringen, in plaats van het b esta a n van één g ro te ring. Zij zorgen v o o r een h e e l in g e w ik k e ld k ra c h te n s p e l, een s o o rt g e tijd e n k ra c h te n w a a rd o o r d e d e e ltje s g e d w o n g e n w o rd e n in b e p a a ld e v o o rg e s c h re ven banen te gaan zitten. O o k o ve r het ontstaan van d e ringen zijn e r v e r schillende theoriën. V ro e g e r d a ch t m en dat het w e l eens een u ite e n g e va lle n m aantje kon zijn. D e zgn. C atastro fe-th eorie. T e g e n w o o rd ig houdt m en het ero p dat h e t restm ate riaal is u it de beginperio d e van het z o n n e stelsel. D it m a te riaal heeft d oor d e g e tijd en w e r king van S a tu rn u s ze lf niet kunnen s a m e n klo n RIN G SC H AD U W

102 te re n tot een m a a n tje.v e e g je al het ringm ateri- aal bijeen dan zou je e r een bal van kunnen m a ken m et een d o o rsnee van 600 km. R ingen zijn een n orm aal versch ijn se l bij d e b u i te n p la n e te n. O o k Ju p ite r. U ranus e n N eptunus b ezitten ringen, hoew el ze a n d e rs zijn w a t m a te ria a l b e tre ft (m eer rotsachtig). De ringvlak-passage W a n n e e r je S a turnus g e d u re n d e een a a n ta l ja ren in d e gaten houdt, m e rk je op dat d e aanblik van d e ringen na ve rlo o p van tijd vera n d e rt. Je ziet d e ringen van m e e r open (je kijkt er m in of m eer bove n op) e vo lu ere n naar m e e r g eslote n, to td a t ze z e lfs vo lle d ig o n zich tb a a r w orden. Je k ijk t in d a t g e va l te g e n de flin te rd u n n e zijkant aan. H et la atste w o rd t o ok w el een ringvlakpas- sa g e g e n o e m d. V a n a f d e A arde gezien v e ra n d e rt d u s d e k a n te lin g v a n d e rin g e n m a a r in w e rke lijkh e id is d a t m aar schijn. D eze v e ra n d e ring w erd v o o r het eerst o p g e m e rkt d o o r C h ris tia a n H uygens. D e o o rza a k ligt bij de helling van de rotatie-as van S a tu rn u s o p het vla k van d e e clip tica. D eze b e d ra a g t zo'n 2 7 g ra d e n zo d a t je tijd e n s één S aturnusom loop rond d e Zon, je tw ee keer tegen d e rand van d e ringen kijkt d ie dan onzich tb a a r n a tuurlijk d a t je te lke n s één ke e r tegen d e z ijk a n t a a n k ijk t. T o c h is h e t in g e w ik k e ld e r. H et b lijkt n a m e lijk d a t w e nu n ie t é é n k e e r m a a r zelfs drie ke e r tegen de zijkant aan zullen kijken. De eerste keer op 21 m ei, dan w eer op 11 a ugu stu s en te n slo tte nog een ke e r o p 11 februari D enk niet dat S a turnus ineens op een b e p a a ld e m a n ie r u it b a la n s w o rd t g e b ra c h t en m aar w a t b e g int ro n d te to lle n. D e reden dat w e drie ke e r te g e n d e zijkant van d e ringen kijken is dat d e b a nen van d e A a rd e en S a turnus rond d e Z on niet in h e tze lfde vla k liggen. B eiden m a ken, naast het rin g vla k zelf, o ok nog eens een h o e k m e t h e t e c lip tic a v la k. D it m a a k t d a t de A arde de ene ke e r w e e r ie ts boven h e t S aturn u s b a a n v la k h a n g t e n d a n w e e r e ro n d e r. A ls zo'n rin g vla k-p a ssa g e to e va llig (o n geveer) sa m e n va lt m et d e d o o rg a n g van de A arde in het S a tu rn u sb a a n vla k krijg je als o p telsom dat w e m e e rm a a ls d e ringen zien ve rd w ijn e n. D it is allem aal niet zo m a kke lijk v o o r te stellen en w e zullen dan o o k m a a r n ie t v e rd e r in d e ta ils gaan treden. W e ze tte n m aar eens o p een rijtje w a t er p re cies g a a t g e beuren: - O p 21 m ei g a a t de A a rd e v o o r het e e rs t d o o r het rin g v la k van S a tu rn u s. D e dagen Fig. 4. De Saturnusomloop rond de Zon. De scheve stand van de ringen en hun verschijningsvorm in onze telescopen. zijn. e n tw e e m a a l d e rin gen o p e n zie t staan. In fig u u r 4 is een en a n d e r sch e m a tisch w e e rg e g e ve n. T u s s e n m a x im a a l o p e n en o n z ic h tb a a r zitte n telkens ongeve er 7 jaar. B ovendien kijk je tijdens d e ene helft van het S a tu rn u sja a r (± 15 A a rd se ja re n ) te g e n h e t n o o rd e lijk h a lfrond van d e p la n e e t e n tijd e n s d e andere h e lft van het S a tu r n u sja a r zie je h e t zu id e lijke halfrond. D it ja a r zijn w e w e e r getuige van een ringvlakp a ssa g e. B ij het b ekijken van figuur 4 d e n k je e rv o o r zie n w e de rin g en sm a lle r en sm al Ie r w o rd e n, to td a t ze vo lledig verd w en en zijn. De dagen erna heeft het geen zin naar de rin g e n te zo eken. W e kijken n iet m eer te g e n d e z ijk a n t a a n, m a a r to ch zie n w e d e rin g e n n ie t! R a ra, h o e k an d it? D it ko m t o m d at w e ju is t teg en d e kant van rin g en k ijken, w e lk e niet d o o r de zo n be sch enen w o rd t. D us zeg m aar de 'onder kant. In g ew ikkeld hè, g e e ft n iet je h ebt de h e le v a k a n tie o m e ro v e r na te d e n k e n.

103 - O p 11 augustus bew eegt de A arde o p n ieuw d o o r het rin g v la k van S a tu rn u s. H ie rn a w orden de ringen w e e r w el zic h tb a a r! W e kijken d an w e e r te g e n d e v e rlic h te kant van d e rin g en aan, de 'b o v ekan t'. D e ring gaat zich w e e r o p en en to td a t op 19 n o vem b e r d e ring o p n ie u w u itflo e p t. D an p a s s e e r t het rin g v la k z e lf het eclip tic a v la k, w a a rd o o r d e v e rlic h te zijd e van d e ringen plo tsklaps de onverlichte zijd e w o rd t. R ond d ie ze lf d e d a tu m g aan d e rin g en zich ook w e e r s lu ite n, m a a r w e zien e r n ik s van. - O p 11 fe b ru a ri b e w e e g t d e A ard e n o g m a a ls d o o r het rin g v la k en w e zien d a a rn a w e e rg e w o o n de v e rlic h te zijd e van d e rin g e n! D aarn a is a lle s vo o rb ij en gaan d e ringen s te e d s v e rd e r open. A ls je een b e e tje d u ize lig g e w o rd e n b e n t van d it alles kunne n w e o n s dat helem aal voorstellen! D e rem edie: pak gew oon je telescoop en ga w aarnem en! Wat kun je er van zien? H oew el w e het d u s e en poos zo n d e r de ringen m oeten stellen, w a t d e aanblik m in d e r sp e cta cu la ir m aakt, blijft S atu rn u s to ch een in te re ssa n t o b je ct. W a n n e e r w e de e e rste m aal h e t rin g vla k g e p a sse e rd zijn kun je een p oging w agen om d e sch a d u w van d e ring o p de pla n ee tsch ijf te z ie n. E en kleinere kijker, bv. d e J W G -kijke r m oet in s ta a t z ijn bij e e n v e rg ro tin g van zo'n 100x, d e z e s c h a d u w te to n e n. V e rd e r is het in te re s s a n t om te p ro b e re n d e rin g e n z o k o rt m o g e lijk b ij d e rin g v la k -p a s s a g e s te zie n. Dit loont d e m oeite d irect vo o r 21 m ei en direct na 11 a u g u stu s en 11 februari. W ie zie t d e ring op zijn sm a lst? O o k ro n d d e 18e n o v e m b e r is h e t z e k e r d e m o e ite w a a r d o m d e p la n e e t te v o lg e n. S a tu rnus sta at dan g unstig aan d e avo ndhem el en het lijkt een s p e c ta c u la ir g e zic h t d e ringen te zie n u itd o ve n als het rin g vla k ze lf de e clip tica p a sse e rt. D it is e c h te r e e n g e le id e lijk p roces. G e b ru ik een flin ke verg ro tin g (va n a f zo'n 100x). N aast d e fe n o m e n e n d ie w e aan d e ringen zelf k u n n e n w a a r n e m e n is h e t o p p e r v la k v a n S aturnus o o k de m oeite w aard. D oor het o n tb re ken van de ringen, en w e h ie rd o o r m in d e r a fg e leid w o rd e n, zijn d e o p p e rvla kte stru ctu re n beter z ic h tb a a r. S a tu rn u s is e c h te r v e e l m o e ilijk e r w a a r te n e m e n d a n Jupiter. D e d e ta ils zijn veel v a g e r. L e t v o o ra l o p d e g e b ie d e n ro n d d e e q u a to r en d e polen. H ier zie je v a a k d o n kere b a n d e n. R e g e lm a tig v e rs c h ijn e n e r h e ld e re v le kke n ro n d d e e v e n a a r (de la a tste k e e r dat dit g e b e u rd e w a s in n o ve m b e r '94). W a t d it p re c ie s is w e e t m e n n ie t. V e rm o e d e lijk z ijn het o p b o rre le n d e lic h te re g a s s e n u it d ie p e r g e le gen gebieden van d e dam pkring. M aak van je w a a rn e m in g een te ke n in g en s tu u r ze op naar de w a a rn e m in g sco m m issie. O o k d e m a a n tje s zijn erg in teressa nt om te v o l gen. D e ve rsch ijn se le n die je norm aal alleen bij de J u p ite rm a a n tje s k u n t z ie n (b e d e k k in g e n, o v e rg a n g e n e.d.) z ijn n u o o k z ic h tb a a r o p S aturnus. D eze zijn ech te r niet zo m a kkelijk te zien als bij Jupiter. G e b ru ik een te le sco o p met een b e h o o rlijke opening en een ste rke ve rg ro ting. W il je een poging w agen h ie r iets van te z ie n d a n k u n je c o n ta c t o p n e m e n m e t m ij, i.v.m. tijd stip p en en dergelijke. A l m e t al is er d us v o o r d e a ktie ve w a a rn e m e r h e e l w a t w e rk a a n d e w in k e l. S tu u r in ie d e r geval je b e vin dingen, indien m ogelijk m et te k e n in g o f fo to, n a a r o n s o p. W e z ijn e rg benieuw d! H e b je v ra g e n, a a rz e l d a n n ie t te s c h rijv e n naar:, P ui ui H ans G o ertz W e rk g ro e p M aan & P lan eten K akeberg w eg AX B eek. OPTISCHE INSTRUM ENTEN N achtegaalstraat 76, A M Utrecht, tel , 's avonds

104 Heb je even een paar minuten..? Deel 1 door M aarten B ergm ans Dat w e reg e lm a tig op d e klok kijken, v in d t niem and vreem d. M aar hoe zou het zijn als de tijd achteru it zou lopen. Je zou al w eten w at voor cijfers je gehaald hebt nog voord at je het proefw erk hebt gem aakt. O f d e s c h e rv e n van een g e v a lle n k o p je d ie zich s a m e n v o e g en to t een geh eel en om hoog springt op de tafel. M aar goed dat de tijd m aar één kant oploopt, w ant anders zou het een w arboel w orden op A arde. Kijk m aar eens naar het volg ende voorbeeld in norm ale tijd svolg orde. Foto boven: Stone Henge bij Salisbury in Engeland. Een astronomische zonne(tijd)meter uit ca a 2000 voor Christus, waarmee in die tijd werd bepaald wanneer sterrenbeelden aan de hemel zichtbaar waren. J e h e b t e e n p a n m e t w a rm w a te r. H ierin gooi je e e n a a n ta l ijsklontjes. D e ijs k lo n tje s zulle n s m e lte n e n het w a rm e w a te r z a l ie ts a fk o e le n. H ie rn a h e b je e e n p a n m e t la u w w a te r. N u in a n d e re v o lg o rd e : Je hebt een pan m et lauw w a te r en een g e d e e lte w o rd t s te e d s h e te r en een te n is s e n. M a a r w a t e r n ie t a ltijd is ge w e est is d e tijd sin d e lin g. De w a a r de van uren, m in u te n en seco n d e n is o n ts ta a n o m d a t m e n h e t h a n d ig v o n d om een b e p a a ld m o m e n t een e tik e t te g e v e n. D it d o e t m e n m e t tijd m e te rs. T ijd m e te rs zijn a lle v o o r w e rp e n w a a rm e e w e d e tijd kunnen a n d e r g e d e e lte bevriest. M a a r v o o r m e te r. N u is d a t g e e n p ro b le e m, d a t w e g a a n k ijk e n w a a ro m d e tijd e e n k a n t o p g a a t m o e te n w e e e rs t w e te n w a t tijd is. m a a r v ro e g e r to e n m e n n og g e e n d u id e lijke uurw erken had m o e st m en de tijd aflezen uit d e natuur. D it ging d a n niet in uren, m inuten en se c o n D agin d elin g T ijd is e e n b e g rip, h e t is n ie t ta s t baar. het is e r altijd gew e est. T ijd is een o p e e n v o lg in g van g e b e u r- den m aar in dagen, m aandenen s e i zo e n e n. Z o w a s het b ij d e E g yp te - naren d a t als d e s te r S iriu s 's nachts in het zu id e n sto nd d a t het regenseizoen w as a a ngebroken. O m d a t S irius van het ste rre b e e ld G rote H ond is w ordt deze s te r ook w el h ondsster g e noem d. H iervan kom e n d e tw e e u itdru kkin g e n "h o n d sd a g e n en o ok het "h o n d e w e e r". Een andere tijd m e te r is de m a a n. D e m a a n d ra a it in 2 9,5 3 d a g e n ro n d d e a a rd e e n n a d a t de m a a n o n g e v e e r 12 k e e r ro n d d e a a rd e is g e d ra a id, b e g in t het ze lfd e se izo e n als aan het begin. Z o kw am m e n a a n e e n ja a r. In d e o u d h e id, nog v o o r d e tijd v a n d e ro m e in e n, w a s d it b ij d e v o lk e n b e k e n d. H ie r d o o r w e rd 1 2 e e n b ijz o n d e r g e ta l. H ie ru it o n ts to n d v e rm o e d e lijk het tw a a lfta llig stelsel. D it houd in dat tw a a lf s ta a t v o o r h e t c o m p le te g e heel. V eel e n g e lse m aten zijn hier nog o ve rb lijfse le n van zo a ls d e inch en d e penny. M aar het belang rijkste w a t h ie ru it is o v e rg e b le v e n z ijn de u re n (2 x 12) in e e n d a g. O m d a t to e n te rtijd d e n a c h t n ie t m e e te ld e, w a s d e m id d a g, o m d a t dan d e zon o p z ijn h o o g s te p u n t s to n d, h e t belangrijkst. P ro b le em... W ie e ve n h e e ft m e e g e re k e n d, zal z ie n d a t e r n o g ie ts n ie t k lo p t. D e aard e d ra a it n iet in 3 5 4,3 6 d a gen om

105 d e zon (12 x 2 9,5 3 ), m a a r in 365,24 d a g e n. H ie r d o o r o n ts to n d e e n ve rsch u ivin g van o n g e ve e r 11 dagen p e r ja a r. D e s e iz o e n e n b e g o n n e n ste e d s later. D at w a s v o o r so m m igen g e e n p ro b le e m w a n t e r w e rd v a a k g e sm o kke ld m et d e tijd. Z o heeft de K a le n d e rh e rv o rm e r p a u s G re g o riu s X III in 1582 vijf to t en m et 14 oktober w eg g e la te n. D it soort aanpassingen g e b e u rd e n m e t re g e lm a a t v a n de " k lo k ". T e g e n w o o rd ig g e b e u rt d it alleen nog m a a r m e t d e seconde, de schikke l-se co n d e. D e isla m itisch e ka le n d e r is een z u i ve re m a a n ka le n d e r. D eze tre k t zich n ie ts a a n v a n d e s e iz o e n e n. D e m a a n d e n z o a ls w ij d ie k e n n e n van 30, 31 e n 28 d a g e n, zijn a fk o m s tig u it d e ro m e in s e tijd. J u liu s C a e s a r b e p a a ld e d a t d e m a a n d e n ie ts la n g e r m o e s t zijn om d e v e rs c h u iv in g van d a g en te g e n te g aan. Dit w a s al een h e le ve rb e te rin g m a a r e r m oest om de v ie r ja a r één d ag w ord en to e g e v o e g d o m n o g d e v e rs c h u iv in g v a n 1 d a g in d e v ie r ja a r te g e n te g a a n. D e r e d e n h ie r v a n is v r ij e e n vo u d ig, e lk ja a r d u u rt een kw a rt d a g la n g e r. T o c h m e rk e n w ij h ie r n ie ts v a n. E e n w a a rn e m e r o p d e evenaar, zie t d e zon re ch t boven zijn h o o fd. V o o r h e m is e r p re c ie s een dag vo o rb ij, als d e zon d e volgende d a g w e e r re c h t b o v e n z ijn h o o fd s ta a t. O m d a t d e a a rd e b e h a lv e om z ijn e ig e n a s, o o k n o g o m d e zon d ra a it, m oet de a a rd e m eer dan 360 gra d e n om zijn as d ra a ie n v o o rd a t de zon w e e r re ch t bove n h e t h oofd van d e w a a rn e m e r s ta a t. D it h e e t een z o n n e d a g, d e z e d u u rt 2 4 u u r e n is d e tijd die w e hanteren. M aar o m d a t d e a a rd e m e e r dan 360 g ra d e n heeft S c h e m a tische vo o rste llin g van d e draaiing van d e A a rd e om d e Zon. g e d ra a id, zou je kunnen zeggen dat e r dus m e e r dan een dag voorbij is. V o or p recie s een o m w e n te lin g, h e b ben w e e en a n d e re naam, d e sterre- d a g. D e ze d u u rt vo lg e n s d e z o n n e d a g 2 3 u u r 5 6 m in u te n e n v ie r se co n d e n. V o lg e n s d e sterredag, die o o k 24 uren heeft, d u u rt een zo n n e d a g 2 4 u u r 0 3 m in u te n e n 5 6,5 seconden. N u h e b b e n w e het ja a r, d e m aand, d e dag en het uur gehad, m aar nog n ie t d e w e e k, d e m in u u t e n d e s e c o n d e. E e rs t d e m a k k e lijk s te, d e w e e k. H iervoor m oeten w e even een sp ro n g m ake n n a a r h e ilig e boeke n. H ierin w ordt vo lg e ns het scheppin g s v e r h a a l d e w e r e ld g e s c h a p e n in z e v e n d a g e n. O m d a t d e ke rk lange tijd g ro te in vlo e d had o p de bevolking heeft d e ze de w e e k in stand g e h o u d e n. D e u re n e n m in u te n z ijn e e n ve rh a a l apart. A to o m klo kken E r z ijn v e e l s o o rte n k lo k k e n, m a a r een van m e e st n a u w keurig e klokken zijn d e a to om klokken. In d e ja re n v ijftig w e rd e n d e z e k lo k k e n o p e ig e n s c h a p p e n v a n a to m e n o n tw ik k e ld. D it heeft in 1967 geleid to t een n ie u w e a fsp ra a k (definitie ) o v e r d e d u u r v a n d e S I s e c o n d e w e lk e n u nog steeds geldt. In 1972 is deze a toom - s e c o n d e o o k a ls b a s is v o o r o n z e klo ktijd in g e voerd. D e b a sis van elk la n d v o o r d e tijd is n ie t la n g e r d e m id d e lb a re zo n n e tijd van G reenw ich m a a r d e g e c o ö rd in e e rd e w e re ld tijd U TC. D e to c h nog g e w e n s te g e lijk lo o p m e t d e z o n n e tijd w o r d t nu s ta p s g e w ijs v e rk re g e n d o o r in d e U TC en d e d a a rvan a fgeleide n a tio nale tijd sch a le n schikke l-se co n d e n in te v o e g e n o f w e g te la te n. V o o r d e d u id e lijk h e id is h ie r d e d e fin itie uit de S terrengids 1995 blz 153: S e c o n d e : D e e e n h e id v a n tijd. S in d s w o rd t in de s te r r e n k u n d ig e w e r e ld d e in te rn a tio n a le S l-s e c o n d e (SI = in te rn a tio n a a l s y s te e m d e r e e n h e d e n ) g e b r u ik t, d ie in 1967 als volg t g e d e fin ie e rd is: 1 se co n d e ="de tijd sd u ur van p e rio d e n van d e e le k tro m a g n e tis c h e s tra lin g o v e re e n k o m e n d m e t de o ve rg a n g tu ssen tw ee hyper- fijn -n iv e a u s van d e g ro n d to e sta nd van het ce siu m ato om.h et heeft m ij een a a rd ig e tijd g e ko st om d e z e d e fin itie p re c ie s te b e g rijp e n. E en atoom is (om het sim pel te h o u d e n ) e e n n ie t w a a rn e e m b a a r kle in d e e ltje d a t is o p g e b o u w d u it een k e rn m et d a a r o m h e e n e le k tro n e n. O m je h ie rv a n e e n v o o rs te llin g te g e ve n het lijkt o p o n s zo n n e ste lse l. D e z o n a ls k e rn (p ro to n + n e u tro n e n ) ) e n d e p la n e te n d ie d a a r o m h e e n cirke le n (e le ktro n e n ). In de ru s tto e s ta n d v a n h e t c e s iu m a to o m d ra a it e r een ele ktro n in d e binnenste G rafisch e vo o r stelling van een a to o m. In h e t m id d e n d e k e rn w a a r o m h een de e le k t r o n e n in b a n e n ro n d c irkelen. baan. D it ele ktro n h e e ft een n e g a tie v e e le ktrische lading, en d e kern een p o sitie ve lading. B uiten d e b ew eging om d e kern, d ra a it h e t e le ktro n (net als d e planeten) om zijn eigen as, de e le ktro n sp in. D e rotatie van d e kern om zijn e igen a s is d e kernspin. S tel je nu e e n s tw e e sta a fm a g n e te n voor die rond hun eigen a s d raaien. A ls er tw e e g e lijk e p o le n n a a r e lk a a r toe lig g e n, s to te n ze e lk a a r a f. A ls ze m et ve rsch ille n d e polen n aar elkaar to e lig g e n, tre k k e n ze e lk a a r ju is t aan. D it is w a t e r g e b e u rt bij het ce siu m a to o m. M et d e h y p e rfijn -n iv e a u s w o rd een zo'n o m w e n te lin g bedoeld. In N e d e r la n d h e b b e n z e b ij h e t N e d e rla n d s M e e tin s titu u t (N M i) in D e lft d rie v a n d e z e a to o m k lo k k e n. W aarom d rie? Een tw eede, vo o r als d e eerste uitvalt, en een d e rd e vo o r a ls e r v e rs c h il o n ts ta a t tu s s e n de tw e e a n d e r e n. D e r a d io g r a fis c h b e stu u rd e klo k die je m isschien zelf th u is h e b t, w o rd t g e s tu u rd d o o r de a to o m k lo k in F ra n k fu rt. D eze zendt op de Lange G o lf m et 77,5 Khz. een s ig n a a l u it d a t d o o r d e k lo k b ij jo u th u is w o rd t o n tv a n g e n e n zo b lijft d e ze g e lijk lopen aan d e atoom klok. V o lg e n d e ke e r deel 2 m et d e onderw e rp e n : d e u n iv e rs e le k a le n d e r en tijd en licht.

106 Breid je JWG-kijker uit..! iet iedereen weet dat je bij de JWG óók oculairen voor je kijker(s) kunt bestellen. Als je namelijk een JW G-kijker hebt, dan zit daar standaard altijd m aar één oculair bij. Door de brandpuntafstand van je oculair te veranderen krijgt je kijker m éér m ogelijkheden. D it sta n d a a rd o cu la ir h e e ft m eestal een brandp u n ta fsta n d van 25 m m (f-oculair= 25) en zo rg t v o o r een verg ro tin g van 40 m aal, te n m in ste als d e b ra n d p u n ta fsta nd van je J W G -kijker g e lijk is aan 1000 m m (f-kijke r= 1 000). Te bestellen bij Stichting UniVersum, Zonnenburg 2,3512 NL H e b je e e n J W G -k ijk e r m et een b ra n d p u n ta f s ta n d v a n m m d a n is d e v e rg ro tin g (V) m a a r 32 m aal. W a a rb ij V = f- k ijk e r: f-oculair. V a a k is h e t e ch te r h a n d ig o m e e n h o g e re v e rg ro tin g te kiezen. P laneten w o rd e n b ijv o o r b e e ld e e n s tu k s p e c ta c u la ird e r bij e e n h o g e v e rg r o ting. En bij d e JW G kun je o o k o c u la ir e n k o p e n d ie v o o r z o 'n g ro te v e rg ro t in g z o r g e n. H e t g a a t h ie r o m e e n o c u la ir m e t e e n b ra n d p u n ta fs ta n d van 10 m m (f-ocu- la ir = 1 0 ). D e v e r g r o t in g v a n je t e le s c o o p w o rd t d a n. bij een f-kijker van 1000 m m, 100 m aal. B ij een J W G -kijke r m et een brand- Fig. 1. Voorbeeld van het verschil wat je ziet tussen het gebruiken van een lage en een hoge vergroting p u n ta fsta nd van 9 00 m m w o rd t d e vergroting m et d it o cu la ir d a n 9 0 m aal. F iguur 1 laat het versch il in ve rgro ting zien zo a ls je d a t door je telescoop zou w aarnem en. Al m et al een behoorlijk ve rsch il, nietw aar? H et f= 1 0 m m o c u la ir k o s t fl. 8 5,- en is te b estellen bij N iels B osch, tel o f J e ffre y B o u t, tel S c h r ifte lijk b e s te lle n k a n n a tu u r lijk o o k, s tu u r d a n e e n k a a r t je m e t je b e s te llin g naar: J W G -k ijk e rb o u w B o le ro s tra a t RG N ijm egen. * * *

107 A L L I A dvertenties: C e lestro n v o rk m o n te rin g f 50,- E ffectieve a fsta n d tusse n d e vo rk is 12 cm. V o rkle n g te : 2 0 cm. Z e e r ro buust! M et fijn regelin gen o p b eid e a s sen. N a u w k e u rig e u u rh o e k c irk e l op uuras. C riterio n v o rk m o n te rin g f 50,- (zo a ls o n d e r C e le stro n 8 en M eade te le sco p e n ). E ffectieve afstand tu ssen d e v o rk is 25 cm. V orkle n gte : 3 0 cm. M et fijn re g e lin g e n o p b eide assen e n n a u w keurig e uurhoekcirke l op uuras. Zelfbouw zuiltje m et grondplaat f 50,- Inclusief o rig in e le C e le stro n parallac- tische w ig m et instelbare poolhoek g e schikt voor be ide bovenstaande m onteringen. Z eer robuust! G ew icht inclu s ie f m o n te rin g,16 k ilo g ra m. H o o g te 60 centim eter, stelpootjes vo o r w a te r p a s ze tte n.(e ve n tu e e l o ok g ra tis s ta b ie le ze lfb o u w houten w ig bij m o ntering in d ie n zu iltje al verkocht) S et s y n c h ro o n m o to rtje s f 60,- G e s c h ik t v o o r b e id e b o v e n s ta a n d e m o n te rin ge n (juiste ta n d w ie ltje ). 220 V olt-50 Hz. Z eer geschikt voor gebruik m et fre q u e n tie re g e la a r, in c lu s ie f k a bel n a a r 2 20 V. B e l n a a r M a a rte n K le in h a n s v o o r m e e r in fo r m a tie e n a fs p r a a k : T e l.: J W G -le n zen k ijk e r Inclusie f een 25 m m -K e lln e r oculair. A fm e tin g e n : D =60 m m, F = 1000 mm. D e k ijk e r sta a t o p een h o u te n statief. W e g e n s een te w e in ig gebru ik, w il ik d e z e k ijk e r v e rk o p e n v ia d e JW G. B ela n g ste llin g? Bel dan n aar: J a s p e r V e rsta n d. D e prijs is nader o vere en te kom en. 11,5 cm N e w to n -te le s c o o p f. 495,- O p stevig h o u te n sta tie f,m e t zonnefil- te r f= 9 0 cm. in clu sief 3 H u ygens o c u lairen: resp. 5, 10 en 20m m. In zeer g o e d e staat. T e b e vra g e n bij: B e n ja m in R o u s te H ilv e rs u m, te l.: (H ilversum ). M arion va n S traten u it H o e n sbro e k, te k e n d e d e ze ste ig e n d e S pace-s h uttle. H o p e lijk zal d e ze C h a lle n g e r niet ve ro n gelukken. R a m o n S ta a l u it W a d d in x- v e e n, te k e n d e d it s n e lle ruim teschip. D it schip heeft als d o e l het heelal te v e r kennen o p een su p e rsn e l le m anier. W a a rs c h ijn lijk zal het m et zo 'n vo e rtu ig w e l lukken. H eb jij o o k nog een a d ve r te n t ie o f e e n p r a c h tig e te k e n in g d ie je g ra a g in U nive rsu m w ilt zien? S tu u r ze d an o p naar: J im m y R eek U V O -A llerlei F a za n td reef DH W a d d in x v e e n. W e h o pen d a t w ij als re d a ctie nog lang m ogen genie te n van ju llie A stro-kunst.

108 Bouw je eigen JWG-kijker!! Jeffrey Bout Op een JWG-zomerkampkam p heb je vast wel eens een JWG-kijker gezien. Een (vaak oranje gekleurde) sterrenkijker gem aakt van hout en regenpijp. Het zijn prima sterre n k ijk e rs d ie je z e lf kunt bouwen. Veel leden die net lid van de JWG zijn denken vaak na over hoe ze aan een goede en goedkope sterrenk ijk e r k u n n en k o m e n. De J W G -kijker is voor hen de perfecte kijker. W at betreft de k w a lite it d o e t h ij n iet onder voor een sterrenkijker uit de winkel. Maar kwa prijs is hij w el stukken g o ed ko per. T o e n d e J W G n e t o p g e r ic h t w a s (alw eer 2 8 ja a r g e le den), kreeg m en het idee om een ste rre n kijke r te o n t w erp en d ie d o o r leden ze lf g e b ouw d kon w o rd e n. H et w a s to e n n a m e lijk o ok al zo d a t z e lfb o u w veel g o e d k o p e r w a s dan h e t kopen van een s te r re n kijke r in d e w in ke l. In 1973 ging C h a rle s F ü ss a an d e sla g m e t een ontw erp. N a veel d e n k w e rk had hij het dan toch v o o r elkaar: d e JW G - kijke r w as g e b o re n. Het b e la ngrijkste ke n m e rk va n d e ze ste rre n kijke r w as zijn eenvoud. Iedereen m a a r d an ook ie d e re e n k o n d e z e te le s c o o p z e lf b o u w en. D e m a te ria le n d ie g e b ru ikt w e rd e n (e n w o rd e n ) w a re n in e lke d o e -h e t-z e lf za a k te koop. D e s te r re n k ijk e r b e s ta a t im m e rs v o o r h e t grootste d e e l uit regenpijp en hout. In d e lo o p v a n d e tijd z ijn e r v e le h o n d e rd e n van d e z e s te rre n k ijk e rs gebouw d. T o e n (eind ja re n 70, begin ja r e n '8 0 ) g e b e u r d e d it m e e s ta l o n d e r b e g e le id in g van D ik van den O u d e n a ld e r o f B e rt van S p ra n g (de o p ric h te r v a n d e JW G ). O o k te g e n w o o rd ig nog w ord en er veel JW G -kij- k e rs g e b o u w d, z o w e l th u is a ls o p een zom erkam p. Hoe ziet de JWG kijker eruit? M is s c h ie n d a t je o n d e r tu s s e n nie u w sg ie rig b e n t g e w o rd e n naar de JW G -kijke r en w ilt w e te n hoe hij eruit zie t. W e ln u, h ie rn a a s t s ta a t e r een op d e foto. D e buis zie t e r ongeveer net zo uit als die van e en ste rre n kijke r die je in een w in ke l kunt kopen. D e buis is g e m a a kt van re genpijp,d ie b e p la k t is m et g e k le u rd p la kp la stic. V o o r in d e b u is z it e e n le n s, h e t objectief. D eze lens heeft een d o o r sn e d e van 6 cm. A ch te rin de buis zit e e n k le in b u is je. A ls je d it b u is je h e e n e n w e e r b e w e e g t, k u n je d e s te rre n s c h e rp s te lle n. In d it b u is je z itte n tw e e d in g e n : e e n o c u la ir en een ze n itp rism a. M et het ze n itp rism a kun je om een hoekje kijken, zodat je je n ie t in a lle rle i b o c h te n h o e ft te w rin g e n om iets te kunnen zien. Het o c u la ir z o rg t e rv o o r d a t d e s te rre n v e r g r o o t w o r d e n. T e g e n w o o r d ig w o rd t de J W G -kijke r standaard g e le verd m et een 25 m m K e lln e r oculair. D eze z o rg t v o o r een verg ro tin g van 32 k e e r. D a a rn a a s t is b ij d e J W G vo o r een n iet a l te hoog b e d ra g een extra o cu la ir (een 10 m m K ellner) te verkrijgen. D eze zo rg t dan v o o r een ve rgro ting van 90 keer. D e J W G -k ijk e r is g e m o n te e rd o p een stevig h o u ten statief. D it sta tie f lijkt in d e verste ve rte n iet o p een sta tie f van een fa- b rie kste le sco o p. M aar d a t m a a kt de J W G -kijker nu zo uniek. H et statief m ag er dan m issch ie n w at lo m p uitzien. m aar ste rre n kijke rs m et een sta tie f d a t zo stevig is als het s ta tie f v a n d e J W G -k ijk e r z ie je m a a r zelden. De nieuwe versie! W ie 2 7 m ei j.l. op de Landelijke B ije e n k o m s t is g e w e e s t, w e e t d a t de J W G -kijker iets is ve ra n d e rd. O p de Landelijke B ijeenkom st w erd er nam e lijk d e nieuw e JW G -kijke r P LU S g e ïntroduceerd. De m ontering ( de draai- a sse n van d e telescoop) van d e d e ze nie u w e ve rsie van de J W G -kijker is e n ig z in s v e ra n d e rd. M in p u n t aan d e o u d e JW G -kije r w a s n am elijk dat d e m o n te rin g w a t a a n d e z w a k k e kant w as. Bij veelvuldig g e b ru ik ra a k te d e J W G -k ijk e r w a t in s ta b ie l. D it kw am d o o rd a t d e d ra a ip u n te n van de te le sco o p niet o ve reen kw am en m et de m id d e lp u n te n van de m assa van d e k ijk e rb u is. B ij d e n ie u w e JW G - kijke r PLUS is dit probleem nu opgelo s t. N a a r e e n id e e v a n M a a rte n K le in h a n s is d e o u d e J W G -m o n te - ring ve rva n g e n d o o r een zogenaam d e D o b son-m o n te rin g. D eze m o n te ring h e e ft als voordeel d a t hij niet in s ta b ie l w o rd t e n e e n v o u d ig n a te b o u w e n is. D e J W G -D o b s o n (e e n z e lfb o u w 15 cm N e w to n -te le s c o o p ) is ook o p zo 'n m ontering geplaatst. H e t s ta tie f v a n d e J W G -k ijk e r b le e f o n g e w ijz ig d. D it s ta tie f v o ld e e d im m ers goed. Hoe bouw je de JW G -kijker PLUS zelf? Z o a ls al v e rm e ld is d e J W G -k ijk e r e e n v o u d ig z e lf te b o u w e n, z o w e l th u is a ls o p k a m p. A ls je th u is een n ie u w e J W G -k ijk e r w ilt g a a n b o u w e n, d a n z ijn h ie rv o o r n o g e n ig e

109 e x e m p la re n v a n d e b ro c h u re 'B o u w z e lf een s te rre n kijke r' te b e ste llen. W a a rsch ijn lijk zal na d e g ro te v a k a n tie e e n n ie u w e b ro c h u re 'D e J W G -kijke r P lus' le ve rb a a r zijn. O ve r d eze b ro c h u re k u n je m e e r le ze n in h e t k a d e r d a t op d e z e b la d z ijd e s ta a t. A ls je d e z e b ro c h u re besteld, dan kun je m eteen d e b etere JW G -kijker P LU S bouw en. D eze is, w a t b e tre ft m a teriaal, niet veel d u u rd e r dan de o u d e ve rs ie van d e J W G -kijke r en w e rkt gew o on w a t beter. J e k u n t d e J W G -k ijk e r P L U S e c h te r o o k v a n d e z o m e r o p h e t J o n g e r e n k a m p b o u w e n. D it g e b e u rt d a n o n d e r d e s k u n d ig e b e g e le i d in g e n n a k a m p h e b je d a n g e g a ra n d e e rd een g o e d e s te r re n k ijk e r in h u is. A ls je n o g m e e w ilt m e t h e t J o n g e re n k a m p, d a n m o e t je je s n e l o p g e v e n! H e t e e rs te k a m p w o rd t g e h o u d e n v a n z a te rd a g 15 ju li t/m v rijd a g 21 ju li. H e t tw e e d e k a m p v o lg t d a a rn a v a n z a te rd a g 22 ju li t/m v rijd a g 2 8 ju li. Je k u n t je z e lf o p g e v e n d o o r te b e lle n n a a r J e ffre y B o u t, te le fo o n n u m m e r S c h rijv e n k a n o o k : S tu u r e e n b rie fje m e t je naam, a d re s e n te le fo o n n u m m e r n a a r: JW G - J o n g e re n k a m p e n K o rn o e lje s tra a t 2H J B G ro n in g e n. W ie w e e t to t op Jongere n ka m p!! Foto 1. De bekende zelfbouw JW G-kijker welke op het Jongerenkamp voor slechts fl. 25,- kan worden omgebouwd tot JWG-kijker PLUS. met Dobson-montering. Nieuwe brochure JW G-kijker E rg e n s in het n a ja a r zal w a a rsch ijn lijk e en nie u w e b ro ch u re ve rsch ijn e n g e tite ld : ' D e J W G -kijke r P LU S ' D eze b ro ch u re lijkt veel o p de al b e sta a n d e b ro ch u re ' B ouw zelf een ste rre n kijke r, g e sch re ve n d o o r D ik van den O uden- a ld e r en B ert van S prang. D e n ie u w e b ro ch u re zal e ch te r een stu k d ik k e r zijn. D eze zal n a m e lijk n iet alleen besp re ke n hoe o f je d e JW G -kijke r P L U S k u n t b o u w e n, o o k o n d e rw e rp e n a ls H o e o n d e r houd ik m ijn te le s c o o p 1en ' M ijn e e rste sta ppen la ngs de hem el kom en aan d e orde. H e t is o o k heel goed m o g e lijk om je ze lfg e b o u w d e JW G - kijke r o m te b o u w en to t J W G -kijker P LU S. H oe je d a t thuis kan d o e n is in d e nie u w e b ro chure D e J W G -kijke r P LU S ' b e s c h re v e n. O p h e t J o n g e re n k a m p k u n v o o r fl. 2 5,- je J W G -k ijk e r o m b o u w e n to t J W G -kijke r P LU S. M e e r info bij Je ffre y B out, te l.: De JWG-kijker Bouwen O nderhouden Gebruiken

110 U tre c h t d e L andelijke B ije e n k o m s t v a n d e J W G g e h o u d e n. O m d a t n ie t a lle J W G - le d e n a a n w e z ig w a r e n b re n g t U n iv e rs u m o p d e z e tw e e p a g in a 's e e n fo to -c o lla g e van d it A fg ezien van d e A lg e m e n e L eden v e rg a d e rin g m e t e n k e le m o e ilijk e b e s lis s in g e n, w a s h e t w e e r z ie n v a n o u d e b e k e n d e e n h e t m id d a g p ro g ra m m a vol b o eien d e sprek e rs w e e r e e n e c h t o u d e r w e ts feest. E e n v e r e n ig in g a ls d e J W G h e e f t v o o r h e t r b e d e n k e n, o r g a n is e r e n en u itv o eren van de a k tiviteiten een a an tal v rijw illig e rs in z ijn g e le d e re n, d ie w e n ie t w ille n m is s e n.t o c h w a s h e t a f-. s c h e id v an A lfa rd. J o e p e n L u c ia, a ls H B - e r s, o n v e rm ijd e lijk.h ie rn a a s t, " " t e r h e r in n e r in g, e e n L andelijke B ijeenkom st in feestelijk zw art/w it. j! I 14 Universum

111

112 Verenigingsnieuws AKTIVITEITEN AGENDA -m JW j ê Volkssterrenwachten O n d e rsta ande vo lkssterre n w achten zijn aangesloten bijdevereniging LSV, de Landelijke Samenwerkende Volkssterrenwachten. Voor m eer inform atie en adressen: LSV-Bureau Zonnenburg NL Utrecht Tel.: Fax: A an a lle JW G -e rs die in teresse hebben in m eteoren: V an w o e n sdag 2 t/m vrijd a g 4 a u g u stu s org a n ise e rt d e JW G sam e n m et d e w e rkg ro e p M ete oren e en w a a rn e e m ka m p je. O p de s te rre n w a cht H alley in H eesch (N.B.) b esteden w e een g ro o t d e e l van d e n acht aan het w a a rn e m e n van m eteoren, hetzij visu e e l, hetzij fo to g ra fisch of z e lfs radiografisch (als h e t w e e r slecht is). In d e n a n acht zal e r g e le g e n heid zijn om d e te le scoop van d e s te rre n w a cht te gebru iken. N a een la nge n ach t w a arnem en gaan w e, n a flin k te hebben u itg e sla p e n, alle gegeve n s analysere n. A an d e hand van ze ifo n tw ikkeld e fo to 's kunnen w e banen, sn e lh eden en hoogte s van m eteoren bereke nen. Bussloo. te Busstoo Open: vrijdag uur. Copernicus, Haarle Open: vri dag en zaterdagmiddag om C orona Borealis. Dieren Open: vri dag uur - A a nva ng w o e n sdag 2 aug uur - E r w o rdt g e sla pe n in d e ste rre n w a chth a lle y in H eesch - E r is plaats vo o r ong. 10 personen (m inim um lleeftijd 15 jaar) In fo e n in s c h rijvin g bij: W erkg ro ep M eteoren. Felix B ettonvil tel.: JW G - W aco m D avid H eule tel.: Planetron, Dwingek» Open: dins- e n donderdag uur. Planetarium : dagelijks uur. JW G a fd e lin g U tre c h t v a n a f septem ber met andere opzet Fryslan. Burgum Open: vrijdag uur. Halley, Heesch Open: e lke 1e vrijdag en zondag om van de maand. Ommen Nutssterrenwacht. Ommen Open: zaterdag uur. Phoenlx, Lochem Open: zaterdag vanaf uur. R ijswijk. Rijswijk Open: vrijdag vanaf uur. Saturnus. Heerhugowaard Waarnemen rond halve maan. 3 kijkavonden p. m aand vanaf uur. Film m iddag laatste zondag van de maand uur. Schrlevershelde. Heerlen Open: dinsdag t/m vrijdag en dinsdag-en vrijdagavond van en zondag D e JW G -e rs van a fd e ling U trecht, die al w a t v e rd e r zijn m et ste rre n ku n d e, w illen m é é r e n a n d e re a k tiv ite ite n o p hun b ijeenkom sten. Z ij v in d e n d a t e r m é é r m o e t g e b e u re n dan alleen d e ja a rlijkse JW G -zo m e rka m - pen in O m m e l en P uim ichel. M et ingang van se p te m b e r gaat afdeling U trecht d a a r w a t aan veranderen. D e b ije e n k o m s te n z u lle n d a n w o rd e n o p g e s p lits t in een d e e l v o o r d e b e g in n e n d e 'a m a te u r-a s tro n o m e n ' en een d e e l vo o r d e g e v o rd e rd e n in d e s te r re n k u n d e. D eze b ije e n k o m s te n zijn o v e rig e n s niet a lle e n v o o r J W G - le d e n v a n a fd e lin g U trecht, m a a r ie d e re e n is w elkom. D e p ra atje s vo o r d e g e vord e rd e n zullen e c h t n iet a lle e n uit re k e n w e rk b e sta a n. W a t het dan w e l w o rd t kun je in d e v o l g e nde U nive rsu m lezen. En a ls je to t z o la n g n ie t k u n t w a c h te n dan bel je d e ko n taktperso on v o o r a fd e ling U trecht, t.w.: P eije van K lo o ste r T el.: HET MOET We zijn op de wereld om elkaar te helpen niew aar? D it lie d je u it d e b e k e n d e T V -s e rie 'H e t sch a a p m et d e v ijf p o te n sch o o t m e te binnen toen enkele JW G -e rs uit het Gooi e n d e o m g e v in g v a n C u le m b o r g m ij vro egen of U niversum niet kon helpen bij het opze tte n van een nieuw e JW G -afde- ling. W e ln u, J W G -e rs in h e t G o o i e n in d e b u u rt v a n C u le m b o rg, m e ld t je b ij m ij aan. zodat ik ju llie bij e lka a r kan brengen en het een e n a n d e r kan regelen om een nieuw e a fd e lin g van d e grond te krijgen. T o t sp o e d ig ziens! P e ije van K lo o ster T el.:

113 8 w u 9 i n 8 Q n i Q i r i 9 ' i 9 V Verslag weekendkam p JWG In het eerste w eekeinde van m aart werd de ru s t in h e t N o o r d b r a b a n ts e p la a ts je H o e ve n ve rs to o rd d o o r een g ro e p s te r renku n d ig e n in d e dop. H e t k a m p b e g o n s le c h t'. B e h a lv e d e b e w o lkin g e n d e le id ing hadden zich om a ch t uur d e rtie n d e e lnem e rs bij de b o e r derij g e m e ld. V ia het b e ro e m de/b e ru ch te k r a n te m e p p e n le e r d e n w e e ik a a r s nam en. D aarna h oord en w e een praatje a a n v a n J e ffre y o v e r w a a rn e m e n (en w a a ro m je n ie t o n d e r een la n ta a rn p a a l m oet g a a n staan en w a t het vo o rd e e l is van het blote oog ten o p zich te van een ve rre kijke r). O m d a t de w e e rg o d e n geen z in h a d d e n d e h e m e l o p e n te g o o ie n m a a k te n w e e e n w a n d e lin g d o o r het s c h itte re n d e la n d s c h a p ro n d H o e v e n. N ie t d a t w e d a a r v e e l van g e z ie n h e b b e n! W a n t d e re g e n g o d h a d o n z e b e d o e lin g e n d o o r e n d re ig d e m e t een o n m id d e llijk e e n z e e r n a tte a flo o p van d e w a n deling. D a n k zij het vastb e ra d e n o p tre d e n van d e leiding ('W e g a a n te ru g ) is h e t n ie t z o v e r g e k o m e n. D a a rn a m o e s te n w e g a a n s la p e n, d o c h a lle p o g in g e n van d e le id in g in d ie ric h tin g ten sp ijt is d a a r niet veel van gekom en. D e v o lg e n d e o c h te n d b e g o n m e t e e n p a r tijtje v o e tb a l, o n m id d e llijk g e v o lg d d o o r h e t o n tb ijt. In d e loop van d e o c h te n d h oorden w e van M ark-jorg w a a ro m 'k e rn fu s ie ' e ig e n lijk k e rn fu s ie h e e t en h o e d it in z ijn w e rk g a a t. T u s s e n a lle b e d r ijv e n d o o r w e rd e r d ru k g e b ru ik g e m a a k t v a n v o e tb a lta fe l, v o e tb a lv e ld, ka a rtsp e le n etc. D e e e rste helft van de m iddag kon n a a r ke u ze w orden d o o rg e b ra c h t m et het h e rke n n e n van s te rre n b e e lde n of het m aan. leren nate ke n e n van de Ik k o o s v o o r het e e rste en w as g e tu ig e van h e t fe it d a t N ie ls zijn h u is w e rk n iet h e le m a a l had g e d a a n e n zo b le ve n e n k e le d ia 's o n b e n o e m d. H ierna legde L ucia aan de hand van w e e rk a a r ten ui. hoe E rw in K rol (so m s) w e e t w a t v o o r w e e r h e t d e v o lg e n d e dag is. De JW G is toch e ig e n lijk o ok een clu b vo o r w e e rku n d e! L a n g z a a m w a s h e t d o n k e r g e w o rd e n (dat g e b e u rt va a k als d e Z on o n dergaat) e n zie d a a r: H et w a s h e ld er (d a t gebeurt (te) w e in ig als d e Z on onderg a at). N u w e rd e n k ijk e rs o p g e s te ld, d e b oer g e vra a g d o f d e la nta a rn p a a l o p zijn te r rein uit kon en s te rre n k a a rte n e.d. uit tasse n o p g e vist. E r w as één nadeel: het w a s geen w a rm e nacht. H et w as aan de frisse kant, om niet te zeggen koud. En u ite in delijk w a s er nog een g ro e p je van v ie r J W G -e rs o v e r (w a a ro n d e r ik zelf), d ie naar binnen w erden g e ro e p e n om dat h e t p ro g ra m m a z o n o d ig d o o r m o e s t g a a n! D a t p ro g ra m m a b e sto n d u it het spel 'R en je rot', w a a rb ij je u it drie m o g e lijkheden het g o ede a n tw o o rd m o e st k ie zen, D aarna ve rte ld e Je ffre y d e g e sch ie d e nis van d e te le sco o p en verrekijker. O m d a t h e t in m id d e ls n ie t m e e r h e ld e r w a s m a a kte n w e e ve n a ls d e vo rig e dag e e n w a n d e lin g e n n a a flo o p d a a rv a n kre g e n w e e e n b e k e r h e e rlijk e c h o c o ladem elk. H et o n tb ijt o p zo n d a g o chte n d w a s rond geplan d m a a r dit w erd zo'n a n d e r h a lf uur later. T o ch zag N iels n og kans een en ander te vertellen over de sam enw erking tu sse n d e R ussen en de A m e rik a n e n in h e t h e e la l b u ite n d e A a rd e. O o k hie ld M ark-jorg een q u iz m et a lle r lei vra g e n o ve r de ste rre n kunde en a a n verw ante zaken. N a de prijsuitreiking van deze quiz w a re n d e e e rste o u d e rs g e a r riveerd en d a t bete ke n d e het ein de van een hartstikke le u k w e e ke n d. B edankt!!! F eike A lew ijnse * * * Adreswijziging Dia-uitleen M arina van V ugt uit R otterdam heeft m et ingang van 30 juni j.l. het JW G diauitleenarchief overgedragen aan: Mark Jörg Meijer Meineszstraat GG Heerenveen R est o ns nam ens d e JW G en de circa 4000 d ia s in het archief. M arina heel hartelijk te bedanken vo o r h a a r goede zorgen. Sim on Stevin, Hoeven Open: dinsdag l/m zaterdag uur. Sonnenborgh. Utrecht Rondleiding vrijdag vanal uur Vooral tel. opgeven sept : uur Patat en video bijeenkomst 30 s e p t : Omniversum Den Haag 28 okt. : uur bijeenkomst 11 nov uur Waarnemen 18nov. : uur Bijeenkomst 16 dec. : uur Kerstbijeenkomst. Tw eelingen, Spijkenisse Open: vrijdag vanal uur. Tw ente. Lattrop Open: dinsdag t/m zondag uur dinsdag-en donderdagavond M eer informatie tel Vesta. Oostzaan O pen: vrijdag voor rondleiding. Nijm egen, Nijmegen Open elke eerste vnjdag van de maand vanaf uur. Regiokamp Zuid Plaats: Provincie Zuid Limburg Datum : 13 t/m 15 okt Info: M arieke v.d. Bosch Tel.: JWG Jongerenkamp Plaats: Ootmarsum Datum: 15 juli t/m 21 juli 1995 ( le kamp) en 22 juli t/m 28 juli 1995 ( 2e ) Kosten: ƒ 1 7 5,- p.p. Kontaktpersoon: Jetlrey Bout. JWG Ouderenkamp Plaats: Ommel (Asten N.Br.) Datum: 23 ju li t/m 4 aug Kosten: ƒ p.p. Kontaktpersoon: Bram Slagmolen Zomerkamp Puimichel Plaats: Puim ichel, Zuid Frankrijk Datum : 22 juli t/m 3 aug Kosten: ƒ 8 9 9,- p.p. Kontaktpersoon: Marcel Vonk

114 De eerste waarneming(en)... Ste l o p een h e ld e re v a k a n tie n a c h t k ijk je n a a r d e s te rre n h e m e l. J e w ilt g a a n w a a r n e m e n m a a r je b e g r ijp t h e le m a a l n ie ts v a n al d ie w itte p u n tje s d ie je ziet. H oe pak je dat nu aan? L e e s v e rd e r en o n td e k t je e e rs te s te rre n beelden. J e z o u n a tu u rlijk in e e n s te rre n a tla s ku n n e n kijken, d a t doe je im m ers ook als je w ilt w eten w a a r b.v. Ja p a n ligt, je pakt een 'g e w o n e ' atlas Fig 1. De noordelijke sterrenhemel, zoals je die bij helder weer in ons land van de zomer s avonds kunt zien. en zo e kt het op. K ijk je in een sterrenatlas dan zien die p u ntjes e r a lle m a a l w a t in g ew ikke ld er u it... D e landen o p d e w e re ld b o l liggen steeds a lle m a a l o p d e ze lfd e plaats. D e ste rre n h e m e l lijkt e ch te r ste e d s te bew ege n, le dere m aand is er w e e r een a n d e r stu k van d e hem el te zien (v a n d a a r d e v e r s c h ille n d e k a a rte n in d e 'A stronom ische K ale n d e r' in U niversum ). En het m aakt zelfs o ok nog uit o f je in het begin van de avond of veel la te r o p de avo n d kijkt. G o ed en nu, er staan zo veel ste rre tje s op die kaarten d a t je er in het begin niet veel w ijzer van w o rd t. S om s sta a n e r z e lfs hele heldere 'ste r ren' aan de hem e l die je n iet o p d e kaarte n kunt terug vinden. Dat zijn dan ook geen sterren m aar p la n e te n. F ijn om te w e te n n a tu u rlijk m a a r al die dingen m a a kt het e r allem aal n ie t m a kke lijk e r op. T och zul je e rg e n s m oeten b e g in n e n... Je eerste sterrenbeeld O m m et je sp e u rto ch t langs d e sterrenhem e l te kunnen beginnen hoef je eigenlijk m a a r één ding te w e te n : W a a r (o n g e v e e r) ligt h e t n o o rd e n? A ls je d it n iet w e e t vraag het dan aan je m o e d e r of vader. P robeer er in ie d e r geval a ch te r te kom en. Je kunt ook g o e d ople tte n w a a r de zon o n d e r gaat, d it is n am elijk het w esten. D raai nu e e n k w a rts la g n a a r re c h ts e n je w ijs t m e t je n eus n a ar het n oorden. Je w e e t nu w a a r (ongeveer) het n oorden ligt en nu? H et is vaka n tie en het is helder, d us je m ag van je v a d e r e n m o e d e r o m o n g e v e e r 10 u u r 's a v o n d nog g a a n w a a rn e m e n (k ijk o p b lz. 28 van d e ze U nive rsu m in h e t ka d e rtje re chtso n d e r o m te z ie n h o e la a t d e Z o n o n d e rg a a t). W a n n e e r je nu in n o o rdelijke richtin g kijkt, een flink stu k boven d e horizon, dan sta a t d a a r de P o o ls te r...ja hij sta a t d a a r echt! H et kaartje uit fig u u r 1 k a n d a a rb ij m is s c h ie n w e l h e lp e n. H e la a s is het h e le m a a l g e e n o p va lle n d e ster, d us d a a r sch ie te n w e w e in ig m ee op. V lakbij de P oolster sta a t e ch te r een ste rre n b e e ld d a t het g e h e le ja a r te zien is (w el ste e d s o p een ander p le k m aar d a t m e rk je va nzelf). D it sterrenbeeld h e e ft een o p va lle n d e vo rm en h e t h e e t G rote B e e r. D e G ro te B e e r s ta a t d e z e tijd o p z ijn n e u s en z ie t er o n g e ve e r zo uit als in figuur 2 is

115 g e te ke n d (zo n d e r lijn tjes n a tu u r lijk! ). D e s t ip e llijn t je s v o r m e n e e n s o o r t s te e lp a n n e tje, v a n d a a r dat d e G ro te B e e r o o k w e l het s te e lp a n n e tje w ordt. g e n o e m d A ls je d e G ro te B e e r e e n m aal g e vo n d e n hebt, kun je sta p je vo o r sta p je d e ander ste rre n b e e ld e n g a a n o p zo e ken (g ebruik b ijvoorb e e ld de ro n d e s te rre n k a a rt in d e ze U n iversum of een d ra a ib a re ste rre n ka a rt). E r is een heel g e m a k k e lijk e m a n ie r om v a n u it d e G ro te B e e r d e P o o lste r te vin d e n. T rek een denkb e e ld ig lijntje tu sse n de o n d e rs te tw e e ste rre n van het ste e lp annetje. T re k d it lijn tje d a n v ijf k e e r zo v e r d o o r n a ar r e c h ts ( g e b r u ik je h a n d e n e n v in g e r s o m a fsta n d e n e n richting te sch a tte n ). D e ster die je dan tegen ko m t is d e Poolster. H eb je hem g e vo n d e n? N iets b ijzo n d e rs to c h... De P o o lste r hoort tro u w e n s bij e e n a n d e r s te r re n b e e ld (de K le in e B e e r), m a a r d a t s te rre n b e e ld is veel m o e ilijke r te ontdekken. Je eerste dubbelster D an kun je nu al je e e rste d u b b e ls te r g a a n z o e ken! N u a l? Ja nu al! W a t is e ig e n lijk een d u b b e ls te r? H eel e e n voudig, tw e e s te rre tje s aan d e h e m e l d ie heel d ich t bij elka a r staan. S om s is d a t to e v a llig en horen d ie ste rre n helem aal niet bij elkaar, m a a r so m s sta a n d e tw e e s te r retjes o o k in w e rke lijkh e id heel dicht bij elkaar. De G ro te B eer lijkt uit ze ve n heldere ste rre n te b e sta a n, die sam e n het ste e lp a n n e tje vorm en. De steel van het p a n n e tje w ijst in d e ze tijd van h e t ja a r n a a r b o ve n. D e o p e e n n a b o v e n s te s te r h e e t M izar. En als je heel g o e d k ijkt zie je v la k b ij M iz a r n o g e e n s te rre tje s ta a n, A lc o r. M iza r en A lco r vorm e n sam e n d us een d u b b e l s te r, m a a r d a t is b lu f w a n t d e b e id e s te rre n h e b b e n e ig e n lijk n ie ts m et e lka a r te m ake n. Ze sta an a ch te r elkaar. Je hebt d us je e e rste d u b b e lste r al te pakken, w auw! W e e t je w at, p ak b in n e n vlug e e n stukje p a p ie r en een p o tlo o d en teke n d e d u b b e lste r m et a lle a n d e re ste rre n die je in en om d e steel van d e G ro te B e e r zie t! Z et d e d a tu m en tijd e rb ij e n o o k h o e g o e d het w e e r w a s. O p dat Fig. 1. Het steelpannetje is eigenlijk m aar een klein stukje van het sterrenbeeld Grote Beer. m o m e n t h e b je, z o n d e r te le s c o o p en v e rre kijke r je eerste w aarnem ing g e m a a k t! W il je nu a lle s g o e d d o e n, s tu u r d ie w a a r n e m in g d a n o p n a a r d e W a a rn e e m C o m m is s ie, (e e n k o p ie m a g o o k ). M is s c h ie n sta a t jo u w w a a rnem ein g dan in het volgende num m er van U niversum! M eer s te rre n b e e l den V a n u it d e G r o te B e e r kun je p ro beren om, één v o o r é é n, e e n p a a r a n d e re s te rre n b e e ld e n te vinden. D at zal echter nièt m eevallen, m aar m isschien kan ie m a nd je erb ij help en (de ko n ta ktp e rsoon van je a fd e ling bijvoorbeeld). W e n o em en nog een paar 'm a kke lijke ' ste rre n b e e ld e n.c a s s io p e ia. h e t W -v o rm ig e s te rre n b e e ld, sta a t re c h ts o n d e r d e p o o ls te r (kijk dus naar het noorden). A ls je m e t de kro m m in g van d e steel van d e G rote B eer m eegaat kom je bij een heldere ro d e ster uit. D e s te r A rctu ru s van het ste rre n b e e ld Boötes. O n g e v e e r re ch t boven je hoofd, in het zenith, s ta a t d e h e ld e re s te r W e g a van h e t s te rre n beeld Lier. K ijk je n a a r het zu id w e sten en g a je vanaf W ega naar beneden dan kom je bij A ltair, d e held ere s te r van het ste rre n b e e ld A re nd. G a je dan richtin g het n oorden w e e r o m hoog dan z ie je d e h e ld e re s te r D e n e b uit het s te rre n beeld Z w aan. A ls je van d e ze la atste drie s te r ren een d rie h o e k m a a k t h e b je d e 'b e k e n d e ' z o m e rd rie h o e k g e v o n d e n. O p het kaartje van d e vo rig e p a g ina staan a lle d e ze s te rre n b e e l den o ok g etekend. A l m e t al kun je o p d e ze m a n ie r a l h e e l w a t s te rre n b e e ld e n o n td e kke n. A ls je e e n m a a l de hier genoem d e ste rre n b e e ld e n hebt gevonden, dan w e e t je e ig e n lijk al genoeg om o o k d e rest te kunnen opzoeken. G ew oon blijven proberen, h e t g a a t a lle m a a l v a n z e lf, m a a r h e t kan w e l even d u re n. S ucces. * * *

116 S g S l f S i ^ ^ 5ss r - S ^ S ^ S ^ * 98endu" ' S -* - ^ s s! ^ w 1 Hoewel er scnat- En tijdens led wor jt,eder Voerrnan, d'e oppervlak, \ lïe i^rn'gjngsveran d e l i j k e n ^ Ï * * j! 5 * * * r o ^ r r S U K e s ' «leine kijker ^ re ric k lo Laar l sterrenbeeld I Grote Beer LLier l Stier \ Boötes \ Boötes \ Draak \ G iraf Rprenice \ Haar van Ber \ Kreeft Lier ', O rion i o rio n \ Slang \ steenbok S tier Magni ude A a fstand - j. il ^ O nrt1. pmgeel-blauw afstand 500 Ijrgeel-groen gt?^ = 9^ S «' ; * dubw'

117 Mir ontmoet Discovery in de ruimte Jeffrey Bout e g in dit ja a r vo nd e r een o n tm o etin g p laats in de r u im te tu s s e n d e r u s sen en d e a m e rik a n e n. D e a m e rik a a n s e S p a c e S h u ttle D is c o v e ry n a d e rd e to e n n a m e lijk h e t ru s s i- s c h e ru im te s ta tio n Mir. De ontm oeting D e g e h e le o p e ra tie w a s alles behalv e e e n v o u d ig. E en b o ts in g m e t d e S pace S huttle zou n a m e lijk v o o r het ru im te sta tio n M ir fa ta al zijn. D it ru im te sta tio n b e sta a t u it een aantal losse e le m e n te n d ie aan e lka a r gekoppeld zijn. Hierdoor is de constructie van de M ir n ie t e rg ste rk. D e S p a ce S h u ttle d a arentegen is een stuk sterker. O n d e rw e g doke n er m eteen al een a a n ta l p ro b le m e n o p.v la k n a d e la n c e ring b leek d a t één van d e stu u rra ke t- ten van d e S p a ce -S h u ttle lekte. D it is o p zich niet zo erg, het ge beurt regel Op 16 maart j.1. ging Norman Thagard (rechtsonder) als eerste amerikaan aan boord van het russische ruimtestation Mir. Achter hem 4 russische astronauten m a tig,m a a r de b ra n d s to f d ie uit d e stu u rra - k e t le k te k o n w e l e e n b e d re ig in g o p le v e re n v o o r de M ir. D e b ra n d s to f is n a m e lijk Deze toto maakte een van de amerikaanse atronauten van het rus- schise ruimtestation M ir vanuit de Discovery. z e e r a g re s s ie f en als in s tru m e n te n v a n d e M ir in a a n r a k in g z o u d e n k o m e n m e t d e b ra n d s to f, k o n het m e t d e z e in s tru m e n te n w e l e e n s s le c h t a flo p e n. H ie ro p w e rd b e s lo te n d a t d e le kke n de stu u rra ke t niet g e b ru ik t m o c h t w o rd e n z o la n g d e a fs ta n d tu s sen de S pace S huttle en d e M ir k le in e r w a s d an 300 m eter. De ontm oeting zelf bleek p rim a te v e rlo p e n. U iteindelijk w erd de afstand tusse n de S pace Shuttle verkleind tot ongeveer 10 m eter. Eind dit jaar zal er p a s e c h t g e k o p p e ld w o rd e n tu s s e n d e tw ee r u im te s c h e p e n. D e A m e rik a n e n z u lle n d a n s a m e n m e t d e R u s s e n w e te n sch a p p e lijke e x p e rim e n te n u it g a a n v o e ren. De ontm oeting in de ruim te kw am voor de russ e n p rim a u it. V o o r het s a m e n w e rk in g s -v e rb a n d k rijg e n ze nam elijk een behoorlijk bedrag van de Am erikanen. In totaal zo'n 400 m ijoen d o lla r (o n g e ve e r 700 m iljoen guden). A ls je bedenkt d a t de R ussen in de nabije toeko m st ja a rlijks 180 m iljoen d o lla r te besteden hebben (een tiende van w at ze 5 ja ar geleden te besteden h adden), dan kun je het nut voor de R ussen w el begrijpen. Am erikaanse oefening V o or d e A m erikanen is d e ontm oeting in d e ruim te e igenlijk alleen eengoe- d e oefening gew e est. In d e toekom st w il d e N A S A nam elijk een g ro o t ru im te s ta tio n g a a n b o u w e n, g e n a a m d A lpha. D it ru im te s ta tio n zal betaald w o rd e n d oor de NASA, de Russen, de E u ro p e se E S A, C a n a d a e n Japan. D e b o u w v a n d it ru im te s ta tio n zal vo lg e ns plan in 1997 starten. In 2002 m o e t h e t ru im te s ta tio n A lp h a d a n g e re e d zijn.

118 Gallerie W a c o * Exposé van ingezonden waarnemingen van JW G-ers onder redactie van de Waarneemcommissie (Waco) David Heule Fig. 1 De bliksem gefotografeerd door Jeroen Heuts op 100 ASA film Geleen ju li 92. Deze ru b rie k is s p e c ia a l bedoeld om andere JWG-ers te laten zien wat jij zoal door je telescoop waarneemt. Een schets of (kleuren)foto van jou waarneming opsturen naar de W aco-redactie is voldoende en wij doen de rest. Wees niet verlegen en stuur al je tekeningen en foto s op zodat iedereen deze in Universum kan bewonderen. D eze ke e r hebben w e naast sterrenkundige, ook w e e rk u n d ig e fo to 's o n tv a n g e n. J e ro e n H e u ts heeft in juli 1992 in G eleen d e bliksem g e fo to g rafeerd. En m et succes w ant d e foto's zien er p e r f e k t u it. F ig u u r l la a t z ie n h o e e n k e le b liksenschichte n de hem el doorklieven. Er is 10 s e co n d e b e lich t op F u jich ro m e van 100 A S A. H et is d u id e lijk te zien dat het er flink aan toe gaat, w ant m et m aar 10 seco n d e n belichten en z o 'n bliksem o p je foto m oet het in G e leen wel behoorlijk g e sp o o kt hebben. In F iguur 2 h ie rn a a st laat Je ro e n een nog interessantere o p nam e van de bliksem zien. O p d e ze foto is heel goed te zien dat de bliksem om de h o o g spannin g sm a st heen d ra a it. P ra chtige sch e rp e p la a tjes d o o r het g ebru ik van een foto- statief. O o k hier g e b ru ikte Je ro e n een 100 A S A F uchichrom efilm. H et g ra p p ig e van bliksem is d a t je d enkt d a t de s c h ic h t v a n b o v e n k o m t. B lik s e m g a a t van beneden n aar boven! D e w o lk is negatie f g e la den en d e aarde p o sitie f (influen tie). D e negatie ve la d in g sch ie t naar b e n e d e n m a a r o p de ze lfd e tijd g a a t de p o sitie ve lading als een bliks e m s c h ic h t n a a r d e w o lk. D e B lik s e m h e e ft ongeve e r een te m p e ra tu u r van C. De g e m id d e ld e b lik s e m s tra a l is 5 to t 7 kilo m e te r lang en heeft e en sn e lh eid van 10 to t 3 0 % van het lich t.(30-90 kilo m e te r per seconde) H e t fo to g ra fe re n g a a t a ls v o lg t: Je h e b t een cam era nodig die tijdopnam es kan m aken. Deze plaats je op een sta tie f m et een gevo e lig e film - e r in ( 5 0 A S A o f m e e r). Z e t de le n s o p e n m a a r h o u d er een zw a rt g e m a a kt k a rto n netje voor. Als je d e b lik s e m ve rw a c h t haal je h e t k a rto n n e tje w e g en w a c h t to t d e bliksem is g e w e e s t. H o u d d a a r n a h e t k a r t o n n e t j e w e e r v o o r de le n s e n s lu it d a n p a s d e s lu ite r. S p o e l d a a r n a d o o r v o o r een v o l g e n d e o p n a m e.

119 Fig.2 De bliksem draait om de hoog spanningspaal heen! Belichting 10 sec. op 100 ASA. Foto van Jeroen Heutz, ju li'92. F iguur 3. is een tekening van M ichel W issink. Hij tekende d e M aan w a a r bij d e s te r S p ica net va n a c h te r de M a an va n d a a n kom t. M ich e lw issin k heeft d e ze tekening m et een 10 x 50 b in o c u la ir o p g e te k e n d o p 19 m a art D e s te r S p ica w a s net tien se conden ve rsch e n e n e n kon m eteen w o rden o p g e te ke n d. Z o zie je dat je o o k met de verrekijker 'gave ' dingen kunt zien. J e ro e n en M ich e l, h a rte lijk bedankt d a t ju llie d it hebben o p g e stu u rd! Dit is h o p e lijk vo o r d e a n d e re JW G 'e rs a a n leid in g om ó ó k in aktie te kom en! Fig. 3 D e M aam h e e lt n e t S pica b e d e k t.t e k e n in g n a a r w aarn em in g m et 10x50 b in o c u la ir. T e ke n in g M ic h e l Wissink 19-3-'95.

120 Met de kijker op jacht... P V / j j De meteorenzwerm De Perseïden D avid H eule De weersverwachting voor 11 en 12 augu stu s 1995: in het hele land een meteorenregen m et een g e m id d eld aantal meteoren van 100 per uur en een geschat m axim um van 500 m eteoren per uur. Één p ro b le em p je is er w el: De Maan schijnt de hele nacht. Wel of niet kijken? Lees het artikel en je zult het weten. In d e n acht van elf o p tw a a lf a ugutus is e r een m e te o re n zw e rm : e en p e rio d e w a a rin o p v a lle n d veel m e te o re n v a lle n, le d e r ja a r is e r o p d e z e lfd e tijd een m e te o re n zw e rm. D e laatste ja re n zijn e r e xtre e m veel m e te o re n g e w e e s t d o o r d e p a s s e r in g v a n kom eet S w ift-t u ttle. D eze ko m e e t is zelfs op het nieuw s gew eest w ant w e t e n sch a p p e rs w a re n b a n g d a t hij op A a rd e zou sto rte n. N a b e reke ningen is to c h g e b le k e n d a t h e t m a a r w a t k le ts k o e k w a s van w e te n s c h a p p e rs van lik-m e-vestje. T och is in 2116 d e ko m e e t z e e r goed te zien op A arde w ant hij zal dan zeer d ich t langs kom e n ( tie n ta lle n lichm i- nuten). E ens p e r ja a r tre k t d e A a rd e door de stofband d ie d e ko m eet heeft nagelaten en er verschijnt aan de h e mel een m e te orenzw e rm. M aar w a t is een m e te o o r? Een m ete Fig. 1 Een prachtig voorbeeld van meteoren intekenen. Harrie Schrijvers heeft deze tekening gemaakt in de nachten van 12 tot 15 augustus 95. o o r is een steentje uit d e ruim te, met artike l v o o r in fo rm a tie. H et is eigenlijk o n g e ve e r het fo rm aat van een za n d d e g e w o o n s te za a k van d e w ereld, korreltje. A ls de m eteoor d e baan van w a n t ja a rlijks va lt er to n n e n puin uit d e a a rd e k ru is t w o rd t d e ze d o o r de het heelal o p d e A a rde. D e m eeste a a n tre kkingskra cht naar de aard e g e m e te o re n zij zo kle in d a t je ze niet tro kke n. D eze kom t in d e dam pkring e e n s zie t o p e en d o n kere nacht. A ls m et een flin ke snelheid en o p 80 kilo een korreltje te klein is w ordt zijn snelheid zo gerem d dat zijn snelheid prak m e te r hoogte w ordt hij e n orm heet en verbrandt. Dat zie je als een lichtflits op tisch nul is en dat deze dus niet g e ïo A a rd e. V o o r d e g e n e die h e t p re cies niseerd w ordt. Dat is de reden w aaro m e r g e e n m e te o re n b e s ta a n w ille n w e te n : z ie h e t ka d e rtje in d it die

121 lichtzw akker zijn dan m a g n itu d e 15. N o rm a al kun je een m e te o o r zie n flitsen en als je g eluk h e b t kun je zelfs een e norm heldere m eteoor zien, ook w el een bolide genoem d. A lle norm ale m eteoren zie je als streepjes aan de h e m e lb o l v o o r b ijv lie g e n w a t e e n prachtig verschijnsel is. M a a r bij een b o lid e z ie je e c h t een flits d ie v e e l h e ld e rd e r is d a n a lle s te rre n, so m s kun je een kleine o n tp lo ffin g zien en va a k een n a lich tend sp o o r d.w.z, dat je o p d e p la a ts w a a r d e b o lid e v e r scheen nog een vage lichtstreep kunt zien. Een bolide is per definitie helderd e r d a n d e p la n e e t V e n u s e n d u s h e ld e rd e r dan m a g n itu d e -4. T ijd e n s zo n m e te o re n zw e rm zijn er b e st veel bolid e s te zien. In ste rre n k u n d ig e boeken sta a t w el eens dat je d e explosies van bolides kunt horen. D it heb ik nooit m e e g e m a a k t en dit zal n iet zo va a k g e beuren. D e o m s ta n d ig h e d e n v a n d e lu c h t m o e te n dan ideaal zijn en er m oet in d e buurt o o k g e e n store nd geluid zijn. Kijken: ja of nee? O p 11 en 12 augustus is de M aan de e n ige die het w aarnem en van de m e teorenzw erm behoorlijk kan verstoren. D oordat d e M aan de hele nacht a a n w ezig is. o ve rstra a lt hij alle m eteoren van m a g n itu d e 6, 5, 4 en 3. O p 10 a u g u s tu s is h e t v o lle M a a n. A lle e n d e e c h t heldere m e te o re n zullen dus z ic h tb a a r z ijn. M a a r h e t is to c h het kijke n w a a rd, w a n t h e t is te n slo tte de laatste jaren groot vu urw erk gew eest. E en voorw a a rd e is w e l dat het h e ld er m o e t zijn, w a n t a n d e rs kun je het w el ve rgete n. V in d je d it toch geen g o e d id e e dan kun je, o f vó ó r de m eteoren-, of vlak na d e m eteorenregen kijken. In d e zo m e rn a cht is het n a m e lijk echt p ra ch tig om m e te o re n te kijke n. M et een transparante hem el zijn e r naast m e te o re n o o k n e v e ls te zie n, m a a r d a a r g a ik d e ze k e e r n ie t al te veel o p in. In d e p e rio d e van aug. stoort d e M aan, m aar van aug. zijn de om standigheden behoorlijk ideaal. D e P erseïden zijn niet de enige m e te oren die te zien zijn in d e m aand augu s tu s. In h e t b e g in v a n d e m a a n d ve rs c h ijn e n er ook a n d e re m e te o o r z w e rm e n. D e «-C a p ric o rn id e n zijn p e r u u r m e t z 'n tie n e n te z ie n en hebben d e g o ede eigenschap d a t ze langzaam en helder zijn. O ok zijn deze m eteoren v a a k een b e e tje o ra nje g e kle u rd. De g e m id d e ld e snelh eid van d e ze m e te o re n b e d ra a g t 23 k ilo m e te r p e r seco n d e in verg e lijkin g to t 59 van d e P e rs e ïd e n. In te re s s a n t dus om d e ze te kijke n! O o k zijn aan het begin van d e m aand d e A quariden die een m axim um hebben van 25 m e te o re n p e r uur. A a n het e in d v a n de m aand zijn er h e le gave m eteoren te zie n, n a m e lijk d e x -C y g n id e n. D eze m e te o re n z w e rm is n ie t e c h t ta lrijk m a a r w e l b ijzo n d e r. D eze m eteoren zijn z e e r traag, v a a k h e ld er en h e b ben so m s o p vla m m in g e n! H et m axim um ligt op 19 augustus. Waar te kijken? A ls je m e te o re n o p e e n ka a rt o p te kent, m et de v o o rw a a rd e d a t je w el veel sterre n b e e ld e n kunt herkennen, kun je zien d a t de m eteoren uit een p u n t lijk e n te k o m e n : h e t ra d ia n t. E e n g o e d v o o r b e e ld d a a r v a n is fig u u r 1. O m te kunnen w e te n of een m e te o o r b ij d e P e rs e ïd e n o f een a n d e re g ro e p h o o rt m o e t je w e te n w a a r d e r a d ia n te n lig g e n. D e P e rs e ïd e n lijk e n te k o m e n u it h e t s te rre n b e e ld P e rs e u s e n w e l v a n a f d e s te r r - p e r s e i (z ie fig u u r 2 ). G e lu k k ig lig t h e t ra d ia n t van d e «- C a p rico rn id e n een stuk van Perseus en w el in S teenbok. Het probleem zijn d e A q u ariden. W a a r kom e n ze v a n d a a n, d a t is d e v ra a g w a n t h e t is va a g w a a r het radiant ligt. H et schijnt ze lfs dat e r m e e rd e re radianten van d e ze m ete o re n zw e rm zijn. Dit is een beetje een p ro b le e m p je, m a a r je kan e r v a s t w e l m e e le ve n. H e t ra d ia n t va n d e X 'C y g n id e n is te vin d e n in h e t s te rre n b e e ld, h o e ra a d je het. C yg n u s ofte w e l Z w aan. Hoe waar te nemen Bij het w a a rn e m e n van m ete oren zijn drie technieken die w orden toegepasl. D e m e e st to e g e p a s te is het visueel w a a rn e m e n. D oe d it als vo lg t: neem een p aar A -4tjes en m aak d a a ro p ko lom m e n m et in d e e e rs te kolom de plaats w a a r je de m ete oren gew oon kan tu rve n. In d e tw e e d e kolom zet je a lle b ijz o n d e re m e te o re n z o a ls b o lid e s. A lle d in g e n d ie je o p va lle n V o o r d e g e n e die w el van plan zijn om d e m e te o re n z w e rm te b e w o n d e re n heb ik onderstaand tabelletje va n aan te ra d e n w a a rn e e m tijd e n s a m e n g e ste ld, e n w el: aug. van uur aug. van uur aug. van uur Fig. 2 Het radiant van de Pereiden is met een cirkeltje aangegeven.

122 m o e t je o p sch rijve n. D e tijd is daarbij belangrijk, m agnitude, kleur, e v e n tu e le e x p lo sie s en geluid. V e rg e e t op h e t b la d n o o it d e d a tu m, d e w a a r- neem tijd, d e p la a ts en d e w e e rs o m s ta n d ig h e d e n te z e tte n. A ls je g a a t w a a rn e m e n, kleed je dan eerst d ik in en zorg en/oor d a t je com fortabel kunt lig g e n. D e p le k w a a r je k ijk t m o e t d o n ke r zijn en je m o e t een g ro o t deel van d e h e m e l ku n n e n zien. H e t is a l tijd le u ke r om m et z'n tw e e tje s te k ijken d a n in je e e n tje e n h e t is o ok v e rs ta n d ig om e te n en (w a rm ) d rin ken m ee te nem en. D e vo lg e n d e dag kan je d a n, a an d e hand van d e g e g e v e n s e e n s c h a ttin g m a k e n v a n : het aantal m eteoren per uur, d e kleur, d e sn e lheid, het aantal bolid e s en de h e lderh eid. D e W a a rn e e m com m issie w il d eze ve rsla g e n m aar al te graag zie n. W il je b e ro e m d w o rd e n? S tuur het dan o p en je h e b t veel ka n s dat h e t d e v o lg e n d e k e e r in U n ive rsu m staat. De andere w a a rn e e m -te c h n ie k is het fo to g ra fe re n. H ie rb ij is een sim p e le s p ie g e lre fle x -c a m e ra a l v o ld o e n d e. V oor de lens geldt: hoe kortere brandp u n tsa fsta n d hoe bete r. M aar let erop d a t het d ia fra g m a niet een te kle i ne opening heeft. D eze m oet rond de 2.8 liggen. H et b este is een zw a rt-w it film m et een A S A -g e ta l van 400. Het fototo estel zet je o p een sta tie f en je richt het o p een hoogte van ongeveer 60. Je m oet dan o n g e ve e r 10 to t 15 m inuten de slu ite r o p e n laten staan. D eze b e lichtingstijd is afh a n ke lijk van de o m g e v in g. Z it je in d e s ta d dan m oet je 10 m in u te n b e lich ten. Z it je op h e t p la tte la n d d a n kan je 15 o f zelfs m eer m inuten belichten. Dit m oet je af en toe e ven ve ra n d e re n w a nt je w eet nooit of het d e juiste belichtingstijd is. Je m o e t o p p a p ie r d e tijd e n w a n n e e r d e le n s o p e n is g e w e e s t o p s c h rijv e n. D e g re n s h e ld e rh e id is o o k h a n d ig (de m a xim a a l z ic h tb a re grens van sterren) m aar daarvo o r heb je een kaartje nodig om d e m a g n itu d e s van d e ste rre n te bepalen. V o o r het o n tw ikkelen van d e film kun je b e te r n iet n a a r de fo to za a k gaan. Z elf o n tw ikke le n is het b este advies. A ls je d it n iet kan m o e t je g e w o o n even slim zijn en het iem and anders laten doen. V o or vra g e n o v e r het o n tw ikke le n en het a fd rukke n van m e te o re n film s kan je altijd de W erkgroep M eteoren even o p b e lle n. A c h te rin U n iv e rs u m is dit te le fo o n n u m m e r w e l te vin d e n. D e w e rk g ro e p M e te o re n g e b ru ik t ook vlin d e rs v o o r d e le n ze n van de cam era 's. D eze vlin d e rs d e kken een p a a r k e e r p e r s e c o n d e d e le n s af. A ls er net een m e te o o r a a n d e h e m el verschijnt, w o rd t d eze o p d e foto aan stu kke n g e n e d e n (zie fig 3). Als d e fo to 's zijn o n tw ik k e ld is aan de hand van d e lengtes van de strepen en het aantal bv. de hoeksn elheid te berekenen. De derde m ethode is het radio w a a r n e m e n. D it is e e n h e le h a n d ig e m a n ie r d ie vo o r d e gew o ne w a a rn e m e r to c h w a t te g e c o m p lis e e rd is. D e m e th o d e w e rk t a ls v o lg t: m e n s te lt een ra d io -o n tv a n g e r in o p een ra d io s ta tio n d a t je n ie t o p d it p u n t k u n t o n tv a n g e n. D it is e e n g e v o lg va n d e kro m m in g van d e a arde, en o m d a t d e r a d io g o lv e n re c h td o o r g a a n zijn ze hier nie t te ontvangen. A ls e r e e n m e te o o r d e d a m p k rin g b in n e n d rin g t, w o rd e n d e lu ch tm o le - Fig. 3 Geminide. M eteoor van magnitude -2 in Coma Berenice. Foto is genomen op 13/14 december 1994 door Felix Bettonvil met 50 mm lens lens f=2.0 op sterrenwacht Halley in Heesch (N.B.)

123 c u le s g e ïo n ise e rd. D eze g e ïo n is e e r d e m o le c u le s v o rm e n s a m e n e e n so o rt sp ie g e l d ie de radio g o lve n van h e t ra d io s ta tio n w e e rk a a ts e n. D e w a a rn e m e rs v a n m e te o re n k o n d e n e e rs t n ie ts a n d e rs o v e r d e ra d io h o re n d a n g e ru is. A ls een m e te o o r d e d a m p k rin g in k o m t k u n n e n d e w a a rn e m e rs p lo ts e lin g w e l m u z ie k h o re n e n ze w e te n d u s d a t e r een m e te o o r w as. H et handig e van deze m e th o d e is d a t je n ie t a fh a n k e lijk b e n t van het w e er, w a t in N ederland b e s t w e l h a n d ig is. D e ra d io g o lv e n g a a n n a m e lijk d w a rs d o o r h e t w o l ke n d e k heen. O o k heb je nooit last van het licht, d us je kan o o k gew oon o v e r d a g lu is t e r e n e n h e t a a n ta l m e te o re n tellen. H e t e n ig e n a d e e l is d a t het w el een b e e tje saai is om te l ke ns a ch te r zo'n o n tva n g e r te zitten en het aanta l m e te o re n te tellen. Wat ik dit jaar ga doen O n d a n ks d e vo lle M aan ben ik toch van plan om o p 11 en 12 a u g u stu s te kijke n. Ik ve rw a cht to ch dat er re d e lijk veel h e ld ere m eteoren en bolides te zien zijn. H et is o p 27 ju li e n o p 26 Verbranden m eteoren in de dam pkring? H et a n tw o o rd is nee. D e flits die je z ie t is n iet een so o rt vla m m aar er is een b ijzo n d e re sch e iku nd ig e re a ctie aan d e g a n g. D oor d e e n o rm e snelh eid van tie ntallen kilom eters p e r seco n d e kn a lt d e m e te o o r d o o r d e e xosfe er, iono- sfe e r en stra to sfe e r e n b o tst d a a rb ij te g e n lu chtm o lecu le n. D oor d e enorm e knal tu sse n m eteoor e n m o le cuul w o rd e n d e e le ctro n e n uit d e lu chtm o le cu len g e ra m d e n e r o n tsta a t een p o sitie f g e la d e n m olecuul. A ls h e t ele ctro n d o o r d e m a g n e tisch e kra ch t w e e r te ru g in zijn m o le cuul is geeft d it een e le ctro m a gnetisch g o lfve rsch ijn se l e n zie je een lichtflits. Het zou o ok n iet logisch zijn d a t een steenje v e rb ra n d t (reactie m e t zuurstof) te r w ijl er op een h o o g te van 500 to t 8 0 kilo m e te r to ch m a a r een p aar procent z u u rsto f in d e lucht zit. au g u stu s nie u w e M aan en s'nachts le k k e r d o n ker. O n d a n k s d a t het z o m e r is, is het om ongeveer 12 uur echt pikd onke r. V e rg e e t dus niet in d e vaka n tie nog even een b lik te w e rp e n naar de nevels in Perseus en d e m elkw e g d ie Z w aan doorkruist. D e g e n e d ie le k k e r v e r o p v a k a n tie gaan raad ik aan om eerst te kijken of je een d ra a ib a re ste rre n ka a rt van d a t gebied kan vin d e n. O p het zu id e lijk h a lfrond staan n am elijk a lle s te r re n b e e ld e n o p z'n kop en het is dus m o e ilijk o m e r to c h w a t in te zien. H et handig ste is een v e rre kijker m ee te n e m e n w a n t d e z e is c o m p a c t, w e e g t n ie t v e e l e n h e e ft een g ro o t b e e lv e ld. N e v e ls z o a ls d e G ro te M a g e lla a n s e W o lk zijn g e w o o n fa n ta s tis c h om d o o r d e v e rr e k ijk e r te zien. D eze w o lk b e sta a t uit zo'n 50 ne ve ltjes e n sterrenhopen en ligt tussen D orado en M ensa. Je k u n t o ok altijd de K oepel opbellen en vra g e n of e r o p d e p le k w a a r jij n a a r to e gaat, een ste rre n w a cht is. STERRENKIJKEN de sterrenhemel op cassette % O v e r d e ste rre n h e m e l kun je n iet a lleen le ze n,jm a a r je ku n t e r vo o r ta a n o o k n a a r lu is te re n. En d a t is w e l z o m a k k e lijk in h e t d o n k e r! S te rre n k ijk e n, d e s te rre n h e m e l op c a s s e tte is d e id e ale ken n is m a k in g m et d e s te rre n h e m e l. W a a r sta a t d e G ro te B eer? H oe v in d ik d e a n d e re ste rre n b e e ld e n? O p d e b ijb e h o re n d e c a s s e tte sta a t een d u id e lijk e route b e s c h rijv in g. D a a rn a a s t g e e ft d e g e s p ro k e n te k s t a lla rle i a a n v u lle n d e in fo rm atie. In het b e g e le id e n d e b o e k je w o rd t u itg e le g d h o e je n a ar d e ste rren h e m el k u n t k ijk e n. D a a rv o o r h eb je g e e n d u re s te rre n k ijk e r n o d ig. M et het b lo te o o g is al van a lle s te zien ; e n e en g e w o n e v e rre k ijk e r h e lp t je nog e en stap je verd er. D a arn aast w o rd t in het b o e k je in het k o rt u itg e legd w a a r w e eig e n lijk n a ar kijken. I kun je 11 ir kun je *>et y kun J* h * * eeluidsto556' 3 2 p a g in a 's m e t s te u n k le u r, fu ll c o lo r o m s la g, g e lu id s c a s s e tte 4 0 m in u ten. T e b e s te lle n bij: S tic h tin g U n iv e rsum & S tic h tin g d e K o ep el' Z o n n e n b u rg N L U trech t.

124 Deze kaart is geldig voor: 1 juli uur 15 juli uur 1 aug uur 15 aug uur 31 aug uur De Maan in juli Eerste Kwartier 5 juli uur Volle Maan 12 juli uur Laatste Kwartier 19 juli uur Nieuwe Maan 27 juli uur De Maan in aug. Eerste Kwartier 4 aug uur Volle Maan 10 aug uur Laatste Kwartier 18 aug uur Nieuwe Maan 26 aug uur De Zon op onder 5 juli juli juli juli juli juli augustus augustus augustus augustus augustus augustus

125 Erwin van Ballegoy Juli De planeten Begin juli is MERCURIUS nog kort voor zonsopkomst zichtbaar, evenals de planeet VENUS. De z ic h tb a a rh e id van M A R S aan de avondhemel begint af te nemen. Hij staat na zonsondergang slechts laag boven de horizon. JUPITER bevindt zich 's avonds boven de zu id e lijke horizon in de buurt van Antares in het sterrenbeeld Schorpioen. De planeet SATURNUS is 's morgens zichtbaar in het sterrenbeeld Waterman. zo 2 juli De heldere m anen van Ju p ite r staan vanavond alle vier ten oosten van de planeet. d o 6 ju li Kort na zonsondergang staat de maan 1 ten noorden van de ster Spica. Rechts van dit tweetal staat de planeet Mars. zo 9 ju li De planeet Jupiter staat vanavond 2 ten zuiden van de maan. De heldere ster Antares staat in de buurt van dit tweetal. zo/m a 16/17 ju li De maan bevindt zich vanavond 5 ten noorden van de planeet Saturnus. zo 23 ju li De maan bevindt zich 's ochtends 2 ten noorden van de ster Aldebaran, van het sterrenbeeld Stier. w o 2 augustus Vanavond staan de vier heldere manen van Jupiter alle ten westen van de planeet. za/zo 5/6 augustus Jupiter bevindt zich vanavond slechts 1 ten zuiden van de maan. di 8 augustus Rond 21h43 verdwijnt de ster Sgr (magnitude +4,0) achter de donkere maanrand. za/zo 12/13 augustus Rond half augustus zijn er vele tientallen meteoren per uur te zien. Wanneer gedurende enige tijd de waargenomen meteoren ingetekend worden in een sterrenkaartje. dan lijken de meeste meteoren uit één en hetzelfde punt te komen. Dit is een perspectivisch verschijnsel en het vluchtpunt noemen w e radiant. Omdat de ra d ia n t van de m eteoren die half augustus zichtbaar zijn in het sterrenbeeld P erseus ligt. noem en w e deze meteorenzwerm Perseïden'. D e m e e s te m e te o re n ku n n e n in de nanacht worden w aargenom en, als de radiant hoog boven de oostelijke hemel staat. Helaas is het op 10 augustus Volle Maan, zodat alleen de helderste meteoren zichtbaar zullen zijn. zo 13 augustus De maan staat 5 ten noorden van de planeet Saturnus. za 19 augustus Deze ochtend staat de ster Aldebaran van sterrenbeeld Stier 4 ten oosten van de maan. d i 29 augustus Vroeg op de avond staat, laag boven de westelijke horizon, de planeet Mars nabij de ster S pica (van het ste rre n b e e ld Maagd) vinden. Ook de maan staat in de buurt, rechts van het tw eetal. O m dat M ars. S pica en de m aansikkel in de schemering staan en niet zo erg helder zijn, is het gebruik van een verrekijker aan te bevelen. Later op de dag, als de maan bij ons al enige uren onder is, w ordt Mars voor w aarnem ers in Indonesië en Australië door de maan bedekt. * * Augustus De planeten MERCURIUS en VENUS staan te dicht bij de zon en zijn niet waarneembaar. MARS is 's avonds kort na zonsondergang nog moeizaam waarneembaar. Hoewel ook zijn zichtbaarheid verm indert, is JUPITER 's avonds nog in het zuidwesten zichtbaar. SATURNUS is na middernacht zichtbaar in het sterrenbeeld Waterman. d i 1 augustus 's Avonds is er, vroeg in de schemering, een samenstand tussen de maansikkel en de planeet Mars aan de westelijke hemel waarneembaar. Mars staat 3" ten noorden van de maan. w o 2 augustus De m aan bevindt zich 1 ten noorden van de ster Spica. In de maand ju li is de planeet Mars moeizaam waarneembaar. Deze opname van de Hubble Space Telescope wil dit gemis enigszins goedmaken. In de m aand augustus zal Mars. volgens de Astro-kalender. wel weer goed waarneembaar zijn.

126 m iljard ja a r oud is. M isschien houden de bazen van H ubble van sensa tio n e le ve rh a le n en niet van een n o rm aal heelal. (B ron: N R C H a n delsblad & UV2) door R obert-jan W esterduin Toch een normaal heelal? Z o a ls je m issch ien w e l w e e t zijn er grote p ro b le m en m et het va stste lle n van d e leeftijd van h e t h e e la l. D it h e b je k u n n e n le z e n in U n iv e rs u m 2 v a n d it ja a r. D e H u b b le S p a ce T e le sco p e heeft, d o o r naar M 100 te kijken, de a fstand to t d it ste rre n ste lse l bepaald. W e w eten h o e s n e l M w e g v lie g t v a n o n s. D e z e a fsta n d en snelh e id kan w o rd e n g e b ru ikt v o o r het b e p alen van d e a fsta n d e n van sterrenstelsels op veel grotere afstanden en d e o uderdom van het heelal. V o lgens de a stro nom en d ie de w a a rn e m in g e n h e b b e n g e d a a n w a re n d it de b e ste m e tin g e n to t nu to e. D e c o n s ta n te van H ubble is vo lg e n s het H ubble -team 8 7 km per s e c p e r m iljo e n p a rs e c. D it h o u d t in d a t het h e e lal 8 m ilja rd ja a r o u d is. V o lg e n s a s tro n o m en d ie ste rre n bestu d e re n zijn d e oudste s te r ren 16 m iljard ja a r oud. D it kan niet, sterren die o u d e r zijn d a t het heelal. Warmer bij Volle Maan H eb je het al g e v o e ld? B ij V o lle M a a n is het b u ite n w a t w a r m e r. N e e. h e b je d a t n ie t gem erkt? Dat kan dan kloppen w ant de te m pera tu u r is s le c h ts 0,0 3 g ra d e n h o g e r. Z o n lic h t dat w e e rka a tst w o rd t d oor de Volle M aan w arm t d e A arde een beetje op. T w e e w e te nschappers hebben de tem peraturen o ve r de hele A arde tu s sen 3 ja n u ari 1979 e n 31 a u g u stu s 1994 b e k e ken e n h e t te m p e ra tu u rs v e rs c h il o n td e kt. De te m p e ra tu u rsm e tin g e n zijn g e d a a n d o o r s a te l lie te n. N a a s t d e z e s p e c ta c u la ire o n td e k k in g hebben d e w e te n schappers o ok o ntdekt hoe de M aan het w e e r bein vlo e d o p korte term ijn. (B ron: A lgem een D agblad) Nieuwe Space Shuttles N A S A o n d e rzo e kt of d e S pace S h u ttle verva n gen kan w o rd e n d o o r tw e e nieuw e ruim tevliegtuigen. De X -3 3 vo o r personenvervoer en de X- 3 4 vo o r v ra c h tv e rv o e r. D e X -3 4 is e e n o n b e m a n d o p a fs ta n d b e d ie n b a a r ru im te v lie g tu ig. H et toeste l is 24 m eter lang (de S pace S huttle is 3 7 m e te r), h e e ft e e n v le u g e lw ijd te v a n elf m eter en het kan 1000 kilo sp u lle n in d e ruim te bre n g e n. Het w ordt n iet v a n a f d e grond g e la n c e e rd. m a a r een B o e in g b re n g t d e X -33 naar elf kilom eter hoogte en laat het dan los. De rake tm otore n starten en m et een sn e lh eid van km p e r u u r ko m t het in een baan om de A a rd e. N a d e a u to m a tis c h e la n d in g kan het b in n e n d rie w e ke n w e e r d e ru im te in, bij een S h u ttle kost d a t drie m a a nden. Van het personentoestel. d e X -33. is nog niets bekend. (B ron: V olkskrant) E e n a n d e re g ro e p H u b b le -a s tro n o m e n h e e ft n a a r h e t s te rre n s te ls e l N G C g e k e k e n. D o o r te k ijk e n n a a r d e v e ra n d e rlijk e ste rre n (C e p h e id e n ) e n tw e e s u p e rn o v a 's d ie vro e g e r z ijn o n tp lo ft k o n d e n zij o o k d e c o n s ta n te van H ubble m eten. D eze is 52 km p e r sec. per M pc. en d e le e ftijd van het heela l is dan 15 m iljard ja a r. D e z e g e ta lle n k lo p p e n b e te r m e t d e o u d e rd o m van d e oudste sterren, niet helem aal w a n t e lk e b e re k e n in g is n ie t h e le m a a l n a u w keurig. A ls het heelal 2 o f 3 m iljard ja a r ouder o f jo n g e r is d a n 15 m ilja rd ja a r, d a n kan d a t k lo p p e n. H e t g e k k e is d a t h e t in stitu u t dat de H ubble beheert niet veel a a n d a ch t heeft besteed a a n d e z e n ie u w e w a a r n e m in g, z o a ls ze g e d a a n h e b b e n m et d e m eting d a t het heelal 8 * * * Rijswijk R -K. T E C H N IS C H E H O G E S C H O O L R IJSW IJK T H R ijsw ijk, al 25 ja a r heel b ijzo nder

127 Adressenpagina Landelijk telefoonnum m er van de JW G: Giro: t.n.v. Jongerenw erkgroep N.V.W.S. te Utrecht Belangrijke adressen * * # Secretariaat JWG: JW G. Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht Computergroep: Erwin van Ballegoy, Dirkje Mariastraat 17bis, 3551 SK Utrecht, Dla-uitleen: M arina van Vugt, W est-sidelinge 198, 3042 CV Rotterdam. - Kontaktpersoon Jongerenkamp: Jeffrey Bout. Kornoeljestraat 2H4, 9741 JB Groningen Kontaktpersoon Ouderenkamp: Bram Slagmolen, Rijswijkseweg 382, 2516 HN Den Haag Kontaktpersoon Puimichelkamp: Marcel Vonk, G oevemeurlaan CH Den Haag Universum: Bram Slagmolen, Rijswijkseweg HN Den Haag W aarneemcom missie: Reinout Kleinhans, Esdoornlaan 332, 9741 MB Groningen Kijkerbouwgroep: Niels Bosch, Bolerostraat 17, 6544RG Nijmegen Bestuur Jongerenwerkgroep Voorzitter: Niels Bosch. Bolerostraat 17, 6544RG Nijmegen Vice-voorzitter: Marloes Mulders, F. Coerslaan AP Utrecht Secretaris: Reinout Kleinhans. Esdoornlaan 332, 9741 MB Groningen, Penningmeester: Bas Vriesema, Enny Vredelaan 249, H Utrecht Atdelingscoördinator: Jeffrey Bout. Kornoeljestraat 2H4, 9741 JB Groningen, Kampgroep: W outer van Reeven, Pelikaanhof 120a, 2312 EG Leiden Publiciteit: Marloes Mulders, F. Coerslaan 24, 3571 AP Utrecht Universum: Bram Slagmolen, Rijswijkseweg HN Den Haag Bestuurslid: Marcel Vonk, Goevemeurlaan CH Den Haag, JWG-Atdelingen Regio Midden Regio-coördinator: Maarten Kleinhans. Elftkolk 8,8 017 NW Zwolle Amersfoort: Martijn van W esterlaak, Breeland VJ Hoogland, Amsterdam: Sharon Herstein, Geerdinkhof RE Amsterdam Gouda: Richard Westerbeek, Landluststraat KT Gouda, Utrecht: Elisabeth Lodder. Oudegracht PC Utrecht Regio Oost + Noord Regio-coördinator. Maarten Kleinhans. Elftkolk 8, 8017 NW Zwolle, Achterhoek: Aileen van Norde. Beethovenlaan BL Arnhem, Almelo/Wierden/Rijssen: Adriaan Vogelzang. Rensumaborg 1, 7608 GV Almelo, Friesland: Rudmer Hoekstra,Schoterlandseweg 41, 8451 KA Oudeschoot, Groningen: Maarten den Daas. De Veenen XK Zevenhuizen-Leek, Oost-Twente: Derk Moor. Klimopstraat DD Zwolle, (in het weekend ) Zwolle: Bouwdewijn Kranendonk. Kadeneterkamp 74, 8014 CB Zwolle, Regio West Regio-coördinator. Maarten Butter, Rossinihof 8, 2402 EG Alphen a/d Rijn Den Haag: Patrick de Roo. van Slingelandtstraat XK Den Haag Rijnmond: Wilco Moermen. Irenestraat 2 2,3274 AE Heinenoord Leiden e.o.: Luuk van den Oever, Melissetuin 2, NE Leiden Zoetermeer: Erik van den Eikhoff. Ru Paresingel 10, 2642 CS Pijnacker, Regio Zuid Regio-coördinator: Marieke van den Bosch, Nobelweg EW W ageningen, Breda: Pepijn Hendriks, Jacob Catslaan 33, 4873 GT Etten-Leur, Den Bosch: Maarten Bergmans, Rijnring 69, 5152 RE Drunen Eindhoven: Roy Keeris. De Bleeker 48, 5506 BD Veldhoven Tilburg: Ton Spaninks. Generaal de W etstraat 31, 5021 TK Tilburg, West-Brabant: Thierry Moelker, Kade 5, 4703 GA Roosendaal Zuid-Lim burg: Emerald Kloosterman, Ringweg 55, 6141 LZLim bricht, Werkgroepen van de NVWS en Stichting de Koepel Astrofotografie: J.S. Sussenbach. Park Arenweg 42, 3731 ET De Bilt, Kometen: H. van Asperen, A. Pauwstraat 5, 6882 KP Velp Leidse Sterrenwacht: J.J. Romijn, A. van Leeuwenhoekstraat 6, 3362 VN Sliedrecht, Maan en Planeten: Peter Louwman, Houtlaan 2, 2243 CB W assenaar, Meteoren: Annem ieke Zwaans, Rankhoere XA Houten, Sterbedekkingen: H.G.J. Rutten, Boerenweg 32, 5944 EK Arcen Sterrenkunde en computer: Jos Loonen. Hazelaarlaan 24, 5056 XN Berkel-Enschot Veranderlijke sterren: G. Comello, p/a Kapteyn Lab.. Postbus 800, 9700 AV Groningen, / Weer-amateurs: L.J.M. de Graaf. Postbus 150, 5270 AD Sint Michielsgestel, Zon: Benno Houweling, Veenenburg W Z Gouda, Adviesgroep instrumentenbouw: H.Rutten. Boerenweg EK Arcen

128 In d e a fg e lo p e n ja re n zijn d e JW G -a ktivite ite n altijd g o e d ontvangen. W e llich t d a t jij e n je hobby er w a t aan hebben gehad. Dat is d e b edoeling van onze vereniging en d a t is goed! O ok d it ja a r heeft d e JW G w e e r een heleboel leuke en in te re ssa n te o n d e rw e rp e n v o o r jo u in petto. Dat is n a tuurlijk nog b e te r en zo rg er daarom vo o r d a t je er d it ja a r óók w e e r bij bent. U it o n ze le d e na d m in istra tie b lijkt d a t het ledental van de JW G afneem t. En... d a t is n iet best. O n d a n ks d e g e w e ld ig e inzet van vele JW G - m e d ew erkers w o rd t onze JW G steeds kleiner. W il onze vere n ig in g g ezo nd b lijven dan m oet d a t veranderen. O n d e r het m o tto:" JW G 1000+" starten w ij daaro m in U niversum een aktie om w e e r o p het o u d e peil van m eer dan 1000 leden te kom en. H IE R B IJ B E N J E U IT G E N O D IG D O M O O K N IE U W E J W G -L E D E N O P T E G E V E N. O m deze u itnodig ing nog a a n tre kkelijker te m ake n m ag het nie u w e JW G -lid en d e JW G -e r die het nieuw e lid opgeeft e e n a a rd ig ka d o o tje te g e m o e t zien. * E lk e J W G -e r d ie een n ieu w lid o p g e e ft o n tv a n g t een g e s c h e n k uit de JW G -s h o p * Elk 5 0 s te n ieu w J W G -lid krijg t het lid m a a ts c h a p een ja a r g ratis (#) Vul onderstaande bon in en stuur deze op naar het S ecretariaat JW G, Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht. Als je deze Universum niet w ilt beschadigen kun je de tekst overschrijven of kopiëren. * Ja, m aak m i j, to t w e d e ro p ze g g in g, lid van de JW G. J W G -lid m a a ts c h a p s p rijs : Ik o n tv a n g dan teven s 6 x p e r ja a r het clu b b lad U n ivers u m. - fl. 3 0,- t/m 20 jaar Ik w a ch t m et b e ta le n to td a t ik een a c c e p tg iro k a a rt h eb o n tv a n g e n. - fl. 35,- o u d e r d an 20 jaar N aam nieuw J W G -lid :...G eb. D a tu m :... A d re s :... P o stko d e /W o o n p la a ts:... D a tu m /H a n d te ke n in g o u d e r/ve rzo rg e r:... N aam van J W G -e r d ie het lid o p g e e ft: A d re s :... P o stko d e /W o o n p la a ts:... # D eze a a n b ie d in g v o o r nie u w e JW G -e rs is alleen g e ld ig indien je het a fg elopen ja a r géén JW G -lid b e n t gew eest.

129 JONGERENWERKGROEP VOOR STERRENKUNDE JAARGANG 29 s e p tlo k t 1995 De Landelijke Jongerenbijeenkomst 7 okt. a.s. Tips voor Deepsky waarnemingen Beeldverslag Ouderenkam p 95

130 Inhoud Universum De Landelijke Jongerenbijeenkom st Onze plaats in het m elkwegstelsel Is reizen n a ar andere sterren w el m ogelijk? 8 Heb je even een paar minuten..? Deel 2 N og e e n m a a l even stilsta an bij het o n d e rw e rp tijd. 11 Dit is te koop bij je club 12 Beeldverslag O uderenkam p 1995 H oe le u k en hoe... in w o o rd e n beeld 14 Een brief van...jonas Lehmann V e rsla g van het eerste J o n g e re n k a m p in O otm arsum 16 Vereningingsnieuw s + aktiviteitenagenda 18 Jonge Kijkers H et ve rvo lg van de m in i-cu rsu s 20 Vragenrubriek 22 Gallerie WaCo E xposé v a n ingezonden w a a rn e m in g e n d o o r JW G -ers. 23 Zw aar röntgencluster ontdekt door Rosat R ö n tg e n b ro n o ok w a a rg e n o m e n in h e t visu e le spectrum. 24 Met de kijker op jacht 28 A stronom ische Kalender 30 Cluster 31 A dressenpagina 32 JWG aktie Redaktiefje Hoi allle m a al. d o o r Bram S lagm olen, h o o fd re d a kte u r H ier is d an w e e r. h e la as ie ts la te r dan norm aal, d e nieuw e U niversum. V oor d e trouw e JW G -e rs die elke tw ee m aanden reikhalzend zitten uit te kijken naar hun clu b b la d w a s het effe afzien. M aar g o e d. je a stro n o m isch le e svo e r is w e e r binnen en vo o rlo p ig ku n je e r w e l w e e r even tegen. N am en s d e p e n n in g m e e s te r kan ik ju llie ze g g e n dat er w e l e en U n iv e r sum 6 zal u itkom en. D e kosten v o o r de JW G -zo m erk am p en w aren g elu k kig niet zo hoog dat de m a a tre g ele n d ie in de v o rig e U n iversu m w aren g enoem d o o k u itg e v o e rd m o eten w o rd en. D an is e r v e rd e r o p 7 okt. a.s. in U tre cht d e L andelijke Jongeren B ijeenkom st. D ie m ag je n a tu u rlijk n ie t m issen. D us kom en!!!! T e n slo tte nog veel le e sp le zie r en to t zie n s o p de LJB. U n iv e rs u m is een u itgave van de JongerenW erkg roep (JWG) van de Nederlanse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde (NVWS). De JWG organiseert aktiviteiten op het gebied van sterrenkunde voor jongeren van 8 tot 21 jaar. JWG-leden ontvangen Universum in de maanden januari, maart, mei, juli. september en november. R edaktie: Bram Slagmolen, hoofdredakteur Jeffrey Bout Mark Jörg Meijer Jimmy Reek Melanie Rietbroek R edaktie-adres: Bram Slagmolen Rijswijkseweg HN Den Haag. Tel.: De kopij voor het volgende nummer moet uiterlijk 10 okt. '95 in het bezit van de redaktie zijn. Layout: JWG & Friends, Hengelo D ruk: Ponsen & Looijen, Wageningen JW G -Lidm aatschap: t/m 20 jaar fl. 30,00 ouder dan 20 jaar fl. 35,00 S ecretariaat JW G: Zonnenburg NL Utrecht JW G in V iditel com puter: De Muurkrant tel Pagina 750. A dvertenties: Marloes Mulders F. Coerslaan AP Utrecht Tel.: ISSN B ij de voorplaat: Opname van de rode planeet Mars gemaakt door de Viking I.

131 L a n d e V i i ^ J o n g e r e n B i j e en k mst Sterrenkunde... logisch? Op d e L a n d e lijk e J o n g e re n b ije e n k o m s t is d it ja a r g ekozen v o o r het th e m a : S te r r e n k u n d e...l o g is c h? D e z e la n d e lijk e jo n g e re n b ije e n k o m s t is b edoeld v o o r alle JW G - e rs to t v ijftie n ja a r. En w ees nou niet bang dat het a lle m a a l te m o eilijk o f ju is t te kin d era ch tig is, w a n t w e zo rg e n dat e r v o o r ied ereen w at te b eleven valt! a a n h o u d e n, e n o p d e A 1 2 d e a fs la g 'U tre ch t-o o st' nem en. Bij de e e rste rotonde (re ch ts a a n h o u d e n!) lin k s a f d e 't G oyla an o p. N a d e tw e e d e b ru g r e c h t s a f d e Ju tfa se w e g op. O p het kaartje kun je zien hoe je v a n a f het e in d van d e ze w eg bij de z a a l k o m t. P a rk e e rg e le g e n h e id is v o lo p aanw ezig. Waar is de LJB! O p z a te rd a g 7 o k to b e r s ta a t d e b a s is s c h o o l 'D e K lein e D ichter' aan de H eyco p stra a t 30 in U trecht v a n,1 1:0 0 to t 16:30 u u r o p e n v o o r d e L a n d e lijk e J o n g e re n b ije e n ko m st van d e JW G. D e to e g a n g sp rijs is ƒ 3,5 0 p.p. A ls je geen zin hebt om a lle e n n a a r d e LJB te gaan, kun je n a tuurlijk o ok je broertjes, zu sje s, vriendje s en vrie n d in n e tje s m e e n e m en. Ie d e re e n is va n h a rte w e lk o m! H o p e lijk to t zie n s op 7 oktober! (lees vervo lg o p pag. 16 e.v.) Hoe kom je op de LJB E r zijn n a tuurlijk vele m anie ren om naar d e LJB toe te k o m e n. D e tw e e m e e s t e e n v o u d ig e g e ve n w e h ie ronder, e n w el: O p e n b a a r v ervo er: A ls je m et het o p e n b a a r v e rv o e r kom t kun je vanaf het C e n tra a l S ta tio n sta d sb u s 1 richting 'Lunette n' nem en. U itstappen bij d e halte 'B re d e ro p le in ', tw in tig m e te r te ru g lo p e n, lin k s a f e n je s ta a t v o o r de schoo l (zie het ka a rtje hiernaast).. E igen vervo er: A ls je m e t d e a u to v a n u it d e r ic h tin g D e n H a a g /R o tte rd a m ko m t m oet je d e a fsla g 'U tre ch t- O o s t' n e m e n. V a n u it a lle a n d e re ric h tin g e n : bij U tre c h t d e ric h tin g 'A D en H a a g /R o tte rd a m '

132 Onze plaats in, het melkwesstelsell door Cees Patrik nze raketten hebben de mens op de Maan gebracht. In de eerste volgende dece- nia zullen de eerste astronauten op Mars landen en zullen onbem ande sondes o naar de verre diepten van het Zonnestelsel reizen. Het is echter een misvatting te m enen dat de weg naar het hellal daarm ee openstaat. Al deze boodschappers blijven binnen ons eigen kleine hoekje - de sterren staan zoveel verder weg dat voor een tocht ernaartoe volkom en nieuwe technieke nodig zijn die onze huidige kennis ver te boven gaat. Maar ook de Zon is een ster. Niet groter, heter of lichtender dan veel van de sterren die op een heldere avond aan de hemel staan. De astronomen hebben haar zelfs in de categorie van de dw ergsterren ingedeeld. In dit im m ense kader van het M elkwegstelsel is het een nietig puntje, hoe belangrijk ze voor de Aarde en andere leden van het Zonnestelsel ook mag zijn. Zelfs de dichtst bij de Zon staande ster is meer dan miljard km ver weg. Willen we enig idee hebben van wat reizen naar andere sterren werkelijk betekent, dan moeten we ons allereerst realiseren hoe reusachtig het M elkwegstelsel eigenlijk is. O n ze Zon, een n orm ale s te r m et een leeftijd van m e e r dan 5 m ilja rd jaar, is o m rin g d d o o r e en hele g ro e p p la neten w a a rv a n er e e n, d e A a rd e is b e w o o n d. E r z ijn o n g e tw ijfe ld v e e l m e e r s te rre n m et s o o rt g e lijk e plan e e ts t e ls e ls e n h e t is m e e r d a n logisch om te ve ro n d e rste lle n d a t op e e n a a n ta l v a n d ie p la n e te n le ve n v o o r k o m t. H e la a s is e e n d ir e k te w a a rn e m in g van pla n e te n va n a n d e re sterren m et d e h uidige in stru m e n te n o n m o g e lijk. P la n e te n z ijn v e e l kle in e r dan g e w o n e ste rre n en s tra le n b o v e n d ie n g e e n lic h t u it (z e re fle c te re n h e t a lle e n m a a r). G e e n e n k e le b e s ta a n d e o f g e p la n d e te le s c o o p is in s ta a t o m z e lfs een g ro te p la n e e t v a n e e n b e tre k k e lijk d ic h tb ijz ijn d e s te r a f te b e e ld e n. Er z ijn g o e d e a a n w ijz in g e n d a t z u lk e planeten bestaan, m a a r ze zijn z o n d e r u itzo n d e rin g van indirecte aard. Aan ste rre n die h ie rvo o r in a a n m e r k in g k o m e n, is g e e n g e b re k. H e t M e lkw egstelsel telt er circa 100 m ilja rd, v a n d e m e e s t u ite e n lo p e n d e a fm e tingen, h e ld erheden en evoluties ta d ia. S o m m ig e h e b b e n e e n o n v o o rs te lb a re lic h tk ra c h t, d ie zich to t het sch ijn se l van d e Z on ve rh o u d t als een z o e k lic h t to t een g lim w o rm, a n d e re zijn veel z w a k k e r d a n o n ze Zon. S om m igen zijn zo enorm d a t de h e le b a a n van d e A a rd e e r in past, a n d e r z ijn n o g k le in e r d a n o n z e m a a n. S o m m ig e z ijn m iljo e n e n m a le n ijle r d a n d e lu c h t d ie w e in a d e m e n, a n d e re d a a re n te g e n zo "m a s s ie f" d a t e e n m a te ria a lb o lle tje te r g ro o tte van een letter "o " o p deze p a g in a v e le to n n e n w e e g t. H e t m ere n d ee l van d e sterren stra a lt m et co n sta n te h e lderh eid, ja a r na ja a r en e e u w na e e u w, m a a r s o m m ig e zijn erg va ria b e l e n enkele ve rto n e n zelfs heftige uitbarstin gen. Z ouden w e in kontakt kunnen kom en m e r a n d e re b e sch avingen, e rg e n s in

133 h e t m e lk w e g s te ls e l? R u im te v a a rtu i g e n. b e m a n d o f o n b e m a n d, kom e n h ie rv o o r n iet in a a n m e rk in g : als w e d e a fs ta n d A a rd e -Z o n v o o rs te lle n d o o r 1 cm is d e d ich tstb ijzijn d e ster 2,5 km v e r w eg. B ij d e huidige stand van de ra ke tte ch n ie k zou een d e rg e lijke re is d u iz e n d e n e e u w e n d u ren. Licht of. n a u w keurig e r gezegd, e le k tro m a g n e tis c h e stra lin g lijkt daaro m h e t e n ig e in a a n m e rk in g k o m e n d e co m m u n ica tie m id d e l. Het is nie t u itgeslote n dat a n d e re besch a vin g e n al la n g s d e z e w e g k o n ta k t z o e k e n en e r z ijn re e d s p o s te n in g e ric h t om b e paalde fre kw e n tie b a n d e n a f te lu i s te re n, m a a r to t d u s v e r zo n d e r re sulta a t. M e n s p e u rt d a a rb ij u ite ra a rd n a a r s ig n a le n d ie v o ld o e n d e re g e l m a tig z ijn o m e e n n a tu u rlijk e o o r spro n g o n w a arsch ijn lijk te m aken. D e a fs ta n d e n w a a r h e t h ie rb ij om g a a t, m a k e n e e n u itw is s e lin g va n g e g e v e n s o v e r ig e n s o n m o g e lijk, z e lfs a l z o u d e n w e e e n g e s c h ik te c o d e k u n n e n v in d e n. S ig n a le n van een s te r o p 10 lich tja re n a fsta n d zijn im m ers 10 ja a r o n d erw eg en het a n t w o o rd zou dus m in ste n s 20 ja a r op zich laten w a ch ten. B ovendie n is dit nog een z e e r g u n s tig v o o rb e e ld : er zijn m a a r w e in ig sterren zo "dichtbij". Het afstandsprobleem V o lg e n s d e m o d e rn e n a tu u rk u n d e kan een m a te rie e l o b je ct d e lich tsn e l heid n o o it o ve rtre ffe n o f z e lfs b e re i ken, a lle e n benadere n. In te rste lla ire r e iz e n m e t k e r n r a k e tte n. d ie h e t v o o rd e e l h e b b e n d a t ze z e e r la n g a ch te re e n ve rsn e ld ku n n e n w o rd e n, lijk e n e c h te r in p rin c ip e o n u itv o e r baar. Nu klin kt zo ie ts nog erg fa n ta s tis c h, m a a r w a t z o u J u liu s C a e s a r g e d a c h t h e b b e n van een re is n a a r M ars! V a n o p z ij g e z ie n m a a k t h e t M e lk w e g s te ls e l d e in d ru k v a n e e n g ig a n tis c h e s c h ijf (zie F iguur 1). De m id d e llijn b e d ra a g t c irc a lic h tja re n ; d e Z o n lig t d ic h tb ij h e t h o o fd vla k. m a a r v rij e xce n trisch, op e e n a fs ta n d v a n o n g e v e e r lichtjare n van h e t m id delpunt. B ij een b o v e n a a n z ic h t v a lt m e te e n d e s p i ra a ls tru c tu u r van h e t g e h e e l op: de Z o n b e v in d t zich n a b ij d e ra nd van een d e r spira a la rm e n. H et hele s te l sel roteert; een vo lle d ig e om loop van d e Z o n om h e t c e n tra le d e e l d u u rt o n g e v e e r m iljo e n ja a r, e e n p e rio d e d ie m e n w e l g e m a k s h a lv e een "ko sm isch ja a r" noem t. E én zo'n k o s m is c h ja a r g e le d e n w a re n a m fib ie ë n d e m e e s t g e a v a n c e e r d e le ve n svorm e n o p A arde. D e enorm e d in o s a u r ië r s b e s to n d e n n o g n ie t eens. N aast ste rre n telt het M elkw egstelsel nog a lle rle i a n d e re h e m e llic h a m e n. E en v o o rb e e ld h ie rva n zijn d e g a s en sto fw o lke n die n eve ls of nebulae w orden g e n o e m d ; d e b e roem dste is de O rio n n e ve l. T e g e n w o o rd ig m eent m en d a t d e ste rre n onsta a n uit p la a t s e lijk e c o n c e n tr a tie s v a n h e t ijle in te rsta lla ire m a te ria a l, m et nam e in d e rg e lijke nebulae. D e s p ir a a la r m e n v a n H e t M e lk w e g s te ls e l b e v a tte n g ro te h o e v e e l h e d e n in t e r s t e lla ir e m a te r ie e n nevels. D e h e ld erste ste rre n hebben ze e r hoge te m p eratu re n e n een w itte of b la u w w itte k le u r. M e n n o e m t d it p o p u la tie -l-ste rre n. E lders, vo o ra l in d e o m g e v in g v a n h e t c e n tru m, is v e e l m e e r m a te ria a l b e s c h ik b a a r v o o r d e vo rm in g van nie u w e sterren. D e o p v a lle n d s te ve rs c h ijn in g e n hier zijn gro te, lich tste rke ro d e sterren. In dit g eval sp re e kt m en van populatie- ll-g e b ie d e n. Eigenschappen van sterren A a n d e h a n d v a n d e z e g e g e v e n s ku nnen w e proberen de e vo lu tie van e e n s te r te v o lg e n. Z o a ls g e z e g d b e g in t d e v o rm in g m e t een co n c e n tr a tie in e e n n e v e lm a tr ia a l. A a n v a n k e lijk s tra a lt d e ze g e e n licht uit, m a a r h e t ce n tra le d e e l w o rd t bij de in krim p in g o n d e r d e in vlo e d van de z w a a rte k ra c h t s te e d s h e te r. A ls de te m p e ra tu u r vo ld o ende is opgelo pen g a a n z ic h k e r n r e a c tie s a fs p e le n, w a a rn a d e ste r g e d u re n d e lange tijd een sta biel stra lin g sp a tro o n vertoont. D eze fase, w a a rin o o k d e Z o n v e r keert. is ke nm e rke nd vo o r de z o g e n o em de hoofdreeks. S te rre n "b ra n d e n " n iet in de gew one zin van het w oord. In het inw endige v a n d e Z o n v e re n ig e n k e rn e n van w a te rsto fa to m e n zich to t van het op één n a lich tste e le m e n t, heliu m. Bij elke com b in a tie van tw ee w a te rs to f ke rnen ko m t e n e rg ie vrij en g a a t w at m assa verlo re n. H et is deze energie die d e zo n n e stra lin g in stand houdt. H et totale m assa ve rlie s b edraagt per seco n d e 4 m iljard kg. m a a r ofschoon d it e n o rn v e e l lijk t m o g e n w e v e r w a ch te n d a t d e Z on nog te n m in ste 6 m ilja rd ja a r c o n s ta n t b lijft s tra le n. U ite in d e lijk m o e t d e w a te rs to fv o o r- ra a d n a tu urlijk uitgeput rake n e n dan o n d e rg a a t d e Z o n een aanta l in g rijpende ve ra n d e rin g e n. H ij w ordt dan een ro de reus, die een tijd la n g een v e e l g ro te re lic h tk ra c h t z a l h e b b e n dan nu, o ok al is de oppervlaktetem - p e ra tu u r la g e r. A a n h e t le v e n o p A a rd e zal h ierdoor een e in d kom en, m a a r a ls d e m e n s h e id d a n n o g b e sta a t zal m en o n g e tw ijfe ld w egen v in d e n om d e to ta le v e rn ie tig in g te ontgaan. O ns M e lkw egstelse l is g e e n szin s de e nige s te rco n ce n tra tie in het heelal. O p a fs ta n d e n van m iljo e n e n lic h tja ren zie n w e andere, ve e la l m et een so o rtg e lijke sp ira a lvo rn. H et b e ro e m d e A n d ro m e d a ste lse l. d a t va a g met h e t b lo te oog z ic h tb a a r is. b e h o o rt o ok tot d it type. D e a fm etingen d a a r van zijn e c h te r nog g ro te r; het s y s te e m is z o v e r w e g d a t h e t lic h t e rvan 2,2 m iljoen ja a r o n d e rw e g is Fig. 1. Het stelsel van opzij gezien. De vorm is afgeplat, de middellijn circa lichtjaren. Onze Zon ligt op Ij van het middelpunt. Het hoofdstelsel wordt om ringd door bolvormige sterrenhopen en afzonderlijke sterren. ^

134 Fig. 2. Het stelsel van boven gezien. De spiraalarmen komen nu optimaal tot hun recht; de Zon bevindt zich bij de rand van een van deze armen, die kenm erkend zijn voor veel sterrenstelsels m aar waarvan men het ontstaan nog niet kan verklaren. n a ar d e A arde. T o ch m a a kt o o k het A n d ro m e d a s te ls e l nog d e e l u it van de zo g e n o e m d e "lo ka le g ro e p, een v e rz a m e lin g v a n m e e r d a n tw in tig s t e r r e n s te ls e ls m e t e e n s ta b ie le o n d e rlin g e sam enhang. S terren w o rden o o k d o o r de g rootste k ijk e rs s le c h t a ls lic h tp u n tje s a fg e beeld. O n ze ke n n is ervan is vo o rn a m e lijk g e b a se e rd op d e sp e ctro g ra fi- s ch e o n tle d in g van d it lich t, w a a ru it onder andere b lijkt w e lke ele m enten o p d e s te r r e n a a n w e z ig z ijn. B o v e n d ie n kan m e n o p d e z e w ijz e nagaan of d e lich tb ro n n e n n a a r ons to e o f v a n o n s a f b e w e g e n. H e t s p e c tru m v a n e e n s te rre n s te ls e l is e e n c o m b in a tie v a n d e m iljo e n e n s te rre n d ie e r d e e l v a n u itm a k e n, m a a r m en kan het d e so n d a n ks a n a lyseren. A lle ste rre n ste lse ls m et uitzondering van d ie in d e "lokale g ro e p " b lijke n van o n s af te b e w e g e n. E en stelsel b ijv o o rb e e ld d a t m e t c a ta lo g u s n u m m er 3 C w o rd t a a n g e d u id h e e ft e e n vlu ch tsn e lh e id die b ijn a de helft van d e lich tsn e lh e id m o e t zijn. Veel s te rre n ku n d ig e n m e nen d a t een a a n tal ra a d se la ch tig e o b je cte n d ie q u a s ars w o rd e n g e n o e m d (deze zijn kle i n e r dan ste rre n ste lse ls m a a r v e rto nen d a a rm e e to ch o o k o ve re e n ko m s te n ) n o g v e rd e r w e g z ijn e n n o g g ro te re vlu ch tsnelh e d e n hebben. D at w il n ie t z e g g e n d a t w ij e e n u itzondelijke, ce n tra le p ositie innem en: h e t heelal z e t in zijn to ta lite it uit. Hoe lang d e ze e xp ansie v o o rtg a a t en hoe z ij is o n ts ta a n w e te n w e n iè t. W e k u n n e n a lle e n d e e v o lu tie v a n h e t heelal bestu d e re n - het e e rste begin, d e "sch epping" e rvan is een geslote n boek. V a n a f d e A a rd e kunnen w e n ie t het h e le M e lk w e g s te ls e l w a a rn e m e n. H e t c e n tra le d e e l lig t in d e ric h tin g van de p ra ch tig e ste rco n ce n tra tie s in h e t s te r r e n b e e ld S a g it ta r iu s (B o o g sch u tte r), m a a r het w o rd t aan h e t o o g o n ttro k k e n d o o r tu s s e n lig g e n d e m a s s a 's in te rs te lla ir s to f die d e lic h t s t r a lin g a b s o r b e r e n. L a n g g o lvig e stra lin g e n (radiogolve n) w o rd e n w é l d o o rg e la te n ; d e z e w o r d e n o p g e v a n g e n e n g e a n a ly s e e rd d o o r d e g ro e r a d io te le s c o p e n. D oordat w e bovendien tallo ze a n d e re s te ls e ls in hun to ta lite it k u n n e n w a a rn e m e n,h e b b e n w e te g e n w o o r dig een n a u w keurig e vo o rste llin g van d e opbouw van ons M elkw egstelsel. Leven op een planeet als deze W at v o o r w e ze n s zo u d e n er o p een p la neet van een ander ste rre n ste lse l k u n n e n w o n e n? D a t is e e n v ra a g w a a ro p nog geen a ntw oord m o gelijk is. A ls d e te m p e ra tu re n o p d e p la n e e t n ie t e x tre e m z ijn, a ls e r e e n d a m p k rin g is e n v o ld o e n d e w a te r, lijk t h e t a a n n e m lijk d a t e r z ic h le v e n s v o rm e n h e b b e n o n tw ik k e ld. E n als de o m s ta n d ig h e d e n a n a loo g zijn a an d ie o p A a rd e ku nnen er w e l licht ra tio n e le w e ze n s leven die min o f m e e r m e t d e m e n s o v e re e n k o m en. A ls d e o m g e vin g d a a re n te g e n a fw ijk t, zulle n d e le ve n svorm e n o ok a n d e rs zijn. D e besch aving kan n ie t te m in o p een ze e r hoog peil staan - w e llic h t h o g e r d a n d e o n z e. E é n a s p e c t z a l e r a a n d e n a c h te lijk e hem el van die p laneet ontb re ke n : de M e lk w e g. V o o r o n s o p A a rd e is d it een b re d e band die zich van horizin to t horizon uitstrekt, m aar dat is een g e v o lg v a n d e p o s itie d ie d e a a rd e b in n en het M e lkw e g ste lse l inneem t. In d e richtin g van het hoofd vla k zien w e g ro te a a n ta lle n s te rre n en o ok h e ld e re en d o n k e re w o lk e n s c h ijn b a ar o p e e n g e h o o p t, m aar in w e rk e lijk h e id zijn hun o n d e rlin g e a fs ta n den z e e r groot. V a n a f een w e re ld buiten het stelsel z o u m e n e e n g e h e e l a n d e r b e e ld h e b b e n : e e n d e e l van d e h e m e l is s le c h ts d u n m e t s te rre n b e z a a id, m a a r d a t w ordt ru im sch o o ts g e co m p e n se e rd d o o r d e p ra ch tig e spiraal d ie e e n g ro o t d e e l e rv a n b e s la a t. M e t e e n te le s c o o p z o u m e n e r a fzo n d e lijke ste rre n kunnen w a a rn e m en. Eén e rva n, o n ze Zon, zou als e e n o n b e te k e n e n d e g e le d w e rg z ic h tb a a r k u n n e n z ijn.h o e z o u d e n d e b e w o n e rs o p die p laneet kunnen w e te n d a t d e z e o n o p v a lle n d e ster het m id d e lp u n t is van een p la n e te n ste lse l. En d a t w e ze n s o p een van d ie pla n ete n ju is t hun e e rste sch re den in de ruim te hebben g ezet? Hun a a n b lik van d e Z o n zou n o ta bene ja a r a c h te r lo p e n e n b e tre kkin g hebben op e en tijd w a a r in van b e sch a vin g o p aard e n a u w e lijks spra ke w as. H et lijdt w einig tw ijfel d a t de Z on op d it o g e n b lijk w o rd t b e stu d e e rd door b u ite n a a r d s e a s tr o n o m e n v a n u it o b s e rv a to ria g e b o u w d o p p la n e te n v a n a l e v e n o n o p v a lle n d e ste rre n. W e llic h t z a l e r k o n ta k t w o rd e n gelegd. * * *

135 Vervolg Verenigingsnieuw s Unieke Ruilbeurs Astronomie - Ruimtevaart - Weerkunde O p Z a te rd a g 2 8 o k to b e r a.s. w o rd t e r d o o r V o lk s s te r r e n w a c h t ' F ry s la n " te B e rg u m in sa m e n w e rkin g m et het E isinga P lanetariu m te F ra n e ke r een u n ie ke ru ilb e u rs georg a n ise e rd. D eze ru ilb e u rs w o rd t g e h o u d e n in het gebouw v a n d e V o lk s s t e r r e n w a c h t, M e n n o v a n C oehoorn w e g 9 te B ergum. JW G - A fdeling Den Haag D e JW G -a fd e lin g D en H aag heeft v o o r de k o m e n d e m a anden d e o n d e rsta a n d e a ktivite ite n o p het pro g ra m m a staan. - A F D E L IN G S K A M P O p 22, 2 3 e n 2 4 se p te m b e r is er sam e n m et de JW G -a fd e lin g A m ste rd a m een afdeling s- kam pje. L E Z IN G O V E R Z W A R T E G A T E N O p 6 o kto b e r is e r om uur een lezing o ve r Z w a rte gaten. H o b b yisten en ve rz a m e la a rs kunnen o p d eze ru ilb e u rs te re ch t om hun m a te ria le n te ruilen, te k o p e n e n te v e rk o p e n. H e t g a a t h ie rb ij om a llerlei artike le n b e tre ffe n d e a stro n o m ie, ru im te va a rt en w e e rku n d e, zo a ls kijke rs, o n d e rd e len d a a rva n, lenzen, sp ie g els, m e e tin stru m e n ten. w e e rsa te llie to n tva n g e rs, m odelbouw obje c- te n. s te rre n k a a rte n, a tla s s e n, v e rz a m e lo b je c te n. fo to 's, te k e n in g e n, p o s te rs, b o e ke n, tijd s c h rifte n. b ijz o n d e re p o s tz e g e ls, b a d g e s, v ig n e tte n, a s tro n o m is c h e - e n m e te o ro lo g is c h e co m p u te rp ro g ra m m a s, etc. etc. D e ru ilb e u rs o p 28 o kto b e r is open van u u r to t u u r e n zal het tre fp u n t w o rd e n v o o r ie d e re e n d ie b e la n g s te llin g h e e ft v o o r a s tro n o m ie, ru im te v a a rt, ru im te o n d e rz o e k, w a a rn e m e n, w e e rku n d e en ve rza m e le n. V oor e lke b e zo e ke r is e r b o ve n d ie n een a a rd i g e v e ra s s in g : 2 p o s te rs en e e n z o n n e w ijz e r- b ouw plaat. B e la n g s te lle n d e n d ie m a te ria le n w ille n ruilen e n /o f ve rko p e n ku nnen to t u ite rlijk 2 9 se p te m b e r a.s. sta n d ru im te re se rvere n via d e co ö rd i n a to r v a n d e V o lk s s te rrre n w a c h t 'F ry s la n '' te B ergum t.a.v. H ans M ole m a, tel.: (na uur). N adere in fo rm atie o ve r d e ruilbeurs is o ok via d it te le fo o n n u m m e r te verkrijgen. -W A A R N E M E N O p 10 n o vem ber gaan w e va n a f uur w aarnem en. - L E Z IN G O V E R DE P LA N E T E N O p 8 d e ce m b e r is om u iur een lezing over d e P laneten P a trick d e R oo T e l.: * * * NIEUW! CELESTRON 114 mm F = 910 mm ƒ N ew fo n telescoop op ste vig houten d rie p o ot, parnllac- tische m o n te rin g, zoeker m m fo cu se erin rich tin g. o cula ire n 4 m m. 20 m m en 25 m m groothoek; h ltrlo w lcn s 2x. m iianfillcr. H a n s M o le m a (co ö rd in a to r V o lkste rrenw acht 'F ry s la n ") H enk N ie u w e n h u is (co n se rva to r E isinga P lanetarium ) * * * GANYMEDES OPTISCHE INSTRUMENTEN M lddeldorpstraat HX Amstelveen Tel Of

136 Heb je even een paar minuten...? Deel 2 (slot) door Maarten Bergmans In het eerste deel ben je wat aan de w eet gekom en over de seconde in wetenschappelijke zin. Maar zoals je hebt kunnen lezen bestaat deze seconde pas vanaf Waar komt de seconde van vóór 1967 vandaan? En hoe kom en ze aan die zestig seconden in een m inuut en zestig minuten in een uur? Lees ver d er w ant d o o r dit a rtik el w o rd t je per seconde w ijzer V e rd e r s p e u re n in b o e k e n le v e rt d e se co n d e v a n v ó ó r op. D it is d e s e c o n d e v a n a f 1956: "D e ze seco n d e is 1 / d e e l van het tro p isch ja ar." H ij is a fg e le id van de zgn. E fe m erid entijd (ET), een tijd sin d e lin g g e b a se e rd op fictie ve g e m id d e ld e b e w e g in g e n la n g s fic tie v e g e m id d e ld e e q u a to re n en fic tie v e g e m id d e ld e m e ridianen. H ieruit blijkt w e e r d a t ook d e ze se co n d e a fg e leid m oet zijn van een a n d e r stelsel. W ie de seco n d e heeft in g e voerd is n ièt bekend. M aar vo o rd a t ik dat uitleg, e e rst even ie ts o ve r g e ta llen stelsels. Tellen tot twaalf Ik heb het al een p a a r ke e r g e h ad o v e r het 12- ta llig stelsel. D it ste lse l w as heel sim pel om dat m en het o p d e vin g e rs kon u it te lle n. N ee. ze h a d d e n g e e n tw a a lf v in g e rs, m a a r ze hadden g e e n getal nul. H ie rd o o r w a s d e ene v u ist het g e ta l 1, d u im 2, w ijs v in g e r 3, m id d e lv in g e r 4, rin g v in g e r 5, p in k 6. D e tw e e d e v u ist w a s 7. duim 8, w ijs v in g e r 9, m id d e lvin g e r 10, rin g vin g e r 11 e n d e p in k 12. D it s te ls e l is n ie t het enig e stelsel. H et stelsel w a a r w e nu m ee w e r ken is e en 10-tallig stelsel. H ie rd o o r is b ijv o o r beeld een e e u w 100 ja a r. Fig. 1 geeft een o v e r z ich t van d e tijd se e nh e d e n die w e gebruiken. Kalender van de Rede K e iz e r N a p o le o n h e e ft v e e l o u d e n o rm e n en w a a rd e n ve rva n g e n d o o r nie uw e. Zijn erfenis is b ijv o o rb e e ld, d e m e te r en d e k ilo g ra m. M a a r ook d e ka le n d e r h e e ft hij o n d e rh a n d e n g e n o m e n. Z o w a s e r in d ie t ijd, d e F ra n s e R e p u blike in se kalender, o ok w e l "K a le n d e r van d e R ede" g e n oem d. In g evo erd o p 2 2 se p te m b e r D eze h e e ft h e t to t 1 ja n u a ri 1806 m a a r 13 ja a r uit g e h o u d e n. In d e ze d e cim a le d a g ind e lin g besto n d een dag uit tien uur. leder uur w as o n d e rverdeeld in tien m inuten en elke m inuut bestond uit tie n seconden. O m g e re ke n d n a a r o n ze tijd d u u rd e het "d e c i m ale u u r" tw e e uren en vie re n tw in tig m inuten. D e "d e cim a le m in u u t" d u u rd e 14.4 m inuten en d e d e c im a le se co n d e d u u rd e s e co n d e n. K o rte tijd s p a n n e s m o e s te n d a a ro m w o rd e n gem e te n in m illim inuten of centise co n d e n. Dat ie d e re e n hiervan in d e w ar raakte en d a t het tal van m isve rsta n d en g a f is te b egrijpen. Een jaar n a z ijn k ro n in g to t k e iz e r s c h a fte N a p o le o n d e ze "nieuw e" ka le n der d an o o k af. De boogseconde N aast a l deze ste lse ls w a re n er nog m e e r die allem aal gebase e rd w a re n o p b e langrijke g e ta l le n. M a a r e e n h e le o p v a lle n d e is d ie van de B abyloniërs, zij hadden een ze stig ta llig stelsel. D it z o u k u n n e n b e te k e n e n d a t d e h u id ig e seco n d e en m inuut van hun afko m stig zijn. Dit is m a a r g e d e e lte lijk w aar. D e B a b yloniërs hebben n a m e lijk het g ra d e n ste lse l ontw ikkeld. Een cirke l is 360 graden. 1 g ra a d is zestig boogm i- n u te n en 1 b o o g m in u u t w e e r 6 0 b o o g s e c o n den. M aar d it h e e ft niets m et tijd te m aken. D e B a b y lo n ië rs h e b b e n n ie t d e s e c o n d e van tijd o ntw ikkeld. D it kw am pas, evenals d e m in u ten, to e n het u u rw e rk w a s u itg e vo n d e n. Lange tijd g a f d e klo k alleen m aar de uren aan. S om s zie je nog o u d e klo kken m et m a a r één w ijzer, om d e ure n aan te g e ve n. N a a rm a te m en de tijd n a u w keurig e r w ild e w e te n is m e n kle in e re sch a a lverd e lin g e n gaan aanbrengen. N u w il m isschien h e t toeval dat d e w ijze rp la a t v a n e e n k lo k ro n d is. g e lijk e e n c irk e l. En o m d a t in het g ra d e n ste lse l de b o o g se co n d e het kleinste d e e l w as, is d e se co n d e toen het kleinste d e e l v a n d e tijd g e w o rd e n. O v e r het o n t staan van d e seconde is vrijw el nie ts te vinden. E en d in g is ze k e r: o f je w ilt of nièt, je z u lt er m ee m oete n leren leven.

137 Universele kalender E e rd e r h e b ik h e t o o k a l g e h a d o v e r a lle rle i k a le n d e rs. M a a r h o e k o m t h e t d a t e r a lle rle i ve rs ch ille n d e zijn g e w e est en dat e r g e e n een is g e w e e s t die p e rfe kt is. Inclu sief de ka le n der d ie w e nu g e b ru ike n. A an d e ene kant klinkt het h e e l lo g is c h m a a r a a n d e a n d e re k a n t w e e r niet. D at d e ka le n d e r nooit p e rfe kt is g e w e e st ko m t d o o r het ve rsch il van die h alve d a g. D it is op le lo s s e n, m a a r e r z ijn n o g m e e r z a k e n w a a r w e re ke n in g m e e m o e te n houden. De F ra n se ste rre n ku n d ig e C am ille F lam m arion ( ) b e d a cht een u n iv e rs e le ka le n d e r van tw a a lf m aanden die g e b a se e rd w a s o p het k w a rta a l. Z o a ls in F ig. 2 is g e te k e n d te lt e lk k w a r ta a l d r ie m a a n d e n v a n 3 1, 3 0 e n 3 0 d a g e n. In het tw e e d e k w a rta a l is d e 3 1 e juni een dag lo s van d e w eek, een zgn. m idzom er- dag. D e 31e d e c e m b e r is om d e vier ja a r e ve n e e n s lo s v a n d e w e e k, e n w o rd t e e n z g n s c h rik k e ld a g. D e ze u n iv e rs e le k a le n r b e s ta a t op die m a n ie r uil v ie r m aal d e rtie n w e ke n van 91 d a g e n. D e e e rs te d a g van d e m a a n d van elk kw a rta a l is e en zondag. O o k het ja a r begint hie rd o o r ste e d s o p een zondag. In 1923 p ro b e e rd e d e V o lke n b o n d d e u n ive rse le ka le n d e r in te vo e re n. T e g e n sta n d e rs rich t te n e c h te r e e n a c tie v e W o r ld C a le n d a r A s s o c ia tio n o p. En a c h te r d e s c h e rm e n p ro b e e rd e d e p a u s te v o o rko m e n d a t er e e n s g e z in d h e id o n ts to n d o v e r h e t h e r v o r m in g s v o o rste l. D it lukte, w a n t n a v e rsch e id e n e m alen o p d e a g e n d a te h e b b e n g e sta a n, tro k d e V N in 1955 hun handen van d e ka le n d e r af. In 1963 v e rk la a rd e het T w e e d e V a tica a n s C o n cilie niet la n g e r te gen de in vo ering van d e nie u w e ka le n d e r te zijn. z o la n g d e w e e k van ze v e n d a gen e n d e zo n d a g m a a r g e sp a a rd blijven. D us geen v e r s to r in g d o o r lo s v a n d e w e e k s ta a n d e d a g e n, " te n z ij z e e r e rn s tig e re d e n e n n a a r v o re n kom en d ie te r b e o o rd e lin g sta an van de H e ilig e S to e l". H e t is b lijk b a a r d e p a u s d ie b e slist o f d e nie u w e ka le n d e r o o it w o rdt in g e vo e rd. Tabel 1. m ei tijdseenheden van huidig gebruik 1000 picoseconde 1000 nanoseconde 1000 milliseconde 60 seconde 60 minuten 24 uur 1 gemiddelde zonnedag 1 gemiddelde sterredag 7 dagen /4 dagen 10 jaren 100 jaren 1000 jaren = 1 nanoseconde = 1 milliseconde = 1 seconde = 1 minuut = 1 uur = 1 (zonne)dag = 24 uur 03 min sec (sterretijd) = 23 uur 56 min sec (zonnedag) = 1 week = 1 jaar = 1 decennium = 1 eeuw = 1 millennium I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII V eel m en s en lo p en ro n d m et een d ig ita a l h o rlo g e o m hun p ols. H iero p zitten som s zo veel fu n cties, d a t je op e en g e g e ven m o m e n t n iet m e e r w eet o f het nog w el d e tijd aan g eeft. Er zijn o o k m ensen d ie liever een a n a lo o g h o rlo g e dragen. H ie ro p k u n je s o m s o o k flin k w a t to e te rs en b e lle n teg en kom en. A n a lo g e h o rlo g e s heb je in ze e r veel u itvo erin g en : e en tje zo n d e r c ijfers, g een s ta a fje als w ijzers, m a a r vre em d e fig u r e n o f m e t r o m e in s e c ijfe r s e r o p. D e h o r lo g e s m et ro m e in s e c ijfe rs, d a a r is iets m e e. A ls ik je v ra a g o m de ro m e in s e g e ta lle n 1 t/m 12 o p te s c h rijv e n, zal je ze (als je ze k e n t) s c h rijv en als b oven aan de tekst. M aar o p een horloge s taan ze m eestal zo a ls o n d eraan d e te k s t. M isschien z ie je n o g g een v e rs c h il, m a a r kijk e e n s e v e n n a a r d e ro m e in se v ier. S te lre g e l bij de ro m e in s e cijfers is d a t g een e en teken m e e r d an d rie k e e r a c h te r e lk a a r m ag s ta a n. D at is bij de v ie r o p h e t h o rlo g e z e k e r n ie t h e t g e v a l. M a a r het m eest v re e m d e is dat d e negen w e l g oed g e s c h re v e n is. D e reactie v an de ju w e lie r lu id d e: "Z al w el een fo u t zijn van d e ja p a n s e h o rlo g e m a k e rs to e n ze d e ro m e in s e g e ta lle n o v e rn a m e n v o o r hun h o rlo g e s ". D us w at m ij b etreft m ag je zeg g e n dat e lk h o rlo g e m et ro m ein s e w ijze rp la a t, h o e d u u r h e t h orlo g e o o k is, m et e en fo u te vier, e en w a a rd e lo o s k lo kje is. I II III llll V VI VII VIII IX X XI XII Terug naar af Nu d e vra a g w a a rm e e w e e ig e n lijk b e gonnen zijn. hoe kom e n w e aan d e v o o rk e u rs ric h tin g van de tijd. N a al het b o ve n sta a n d e is dat niet e c h t m o e ilijk m e e r. D a t d e tijd v o o ru it lijkt te lo p e n, kom t o m d a t o n ze tijd m e te rs o p te lle n in p la a ts v a n a fte lle n. O o k is h e t zo d a t u it het v o o rb e e ld u it het b e g in b lijk t, d a t e r u it o rd e, a lle e n m a a r w a n o rd e kan o n tsta a n. A ls je op een b ilja rt d e ballen in een d rie h o e k legt en je sto o t d e drie h o e k uit elkaar, dan zulle n d e b a l len ve rsp re id o p d e tafel g a a n liggen. H et zal nooit m o g e lijk zijn dat. als d e b a lle n ve rd e e ld o p d e tafel liggen, ze n a het stoten in ee n d rie h oek bij e lka a r g a a n lig gen. En d a n n o g. s te l d a t e r e e n w e re ld is d ie in te g e n g e ste ld e r ic h tin g v a n t ijd le e ft. A ls iem and d a a r een film o v e r het o n ts ta a n v a n d e b e r g e n m a a kt. D an z a l d e z e film, als w ij hem in o n ze vo lg o rd e bekijken, g a a n o ve r d e e ro sie van bergen. Tijd en licht D e reden dat m en d e n kt d a t je kan tijdreize n, is o m d a t er v a n u it g e g a a n w o rd t, d a t d e tijd

138 m e t d e z e lfd e s n e lh e id v a n h e t lic h t g a a t. L ogisch, w a n t als je s n e lle r dan h e t licht gaat. z o u d e w ijz e rs v a n e e n k lo k a c h te r u it z ie n lopen. O ve r het reizen m et d e snelheid van het licht, z ijn v e e l s p e c u la tie s m o g e lijk. E r w o rd t w e l v a n u it g e g a a n, d a t h e t n o o it m o g e lijk zal zijn, om m e t d e ze snelheid door d e ruim te te reizen. A ls je er va n u it g a a t d a t tijd en licht m et elkaar ve rb o n d e n zijn, b e te ke n t d it dat de tijd in een z w a rt g a t zal s tils ta a n. Im m e rs, in het zw arte g a t w o rd t het licht d o o r d e a a n tre kkin g skra cht van h e t zw a rte gat g e va n g e n g ehouden. E r is e e n k e e r e e n p ro e f g e d a a n m e t tw e e a to o m k lo k k e n. E en van d e ze b le e f o p a a rd e, en d e andere w e rd in een vlie g tu ig hoog boven d e a a rd e g e p la a ts t. B ij v e rtre k lie p e n b e id e klokken gelijk. M a a r nadat het vliegtuig gela nd w as, liep d e a to o m klo k in het vliegtuig v o o r op d e klo k o p A arde. H ieruit is d e vo lg e nd e th e o rie ontstaan: D e tijd lo o p t o p een m a ssa m et een k le in e a a n tre k k in g s k ra c h t s n e lle r, d a n o p e e n m a s s a m e t g ro te a a n tre k k in g s k ra c h t. D it h o u d t in d a t de tijd op d e M aan sn e lle r loopt, dan o p de Zon. D an h eb ik to t slo t e e n k le in ra a d s e ltje. H oe ko m t h e t d a t m ijn k o e k o e k s k lo k o p d e M aan la n g zam e r lo opt, d a n op d e Z on (ve rbranding buiten besch o u w in g gelaten). M o c h t d it ve rh a a l nou een b e e tje in g e w ikke ld zijn, lees het dan nog een k e e r e n neem er g e ru st d e tijd voor! B ronnen: Dhr. G.de Jong van het Nederlands Meetinstutuut K ijk nr. 12. d e ce m b e r 1990; C arl K oppesch a a r D e tijd : F rits Bom W a t is tijd? : 13 m ensen aan het w oord. Fig. 2. De Universele Kalender van de F ranse ste rre n ku n d ig e Camille Flammarion. Elk kw artaal telt drie m aanden van resp en 30 dagen. De universele kalender bestaat op die manier uit viermaal dertien weken van 91 dagen. De eerste dag van de maand van elk kwartaal is een zondag. Ook het ja ar b e g int h ie rd o o r steeds op een zondag. J a n 1 z o 2 m a 3 di 4 w o F e b r. 1 w o 2 d o 3 v r 4 za M a a rt 1 v r 2 z a 3 zo 4 m a A p ril 1 zo 2 m a 3 di 4 w o 2 9 zo 3 0 m a MieM idzom erdag 31 di 2 9 w o 3 0 d o 2 9 v r 3 0 z a 2 9 zo 3 0 m a 31 di M ei 1 w o 2 d o 3 v r 4 z a 2 9 w o 3 0 d o J u n i 1 v r 2 za 3 zo 4 m a 2 9 v r 3 0 za 31 J u li 1 z o 2 m a 3 d i 4 w o 2 9 zo 3 0 m a 31 di A u g. 1 w o 2 d o 3 v r 4 za 2 9 w o 3 0 d o S e p t. 1 v r 2 za 3 zo 4 m a 2 9 v r 3 0 z a O k t. 1 zo 2 m a 3 di 4 w o 2 9 zo 3 0 m a 31 d i N ov. 1 w o 2 d o 3 v r 4 z a 2 9 w o 3 0 d o D e c. 1 v r 2 z a 3 z o 4 m a 2 9 v r 3 0 za 31 di Schrikkeldag S r

139 DIT IS TE KOOP BIJ JE CLUB BROCHURES Hoe krijg je je bestelling thuis? code titel prijs porto JW G-09 Messier-lijsl 0,50 A JWG-35 Het maken van een eenvoudige sterrekijker 4,00 C JWG-39 Sterrenkunde praktica 4,00 C JWG-40 Lijst van 120 mooiste dubbelsterren 0,50 A JWG-44 Het Atoom 1,75 A JWG-45 Coördinatenstelsels 1,75 B JWG-49 Waarnemen met een prismakijker 5.00 C JWG-50 De levensloop van de Zon 4.50 C JWG-51 Kursus Helderheid en Magnitude. met voorbeelden en opgaven 6.00 C JWG-54 Moeilijke woorden in de sterrenkunde 1.50 B JWG-55 De Zon 5,00 C JWG-57 De spectroscoop (Zelfbouwinstruc tie inclusief TRALIE) 5.50 B JWG-61 Kometen 2,00 B JWG-63 De evolutie van zware sterren 1.50 B JWG-64 Het waarnemen van de Zon 5.00 C JWG-65 Hoe gebruik ik mijn JWG-kijker? 5.00 C JW G-67 Weerkunde P JWG-69 Wegwijs in fotoland 4.00 C JW G -70 Hoe maak ik een draaibare sterrenkaart? 1,50 A JWG-71 Het heelal (speciaal voor de jongste leden!) 3.00 B JWG-72 Waarnemen (speciaal voor de jongste leden!) 9.50 T JWG-74a Het Bert-puzzelboek deel B JWG-74b Het Bert-puzzelboek deel B JWG-74C Hel Bert-puzzelboek deel 3 2,50 B JW G-74abc Alle drie de boekjes samen 5.00 C JWG-76 De afdelingshandleiding van de JWG 2.50 C JWG-77 De bewegende Aarde 10,00 P JWG-78 Waarneemhandleiding Jupiter 4,00 B JWG-79 Met de kijker op jacht 15,00 T JWG-80 Sterrenkundecursus voor jongeren 3.00 C JWG-81 Stonehenge 6,00 C JWG-82 Planetoïden, kometen en meteoren 8.00 T JWG-B2 Reis langs de reuzenplaneten 3.50 C JWG-B3 Samen naar Mars 2,50 C JWG-B4 Bouwbeschrijving 15 cm Dobsontelescoop 15,00 P JWG-P1 Sterrenkunde doen: de afstand van de Hyaden 2.00 B JWG-B5 Waarneembloc Mars/Jupiter 15,00 T JWG-B6 Sterrenkijken incl. bandje 14,95 P JW G B 7 Heeft de aarde koorst? 7,95 C Maak hel verschuldigde bedrag plus de portokosten over op postgiro t.n.v. Stichting Universum te Utrecht. Vergeet niet de bestelnummers te vermelden. Achter de verkoopprijs staat een letter, die aangeeft hoeveel portokosten er bij de prijs komen: A 0,80 C 3.20 T 6,00 B 1,60 P 4.20 BROCHURES - VERVOLG JWG-B8 Sterren & Planeten P JWG-P1 Sterrenkunde doen: De afstand van de Hyaden 2,00 B POSTERS Kleurenposters van de Draaikolknevel. de Trifidnevel, de Rosettenevel, de Sluiernevel, de Eta-Carinae-nevel. de Noord- Amerikanevel, de Halternevel. de Orionnevel. de Ringnevel, Neptunus. Jupiter. Mars. Aarde. Uranus en Saturnus zijn vanaf ƒ 10,00 te koop tijdens de Landelijke Bijeenkomsten. Bovendien zijn er dan ook twee LICHTGEVENDE POSTERS te koop voor ƒ 4,00 per stuk. (porto T), één van de noordelijke en één van de noordelijke plus zuidelijke sterrenhemel. OVERIGE ASTROWARE UV-T2 Linnen tassen (ecru) met JW G-jubileumopdruk 7,50 T UV-S1 JWG-springschijfjes voorzien van JWG-logo 1,00 A UV-S1 Jupiterscope 5.50 A COMPUTERPROGRAMMA S UV-B2 De ECHTE SPACE SHUTTLE OF NASA koelkastmagneet 5,00 B UV-B3 Moonblob 12,50 B UV-B4 Kompasje 3,50 B MS Sterrenkundige programma's 7,50 MS-02 Skyglobe MS-03 Sterren en NGC-catalogus met sterren en 8000 objecten 7,50 MS-04 Deepspace en Ge.olock 7.50 *- MS-05 CCD-opnamen van Mars en Jupiter tot computerfilmpjes verwerkt 7.50 WD-01 Drie astro-programma's onder Windows WD-02 Vier astro-programma's onder W indows 7,50 Alle programma's zijn selt-extraciing en staan op 3.5 " DD dis-

140 O uderen kam p 95 O p Z o n d ag 2 3 ju li k w am en e r 2 7 jo n g e n s en m eisjes tu s s e n 13 en 18 ja a r b ijeen o p een k a m p e e rb o e rd e rij in A sten. S la a p za k o p z n p la a ts t le g g e n, b a g a g e e n a a s t o p a a n w ijz in g v a n m o e d e rs. D e o u d e rs k reg e n een ko p ko ffie n aar w e n s. D e jo n g e n s e n m eisjes b o n jo u rd en hun o u d e rs sn el w eg zo d a t het kam p kon b egin nen. Een kam p b e g in t n iet a ls je n iet m e t d e 'b e ru c h tte ' ken n is m a k in g s - s p e lle tje s b egin t. D it g e b e u rd e d an o o k u itb u n d ig. G e lu k k ig k e n d e ied ereen e lk a a r s n e l (n ie t d u s ) zo d a t w e d a a rn a k o n d e n g a an eten. N a het ete n w e rd e n w e ro n d h e t kam p h u is g ele id o m te zie n h o e v e e l ru im te w e w e l n ie t h a d d e n, d it w a s o o k n ie t v e e l. En to e n, to en b egon h e t a lle m a a l, w e m o esten o n s in sch rijven v o o r d e vers c h ille n d e c u rs u s s e n e n th e m a g ro e p je s. W a a rn e m e n en astro fo to - g rafie, y o g a, s te rre n k u n d e (? ), filo s o fie en nog v e e l m e e r. T ja vind nu m a a r e e n s e e n o n d e rw e rp w a t je het a lle rle u k s t v in d t, d a 's best w e l m o e ilijk. N a d e o n d e rw e rp e n g e k o zen te h e b b en w a s e r een a v o n d w a n d e lin g en m o esten w e g a a n sla p e n (d u s o o k n ièt!). D e rest van d e 1 2 d a g e n d ie o n s nog re ste h adden w e het s u p e r g e zellig en w a s h e t o o k n o g le e rza a m. D o o r d e v e le h eld ere n ach te n h e b b en w e veel w a a rg e n o m e n, ik h o o p d a t d ie re s u lta te n in een v o lg e n d e U n iversu m v e rs c h ijn e n zo d a t ied ereen d ie kan zien. D at is h o p e lijk e e n g o e d b e w ijs d a t je n ie t h e le m a a l n a a r Z u id F ran krijk h oeft te g aan. g ro e tje s en to t v o lg e n d jaar. B ram 1 T p > U n iv e rs u m

141

142 E e n b r i e t v a n N ordv^orn.26 ' ^ S ê i S i Ê ^ ^ \ \wefdh... VJefder' ^ ^ aat toe vef^ 06 n (bv\na)' ' "Ren e ' ov in\everenv w,o en v e' ri A toen ld'ï' 1g in g en ^ r ï ï p slapen- ' - r ' «u o c W ^ ' i i s ^ r ^ - s j s S ^ S s S S» * ' * ^ e" del ^ ' d * M "Reis * *! * S T? * " t * #* d e «* * d e *! «^ ^ -. j a B S S S s S s S S ^S?sè?êu5"S " * «.,»» ' ^ ««< - s S ' i - ' - S» - : s.» 'W Ê f f É È È Ê l ^ ««e. _.o ip dag w we z o - -?, s va n ö e ' jo o a s Ls W '

143 Vervolg V erenigingsnieuw s Hoi allem aal! H oera, hoera!!! D e va kantie is w e e r voorbij. Nou ja. zo zal je e r m isschien niet helem aal over denken. In elk g e val b e te ke n t het d a t het nieuw e p ro g ra m m a van d e JW G -L e o w e e r g a a t b e g in nen. O n s (g e d e e lte lijk g lo e d n ie u w e ) L e o -b e - stu u r h e e ft een z o m e r lang h a rd nagedach t en he e ft e e n s p e c ta c u la ire p ro g ra m m a in e lka a r gedraaid. M aar e e rst za l ik het nie u w e L e o -b e stu u r even aan ju llie vo o rste lle n : V o o rzitte r/ko n ta ktp e rso o n Luuk v/d O e ve r te l.: S ecretaris P e n n in g m e e ste r H o o fd re d a cte u r R egulus B estuursleden D irk D ulfer te l.: M arcel V onk te l.: S ikke K ingm a te l.: T o in e ke B oon tel.: Q uirijn B onnet tel.: R ene Ja nsen tel.: Jo rd e n V oogd te l.: T w e e b ijz o n d e rh e d e n o v e r d it b e stu u r. H et is het g ro o ts te b e stu u r d a t Leo ooit g e h a d heeft (m a a r R e n é e n o n d e rg e te k e n d e z ijn w e g e n s e rn s tig e o u d e rd o m s v e rs c h ijn s e le n aan het a f tre d e n ) en...ja w e l, ja w e l... w e v e rw e lk o m e n T o in e k e B o o n a ls o n z e e e rs te v ro u w e lijk e L e o -b e s tu u rs lid. T o in e k e veel s te rk te en s u c ces. En d a n n u te ru g n a a r o n s s p e c ta c u la ir p ro g ra m m a v o o r d e kom e n d e w eken. Z aterd ag 30 s e p te m b e r: E X C U R S IE W e g e n s het e n o rm e su cce s van d e vo rig e ke e r gaan w e n o g m a a ls naar h e t O m n ive rsu m. Dit m aal n a a r d e film "D e stin y in S pace". D e a fd e lin g e n U tre c h t e n A m e rs fo o rt g a a n o o k m ee. d u s het w o rd t erg geze llig!! N eem een s trip p e n kaart m ee en geld v o o r een tre in kaartje en de to e g a n g to t O m n iv e rs u m. R e k e n b ij e lk a a r m a a r o p fl. 20,- tot fl. 25,-. W e kunnen d e e xa c te p rijs nog nie t n o em e n om d a t w e m isschien een g ro e p sko rtin g kunnen krijgen. W e v e rza m e le n o n s v o o r d e e xcu rsie om u u r v o o r d e lo k e tte n o p h e t C e n tra a l S ta tio n v a n L e id e n. O m o n g e v e e r u u r z ijn w e daar dan o o k w e e r terug. Z a te rd a g 7 o k to b e r: DE L A N D E L IJ K E J O N G E R E N B IJ E E N K O M S T IN U T R E C H T E in delijk g a a n w e w e e r e e n s m et de hele a fd e ling n a a r d e L a n d e lijke J o n g e re n B ije e n ko m st in U trecht. D it is altijd e en o n tze tte n d e g e ze llig e dag v o o r a lle leden tot 14 ja a r. O ve r h e t p ro g ra m m a kun je eld e rs in d e ze U nive rsu m veel m e e r lezen. W e ve rz a m e le n o n s d itm a a l om u u r op h e t C e n tra a l S ta tio n in L e id e n. O m o n g e v e e r uur kom e n w e daar w e e r teru g. N eem je to e g a n g s g e ld a fl. 3,5 0 en o o k het g e ld v o o r h e t tre in k a a rtje ( fl. 2 4,5 0 z o n d e r o f fl. 14,75 m et korting) m ee. V rijd ag 27 o kto b er: A F S T A N D E N P e ije v a n K lo o s te r k o m t e e n p ra a tje h o u d e n o v e r a fs ta n d e n. A a n s lu ite n d is e r een p ra c ticum. Z a te rd a g 4 n o v e m b e r: J O N G E R E N -S T E R - R E N K IJK D A G V a n d a a g is d e L e id s e S te rre w a c h t. s p e c ia a l vo o r kin d e re n en jo n g ere n, d e hele dag open. E r zijn dan le uke praatjes, in te re ssa n te sta nds en s a vo n d s n a tu u rlijk sterrenkijken. H oud d e kra nten in de gaten v o o r d e a a n ko n d i gingen. V rijd ag 24 n o v e m b e r: S U P R IS E, S U P R IS E...! V a ndaag een vera ssin g sp ra a tje m e t m isschien w e l een oude bekende. Z a te rd a g 16 d e c e m b e r: S U P E R -S N E R T /P A - T A T -B IJ E E N K O M S T De na een ja a r al tra ditioneel g e w orden super- sn e rt/p a ta t-b ije e n ko m st. M et video, patat, leuke pra a tje s e n nog veel m eer. O ve r de ju iste tijden en de inhoud van het p ro gra m m a krijgen d e JW G L E O -leden nog u itg e breid bericht. Je z ie t het een b o o rd e vol, a fw issele n d, s p a n n e n d en s p e c ta c u la ir p ro g ra m m a. V o o ra l k o m en d u s! En v o o r d ie g e n e d ie h e t n iet m e e r w e te n o f die vo o r het eerst kom en w e lko m bij: D e L eid se S terrew a ch t op d e vrijd agavondbijeenkom sten b eginnen w e om uur. V ragen, ideeen, opm e rkin g e n o f klach ten (nee toch?); bel geru st eens m e t het Leo-bestuur. V o or d e rest g ro e tje s en to t ziens! M arcal Vonk T e l.:

144 Verenigingsnieuws A K T IV IT E IT E N A G E N D A V o lk s s te rre n w a c h te n O n d e rsla a n d e volkssterre n w ach t- e n zijn aangesloten bi devereniging LSV. de Landelijke Samenwerkende Volkssterrenwachten. Voor m eer inform atie e n adressen: LSV-Bureau Zonnenburg N L Utrecht Tel.: Fax: Bussloo, te Bussloo Open: vrijdag uur. Program m a najaar sept Zeil de sterren totograferen 6 okt. De Herfst-sterrenhemel 8 okt. W etenschapsdag 13 okt. Een am ateur aan hel werk 20 okt. Uranus en Neptunus 27 okt. Afstanden meten 3 nov. Dubbelsterren 10 nov. Aan d e grenzen van het heelal P rijs fl (to t 14 jr. fl. 2.50) Info. Teil.: De LJB in Utrecht (ve rvo lg pag. 3) H oe is het leven op a a rd e o n tsta a n? W at is een zw a rt gat? K un je m et d e sterren d e to e k o m s t v o o rs p e lle n? W a t is h e t g e h e im van S to n e h e n g e? V ier totaal v e r sch ille n d e vragen, die laten zien hoe uitg e b re id d e ste rre n ku n d e e ig e n lijk is. D e s te rre n k u n d e h e e ft m e t b ijn a e lke w e te n s c h a p w e l ie ts te m a k e n. O p d e L a n d e lijk e J o n g e re n b ije e n k o m s t v a n 7 o kto b e r krijg je o ve r ze s van die '...logieën' m e e r te horen. W at d acht je van:» S te rre n ku n d e en A rch e o log ie. O o k v o l ken d ie a l héél lang g e le d e n le efd en w isten so m s heel ve e l van d e sterren.» S te rre n ku n d e e n B iologie. Is er buite n a a rd s le ve n? Z ijn er e ch t m ensen d ie w e l e e n s een b u ite n a a rd s w ezen hebben gezie n?» S te rre n k u n d e e n M y th o lo g ie. A c h te r b ijn a elk sterre n b e e ld zit een e e u w e n oud verhaal. W a a ro m ko m t O rio n pas op als d e S chorpioen o nderg a a t? > S te r r e n k u n d e e n P a le o n to lo g ie. P a le o n to lo g ie ' is e e n m o e ilijk w o o rd v o o r h e t b e s tu d e re n v a n fo s s ie le n. H oe is het leven o p aarde o n tstaan?» S te rre n k u n d e e n A s tro lo g ie. K u n je m et d e ste rre n d e to e ko m st vo o rsp e l len?» S te rre n k u n d e en K o s m o lo g ie. 'K o s m o lo g ie ' is h e t d e e l van d e s te rre n k u n d e d a t z ic h m e t h e t h e le H e e la l b e zig ho u d t. H ou oud is het H eelal? J e ziet het: genoeg vra g e n - d u s genoeg redenen om o p 7 o kto b e r eens la ngs te kom en. M a a r er w ord en op die d ag niet a lle e n ze s korte pra a tje s o ve r d e b ove n s ta a n d e o n d e r w e r p e n g e h o u d e n, e r gebeuren nog veel m e e r leuke d ingen! In d e p a u z e s kun je k n u ts e le n, sp e lle tje s spelen, je laten sch m in ke n, een bezoek aan d e c o m p u te rh o e k b re n g e n, m o o ie (e n to c h g o e d k o p e ) J W G - b ro c h u re s k o p e n o f w a t b ij d e in fo rm a tie s ta n d s ro n d k ijk e n. En n a tu u rlijk o n tb re e k t o o k h e t b e ro e m d e J W G -c a fé n ie t! K o rto m : het w o rd t een heel g e ze llig e dag, d ie je e ig e n lijk n iet m ag m issen! C opernicus, Haarle Open. vrijdag en zaterdagmiddag om Program m a Landelijke Jongeren B ijeenkom st Corona Borealis, Dieren Open: vrijdag uur. Planetron. Dwingeloo Open: dins- en donderdag uur. Planetarium dagelijks uur Fryslan Burgum Open: vrijdag uur. Halley. Heesch Open: elke 1e vrijdag en zondag om van de maand. Ommen Nutssterrenwacht. Ommen Open: zaterdag uur. Phoenlx. Lochem Open: zaterdag vanaf uur Rijswijk, Rijswijk Open: vrijdag vanaf uur Zaal o pen O p en in g S te rre n k u n d e e n A rch eolo g ie W a t is het g e heim van S to n e h e n g e? d o o r W ilm a r M inke S p ro o k S te rre n k u n d e e n B io lo g ie Is e r le ve n o p a n d e re P laneten? d o o r B art M oors P A U Z E S te rre n k u n d e en M yto lo g ie V e rhalen a ch te r d e ste rre n b e e ld e n d o o r R aym ond den B oestert S p ro o k S te rre n k u n d e en P ale o n to lo g ie H oe is het leve n o p A a rd e ontsta a n? d o o r M a rco Langbroek P A U Z E S te rre n k u n d e en A s tro lo g ie Kun je m et d e ste rre n de to e ko m st vo o rsp e lle n? S p ro o k S te rre n k u n d e en K o sm o lo g ie P A U ZE H oe oud en hoe g ro o t is het H eelal? d o o r E dw in M a thlener S p ro o k - d e g ro te finale E inde

145 ewu9ineqniqin9i9v W erkgroep Maan & Planeten D e W e rkg ro e p M aan & P laneten van de N e d e rla n d se V e renigin g vo o r W eer- en S te rre n k u n d e (N V W S ) z a l in s a m e n w e rk in g m e t d e JW G zijn h a lfja arlijkse b ije e n kom st houden in d e sterrenw acht S o n n e n b o rg h (D e K oepel) te U trecht. D atum : A a n va n g : E inde 21 o k to b e r a.s uur uur E n k e le v a n d e a g e n d a p u n te n z u lle n zijn: - R ecente a m a te u rw a a rn e m in g e n van o.a. J u p ite r en van S a te rn u s m et en zo n d e r ringen - In sla g kra te rs in E uropa - R e sultaten van planee tw a a rn e m in ge n m et C C D -te ch n ie ke n d oor a m a te u rs - S p e cta cu la ire vo n d ste n van dinos a u ru s-fo ssiele n N a d e re in lic h tin g e n b ij d e s e c re ta ris v a n d e N V W S - W e r k g r o e p M a a n & P laneten t.w., P eter J.K.L o u w m an T e l.: B ije e n ko m st Berichtgeving van d e W e rk g ro e p Z on v a n d e N e d e rla n s e V e re n ig in g v o o r W e e r- e n S te rre n ku n d e (N V W S ) o p de S te rre n w a ch t "D e K oepel" in U trecht.. D atum : Z a te rd a g 14 o k to b e r 95. P laats: C o lle g e za a l S onnenborgh T ijd : Z o n n e n b u rg 2 U trecht uur. O p het p ro g ra m m a sta an o.a. d e v o l g e nde o n d e rw e rp e n : - het 15 ja rig bestaan - N e u trin o s van d e Zon, lezing d o o r P. C roockew it - R ece nte w a a rn e m in g e n van d e Zon N adere in fo rm a tie bij: B enno Hou w elin g secre ta ris W erk g ro ep Z o n T e l.: Saturnus. Heerhugowaard Waarnemen rond halve maan. 3 kokavonden p, maand vanal uur. Film m iddag la a lsle zondag van de maand uur Schrievershoide, Heerlen Open: dinsdag l/m vrijdag en dinsdag-en vrijdagavond van en zondag Sim on Stevin, Hoeven Open: dinsdag l/m zaterdag uur. Sonnenborgh. Utrecht R ondleiding vrijdag vanal uur Vooral tel. opgeven s e p l.: Omniversum Den Haag 28 okt : u ur bi eenkomst 11 nov. : uur Waarnemen 18nov. : uur Bijeenkomsl 16dec. : 14, uur KerstbijeenkomsL Tweelingen. Spijkemsse Open: vrijdag vanat uur. Tw ente. Lattrop Open: dinsdag t/m zondag uur dinsdag en donderdagavond M eer Informatie tel Vesta, Oostzaan Open: vnjdag voor rondleiding. Nijmegen, Nijmegen Open: elke eerste vrijdag van de W EEKENDKAM P - THEMA STERRENBEELDEN maand vanal uur. V an vrijdag 17 n o ve m b e r to t en m et Z o n d a g 19 n o ve m b e r w o rd t er w e e r een w eek- e n d ka m p je g e o rg a n ise e rd d o o r d e regio Zuid. H et ka m pje zal g ehouden w o rd e n in de ste rre n w a cht H alley in H eesh en is vooral bedoeld vo o r d e w a t jo n g e re JW G -e rs tot o n g e ve e r 14 jaar. H et them a van d it ka m pje is "S terrenbeelden". H ierove r zal dus het een en a n d e r w o r den verte ld e n zo d ra het h e ld er is g a a n w e n a tuurlijk ook ze lf w a a rn e m e n. W e kunnen daarb ij o o k g e b ru ik m a ken van d e in stru m e n te n d ie o p de S te rre n w a ch t aanw ezig zijn. D us d u im e n m a a r d a t h e t h e ld e r w e e r is. V e rd e r zal er o o k tijd zijn vo o r sport en spel. O o k g a a n w e w a t n a tu u rku n d e p ro e fje s d o e n en ko m t e r n a tuurlijk een a vo n d w a n d e lin g m et (m issch ien) een kam pvuur. H et ka m p je g a a t o n g e veer 4 0 g u ld en ko ste n.h a rtstikke leuk, d u s g e e f je snel o p bij: Marloes Mulders Tel.: R egiokam p Zuid Plaats: Sterrenwacht Halley/Heesh Datum: 17 t/m 19 nov Kosten: II p.p. Info: M arloes Mulders Tel.: Landelijke Jongeren B ijeenkom st in Utrecht Plaats: Basisschool "De kleine D ichter. H eycopstraat 30. Utrecht Kosten: II p.p.

146 'Dubbelsterren Bram Slagm olen Na a a n le id in g van een in g ezo nd en b rie f v a n F re ric k T o e la a r in d e vo rig e U n iversu m h ier e en stu kje o m d u b b e ls t e r r e n in N e d e r la n d w a a r te n em en. A ls je o p een h e ld e re n acht n aar de h em el kijkt, zie je veel sterren (als e r geen la n ta a rn licht in je o g e n s tro o it). M a a r heb je er w el e e n s bij stilg e s ta a n, dat m e e r dan de h elft van al d ie ste rren to t d u b b elsterren b eho re n! P tolernaeus w a s d e e e rste die d e term d u b b e l ster gebru ikte. D at w as v o o r de s te r h S agitariu s. H e t b e k e n d s te d u b b e ls te rs y s te e m is w el A lc o r en M izar in de G rote B eer, die al m et het b lo te o og te ondersch e id e n is. Een d u b b e lste r is een com b in a tie van tw ee of m e e r om e lk a a r h e e n d ra a ie n d e s te rre n, die om een g e m e e n s c h a p p e lijk m a ssa p u n t d ra a i e n (zie fig u u r 1). D u b b elste rre n h oeven, zoals in veel g e va lle n, niet uit m a xim a a l tw ee sterren te besta an. V aak zijn het m e e r ste rre n d ie om e lk a a r heen d ra a ie n, a lh o ew e l d e naam 'd u b b e lste r' d a t niet d o e t verm oeden. D u b b e ls te rre n z ijn e ig e n lijk h e le b e la n g rijk e o b je c te n in d e s te rre n k u n d e. Je kunt a a n de Figuur 1. h a n d van w a a rn e m in g e n e n a lle rle i m o e ilijke fo rm u le s d e m a ssa van d e lo s s e s te rre n van een d u b b e ls te r bepalen. O o k ve rte lle n ze ons ie ts o ve r h e t le ve n v a n een s te r en a lle s w at d a a r om heen draait (?). Je hoort vaak d a t d u b b elsterren niet zo in teressa nt zijn. niets is m inder w aar. Integendeel ze ku nnen juist heel erg m ooi zijn. Soorten dubbelsterren In d e ste rre n ku n d e zijn e r ve rsch ille n d e soorten d u b b e lste rre n. D e b e la ngrijkste ve rd eling is die tu ssen fysisch e (echt (!)) en optische (visuele) d u b b e lste rre n. F ysische dubbelste rre n zijn d u b b elsterren d ie echt bij e lka a r horen, en o ok om e lka a r heen d ra a ie n (figuur 2). O p tisch e d u b b e ls te rre n zijn d u b b e lste rre n die, v a n a f d e a a rd e g e zie n, bij e lka a r staan. M aar a ls je ze v a n e e n a n d e re k a n t z o u b e k ijk e n sta an d e ste rre n heel v e r uit e lka a r (figuur 3). W e m ake n nu even een a fspraakje, als ik het nu o v e r een d u b b e lste r heb dan b edoel ik een fysisch e (echte) dub belster! n ' Figuur 2. Figuur 3.

147 D e fy s is c h e d u b b e lste rre n w o rd e n nog ve rder v e rd e e ld in: 1) D u b b e lste rre n d ie je nie t a ls d u b b e lste rre n ziet, o m d a t ze b.v. te d ich t bij e lka a r staan of d e g ro te s te r veel te h e ld e r is en d e kleine ste r O verstraald. N u vra a g je je n a tu urlijk af hoe m en dan kan w e te n d a t het een d u b b e l s te r is. K ijk, in h e t s p e c tru m van een s te r kun je o p va lle n d e lijnen zien. E lke lijn b e te ke n t d a t er een b e p a a ld e sto f in de ster zit. Bij een d u b b e ls te r kom e n d ie b e p a a ld e lijnen so m s d u b b e l voor. zo w eet je o f je naar een d u b b e ls te r kijkt. 2) R ö n tg e n -d u b b e lste rre n : D it zijn d u b b e ls te r ren d ie heel dicht bij e lka a r staan. O m d a t ze zo d icht bij e lk a a r staan en ze a lle b e i een b e p a a ld e m a ssa h e b b e n g e v e n d e sterren e ika a rs m assa aan e lka a r (?). Bij het u itw iss e le n van hun m a s s a 's k o m t e r h e e l veel energie vrij, d e ze energie zendt rö n tg e n stra ling n a a r ons toe (zie fig u u r 4). Het waarnem en van dubbelsterren Je kunt d u b b e lste rre n o p ve rsch ille n d e m a n ie ren w a a rn e m e n : 1. M et het b lo te oog: E r zijn d u b b e lste rre n die je a l m e t het blote oog kunt sch e id en, nl. e Lyrae in de Lier, x U rsae M a jo ris in d e G ro te B e e r o f h S a g itta riu s in B oogschutte r. 2. M et een v e rrekijk e r: H ie rm e e k u n je a l tie n ta lle n d u b b e ls te rre n s c h e id e n, a fh a n k e lijk v a n d e v e rg ro tin g. Een v e re iste is w e l dat je de v e rre kijk e r o p e en s te vig e o n d e rg ro n d m oet hebben sta a n (op statief, o f je e lle b o g e n leunen op d e m u u r of tafel). 3. M et een te le s c o o p : A ls je e e n te le s c o o p h e b t kun je v e r s c h rik k e lijk veel d u b b e ls te rre n o n d e r sch e id e n. E r zijn ech te r tw e e lim ieten: a) H e t sch e id e n d ve rm o g e n v a n je k ijker. H ie rm e e b e d o e le n w e to t h o e ve r je de tw ee o f m e e r ste rre n nog los kunt w a a r n e m e n. A ls h e t s c h e id e n d v e rm o g e n van je kijke r n ie t g ro o t g e n o e g is kun je d e d u b b e ls te r n iet scheiden. b) D e held erh e id sve rsch ille n. A ls d e h e ld e rh e id v a n d e h o o fd s te r in v e rh o u d in g to t d ie van d e b e g e le id e r erg g ro o t is, o v e rs tra a lt d e h o o fd s te r de b e g e le id e r en is hij d us n iet zichtb a ar. s1 ra E 7 a i 1 e s 81 o 9 o 5 e a io 2 o Figuur 4. O m het sch e id end ve rm o g e n van je telescoop te bepalen kun je d e vo lg e n d e form u le g e b ru i ken: S = 120 / D H ie rin is S h e t s c h e id e n d v e rm o g e n v a n je te le s c o o p e n D d e d ia m e te r v a n d e le n s o f sp ie g el (in m m ). D it g e ld t ech te r (alw eer) a lle e n v o o r d u b b e lste r ren w a a rva n b eide sterren o n g e veer even h e l d e r zijn. Is d it niet het geval, dan m oet je in het P e te rso n -d ia g ra m (nou, nou) kijke n (fig uur 5). Langs d e vertica le as (m et d e cijfers 6, 7. 8, 9, 10 en 11) staat d e held e rh e id van d e b e g e le i d e r van d e d u b b e lste r in m agituden. Langs de horizonta le a s kun je d irect zien o f je hem kunt sch e id e n m e je te le sco o p. D e stip p e llijn g e e ft de g re n sm a gitu d e van de te le sco o p w eer. Bij d u b b e ls te rre n kun je o o k k le u re n zie n. Bij A lb ire o (b C ygni (Z w a an)) b ijvo o rb e e ld, z ie je d u id e lijk d a t d e h o o fd ste r g e e la c h tig -o ra n je is en de b e g e le id e r blauw. A ls je kle uren zie t kun je d ie het m ooist u itw e rke n m et verf. Ik h o o p d a t ju llie nu zin hebben g e k re g e n om du b b e lste rre n w a a r te nem en. Je kunt je w a a r n e m in g e n a ltijd o p s tu re n n a a r d e w a a rn e - m in gsco m m issie. D oen hoor! niet scheidbaar n w el scheidbaar g re n s m a g n itu d e, k ijk e r_ scheiding in " (boogminuten) 100 Als je meer wilt lezen of kijken zijn hier nog enkele brochures die je bij de JWG kunt bestellen en die gaan over dubbelsterren. - Lijst van 120 mooie dubbelsterren (JWG- 40) - Waarnemen met een pris- makijker (JWG-49) - Waarnemen Figuur 5. (JWG-72)

148 Vragenrubriek H allo p u zze lvrie n d e n, in d e vaka n tie is iedereen w e e r g o e d h e ld er g e w orden zodat w e w e e r fris aan een n ie u w e vra g e n ru b rie k ku nnen beginnen. Ik heb hier w e e r ve rsch ille n d e h e rse n krake rs b edach t die ju llie m ogen oplossen. A ls eerste een o u d e v e r touw de, vervo lg e n s een w o o rd e n p u zze l, w e lk w o o rd kom t er in de balk te sta a n? D e laatste puzzel is een varia n t o p een o v e rb e kend sp el. D oe m ee en w in een prijs. S terrenstreper A D I S C 0 V E R Y A A C I T P I L C E S S Z 0 N L A S E R P B S U N R U T A S T R T 0 R E T S M E 0 0 L E D A s E S L R M I R C V X A S I L L 0 N T U I I T 0 0 L E 0 0 E A I I S L I E C E T R R R 0 N N A C G N T M R S 0 D C H S E T 0 0 B A 0 R A Z I 0 S I E C E P H I E D E N A U I E D R A A M E M A E N G C M L T A R T R A A J T H C I L C E T U s 0 U E U A P 0 S S E C S I P E K R A U Q K A M T P Weg te strepen woorden: Aarde, Apollo, Astronaut (2x), Astronom ie, Bolide, Boötes, Cepheïden, Cepheus, Cetus, Discovery, ESTEC, Ecliptica, IRAS, Izar, Kom eet, Laser, Leda, Leo,Lichtjaar, Maan, Messier, M eteoriet, MIR. Nevel, NCG (2x), O rion, P arabool, Pisces, Q uark,s aturnus, Ster. Straal, Telescoop, Zon. L M N O Q R Horizontaal: 1. IJskoud Aurora (12) 2. Vallende sterrenslag (13 3. Ijs k o u d e biljart beroem dheid (8) 4. S terre nre iziger 5. W andeltocht-ventje (12) 6. O plichterij van Nacht w aker (18) 7 Dwaalster (7) Vertikaal: 1. Verte-kijker (9) 2. Nieuwe ster (4) 3. D isney keffer (5) 4. Veel plaats in een Indianentooi(IO ) 5. G aia-stof (6) 6. S chaal-bikken (7) 7. Fries "ons na een bosm eertje (5) M C F F R G Q P R S D L J F L P B S D H LU

149 voor Jongeren Patrick de Roo H ier volgt de ve rtro u w d e p u zze l, w e lke hoort n iet in het rijtje thuis: > A n d ro m e d a - C a m e lo p a ra d a lis - Leo M inor - C yg n u s - C a nis M ajor - T riangulum V enus - M a rs - J u p ite r - U ranus - N e p tu n u s - Pluto > p a sse r - lineaal - vulpen - graveerstift G e e f een a n d e r w o o rd o f a ntw o ord o p d e v o l g e n d e vra g e n en vul d e a n tw o o rd e n in. In de v e rtic a le b a lk k o m t een w o o rd te sta a n g e e f een o m sch rijvin g van w a t het w o o rd is o f doet! 1. p o o lster s 2. p la a ts w a a r de lich tstra le n van een te le s co o p sam envallen d e b u ite n p la n e te n zijn nu d e g e h e le nacht zich tb a a r 4. g ro o tste m aan van N eptunus 5. verre kijke r e 6. m e te o o r w aarvan d e sch ijn b a re helderheid g ro te r is dan m ag g ro o tste m aan van Ju p ite r grote, ijle w o lk van ko m e etkoppen o p grote 9. M8 a fsta n d rondom d e zon 10. deeltje dat om een ato o m ke rn draaid 11. in s tru m e n t w a t e e n lic h ts tra a l v a n é é n kle u r (golflengte) uitzendt D aar ju llie T riv ia n t en P ictionary alle m aal zo leuk vinden pas ik m ij d a a r helem aal v o o r aan. H ier zijn dan 6 T riviant vra g e n, g e e f hier één e nkel zin n e tje of w o o rd je m et d a a r bij e e n k le in e u itle g. V e rv o lg e n s zijn er tw e e P ictio n a ry v ra g e n, d e m o o is te te k e n in g e n k o m e n in d e v o lg e n d e V ra g e n R u b rie k. D e T riv ia n t vragen: 1. D eep-sky: W e lk so o rt s te r is B ellatrix? 2. Z o n n e ste lse l: H oe v e r staat N e p tu n u s van d e Zon? 3. R u im tevaart: W ie w a s als e e rste p e rsoon in d e ruim te? 4. G e sch ie d e n is: In w e lk ja a r stie rf G a lile o? 5. W e te n sch a p : W a t is een p ico m e te r? 6. K o sm o lo gie : W at houd d e H u b b le co n sta n te in (zie UV 2)? En nu de p ictio n a ry vragen: 1. K rater? 2. F ototoeste l? S tu u r je a n tw o o rd e n h e t lie fst zo snel m ogelijk, m aar v o o r 2 0 n o ve m b e r a.s. naar: P a tric k d e R o o v a n S lin g e ia n d ts tra a t X K D EN H A A G V e rg e e t n ie t je n a a m, a d re s, w o o n p la a ts, g e b o o rte d a tu m e n te le fo o n n u m m e r e r bij te sch rijve n. V eel succes m et d e vra a g stu kke n!! P.S. S u g g e stie s e n /o f ideeën zijn altijd w elkom. * * * M aak e r w a t m o o is v a n...

150 Gallerie WüCO* Exposé van ingezonden waarnemingen van JW G-ers onder redactie van de W aarneem com m issie (Waco) Reinout Kleinhans De z o m e rm a a n d e n z itte n e r h e la a s w e e r o p. M is s c h ie n b e n j i j w e l o p v a k a n t i e g e w e e s t in e x o tis c h e o o rd e n m e t e e n p r a c h tig e s t e r r e n h e m e l. A ls d a t z o is, la a t h e t d e w a a rn e e m - c o m m is s ie d a n w e te n. W e v in d e n h e t h e e l le u k o m in U n iv e rs u m ju l lie v e rs la g e n e n fo to 's te p la a ts e n. D it k e e r n o g e e n fo to v a n J e ro e n H e u ts u it G eleen die tijdens het P uim ichelkam p in 1993 is genom en. Het gaat om een foto van een heldere P erseïde in het sterrenbeeld D olfijn. D e fo to is g e m a a k t in d e n a c h t v a n 11 o p 12 a u g u s tu s e n w e rd 15 m in u te n b e lic h t o p e e n Fujichrom e diafilm van 400 ASA. D e heldere P erseïde verscheen om 02h02m 47s M E Z T. D at b e te k e n t ru im tw e e m in u te n o v e r tw ee 's nachts. Jeroen heeft m et behulp van een stopw atch d e exa cte ve rschijning stijd van deze m e te o o r vastg e le g d. Je ro e n schreef bij d e foto dat v o lg e n s w a a rn e m in g e n van d e w e rkg ro e p M eteoren van de N V W S d e Perseïde van m agnitu d e -6 w a s! D a t is b e st w e l h e ld e r v o o r een m eteoor. D e n a ch t va n 11 o p 12 a u g u s tu s 1993 is de g e s c h ie d e n is in g e g a a n a ls d e n a c h t v a n de P erseïdenregen. E r w as een ze e r hoge activiteit voorspeld en die voorspelling kw am uit. 2 7 JW G -ers o p het P uim ichelkam p en duizenden andere w aarnem ers o ve r de hele w ereld waren g e tu ig e van een o n v e rg e te lijk sch o u w spel. O p som m ige m om enten verschenen de m eteoren in groepjes van drie tegelijk! O p het m o m ent van dit sch rijve n is nog n ie t b e kend w a t er gebeurd is m et het Perseïdenm axim um van augustus A ls er iets bijzonders g e b e u rd is. k o m t d a t z e k e r in U n iv e rs u m. F o to 's e n te k e n in g e n kun je s tu re n n a a r het n ie u w e a d re s v a n d e w a a rn e e m c o m m is s ie : R o y K e e ris De B le e k e r B D V e ld h o v e n T el * * * Foto 1. Een meteoor (Perseïde) in het sterrenbeeld Dolfijn gemaakt door Jeroen Heuts op Puika 93. Belichting 15 minuten op een 400 ASA diafilm.

151 Zwaar röntsenduster ontdekt door ROSAT Op 1 ju n i 1990 w erd d o o r de N A S A o p e e n h o o g te van k ilo m e te r s b o v e n h e t a a rd o p p e rv la k een s a te llie t in een b a a n o m d e a a rd e g e z e t. D it w as de R O S A T, R ö n tg en satelliet. Bram Slagm olen D eze s a te llie t m oest het heelal w a a r n e m e n in het rö n tg e n s p e c tru m. A ls e e rs te m o e s t d e s a te llie t d e g e h e le hem el, in het röntg e n g e b ie d, in beeld brenegen. N u, 5 ja a r n a d e la n c e r in g d o e t R O S A T n o g s te e d s z ijn w e rk. H ij d ra a it nu e ch te r w el in een baan die 2 5 k m la g e r is d a n in h e t b e g in. O n la n g s h e e ft R O S A T e e n e n o rm s te rk e rö n te g e n b ro n w a a rg e n o m e n. D e z e b ro n, o o k w e l R X J (1), is een c lu s te r van rö n tg e n - b ro n n e n. D e c lu s te r h e e ft b e p a a ld e k a ra k te r tre kje s d ie hem in te ressant m a a k t v o o r v e rd e re c o s m o lo g is c h e s tu d ie s. D e c lu s te r w e rd w a a rg e n o m e n tijd ens d e e e rste g e h e le d e te c tie van de hem el. In het begin w erd de c lu s te r a a n g e zie n a ls een n o rm a le rö n te g e n b ro n in V irgo. T oen de d e te ctie van d e gehele h e m el in kaart w a s g e b ra ch t konden de rö n tg e n b ro n n e n nauw keurig bepaald w orden. Zo kon m et optische te le sco p e n w o rd e n g e k e k e n o f e r o p d e p o s itie v a n e e n rö n tg e n b ro n e e n o p tis c h e t e g e n h a n g e r w a s. D e b e d o e lin g v a n d it p ro je c t w a s om rö n tg e n b ro n n e n va st te s te lle n, hun a fsta n d te bepale n e n zo hun overige eigenschappen te betalen. D e h ie r g e to o n d e foto is een o p nam e van d e 2.2 m e te r te le sco o p van E S O o p S illi. D e o p n a m e is d us gem aakt in het v is u e le s p e c tru m. O p d e foto zijn d e h e ld e re stip p e n z w a re s te r re n s te ls e ls in h e t c lu s te r. D e p ijle n w ijz e n n a a r e v e n tu e le 'g r a v ita - tiebeelden'. N a m e tin g e n e n b e re k e n in g e n van d e ro o d v e rs c h u iv in g e n w o rd t er g e steld d a t d e clu ste r m et een snelheid v a n o n g e v e e r k m /se c. van o n s af b e w e e g t. D it is o n g e ve e r e e n d e rd e van de lich tsn e lh e id! D it w ordt v e ro o rza a kt d o o r de g e h e le e xp ansie v a n h e t h e e la l. W o rd t e r a a n g e n o m e n d a t d e H u b b le c o n s ta n te 7 5 Dit is een opname in het visuelespectrum van het gebied waar ROSAT de röntgenbron RXJ zag. De opname is drie minuten belicht met de 2.2 meter telescoop op Sillie. (toto ESO) km /se c/m p c is (zie U nive rsu m 2 van dit ja a r) dan is d e a fsta nd to t de rö n t genbron zo'n m iljoen lichtjaar. A n d e rs g e z e g d w e k ijk e n nu m iljoen ja a r terug in d e tijd. N a m eting door R O S A T b leek d a t de rö n tg e n b ro n een e xtreem hoge rönt- genenerg ie uitstraalt, d e hoeveelh eid energie is te ve rg e lijke n m et die van 1,5 m iljo e n m aal m iljo e n m aal de e n ergie va n d e zon. In ve rg e lijkin g m et de h o e ve e lh e id e n e rg ie in de cluste r w o rd t a a n g e n o m e n d a t d e c lu s te r een ste rk zw a a rte kra chtve ld heeft. Bij n a d e re b e studering van opnam es ble ek dat aan tw e e kanten, van een van d e h e ld e rste ste lse l in d e c lu s te r, tw e e h e ld e r b o g e n zijn w a a r te nem en (zie pijlen o p d e foto). D e helde re b o gen staan o n g e ve e r lic h tja a r v a n d e h e ld e rs te s te ls e ls van d e cluster. H et zou best kunnen d a t de tw e e b o g e n in w e rk e lijk h e id een a fb e e ld in g zijn van een en h e t ze lfd e stelsel, w a t zich w e e r o p een o n g e lo o flijke a fsta n d a c h te r het clu s te r bevindt. H et licht w a t afkom stig is van het ve rstve rw ijd e rd e stelsel a chte r d e clu ste r w ordt d oor d e zw a a rte kra ch t van de c lu s te r afgebogen, zo v e rm o e d e n d e o n d e rz o e k e rs. V o l gens hen is het d u s o ok g ra vita tie lens. E r zijn al ve rsch ille n d e van d eze g ra vita tie le nze n bekent, d eze geven een d u b b e le o f m e e rv o u d ig b e e ld van q u a s a rs. E c h te r h e t h ie r o n td e k te beeld is een van d e helderste. (B ron: P ersb ericht van ESO) * * *

152 Met de kijker op jacht... Deepsky waarnemingen R o y K e e ris De zom er is voorbij en dus zijn er geen grijze nachten meer. Eindelijk wordt het 's nachts weer echt donker. Dit is vooral heel erg fijn voor de deepsky objecten die nu tot hun recht komen. Vele van jullie zullen al wel heel wat nevels en sterrenhopen gezien hebben. Maar wat vaak nog leuker is, is het natekenen van zo'n object. Dan heb je later nog een leuke herinnering aan je waarneming en je kunt hem aan anderen laten zien en natuurlijk naar de waarneem com m issie sturen. Voor diegenen die met deepsky waarnemen willen beginnen en voor degenen die nog wat tips willen volgt hier een handleiding met tips voor tijdens het waarnem en. Voorbereidingen V o o r d a t je m e te e n n a a r b u ite n r e n t e n je (v e rre )k ijk e r n a a r a lle n h o e k e n van d e hem el rich t zul je je e e rs t m o e te n v o o rb e re id e n. D it kun je b ijvo o rb e e ld al o ve rd a g doen. A llere erst zul je m oete n w e te n w a t je e ig e n lijk g a a t w a a r n e m e n. A ls je v o o r d e e e rs te k e e r d e e p s k y - o b je c te n g a a t w a a rn e m e n, kun je b e te r e e rst m et een v e rre k ijk e r een a a n ta l o b je cte n p ro b e ren te vin d e n vo o rd a t je m et een te le sco o p aan de gang gaat. En als je daarna m et een te le s co o p begint, zo e k dan o o k een p a a r m akkelijke o b je c te n u it, b ijv. d e O r io n n e v e l o f d e A n dro m e d a n e ve l. O o k m o e t je je afvra g e n of het o b je ct dat jij wil z ie n w e l te z ie n is in d it s e iz o e n. A ls je 's z o m e rs b ijv o o rb e e ld d e O rio n n e v e l w ilt g a a n w a a rn e m e n, kun je z o e k e n w a t je w ilt, m a a r d a n v in d t je h e m e c h t n ie t. K ijk d u s e e rs t in w e lk sterrenbeeld jouw object staat en kijk dan of d a t s te rre n b e e ld te z ie n is. O p d e m o o ie ro n d e s te rre n k a a rt e ld e rs in d e z e U n iv e rs u m kun je d a t zien. Let w el o p d e tijd w a a rvo o r die geld ig is. A ls je d e ste rre n b e e ld e n nog niet zo g o e d kent, is h e t aan te ra d e n e e rs t e e n s te gaan o e fe n e n m e t het vin d e n van ste rre n b e e l d e n. z o d a t je een b e e tje th u is bent aan de s te r re nhem el. O o k is het b e la n g rijk om te w eten of het o b je c t d a t je g a a t b e kijke n te zien is d oor jo u w v e rre k ijk e r o f te le s c o o p. Een n e vel van m a g n itu d e 11 zul je b ijvo o rb e e ld d o o r een v e r re kijke r n iet zien. En d e P a a rdekopnevel zul je ook n iet kunnen vin den m et een 6 0 cm kijker. In h e t a lg em een g e ld t dat je m et een kijker met een g ro te re d ia m e te r, z w a k k e re o b je cte n kunt zien dan m et een kleinere. V e rd e r is het v e rs ta n d ig e e n lijs tje te m aken van d e o b je cte n die je g a a t w aarn em en, w aar ook een p a a r b ijz o n d e rh e d e n o p sta a n, zoals de held erh e id en de vo rm van het object. Om te w e te n w a a r h e t o b je c t p re cie s staat heb je o o k e e n s te rre n k a a rtje n o d ig. In d e ze rubriek heb ik e r alvast, in F iguur 1, een sterrenkaartje bijgele verd. N eem e ch te r niet te veel objecten in een n a ch t. V a a k h e b je aan v ie r objecten al je handen vol. O m het ka a rtje g o e d te kunnen lezen in h e t d o n k e r, h e b je o o k een zakla m p nodig. D eze m oet je w e l vo o rzie n van een rood s tu k je p a p ie r, z o d a t h ij z w a k ro o d lic h t u its traalt. A ls je d it n iet doet, zullen je ogen steeds o p n ieuw m o e te n w e n n e n aan het d o n ke r door het felle licht.

153 W a l v e rd e r h e e l b e la n g rijk is, is d a t je w a rm a a n g e kle e d bent. Z elfs in d e z o m e r kun je het snel koud krijg e n, w ant je zit n a m e lijk stil. A ls h e t e ch t koud is dan kun je het b este tw e e p a ar sokke n, tw e e tru ie n, tw e e b ro eken en e v e n tu eel e e n m uts en handsch o e n e n dragen. Je k ijk e r kun je het b este een h a lf u urtje v o o r d a t je g a a t w a a rn e m e n b u ite n ze tte n om hem a lv a s t a a n d e te m p e ra tu u r te la te n w e n n e n. O o k een stoel is heel h andig. Leg v e rd e r alle s p u lle n die je nodig hebt (ocula ire n, te k e n s p u l len e n z.) a lv a s t b u ite n, a n d e rs m oet je iedere keer w e e r naar binnen w a a r het lich t aan is en d a n ku n n e n je o g e n zich w e e r o p n ie u w gaan a a n p a sse n a an het donker. Z o rg er ook v o o r dat je een goede w a a rn e e m - p le k uitzoekt. D us niet bij stra a tla n ta a rn s of bij een a u to b a a n w aar d e autolam pen steeds in je ogen sch ijn e n. O o k is het bela ng rijk d a t er niet te v e e l b o m e n o f h u iz e n o m je h e e n s ta a n, zodat je veel van d e ste rre n h e m e l ku n t zien. W a t je vo o ra l n ie t m o e t v e rg e te n is je zoeke r g o e d a f te s te lle n. M is s c h ie n h e b je d it al g e daan, m a a r d o o r stoten kan hij toch w e e r iets a fw ijk e n. D it a fs te lle n k u n je h e t b e s te m et b e h u lp van een h e ld e r o b je c t d o e n, zo a ls b ijvo o rb e e ld d e M aan (m a a r nooit m et d e Zon!). H e t z o e k e n v a n d e M a a n g a a t n a m e lijk erg g e m a k k e lijk. A ls je (m e t een la g e v e rg ro tin g ) d o o r d e kijke r kijkt, zal de a ch te rg ro n d steeds h e ld e rd e r w o rd e n a ls je d ic h te r b ij d e M a an ko m t. A ls je h e m in h e t m id d e n van je beeld hebt. s te l je d e z o e k e r zo af, d a t het m idden van d e M aan o p d e kruising van het assenkruis ligt. D oe h ier nièt al te lang over, w a n t d e M aan fie ts zo w e e r uit je beeld... En dan naar buiten rennen... Als je dan eindelijk buiten zit, dan m oeten je ogen nog e e rs t w e n n e n a a n h e t d o n k e r. D it d u u rt o n g e ve e r een h alf uurtje. Als je zelfs de m uizen o ve r het g ra s kunt zien lopen, dan kan het feest beginnen. Je zo e k t een le u k object uit, bijvoorb e e ld d e A n d ro m e d a n e v e l. D e z e is m e t h e t blote oog al te zien en is d us m a kke lijk om m ee te beginn e n. A lle re e rst m o e t je w e te n in w e lk s te r r e n b e e ld h ij s ta a t. D e z e s ta a t in A n d ro m e d a (dat w is t je z e lf v a s t al). M a a r je m o e t o ok w eten w a a r A ndro m e d a sta at en dat kun je zien op d e ronde ste rre n ka a rt. A ls je het h e rfstvie rka n t (P egasus) e e n m a a l h e b t g e v o n d e n, kun je n iet m e e r m issen. A ls je A n d ro m e d a g e vo n d e n hebt, kijk je even o p je ste rre n ka a rtje w a a r de nevel staat. A ls je e en ve rre kijke r h e b t kun je hem w a a rsch ijn lijk z o vinden en m et een telescoop zal h e t o ok niet z o m o e ilijk z ijn. M a a r a ls je s tra k s z w a k k e re o b je c te n g a a t z o e k e n, z a l d a t w a t m o e ilijk e r w o rd e n en d u s g a a n w e h e t z o e k e n a n d e rs a anpakke n. Dat doen w e door te 'sta rh o p p e n ' en d a t g a a t als volgt: K ie s een s te r uit die je nog g e m a kke lijk m et het Fig. 1. Opzoek- kaartje voor M 31 en M 31.

154 naar d e P leiaden kijkt zie je een p a ar zw akke sterretjes, m aar als je er ie ts n aast kijkt, zie je een held ere vlek. W at je óók kunt doen, is een tikje te gen de k ijke r te geven. H ie rd o o r trilt het b e e ld even en zie je d e n e vel m isschien iets beter. O n ze ogen zijn n a m e lijk g e vo e lig vo o r bew egingen. De A n d ro m e d a n e ve l kun je d o o r d e zoeker ook al z ie n, w a a rd o o r het een m a kke lijk o bject is. M aar bij d e m eeste a n d e re nevels en ste rre n stelse ls is d a t niet het g e val en zul je dus goed m oeten zo eken. D at is d an o ok de sport. A ls dit goed lukt dan kun je e ens m et een iets m o eilijke r o b je ct gaan oefenen, zo a ls b ijvo o rb e e ld de b o lh o o p M 13. A ls je d it vaak d o e t. krijg je er v a n ze lf h andigheid in en kun je d e m oeilijkere o b je cte n g a a n zoeken. Fig. 2. T ekening van M 3 2 (lin ks) en M 31 (rechts). W a a rg e n o m e n d o o r R oy K eeris o p 2 6 s e p t. 92 m et zijn 114 mm N ew tonkijker. E r werd 45x vergroot en h e t w as een re d e lijk h e ld e re nacht. blote oog kan vinden en die bij d e nevel in de b u u r t s ta a t. In o n s v o o r b e e ld is d a t B A n d ro m e d a e (zie kaartje in F iguur 1). R icht je k ijk e r ero p d o o r la ngs d e k ijk e r te kijken naar d e ster. V e rvo lg ens kijk je d o o r d e z o e k e r (die natu u rlijk goed a fgesteld is) o f de ster in beeld is. Z o niet, d a n zul je de kijke r o p n ie u w m oeten ric h te n. A ls h ij in d e z o e k e r te z ie n is d a n be w e eg je d e kijke r zo dat d e ster o p de k ru i sing van het a ssenkruis staat. En als het goed is, is d e s te r d o o r d e te le s c o o p o o k te z ie n. G e b ru ik w e l een la g e ve rg ro tin g, w a n t dan heb je een g ro te r beeldve ld e n d us m e e r kans dat de ster in beeld is. A ls je hem in b e e ld hebt, kijk je o p je kaartje w e lke s te r nog d ic h te r bij de n e ve l ligt. D at is bij ons d u s p A n d ro m edae. In de zoeker is hij als het goed is al te zien, en dus breng je die s te r in h e t m idden v a n het kruis. D aarna 'h o p p e n ' w e n a a r de vo lg e n d e s te r (v A n d ro m e d a ) en als je die hebt zit je al vlak naast de nevel. Nu m oet je, te rw ijl je d o o r d e z o e k e r k ijk t, het a s s e n k ru is ric h te n o p d e p le k w a a r d e n e v e l o n g e v e e r m oet sta a n. Je m oet er w el rekening m ee houden dat d e zoeker het beeld om ke ert. A ls alles goed g in g dan heb je d e n evel in beeld. S om s m oet je d e k ijk e r nog w a t op en neer bew egen totdat ie in beeld kom t. B ij zw a kke re n eve ls en s te rre n s te ls e ls is h e t v a a k m o e ilijk om ze te zie n o o k al sta an ze in beeld. H et helpt dan om "p e rife e r" te kijken. Je kijkt dan iets n a ast het o b je c t z o d a t het beeld van het o b je c t o p een g e v o e lig e r p le k je in je o o g te r e c h t k o m t. D a a rd o o r z ie je h e t b e te r. D it k u n je b ij de Pleiaden heel goed m erken. A ls je re ch tstre e ks Een object tekenen Als je vo o r de e e rste ke e r naar zo'n object kijkt dan va lt het beeld te g e n. Je ziet een va g e veeg e n e en p a a r s te rre n. A ls je m e e rd e re d in g en w ilt g a a n zien in zo n vle k zul je goed m oeten kijken. W at hierbij helpt, is het teke n e n van het o b je c t. W a n t a ls je h e m te k e n t, w o r d t je g e d w on g e n om g o e d te kijken hoe groot hij is. w e lke vorm hij p recies heeft. enz... B ovendien is een te ke n in g altijd een le u k souveniertje. Het teke n e n buiten, d oe je o p klad. Je pakt een stu k w it p a p ie r en te ke n t daaro p een cirkel van o n g e ve e r 15 cm in d o orsnee. Je kijkt goed hoe het o b je ct e ru it ziet en te ke n t hem na. Je m oet w el vo o rzich tig schetsen, w a n t een vle k w ordt snel te d onker. W a t o ok heel g o e d w e rkt is m et een m esje w a t g ra fie t van het p otlo od a fsch ra pen bove n het p a p ie r e n dat daarna uitw rijven. D at is p as echt w a t je noem t een vlek. Je m oet hierbij w e l goed o p d e g ro o tte en de vorm le t ten. A ls het o b je ct na al het g u m m e n, sch e tste n en w rijve n af is. kun je d e ste rre n d ie erom heen sta an o ve rte ke n e n. Je ku n t het b este beginnen m et d e h e ld ere ste rre n. V a a k helpt het om in d e s te rre n fig u re n te z ie n z o d a t je o n th o u d t w a a r ze staan. Let o ve rig e n s w el op d e h e ld erh e id v a n d e s te rre n : E en h e ld e re s te r w o rd t n a tuurlijk een g ro te r bolle tje dan e en zw akkere. A ls je een s te rre n h o o p in beeld hebt (b ijvo o r beeld M 35) is het een hele klus om alle sterren o p hun g o e d e p le k te z e tte n. B ij b o lv o rm ig e s te rre n h o p e n w a a r je h e e l v e e l s te rre tje s in ziet, is het n a tuurlijk niet te d o e n om a lle ste rre tje s o v e r te te k e n e n. D a n k u n je ze b e te r gew o on stippelen zo n d e r te kijken w a a r ze nou p re c ie s sta a n. Let d a a rb ij w e l o p de h o e veelheid ste rre tje s en d e ve rd e lin g ervan. A ls je later w e e r binnen zit. teke n je hem over in het net. D it u itw e rke n kun je o p tw ee m a n ie re n d o e n. J e k u n t o p z w a rt p a p ie r te k e n e n, m a a r je kunt het o o k op w it p a p ier doen. O p w it p a p ie r tekenen is m a kkelijke r. Je m aakt

155 d a n e ig e n lijk e e n n e g a tie f-te k e n in g. H ie rb ij teken je m et een grijs p otlood en de sterren kun je la te r e v e n tu e e l a a n d ik k e n m e t e e n z w a rte fin eliner. O p zw a rt p a p ie r te ke n e n is ie ts m oeilijker, het z ie t e r w el e ch te r uit. D e hem el is im m ers ook zw art. D e nevel kun je m et een w it potlood in teke n e n e n d e s te rre n m et w itte in kt, z o d a t ze w a t m eer licht lijken te geven. D eze in kt kun je in een te kenza a k kopen. W a t je v e rd e r bij je te ke n in g m oet zetten zijn: - Je naam en adres - D e p la a ts w a a r va n u it je a an het w a a rn e m e n w a s - H et so o rt k ijk e r d a t je gebruikte (bijv. N e w ton) en de o penin g d a a r van - D e ve rgroting - D e w e e rso m sta n d ig h e d e n (b e w o l king e.d.) en hoe h e ld er het w as - D e naam van het o b je c t en het soort o bject - D a tum en tijd E r z ijn o v e r ig e n s s ta n d a a r d w a a r n e e m - fo rm u lie re n b e schikbaar. A ls je d e w a arneem - co m m issie e ven schrijft o f belt, sturen w e je er e e n tje to e e n d ie kun je dan kopiëren, z o d a t je ze z e lf niet h o e ft te m aken. H ie r volg e n een a a n ta l objecten d ie in de herfst te z ie n zijn. En v e rg e e t n ie t: O e fe n in g b a a rt kunst! Androm edanevel D eze heb ik in het vo o rb e e ld al genoem d. De n a a m is e e n b e e tje m is le id e n d, w a n t h e t is e ig e n lijk g e e n nevel. H e t is een ste rre n ste lse l d a t 2,2 m iljo e n lich tja a r van o ns a f staat. D us je zie t hem nu zo a ls hij er 2,2 m iljo e n ja a r g e le d e n uitzag! H et is ook het o bject dat het verste w e gstaat en nog m et het blote oog kunnen zien. H ij lijk t v e e l o p o n s e ig e n m e lk w e g s te ls e l en d a a ro m is h e t net alsof je van buiten a f tegen d e z ijk a n t van onze m e lkw e g kijkt. Hij h o o rt ook bij d e Lokale G roep. Dat is een c lu s te r van ve r sch ille n d e ste lse ls w a a r o ok o n ze m elkw e g b ijhoort. D e A n d ro m e d a n e v e l w o rd t aangeduid m et M31 en heeft een held erh e id van m a g n itu d e 3,4. Hij lijkt e ch te r zw a kke r o m d a t hij vrij g ro o t is (vier g ra d e n ). In een v e rre k ijk e r z ie t hij er nog het m o o is te uit. D a a rm e e z ie je n a m e lijk o o k d e z w a kke re b u ite n g e b ie d e n van het stelsel. A ls je d ie d o o r een te le s c o o p w ilt zie n, heb je m inste n s een k ijk e r van 15 cm n o d ig! B ove n d ie n p a s t hij d a n n ie t h e le m a a l in b e e ld o m d a t hij dan te g ro o t is. M aar d a t w il n iet ze g g e n d a t je hem niet m et een telescoop m oet bekijken. Door een te le scoop kun je n a m e lijk o ok een van zijn begeleiders zien. Dat is M 32 en d ie is van m a g nitude 9. Het is een vaag bolletje en hij is m aar 2 boo gm inuten groot. M aar dat is nog niet alles. M31 heeft nam elijk nog een b e g e le id e r (e ig e n lijk nog m eer, m aar die zijn w el heel m oeilijk te zien). Hij is genaam d N G C 205 en is van m a g n itu d e M et een 10 cm kijke r m oet het lu kken om hem te zien. H et vo o rd e e l van d eze begele id e rs is dat je de M31 m aar o p h o e ft te zoeke n en ze dan a lle m a a l b ijn a in b eeld hebt. W a n t als ze e rg e n s a n d e rs aan d e hem el sto nden, zou het nog een hele klus w o rden om ze te vinden. M33 D eze staat in het ste rre n b e e ld D riehoek, onder A n d ro m e d a. D aarbij d e n k je n a tu urlijk aan d rie ste rre n en dat klopt. D e h e ld erste drie sterren v o rm e n n am elijk sam en e en driehoek. H et s te r re n b e e ld is o p z ic h d u s v rij saai, m a a r d a a r s ta a t te g e n o ve r d a t er een pra ch t van e en s te r re n s te ls e l in s ta a t: M 3 3 (d ie m o e s t o o k w e l kom en na M31 en M 32). M 3 3 z ie n w e, in te g e n s te llin g to t M 3 1, v a n bovenaf. D at m a a kt het m o e ilijk om er allerle i s tru c tu re n in te z ie n. H ij b e h o o rt o o k to t d e Lokale G roep e n is o n g e ve e r van m agnitude 6. M et het blote oog kun je hem ech te r niet zien, o m d a t h ij m e e tr d a n é é n g ra a d g r o o t is. D a a rd o o r w o rd t d e h e ld e rh e id v e rd e e lt o v e r een g ro te r o p p e rvla k en va lt hij m in d e r op. O ok m et een te le sco o p is het dus best een m oeilijk object. H et b este kun je hem dan o ok m et een ve rre kijke r bekijke n. H ij z ie t er dan uit als een zw akke o vale gloed. M aar pas op. w ant je kijkt er snel overheen! S o m m ig e w a a rn e m e rs m enen zelfs al iets van d e s p ira a ls tru c tu u r te k u n n e n z ie n d o o r een v e rre k ijk e r. In een te le s c o o p is h e la a s a lle e n het ce ntru m te zien, o m d a t het beeld zw a kke r is. D e structu ren w o rden dan pas zich tb a a r als je een k ijk e r va n m e e r dan 2 0 cm hebt. O p het kaartje van F iguur 1 staan o o k nog w at a n d e re o b je c te n d ie je e e n s o p kunt zo e ke n. D e ze b e s c h rijf ik h ie r n ie t. d u s k ijk z e lf m a a r e e n s w a t er a an te zie n va lt (V erassing!). H et zijn w e l m o e ilijkere o b je cte n e n beginners kunnen m isschien b e te r M 13 proberen. Die is 's a v o n d s in h e t w e s te n n o g w e l te z ie n. E en ka a rtje d a arva n staat in U V 3 van d it ja a r. Bove n d ien laat d e O rio n n e ve l o ok niet lang m eer o p zich w achten. V eel succe s, e n n e... w el o psturen d ie te kenin gen. w a n t w a t is e r nou le u ke r dan jo u w eigen w a a rn e m in g te ru g te zien in U niversum!

156 D e ze k a a rt is g e l dig voo r: 1 sept uur 15 sept uur 1 okt uur 15 okt uur 1 nov uur D e M a a n in s e p t. Eerste Kwartier 2 sept uur Volle Maan 9 sept uur Laatste Kwartier 16 sept uur Nieuwe Maan 24 sept uur De M aa n in okt. Eerste Kwartier 1 okt uur Volle Maan 8 okt uur Laatste Kwartier 16 okt uur Nieuwe Maan 24 okt uur Eerste Kwartier 30 okt uur De Zon op o nd er 3 september september september september september september oktober oktober oktober oktober oktober oktober

157 Erw in van Ballegoy Septem ber (ged.) De planeten Zowel MERCURIUS als VENUS staan te dicht bij de Zon om goed waargenomen te kunnen worden. O ok M A R S n adert de Zon en is nog slechts met veel moeite 's avonds in het zuidwesten te zien. JUPITER staat na zonsondergang nog aan de zuidwestelijke avondhemel. De p la n ee t S ATU R N U S is de gehele n a ch t z ic h tb a a r in h e t s te rre n b e e ld Waterman. za 23 september Om 14,13 u u r s ta a t de zon p re c ie s boven de evenaar en begint - sterrenkundig gezien - de herfst. za/zo 23/24 september Vannacht eindigt de zomertijd en moeten w e om 3 uur onze klok w eer een uur terugzetten. zo 24 september Wanneer we vanavond (vroeg) de kijker op Jupiter richten, ontdekken we plots vijf lichtstipjes nabij de planeet. V ier ervan zijn manen van de planeet; de vijfde is de ster w Ophiuchi. Deze ster heeft een helderheid van 4,6 en is daarm ee iets helderder dan de Jupiterm anen. Voor waarnemers in delen van Noord-Amerika wordt de ster door Jupiter bedekt. wo 27 september Kort na zonsondergang kunnen we een samenstand van de maansikkel met de planeet Mars gebruiken om de planeet - m et behulp van een verrekijker - op te kunnen sporen. Dit ondanks het feit dat de planeet eigenlijk te dicht bij de zon staat om goed waargenomen te kunnen worden, vr 29 september De Maan bevindt zicht vanavond 2 ten noorden van Jupiter. za 30 september Rond 19h50 is er een samenstand tussen de Saturnusm anen Rhea en Titan. De manen bevinden zich ten westen van Saturnus. Titan is de helderste van de twee. Om deze samenstand te kunnen zien. heb je toch wel een grotere telescoop nodig. Oktober De planeten MERCURIUS is kort voor zonsopkomst aan de oostelijke ochtendhem el zichtbaar. VENUS bevindt zich te dicht bij de Zon om waargenomen te kunnen worden. De planeet M ARS is nog slechts met veel moeite zichtbaar in de avondschemering. Ook JUPITER begint in de avondschemering te verdwijnen, SATURNUS is vrijwel de gehele nacht zichtbaar in het sterrenbeeld Waterman. wo/do 4/5 oktober Om 1h33 verdwijnt de ster 46 Cap (magnitude +5,3) achter de donkere maanrand. Om dit te kunnen zien heb je minimaal een JWG-kijker nodig met een vergroting van 50-1 OOx. vr 6 oktober De bijna-volle maan staat vannacht 5 ten noorden van de planeet Saturnus. zo 8 oktober NATIONALE WETENSCHAPSDAG Tijdens de Nationale Wetenschapsdag is een honderdtal (w etenschaps)m usea, universitaire instituten en volkssterrenw achten geopend voor het p u b lie k.'s Middags worden vele lezingen, demonstraties e.d. verzorgd en 's avonds zijn de sterrenwachten geopend om o.m. de maan en Saturnus door telescopen te kunnen bekijken. vr 13 oktober De Maan staat vanochtend slechts 1 ten noorden van Aldebaran. di 17 oktober Rond 23h55 is er een samenstand tussen de Saturnusmanen Rhea en Titan. Titan is de helderste van de twee. Om deze samenstand te kunnen zien, heb je minimaal een 11,5 cm telescoop nodig. do/vr 19/20 oktober Vanochtend staat de Maan 5 ten zuiden van de ster Regulus. za/zo 21/22 oktober V a n n a c h t is het m a xim u m van de O rioniden-m eteorenzw erm. O m dat er geen storend maanlicht is. kunnen er al gauw 10 tot 20 meteoren per uur gezien worden. zo 22 oktober en ma 23 oktober Laag boven de oostelijke horizon kan de maansikkel 's ochtends een hulpmiddel zijn om de planeet Mercurius op te sporen. Een verrekijker kan de speurtocht vereenvoudigen. Op 22 oktober staat de Maan nog ten westen van de planeet. Op 23 oktober is dit omgekeerd. Wel zal het op 23 oktober veel moeilijker zijn om de maansikkel te vinden. Rond 6h40 hebben we de beste kans (de Zon komt om 7h18 op). Het is dan overigens nog maar 23 uur voor het tijdstip van Nieuwe Maan. di 24 oktober Vandaag is het Nieuwe Maan en staat de Maan precies tussen de Aarde en de Zon. Vanuit een groot deel van Azië is dan ook een zonsverduistering zichtbaar, die vanuit Europa helaas niet te zien is. De lijn waar men de totale verduistering kan waarnemen loopt van Iran via o.m. India en Thailand in de richting van de Stille Oceaan. do 26 oktober Vroeg op de avond staat de Maan 4 ten noorden van de rode planeet Mars. Ook de planeet Jupiter staat in de buurt. vr 27 oktober De smalle maansikkel bevindt zich ten westen(rechts)van Jupiter. Morgenavond kunnen we zien dat de maan de planeet inmiddels 'gepasseerd' is. Novem ber De planeten MERCURIUS is niet zichtbaar. De heldere planeet VENUS begint zich aan de avondschemering te ontworstelen en is vooral tegen het einde van de maand goed waarneembaar. De zich tb a a rh e id sp e rio d e van zowel M ARS als JU PITER is nu vrijw el ten einde. Met behulp van de heldere Venus lukt het misschien nog om de beide planeten te kunnen zien. De p laneet SATU R N U S is 's avonds goed zichtbaar boven de zuidwestelijke horizon. do/vr 2/3 november Gedurende deze nacht is Saturnus 6 ten zuiden van de Maan te vinden. do 9 november De Maan staat vanochtend 3 ten westen van de heldere ster Aldebaran wo/do 15/16 november Deze ochtend staat de Maan 6 ten zuiden van de ster Regulus uit sterrenbeeld Leeuw. * *

158 g e k o p p e ld z ijn v a n h e t m o e d e rs c h ip G a lile o. O p 7 d e ce m b e r a a n sta a n d e za l de atm osfeerso n d e in d e w o lke n van J u p ite r a fdalen om de s a m e n s te llin g v a n d e J u p ite r- a tm o s fe e r te m e te n. E n k e le u re n v o o r d a t d e s o n d e d e d a m p k rin g in d u ik t z a l h ij o p k ilo m e te r afstand langs lo vlieg en. Z o a ls b e k e n d is d e h o o fd a n te n n e v a n d e G a lile o m aar h alf u itg e klapt en zit vast doordat d e sm e e ro lie is uitgedroogd. D e gegeve n s w orden d o o r een kleine hulp -a n te n n e van het ru im te sch ip m et de tra g e snelh eid van 10 tot 16 bits p e r seco n d e n a ar de A arde g e stu u rd. W a nneer J u p ite r bereikt w ordt zullen d e e e rste foto's en andere g e g e vens z e e r langzaa m binnen d ru p pelen. (B ron: Info rm a tie b la d 'D e K oepel') door R obert-jan W esterduin De Voyagers D e tw e e pla n ete n so n d e s, V oyager-1 en -2, zijn bij h e t ve rs c h ijn e n van d e ze U n ive rsu m al 18 ja a r in d e r u im te. N a d e r e u z e n p la n e te n b e z o c h t e n g e fo to g ra fe e rd te h e b b e n, zijn ze u it h e t z o n n e s te ls e l g e v lo g e n. D e V oyager-1 heeft s in d s zijn lancering op 5 se p te m b e r 1977 e e n a fs ta n d van 1 0,8 m ilja rd k ilo m e te r a fg e legd. D o ordat hij m et een b och t langs de p la n e ten h e e ft g e vlo ge n is zijn a fsta nd to t d e A arde 8,9 m ilja rd kilom eter. D at is g e lijk aan 6 0 m aal d e a fs ta n d A a rd e -Z o n. M et e e n s n e lh e id van k ilo m e te r p e r u u r (1 7.5 km. p e r sec.) v e rw ijd e rt de V oyager-1 zich van d e Zon. O n d a n k s d a t d e V o y a g e r-2 e e n p a a r d a g e n e e rd e r d a n d e n u m m e r 1 is g e la n c e e rd is de a fs ta n d to t d e A a rd e s le c h ts 6,9 m ilja rd km. D eze V o ya g e r h e e ft een o m w eg via d e p la n e te n U ra n u s en N e p tu n u s g e m a a k t. M e t e en sn e lh eid van km per u u r v lie g t hij voort e n heeft al 10,2 m ilja rd kilo m e te r afgelegd. D e b e id e ru im te sch e p e n doen h e t n og steeds g o e d e n g a a n d o o r m et w a a rn e m in g e n d o e n aan het g e b ie d buiten o ns zo n n e ste lse l, d it is d e in te rp la n e ta ire ru im te. M e t d e u ltra v io le t sp e ctro m e te rs kijken ze n aar de h e lio sfe e r (het in vlo e d sg e b ie d van d e Z on tu sse n d e sterren). D e k o s m is c h e s tra lin g, h e t m a g n e tis c h e veld van d e Z o n en zo n n ew in d w o rd e n gem eten. De V o ya g e rs n em en g e e n fo to 's m eer, het gebied buiten het zo n n e ste lse l is n am elijk z e e r leeg. (B ron: Info rm a tie b la d 'D e K oepel') Galileo A ls het g o e d is zijn er nu tw e e ruim teschepen, in p la a ts van één op w eg naar Jupiter. O p 13 juli m oet. vo lg e ns plan, d e a tm o sfe e r-so n d e los Mijnbouw op de Maan In Japan w e rke n w e te n sch a p p e rs aan plannen o m d ir e c t n a d e e e u w w is s e lin g z e ld z a m e g r o n d s t o ff e n v a n d e M a a n te h a le n. D e J a p a n s e ru im te v a a rt o rg a n is a tie N A S D A w il ee rst een onbem a n d ru im te va a rtu ig van kg in een la g e baan rond d e M aan brengen. De ve rke n n in g s s a te llie t g a a t o p z o e k naar g e b ie den w a a r veel m ineralen in d e grond zitte n en m et een h o o g te -la se r kijkt de so n d e of er landin g spla a tse n zijn. D aarna w o rd t er een m o b ie le ro b o t m e t e e n la b o ra to riu m v a n d e a a rd e g e la n c e e rd n a a r het o p p e rv la k van d e M aan. De robot g a a t d e m aangrond v e rd e r o n d e rzo e ke n. N a a lle o n d e rz o e k e n w il J a p a n s a m e n gaan w e rke n m et A m e rika, E uropa en R usland o m b a s e s o p d e m a a n te b o u w e n d ie a ltijd bem and zijn. V anuit d e m a a nbase s kunnen de g ro n d s to ffe n g e d o lv e n w o rd e n e n v e rk o c h t w o rd e n o p d e A a rd e. V o lg e n s N A S D A zullen z e ld z a m e, b ru ik b a re m in e ra le n, -e n h e t g a s h e liu m -3 g e w o n n e n g a a n w o rd e n. A ls w e op A arde een w e rkende ke rn fu sie -re a cto r kunnen bouw en, heeft d e n ie u w e energ ie b ro n helium -3 nodig om te w erken. D a a rn a a s t w ille n d e J a p a n n e rs o o k w e te n sch a p p e lijk o n d e rzoek o p d e M aan gaan doen en een o b s e rv a to riu m o p d e a c h te rk a n t b o u w en. (B ron: A lgem een D agblad) R * * * Rijswijk K. T E C H N IS C H E H O G E S C H O O L R IJSW IJK T H R ijsw ijk, al 2 5 ja a r heel bijzonder

159 Adressenpagina Landelijk telefoonnum m er van de JW G: Giro: t.n.v. Jongerenw erkgroep N.V.W.S. te Utrecht * * * Belangrijke adressen Secretariaat JWG: JW G, Zonnenburg NL Utrecht Computergroep: Erwin van Ballegoy, Dirkje Mariastraat 17bis, 3551 SK Utrecht, Dia-uitleen: M arina van Vugt, W est-sidelinge 198, 3042 CV Rotterdam, - Kontaktpersoon Jongerenkamp: Jeffrey Bout, Kornoeljestraat 2H4, 9741 JB Groningen Kontaktpersoon Ouderenkamp: Bram Slagmolen, Rijswijkseweg 382, 2516 HN Den Haag, Kontaktpersoon Puimichelkamp: Marcel Vonk, G oevem eurlaan 649, 2523 CH Den Haag, Universum: Bram Slagmolen, Rijswijkseweg HN Den Haag, W aarneemcom missie: Reinout Kleinhans, Esdoornlaan 332, 9741 MB Groningen, Kijkerbouwgroep: Niels Bosch, Bolerostraat 17, 6544RG Nijmegen Bestuur Jongerenwerkgroep Voorzitter: Niels Bosch, Bolerostraat 17, 6544RG Nijmegen Vice-voorzitter: Marloes Mulders, F. Coerslaan 24, 3571 AP Utrecht S ecretaris: Reinout Kleinhans. Esdoornlaan 332, 9741 MB Groningen, Penningm eester: Bas Vriesema. Enny Vredelaan 249, 3584 ZH Utrecht Afdelingscoördlnator: Jeffrey Bout. Kornoeljestraat 2H4, 9741 JB Groningen, Kampgroep: W outer van Reeven, Pelikaanhof 120a, 2312 EG Leiden, Publiciteit: M arloes Mulders, F. Coerslaan 24, 3571 AP Utrecht, Universum: Bram Slagmolen, Rijswijkseweg 382, 2516 HN Den Haag Bestuurslid: Marcel Vonk, Goevemeurlaan 649, 2523 CH Den Haag, JWG-Afdellngen Regio Midden Regio-coördinator: Maarten Kleinhans, Elftkolk 8, 8017 NW Zwolle Am ersfoort: Martijn van W esterlaak. Breeland VJ Hoogland, Amsterdam: Sharon Herstein, Geerdinkhof 4 1 7, RE Amsterdam, Gouda: Richard Westerbeek. Landluststraat KT Gouda, Utrecht: Elisabeth Lodder. Oudegracht 331, 3511 PC Utrecht Regio Oost + Noord Regio-coördinator. Maarten Kleinhans. Elftkolk NW Zwolle, Achterhoek: Aileen van Norde. Beethovenlaan 55, 6815 BL Arnhem Almelo/W ierden/rijssen: Adriaan Vogelzang. Rensumaborg GV Almelo, Friesland: Rudmer Hoekstra,Schoterlandseweg 41, 8451 KA Oudeschoot, Groningen: Maarten den Daas, De Veenen XK Zevenhuizen-Leek, Oost-Twente: Derk Moor, Klimopstraat DD Zwolle, (in het weekend ) Zwolle: Bouwdewijn Kranendonk. Kadeneterkamp CB Zwolle Regio West Regio-coördinator. Maarten Butter. Rossinihof 8, 2402 EG Alphen a/d Rijn, Den Haag: Patrick de Roo, van Slingelandtstraat XK Den Haag Rijnmond: W ilco Moermen, Irenestraat AE Heinenoprd, Leiden e.o.: Luuk van den Oever, Melissetuin 2, 2317 NE Leiden, Zoetermeer: Erik van den Eikhoff. Ru Paresingel 10, 2642 CS Pijnacker Regio Zuid Regio-coördinator: Marieke van den Bosch, Nobelweg EW Wageningen, Breda: Pepijn Hendriks, Jacob Catslaan 33, 4873 GT Etten-Leur, Den Bosch: Maarten Bergmans. Rijnring 69, 5152 RE Drunen Eindhoven: Roy Keeris, De Bleeker 48, 5506 BD Veldhoven, Tilburg: Ton Spaninks, Generaal de W etstraat 31, 5021 TK Tilburg, West-Brabant: Thierry Moelker, Kade 5, 4703 GA Roosendaal, Zuid-Limburg: Emerald Kloosterman, Ringweg LZ üm bricht, Werkgroepen van de NVWS en Stichting de Koepel Astrofotografie: J.S. Sussenbach. Park Arenweg ET De Bilt Kometen: H. van Asperen. A. Pauwstraat KP Velp, Leidse Sterrenwacht: J J. Romijn. A. van Leeuwenhoekstraat VN Sliedrecht Maan en Planeten: Peter Louwman, Houtlaan CB W assenaar, Meteoren: Annemieke Zwaans, Rankhoere XA Houten, Sterbedekkingen: H.G.J. Rutten, Boerenweg 32, 5944 EK Arcen Sterrenkunde en computer: Jos Loonen, Hazelaarlaan 24, 5056 XN Berkel-Enschot Veranderlijke sterren: G. Comello, p/a Kapteyn Lab.. Postbus 800, 9700 AV Groningen / W eer-amateurs: L.J.M. de Graaf, Postbus 150, 5270 AD Sint Michielsgestel Zon: Benno Houweling, Veenenburg W Z Gouda, Adviesgroep instrumentenbouw: H.Ruiten. Boerenweg EK Arcen

160 In de a fg elo pen ja re n zijn d e JW G -a ktivite ite n altijd goed o ntvangen. W e llich t d a t jij en je h o b b y e r w a t aan hebben gehad. D at is d e bedoelin g van onze vere niging e n dat is goed! O ok dit jaar heeft de JW G w e e r een heleboel leuke en in te re ssa n te o n d e rw e rp e n v o o r jo u in petto. D at is n a tu urlijk nog beter e n zo rg er d a a ro m vo o r dat je er dit ja a r óók w e e r bij bent. U it o nze le d e n a d m in istra tie b lijk t dat het ledental van de JW G afneem t. En... d a t is n iet best. O n d a nks d e g e w e ld ig e inze t van vele JW G - m e d ew erkers w o rd t o nze JW G ste eds kleiner. W il o n ze vere n ig in g g e zo n d b lijven d an m oet d a t ve randeren. O n d e r het m otto:" JW G 1000+" sta rte n w ij d a a ro m in U n iversum een aktie om w e e r o p het oude peil van m eer dan 1000 leden te kom en. H IE R B IJ B E N J E U IT G E N O D IG D O M O O K N IE U W E J W G -L E D E N O P T E G E V E N. O m d e ze u itn o d ig in g nog a a n tre kkelijker te m aken m ag het nieuw e JW G -lid en de JW G -e r die het nieuw e lid opgeeft een aardig ka d o o tje te g e m o e t zien. * E lk e J W G -e r d ie een n ieu w lid o p g e e ft o n tv a n g t een g e schen k uit d e J W G -s h o p * E lk 5 0 s te n ieu w J W G -lid krijg t het lid m a a ts c h a p een ja a r g ra tis (#) Vul onderstaande bon in en stuur deze op naar het Secretariaat JW G, Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht. Als je deze U niversum niet w ilt beschadigen kun je de tekst overschrijven of kopiëren. * Ja, m a ak m i j, to t w e d e ro p ze g g in g, lid van de JW G. JW G -lid m a a ts c h a p s p rijs : Ik o n tvang dan te v e n s 6 x p e r ja a r het c lu b b lad U n iv e rs u m. - fl. 3 0,- t/m 20 jaar Ik w a ch t m et b etalen to td a t ik e en a c c e p tg iro k a a rt heb o n tv a n g e n. - fl. 3 5,- o u d e r d an 20 jaar N aam n ie u w J W G -lid :...G eb. D a tu m :... A d re s:... P o stkode/w o o n p la a ts:... D atu m /H a n d te ke n in g o u d e r/ve rzorg e r:... N aam van JW G -e r die h e t lid o p g e e ft:... ;... A d re s:... P o stko d e /W o o n p la a ts:... # D eze a a n b ie d in g v o o r n ie u w e JW G -e rs is alleen geldig indien je het a fg elopen ja a r g é é n JW G -lid b e n t gew eest.

161 JONGERENWERKGROEP JAARGANG 29 VOOR STERRENKUNDE nov./dec Het weer... door Erwin Krol ISO in de voetsporen van IRAS Nationale W edstrijd Jonge Onderzoekers

162 Inhoud Universum De sensatie van 1979? N ie u w e k o m e e t o n td e kt d o o r A m e rika a n se am a te u ra stro n o m e n 4 Het w eer.jn Nederland E rw in K rol legt uit hoe regen, w in d en zo n n e sch ijn ontstaat 8 ISO... in de voetsporen van IRAS! N ieuw o n d e rz o e k van het in fra ro o d g e b ied in d e ruim te 12 W eer Nationale Wedstrijd voor Jonge Onderzoekers W in een p rijs m et je s te rre n ku n d ig onderzo e k 14 Puika 95 verslag Een p o ë tisch verslag van het z o m e rka m p in het F ra n se P uim ichel 16 Vereningingsnieuw s + aktiviteitenagenda 18 Jonge Kijkers H et w a a rn e m e n van H e rfst-e n W interhem el 20 Het JW G-D ia Uitleenarchief O ve rzich t van d e JW G -d ia se rie s g e m a a kt d o o r "D ia -b a a s" M ark-jörg M e ije r ze lf 22 Gallerie WaCo E xp o sé van in g e zonden w a a rn e m in g e n d o o r JW G -ers. 23 Vragenrubriek voor Jongeren A n tw o o rd e n o p vra g e n u it U nive rsu m 3 24 Met de kijker op jacht 28 A stronom ische Kalender 30 Cluster 31 Adressenpagina 32 JW G aktie Redaktiefje H oi alllem aal, doo r Bram Slagmolen, hoofdredakteur H et is a l w e e r tw ee m aanden g e le d e n d a t ju llie je nieuw e U n ive rsu m thuis kregen. H ier is d a n d e la atste U nive rsu m van d it ja a r m et w e e r boordevolle p a g in a 's. M o o ie c o m p u te r p la a tje s van IS O die d e ze m a a n d w o rd t g e la n ce erd en het hoe e n w a t van het w e e r in N ederla nd door E rw in Krol. In d e v o r ig e U n iv e r s u m z ijn e n k e le fo u t je s g e s lo p e n, z o a ls in d e V ra g e n ru b rie k v o o r J o n g e re n w a a r d e p u zze ls van d e vo rig e ke e r w erden a fg e d ru kt. O o k d e a fd e lin g s b ije e n k o m s te n van G o u d a w e rd v e rm e ld t voor die van a fd e ling D en H aag. Ik heb in d e ze U nive rsu m hier re c tifica tie s op g em aakt. A ls er in d e to e k o m s t w e e r van d e ze m isve rsta n d en plaatst v in den g e e f dan m a a r w e e r een belle tje. En als je vindt d a t er een artikel le u k u itz ie t o f ju is t h e e l e rg s le c h t g e e f d it dan ook e e n s d o o r, zo w e te n w ij w a t je van U nive rsu m vindt. E n dan nu als la a tste veel le e sp le zie r en p re ttig e fe e stdagen. U niversum is een uitgave van de JongerenW erkg roep (JW G) van de Nederlanse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde (NVWS). De JW G organiseert aktiviteiten op het gebied van sterrenkunde voor jongeren van 8 tot 21 jaar. JWG-leden ontvangen Universum in de maanden januari, maart, mei, juli. september en november. Redaktie: Bram Slagmolen, hoofdredakteur Maarten Bergmans Jeffrey Bout Mark Jörg Meijer Jimmy Reek Redaktie-adres: Bram Slagmolen Rijswijkseweg HN Den Haag. Tel.: De kopij voor het volgende nummer moet uiterlijk 11 nov. '95 in het bezit van de redaktie zijn. Layout: JWG & Friends, Hengelo Druk: Ponsen & Looijen, Wageningen JWG-Lidmaatschap: t/m 20 jaar fl. 30,00 ouder dan 20 jaar fl. 35,00 Secretariaat JWG: Zonnenburg NL Utrecht JWG in Viditel computer: De Muurkrant tel Pagina 750. Advertenties: Marloes Mulders F. Coerslaan AP Utrecht Tel.: ISSN Bij de voorplaat: C o m p u terg en eratie van Infrared S p ace O b s e rv a to ry (IS O ) in de ruimte.

163 van 1997? Bram Slagm olen He t is n o g n ie t e e n s en w e zitte n al o ver 1997 te k lets en. Dit is o o k n ie t zo m a a r ie ts. In dat ja a r ( ) z a l e r aan d e s te rre n h e m e l een k o m e e t m e t h e t b lo te -o o g w a a r te n e m e n z ijn. A lle v o o r s p e llin g e n w ijz e n h ie r o p, alh o ew e l d ie n iet 100% ze k e r zijn. M aar s e n satio n e e l w o rd t het zeker. H et begon allem aal o p 2 3 juli van d it ja a r. Toen tw e e A m e rik a a n s e a m a te u ra s tro n o m e n o n a f h a n ke lijk v a n e lk a a r een w a zig v le k je o n td e k te n. T h o m a s B opp, in A rizona, w a s m et enkele v a n z ijn v rie n d e n in d e w o e s tijn ( l) a a n h e t w a a r n e m e n. H ij b e s lo o t d o o r e e n 4 5 cm D o b s o n k ijk e r b o lh o p e n in d e b o o g s c h u tte r te gaan b e kijke n. Z o g e zegd zo g e d a a n ke e k en hij om een u u r of 11, pla a tse lijke tijd, n a a r b o l hoop M 70. W a ch te n d o p d a t zijn vrie n d een v o l g e n d e b o lh o o p zou h e b b e n g e k o z e n v a n de s te rre n kaart g le e d d e bolh oo p uit het beeldveld v a n d e k ijk e r. P lo ts e lin g k w a m e r e e n lic h te gloed a an d e ra n d van het beeldveld. T h om as rich tte d e te le s c o o p o p n ie u w e n vroeg aan zijn vrie n d of hij w ist w e lk o b je ct d it w as. N a d a t ze d e g lo b a le p o s itie s v a n h e t o b je c t h a d d e n b e p a a ld k o n d e n z ij d ie n ie t te ru g v in d e n in z o w e l d e S k y A tla s a ls w e l d e U ranom etria. In N ie u w M e x ic o z a t A la n H a le, e e n ko m e e t o n td e kke r m e t nog geen kom eet o p zijn naam, e v e n e e n s w a a r te n e m e n. O o k hij rich tte zijn te le sco o p op M 70 en o n td e kte daar eve n e e n s een v o o r hem o n b e ke n d object: de u itein delijke ko m e e t. A la n had a l m e e r dan u u r zitten zo e k e n n a a r e en n ie u w e k o m e e t e n nog n iè t e e n g e v o n d e n, e n nu te rw ijl hij "g e w o o n " zat w a a r te n em en d u ikt e r sp o n ta a n een kom e et in zijn beeldveld. D e beide a m a te u rs ste ld e n d e p o sitie s va st van hun ko m e e t en s tu u rd e n die n a a r het C entral B ureau fo r A stro n o m ical T e le g ra m s (C B A T ) te C a m bridge. En hier, bij het C B A T, z it al sinds m e n s h e u g e n is d e re k e n s p e c ia lis t d r. B ra in M arsden die de p o sitie g e g e vens van de n ie u w e ko m e e t o n m id d e llijk d o o r zijn c o m p u te r liet inlezen. M a rsd e n s c h o o t o p e e n s re c h to p in zijn sto e l. O p d e c o m p u te rs c h e rm w a s te le ze n d a t de n ie u w e k o m e e t (H a le -B o p p ) in d e rd a a d e e n kom eet kon zijn, m a a r dan w e l een hele h e ld e re! D e a fsta nd tot d e zon o p het m om ent van d e o n td e kkin g b edroeg ruim e en m iljard kilo m e ter. Dit is h alve rw e g e d e b a nen van de p la n e te n J u p ite r en S a tu rn u s. D e m e e ste ko m e te n w o rd e n p a s o n td e k t o p e e n v e e l k le in e r e afstand tot d e zon. D an w o rd e n zij o n td e kt als e e n s te ra c h tig o b je c t m et e en m a g n itu d e van o n g e v e e r 10, H a le -B o p p w a s bij o n td e k k in g v a n m a g n itu d e H a le -B o p p m o e t e e n b e h o o rlijk heldere ko m e e t zijn als w e hem nu al, op een d e rg e lijke afstand van d e zon, k u n nen w a a rn e m e n. A ls d e k o m e e t zich o p een re la tie f v e rre a fs ta n d van d e zon b e vin d t zien w e a lle e n m a a r d e e n k e le k ilo m e te rs g ro te Lees verder op pagina 11. J w Universum (

164 H et we er!and! door Erwin Krol De zon is de m otor van het weer. Het probleem met de zonnewarm te is dat die onregelmatig over onze aarde verdeeld is. In de tropen en subtropen komt zoveel terecht dat het gevaar bestaat dat de aarde daar verbrandt terwijl op beide polen nauwelijks warmte terecht komt. In Nederland komt zoveel zonnewarmte terecht dat het hier 's zomers een graad of 17 zou moeten zijn en dat het 's winters een graad of 70 zou moeten vriezen. In dat geval zou ons land onleefbaar zijn en dat is zeker niet zo. De aarde zelf heeft een oplossing voor dit probleem gevonden. Door de temperatuurverschillen gaat de lucht rond onze aarde stromen. Op zo'n manier dat het teveel aan warmte in de vorm van warme lucht in de richting van beide polen trekt terwijl tegelijk koude lucht naar de evenaar toestroomt. Door de draaiing van onze planeet om haar as krijgt de stromende lucht een afwijking ten opzichte van het aardoppervlak waar ze overheen stroom t. Zo ontstaan door tem peratuurverschillen allerlei stromingspatronen in de dampkring die de warmte beter over onze aarde verdelen. In deze strom ingen ontstaat en lost bewolking op zodat ook het beschikbare vocht beter over de aarde verdeeld wordt. Alles bij elkaar vormt dit het WEER, een mechanisme om de aarde leefbaar te houden. H et w e e r b e s c h rijv e n in een a rtik e l v a n v ie r p a g in a 's is o n b e g o n n e n w e r k. Z e lf s e e n h e e l b o e k zo u te w e in ig zijn w a n t ik z o u a ltijd ie ts v e r g e te n d a t ik a c h te ra f ju is t heel b e la n g rijk zou v in d e n. V a n d a a r d a t ik b eslo ten h eb m ij te b eperk en to t het w e e r in N e d e rla n d. H o e het e ru it zie t en n a tu u r lijk o o k h o e h e t o n t staat. V o lle d ig is d it verh aal dus niet. M aar m o g elijk g e e ft h e t een b eetje in zic h t in d e d in g en d ie je het v a a k s t in N e d e rla n d ziet. E rw in Krol Regen en buien A an d e b la u w e lu ch t v e rs c h ijn e n in het w e ste n d u n n e, w itte, ko m m a v o r m ige w o lke n die zich vrij snel o ve r de hem el u itb re id e n. N a v e rlo o p van tijd is d e b e w olkin g to e g e n o m e n to t een e g a a l w itte la a g w a a r d e z o n n og fla u w doorheen schijnt. T erw ijl dit zich h o o g aan d e h e m e l a fsp e e lt, d ra a it d e w ind aan de g ro n d n a a r h e t zuid o o ste n en neem t toe. G e le id e lijk aan w o rd t d e b e w o lk in g d ik k e r e n d e hem el grijzer. Het g a a t harder w aaien en het begint te regenen, e erst zacht, dan harder. Flarden b e w olking jagen z o d ic h t b o v e n je h o o fd d a t je h e t id e e h e b t d a t je ze aan kunt raken. W a n n e e r d e regen a fn e e m t of stopt, d ra a it d e w in d n a a r h e t zu id w e sten m a a r h e t w a a it o n a fg e b ro k e n door. S o m s sto rm t het zelfs. H et w o rdt nu v o c h tig e r e n b e n a u w d e r, m a a r de b e w o lking w o rd t dunner, m inder grijs en s o m s b re e k t d e z o n z e lfs e ve n d o o r. N a e n ig e tijd e c h te r w o rd t de b e w o lking w e e r dikke r. N u niet m eer e g a a l g rijs, m a a r m e t d o n k e re en lic h te p le k k e n. H e t b e g in t w e e r te regenen e n dit ke e r is d e regen o n regelm atig en hard en d e h o e ve e lh e den d ie er valle n zijn veel g ro te r dan tijd e n s d e regen ervo o r. E r treden nu o o k w in d s to te n o p. A ls d e re g e n

165 NOORD ZU ID Figuur 1. Fronten en depressies. De draaikolk zuigt warme lucht naar het noorden en koude naar het zuiden. bijna o p h o u d t d ra a it d e w in d naar het w e ste n of n o o rd w e ste n e n w o rd t erg v la g e rig. H et w a a it nog ste e d s hard en ook nu is storm niet uitgesloten. De b e w o lk in g v e rd w ijn t e n d e h e m e l is h e e l e v e n s tra k b la u w. D e lu c h t is droog e n fris. Al snel o n tsta a n kleine sta p e lw o lken die u itg ro e ie n to t g ro te re e n nog g ro te re en u ite in d e lijk kan één z o 'n w o lk d e g e h e le hem e l b o ven je b e d e kke n. H et regent e ru it en nu w ordt er g e spro ken van een bui. W a n t d it ke e r houdt d e regen snel op o m d a t die va lt uit een sta p e lw o lk die snel vo o rb ij drijft. R egen en zon w is se le n e lk a a r nu snel af. T ijd e n s de b u ie n z ijn e r w in d s to te n, tu s s e n de b u ie n d o o r is d e w in d m in d e r hard. N a e nige tijd nem en w ind en b e w o l king a f en w o rd t het ru stig e r en z o n niger w eer. D a t kan een dag a a n h o u d e n m a a r d a n v e rs c h ijn e n e r w e e r d u n n e, w itte, ko m m a vo rm ig e w olken aan d e h e m e l en b e g int het verhaal opnieuw. Fronten en Depressies D e w is s e lv a llig h e id v a n h e t N e d e r landse w e e r z it 'm in d e vo org aande b e sch rijvin g. V o o ra l in het w in te rh a lfja a r, v a n o k to b e r to t e n m e t a p ril, w o rd t het N e d e rla n d se w e e r bepaald d o o r d e p re ssie s d ie m et d e b ijb e h o re n d e fr o n te n e n b u ie n d o o r e e n k ra c h tig e w e s te lijk e stro m in g v a n a f d e A tla n tis c h e O c e a a n n a a r E uropa g e v o e rd w o rd e n. D e p re s s ie s z ijn la g e d ru kg e b ie d e n m et e en d o o rsn e e van zo'n 1500 kilo m e te r die ontstaan o p d e g r e n s v a n w a rm e e n k o u d e lu c h t. O p d e o c e a a n tr e k t k o u d e lucht n a a r h e t z u i den en w arm e naar h e t n o o rd e n. A ls d e z e b o ts e n s tijg t d e w a rm e lu c h t te g e n d e k o u d e o m h o o g. D at kom t o m d a t w a rm e lucht lic h te r is d a n k o u d e. (H o u d t m a a r e e n s e e n p lu is je b o v e n d e v e rw a r m in g d a n z u l je z ie n w a t e r g e b e u rt). Is h e t te m p e r a t u u r v e r s c h il tu s s e n d e k o u d e e n w a r m e lu c h t g ro o t g e n o e g d a n o n ts ta a t e r een s o o rt d ra a ik o lk d ie d e w a rm e lu ch t n a a r het n o orden zuig t en d e koude n a a r het zuiden, In fig u u r 1 is dit. van b ove n a f gezien, n o g e e n s g e te k e n d. In d e d ra a ik o lk is de lu ch td ru k ve e l la g e r dan in de w ijd e o m g e v in g e r o m h e e n. L a g e lu c h td ru k w il z e g g e n d a t e r o p d ie plaats m in d e r lucht zit dan op andere p le kken. O m d a t d e n a tu u r a ltijd alle verschille n w il gladstrijken,stroom t nu lu c h t v a n u it d e o m g e v in g d e d ra a i kolk in. D at stro m e n van d e lu cht is w in d. H o e g ro te r d e lu c h td ru k v e r s c h ille n tu s s e n d e d ra a ik o lk e n d e o m g e v in g, d e s te h a rd e r h e t w a a it. D a t to e s tr o m e n v a n d e lu c h t g a a t n ie t re c h ts tre e k s. O p h e t n o o rd e lijk h a lfr o n d h e e ft s tro m e n d e lu c h t, d o o r d e d ra a iin g van de a a rd e rond haar as, a ltijd een a f w ijk in g n a a r r e c h ts. V a n d a a r d a t d e lu c h t m e t e e n s p ira a lv o rm i g e o m w e g te g e n d e w ijz e rs van de klo k in naar het la g e d ru k g e b ie d to e stroom t. W a a r d e w a rm e lu c h t u it h e t z u i d e n te g e n d e ko ude lu ch t koele in het noorden botst ontstaat een zo g e n a a m d w a rm te fro n t. W aar d e ko u d e lucht uit het n oord en botst te g e n d e w a rm e uit het zuid e n o n t s ta a t e e n z o g e n a a m d ko u fro n t. In d e fro n te n s tijg t d e w a rm e lu c h t te g e n d e k o u d e re o m h o o g. In het w a rm te fro n t g a a t d a t gelijkm a tig, in het ko u fro n t zijn d e te m p e ra tu u rte - g e n s te llin g e n g ro te r e n g a a t d a t heftig en o n regelm atig. Dit verkla art het v e rsch il in b e w o lkin g, neerslag en w ind tu sse n de tw e e fro n te n. In fig u u r 2 is d it nog e e n s, v a n opzij g e zien, getekend. K om t zo 'n d e p re ssie m et fro n te n in d e b u u rt van N e d e rla n d d a n g a a t het d u s e e rs t w a a ie n uit h e t z u id o o ste n, d a n kom t h e t w a rm te fro n t. V e rv o lg e n s w a a it het in de w arm e luch t uit het zu id w e sten, w a a rn a het ko u fro n t kom t. In de koude luch t is de w ind w e ste lijk of n oordw estelijk. Luchtsoorten In h e t z o m e rh a lfja a r o n tsta a n veel m in d e r d e p re s s ie s e n a ls z e o n t sta a n zijn ze m eestal niet erg aktief. H e t w e e r in N e d e r la n d is d a n a fh a n k e lijk van d e rich tin g w a a ru it luch t N e d e rla n d b in n enstro o m t. Uit h e t n o o rd w e s te n k o m t k o e le v rij d ro g e lu c h t, u it h e t z u id w e s te n za ch te vo chtige. B eide luchtsoorten kom e n o v e r z e e d u s n e m e n vo ch t op dat uit het w a te r verd am pt. M aar om d a t w a rm w a te r veel sn e lle r v e r d a m p t dan koud. is d e luch t uit het z u id w e s te n v e e l v o c h tig e r. U it het o o ste n ko m t hele droge lucht. D eze s tro o m t im m e rs o v e r la n d dus kan LUCHT AARDE gen Figuur 2. Het onstaan van koude- en warmtefronten. tegen _ de koudere omhoog.

166 geen vo ch t o p n e m e n. E r zal dan o ok w e in ig b e w o lk in g in lu c h t z itte n die o v e r lang land stro o m t. M idden in de zo m e r, a ls d e z o n h o o g s ta a t, v e r o o rz a a k t z u lk e lu c h t a ltijd p ra c h tig w a rm zo m e rw e e r. D at d o e t lucht die v a n u it h e t z u id e n k o m t o o k. S o m s s tro o m t e r lu c h t v a n u it h e t m id d e l la n d se z e e g e b ie d naar N ederland. In ju li e n a u g u s tu s is e r d a n k a n s op een hittegolf. Stapelwolken U it h e t v o o rg a a n d e z o u je k u n n e n c o n c lu d e re n d a t w e e r e rg e n s w o rd t g e m a a k t e n d a n n a a r N e d e rla n d w o rd t g e v o e rd. In het g e va l van de d e p re s s ie s en fro n te n is d a t z e k e r zo. m aar v e rd e r g e b e u rt er van alles in o n s la n d z e lf. H e t w e e r b e s ta a t n a m e lijk uit lu cht die e rg e n s va n d a a n k o m t en ie ts van w e e r m et zich m e e b re n g t, m a a r o o k uit w a t er te r plekke gebeurt. W a rm e lu c h t s tijg t o m h o o g. M a a r lu c h t s tijg t n ie t u its lu ite n d o p w a n n e e r d ie e c h t w a rm is. O o k a ls die m a a r e e n b e e tje w a rm e r is d a n de luch t in d e o m g e v in g g e b e u rt dat. Dit v e rs c h ijn s e l h e e t th e rm ie k e n o n t s ta a t v o o ra l o v e rd a g, w a n n e e r de zon schijnt. O ve ra l bove n N ederland z ijn e r p le k je s d ie w a rm e r z ijn dan a n d e re en d e lucht boven al die p le k k e n s tijg t o p. U ite ra a rd w o rd t d a n w e e r lu cht o v e r d e g ro n d a a n g e z o gen w a n t lu cht kan niet z o m a a r ve r d w ijn e n. En o m d a t d e z e lu c h t o o k e rg e n s v a n d a a n m o e t k o m e n d a a lt e r lu ch t tu sse n d e o p stijg e n d e in. Er o n ts ta a n a lle m a a l lu c h tc irc u la tie s. K leinere en g ro te re. In d e o p stijg e n d e lucht o nstaat b e w o lkin g m et zo'n ty p is c h b lo e m k o o la c h tig u ite rlijk : de s ta p e lw o lk. In fig u u r 3 is d it n o g e ens, van opzij.getekend. S tijg t d e lu c h t n ie t e rg h a rd e n v e r o m h o o g dan zijn het k le in e w o lke n, m a a r s tijg t d e lu cht w el hard en ver o m hoog dan kunnen e n o rm e s ta p e l w o lk e n o n tsta a n w a a r o o k n e e rsla g u it v a lt. D e ze n e e rs la g n o e m e n w e d u s buien o m d a t het h ie r o m regen g a a t d ie va lt in een b e p e rk t gebied. Dit in te g e n ste llin g to t d e fro n te n die v e le d u iz e n d e n v ie rk a n te k ilo m e te rs beslaan. Bewolking en neerslag In de o n d e rste 13 kilo m e te r van d e a tm o s fe e r w o rd t h e t n a a r b o ve n to e k o u d e r. O p a a rd e is het g e m id d e ld 15 g ra d e n m a a r op 13 km h o o g te vrie st het een g ra a d o f 50. In d e ze 13 km speelt het w e e r zich af. B e w o lkin g o n tsta a t o m d a t o p s tijg e n d e lu c h t a fk o e lt. H e tz e lfd e g e b e u rt als je een fle s d ra n k uit d e koelkast haalt. B uiten d e ko e lka st w ordt deze v a a k k le ts n a t. D a t k o m t o m d a t d e lu cht vla k rond d e fle s d o o r d e koude fle s zo v e e l w o rd t a fg e k o e ld d a t het v o c h t in d e lu c h t c o n d e n s e e rt to t w a te rd ru p p e ls d ie o p d e fle s g a a n zitten. H oe de b e w olking e ru it z ie t is afh a n kelijk van d e hoeveel lucht die er o p s tijg t e n hoe h a rd. g ro te h o e v e e lh e d e n d ie la n g zaam g a a n h e b ben u itg e stre kte e gale b ew olking tot g e v o lg. K le in e re h o e v e e lh e d e n die s n e l o p s tijg e n v e ro o rz a k e n s ta p e l w olken. W o lk e n h e b b e n o n d e rin v a a k e e n te m p e ra tu u r b o v e n h e t v rie s p u n t, m a a r o p e nige h o o g te vrie s t het in de w o lk. Is d e te m p e ra tu u r b o v e n het v rie s p u n t d a n b e s ta a t e e n w o lk u it w a te rd ru p p e ls. V an nul to t 12 graden o n d e r nul b esta at een w o lk o ok nog u it w a te rd ru p p e ls, d e z e b e v rie z e n n ie t m a a r z ijn "o n d e rk o e ld ". Is het kouder dan 2 3 gra d e n o n d e r nul dan zitte n er a lle e n m a a r ijskrista lle n in de w o lk. M a a r tu s s e n d e 12 e n 23 g ra d e n vorst zijn er zow el o n d e rko e l de w a te rd ru p p e ls a ls ijs k ris ta lle n. D eze w o lke n d e e ltje s zijn zo licht dat ze d oor de w o lk zw e ven. V o o rd a t het re g e n t, d a t w il z e g g e n v o o rd a t d ie w o lke n d e e ltje s n aar beneden vallen, m o e t e r b lijk b a a r n o g w a t gebeuren. B o ts t e e n o n derkoelde d ru p p e l m e t e e n ijs k r is t a l d a n v e r d a m p t d e d ru p p e l. D e ze d a m p vrie st op h e t ijs k r is t a l vast, zodat het g r o t e r w o r d t. O m d a t e r m ilja rd e n b o ts in g e n z ijn w o r d e n v e e l i j s k r is t a lle n z o g r o o t d a t z e w el n aar b e n e d e n v a lle n. Z e z ie n e r nu u it a I s e e h t e sneeuw vlokken, en d a t zijn het ook. O m d a t d e te m p e ra tu u r o n d e rin d e w o lk bove n nul is, sm e lt d e s n e e u w v lo k en b e re ikt als regen d e aarde. V rijw e l a lle regen in N ederla nd o n t s ta a t o p d e z e m a n ie r. D u s o o k 's z o m e r s a ls h e t h e e l w a rm sn e e u w t het in d e w o lk m aar regent het o p aarde. Buien: windstoten N e erslag in fro n te n o n tsta a t dus op d e z e lfd e m a n ie r als in b u ie n. M aar in b u ie n k o m e n o o k nog h a g e l en o n w e e r v o o r. D a t k o m t o m d a t het o n ts ta a n v a n z w a re b u ie n, w a n t d a a r heb ik h e t d a n over, m et veel gro te re stijg snelheden g e p a a rd gaat d a n fro n te n. S ta p e lw o lk e n, b u ie n z ijn h e le g ro te s ta p e lw o lk e n, o n t s ta a n a ls w a rm e lu c h t o p s tijg t. Z o la n g d e lu ch t d ie o p stijg t w a rm e r is d a n d e lucht in d e o m g e vin g blijft ze d o o rstijg e n. H oe g ro te r het te m p e ra tu u rv e rs c h il tu s s e n d e o p s tijgende lucht e n de o m g e vin g, d e s te h a rd e r ze s tijg t. G ro te s n e lh e d e n w o rd e n b e re ikt o n d e r tw e e o m sta n dig h ed e n. 's Z o m e rs als het aan de g ro n d h e e l w a rm is. 's W in te rs als de lu c h t b o v e n in h e e l k o u d is. In b e id e g e v a lle n is d e o p s tijg e n d e lu c h t v e e l w a rm e r d a n d e o m g e v in g s lu c h t w a a r ze d o o rh e e n stijgt. O m d a t bij een z w a re bui h e e l veel lu c h t, m e t e e n d o o rs n e d e v a n 10 k ilo m e te r b ijv o o rb e e ld, h e e l s n e l opstijg t zijn er hele krachtige te g e n s tro m in g e n nodig om de ve rd w ijn e n - LU C H T stapelw olken AARDE Figuur 3. Iri de opstijgende lucht ontstaat met zo'n typisch bloem- koollachtig uiterlijk: de stapelwolken. is

167 de lu ch t aan d e g ro n d o p te vu lle n. D it z ijn z o g e n a a m d e v a lw in d e n die v o o r d e b u i u it d e w in d s to te n v o r m en. Buien: hagel In d e b u i s tijg t e n d a a lt lu c h t d u s n aast elkaar. D oor al die bew egingen b o ts e n d e o n ts ta n e s n e e u w v lo k k e n te g e n e lk a a r z o d a t z e in e lk a a r g e d u w d w o rd e n to t k le in e b o lle tje s. A ls d e ze o p d e aarde vallen spreken w e v a n ko rre lsn e e u w. S o m s krijgen ze o n d e rin d e b u i. a ls z e d o o r de o n d e rk o e ld e w a te rd ru p p e ls v a lle n, een ijs h u id je. In d a t g e v a l h e e t het ko rre lh agel. A llebei vallen u it w in te r se b u ie n, vo o ra l in het vro e g e vo o r ja a r. In d e z o m e r w o rd t z o 'n ko rrel- h a g e lb o lle tje in d e b u i v a a k w e e r m e e o m h o o g g e n o m e n. Z e b o ts e n w e e r m e t w a te r e n g r o e ie n d u s. B o v e n in b e v rie s t d it w a te r to t een ijslaagje. D an v a lt d e ko rre l w e e r en k rijg t w e e r e e n w a te rh u id je. W o rd t het nu w e e r m ee n aar bove n g e n o m e n d o o r o p s tijg e n d e lu c h t d a n b e vrie st d it w eer. D it kan vele keren d o o rg a a n to td a t d e k o rre l n a a r de a a rd e valt. D it is e ch te zom e rh a gel. A ls je d e hagel d o o rs n ijd t zie je al die v e rs c h ille n d e la a g je s ijs z itte n. Je w e e t d a n hoe va a k d e ko rre l o p en ne e r is g e g a a n in d e bui. In fig u u r 4 is dit nog eens, van o p zij, g etekend. BUIEN: onweer O n w e e r is n ie ts a n d e r s d a n e e n e le k tris c h e s tro o m d o o r d e a tm o sfeer. M a a r n e t a ls in een sto p ko n - ta k t, is e r e e n s p a n n in g s v e r s c h il nodig o m een stro o m te laten lopen. Nu kun je d o o r e e n d ra a d h e e l g e m a k k e lijk e e n s tro o m la te n lo p e n, m a a r in d e luch t lopen geen draden. D a a ro m is e r e e n h e e l g ro o t s p a n n in g s v e rs c h il n o d ig : 3 m iljo e n v o lt p e r m e te r. D a t s p a n n in g s v e r s c h il o n tsta a t d o o r d e kra ch tig e stijgende en d a le n d e lu ch tstro m in g e n in zw are buien. In een bui o n staan lich te p o sit ie f g e la d e n w o lk e n d e e ltje s e n zw a a rd e re n e g a tie f g e la de n d eeltjes. De lich te stijg e n op. de zw a re zakken n a a r b e n e d e n. H ie rd o o r w o rd t d e o n d e rka n t van d e w o lk ste rk negatief g e la d e n, o p g ro te re h o o g s te is d e w o lk p o sitie f g e la den. N u kan er een stro o m lopen b in n en d e w o lk, tussen tw ee w o lke n o f van d e w o lk naar de a a rd e. W a n t d o o rd a t d e o n d e rk a n - v a n d e w o lk z o s te r k n e g a tie f is, Figuur 4. De temperaturur in de bewolking veroorzaakt stijgende en dalende bewegingen, waardoor wind en neerslag ontstaat. w o rd t h e t a a r d o p p e r v la k v a n z e lf p o sitie f geladen. D e aantre kkin g tu s se n d e negatieve d e e ltjes in de w olk en h e t a a rd o p p e rv la k w o rd t nu zo g ro o t d a t d e n e g a tie ve d e e ltje s een w e g g a a n zo eke n d o o r d e lucht om het a a rd o p p e rvla k te bereiken. In de buurt va n d e aard e g e ko m e n zoeken z e h e t d ic h ts b ijz ijn d e p u n t, e e n b o o m o f een to re n. B e re ike n ze dit dan o n tsta a t ko rtsluiting en strom en ze m et e e n v e rh o o g d e s n e lh e id d e a a rd e in. D a t p u n t v a n k o rts lu itin g w o rd t g lo e ie n d h e e t e n z e n d een g e e lw it lic h t u it. D it p u n t b e w e e g t ve rvo lg e n s n aar d e w o lk toe. N e t als b ij h e t o p lo s s e n v a n e e n file o o k e e rs t d e v o o rs te a u to 's g a a n rijden en p as la te r d e a ch te rste, zodat het p u n t van o p lo ssen zich n aar a c h te ren in d e file verp la a tst. D e v e rp la a t s in g v a n h e t p u n t v a n k o rts lu itin g va n de aarde n a a r d e w o lk is te zien als d e b liksem. D us terw ijl de stroom v a n d e w o lk n a a r d e a a rd e lo o p t, loopt d e bliksem van de aarde naar de w olk. Hogedrukgebieden LUCHT AARDE T o t nu toe heb ik a lle e n verteld over h e t a k tie v e w e e r. b e w e g in g in de a tm o s fe e r. M a a r e r z ijn o o k tijd e n d a t e r w e in ig b e w e eg t. D at is w a n n e e r e e n h o g e d ru k g e b ie d b o v e n E u ropa h e t w e e r in z'n g re e p houdt. In e e n h o g e d ru k g e b ie d d a a lt lu c h t n a a r d e g ro n d w a a rd o o r e v e n tu e le b e w o lk in g ju is t o p lo st. V a n d a a r dat gang van een hagelkorrel Nawoord Ik hoop d a t het een en a n d e r is d u i d e lijk g e w o rd e n o v e r h e t w e e r in N ederland. T e g e lijk w e e t je nu m iss c h ie n ie ts m e e r o v e r d e p re s s ie s, b u ie n e n h o g e d ru k g e b ie d e n in het a lg e m e e n. A l d e z e za k e n z ijn een o p lo ssin g van het a a rd e /a tm o sfe e r- syste e m om te m p e ra tu u ro n g e lijkh e - d e n g la d te tre k k e n. H et m o o ie bij d e ze o p lo ssin g e n is dat ze allem aal in vlo e d o p e lk a a r u ito e fe n e n. W ant d e g ro te stro m in g e n o p a a rd e w o r d e n b e in v lo e d d o o r d e k le in e r e d e p re s s ie s d ie e rin o n tsta a n. D eze w o rd e n op hun beurt bein vlo e d d oor d e zw a re buien die erin onstaan. De b u ie n w o rd e n w e e r b e in v lo e d d oor d e a a n w ezig h e id va n de nog k le in e re s tro m in g e n die m et het ontsta an van kle in e re sta p e lw o lke n te m aken h e b b e n. En g a zo m a a r d o o r. Die b e in v lo e d in g w o rd t h e t " V lin d e r - e ffe k f'g e n o e m d. P o p u la ir g e z e g d : "a ls in A z ië e e n v lin d e r o p fla d d e rt, d ie w e rp t s c h a d u w d u s g e e ft een te m p e ra tu u rv e rs c h il, o n ts ta a t tie n d a g e n la te r o p d e A tla n tis c h e O ce a a n een storm ". e e n h o g e d ru k g e b ie d v a a k m o o i z o n n ig w e e r o p le v e r t. Z o a ls de a fg e lo p e n zo m e r. M a a r in het najaar en d e w in te r v e r za m elt zich in een h o g e d r u k g e b ie d v u il e n v o c h t z o d a t e r d ic h te m ist kan ontstaan. O m d a t d e n a c h ten lang zijn en de zon laag sta at kan d ie m is t o v e rd a g niet o p w a rm e n en o p lo s s e n. W e z itte n d a n d a g e n la n g m e t m is t o f l a a g h a n g e n d e bew olking. Je b e g rijp t dat d e m e te o ro lo g e n en o o k h u n c o m p u te r s n ie t k u n n e n w e te n w a a r al d ie "v lin d e rs " zitte n. V a n d a a r dat e en ve rw a chting o p w at langere term ijn altijd d e m ist ingaat. F iguurlijk g e sp ro ke n natuurlijk. * * *

168 Bram Slagm olen Op 11 november 1995, 53 dagen na de geplande datum, om 01:42 uur wordt ISO de ruimte in gelanceerd. Een Ariane 4 raket van de ESA zal de Infrared Space Observatory (ISO) in een baan om de Foto boven: E en d o o r een c o m p u te r g e g e n e re e rd e te k e ning van de stra- lengang door de In lra re d S pace O b s e rv a to ry (ISO). fo to 's : e sa IS D aarde brengen. De baan van ISO zal een ellips worden, 1000 km bij km, om zo buiten storende aardvelden te komen. D e a a rd e is o m h u ld d o o r een so o rt e le ktro m a g lin g s g e b ie d e n. D e z e tw e e g e b ie d e n w e rd e n n e tis c h e m a n te l, w a a rv a n m e n h e t b e s ta a n n a ar hun o n td e kke r 'van A lle n ' g e noem d, v a n re e d s e n k e le ja r e n a f w e e t. D e R u s s is c h e d a a r d e naam V anallen-gordels. s a te llie t S p o e tn ik 2 ( ) le v e rd e d e e e rste In het gedeelte van d e baan van IS O d a t zich in a a n w ijzin g e n v o o r het b e staan van deze m a n d e z e V a n a lle n -g o rd e ls b e v in d t z a l d o o r IS O te l, d e m a g n e to s fe e r. E n k e le m a a n d e n la te r g e e n w a a r n e m in g e n w o r d e n g e d a a n. D e o n td e k te n s tra lin g s m e te rs (g e ig e rte lle rs ) van m e e s te d e te c to rs van IS O z u lle n g e e n re p re d e A m e rika a n se sa te llie t E xplorer 1 binnen de s e n ta tie v e g e g e v e n s re g is tre re n d o o r h e vig e m a g n e to s fe e r tw e e b ijz o n d e r k ra c h tig e s tra - sto rin g e n va n d e ze krach tve ld e n. H ie rd o o r kun

169 nen g e m id d e ld m a a r 16 u re n van d e 2 4-u rige o m lo o p tijd g e b ru ik t w o rd e n v o o r g o e d e w a a r n e m in g e n. O m d a t IS O z ijn w a a rn e m in g e n in het in frarood g e b ied d o e t zulle n d e in stru m e n te n g e k o e ld m o e te n w o r d e n. D it k o e le n g e b e u rd d o o r m iddel van vlo e ib a a r helium. ISO h e e ft v o ld o e n d e h e liu m b ij z ic h o m h e t 18 m a a n d e n in d e ru im te uit te ku nnen houden. Een 60 cm telescoop! O n d a n ks d a t d e d ia m e te r van IS O 2.8 m e te r is h e e ft d e sp ie g el m a a r een d ia m e te r van 60 cm m e t e e n o p e n in g s v e rh o u d in g v a n F /1 5. De h o o fd - e n v a n g s p ie g e l in IS O h e b b e n een zo h o g e n a u w keurig h e id d a t licht m e t een lagere g o lfle n g te d an 5 m m g e e n e n ke le o p tisch e fo u ten v e rto n e n. D it is o o k w e l n o dig o m d a t IS O d e h e m e l in het g o lfle n g te g e b ie d van 2,5 to t 240 m m g a a t b ekijken. A lle v ie r d e in stru m e n te n in IS O ku n n e n g e lijk tijd ig h u n w a a r n e m in g e n d o e. H e t 2 0 boogminuten g r o te b e e ld v e ld w o r d t in h e t b ra n d p u n t n a m e lijk in v ie r e n g e s p lits t m e t e en p y ra m id e -a c h tig e spiegel. D e bundel w o rd t d u s in v ie r g e lijk e d e le n g e splitst om zo de in s tru m e n te n van lic h t te v o o r zien. Z o h e e ft e lk in strum e n t e e n b e e ld v e ld v a n 3 b o o g m inuten. d it b e e ld v e ld h e e ft w e e r een m in im u m aan b e e ld fo u te n. W a t nu w e l g e b e u rt is d a t o p één in s tru m e n t een k w a rt v a n d e to ta le lic h t in te n s ite it valt. D it is e c h te r een n iet al te g ro o t probleem d a a r d a t d e in stru m e n te n flin k geko e ld w orden en zo g e vo e lig g e n o e g w orden. Het Infrarode licht H et in fra ro o d w a a rin IS O w a a rn e e m t w o rd t ook w e l d e w a rm te s tra lin g g e n o e m d. D it w il dus z e g g e n d a t d e 'te m p e ra tu u r' van d e o b je cte n w o rd t g e m e te n e n la te r w o rd t v e rta a ld in een beeld. O m 'w a rm te ' beelde n te kunnen d e te c te ren is het d us g e n o o tz a a k t d e w a a rn e m in g a p - p a ra tu u r e e n z o d a n ig e te m p e ra tu u r te geve n d a t d e a p p a ra tu u r n ie t z ic h z e lf g a a t w a a rn e m en. D e d e te c to rs m o e te n d u s g e k o e ld w o r den. In IS O g e b e u rt dit o p tw ee ve rsch ille n d e m anieren. A ls e e rste zit d e e ig e n lijke te le sco o p en de in stru m e n te n in een so o rt th e rm o sfle s. T u ssen de buite n w a n d en d e bin n enw a n d is er e e n v a c u ü m ru im te. D o o rd a t d it v a c u ü m is w o rd t er g e e n w a rm te van buiten naar binnen o f visa v e rsa g e tra n s p o rte e rd. D e b in n e n zijd e van d e sa te llie t kan zo niet van buiten w ord en o p g e w a rm d. D e a n d e re m e th o d e d ie in IS O g e b ru ikt w o rd t is m e t b e h u lp van vlo e ib a a r h e lium. In d e s a te llie t is een re s e rv o ir g e p la a ts t w a a rin zich m e e r dan 2000 lite r vlo e ib a a r h e lium bevindt. D e helium in het re se rvo ir m oeten de te le sco o p en instru m enten op een te m p e ra tu u r tu s s e n d e 2 e n 8 K e lv in ( C e n C ) b re n g e n. In het re s e rv o ir b e vin d t zich g e n o e g v lo e ib a a r h e liu m o m d e te le s c o o p en in s tru m e n te n o v e r e e n p e rio d e v a n o n g e ve e r 18 m a a n d e n te l a yloud M odule (C ryostat) SU rtrackers S u p erflu id Helium Tank T e le sco p e w lth Scientific Instrum ents Een tekening van de ISO waarop de plaats van het heliumreser- voir duidelijk te zien is. Evenzo de vacuümruimte tussen de binnen- en buitenwand. k o e le n. E n k e le in stru m e n te n w o r d e n d ire c t v a n u it h e t r e s e r v o ir geko e ld en kom en zo o p een te m p e ra tu u r van 2 K. De a n d e r in s tru m e n te n w o rd e n g e k o e ld d o o r het s tr o m e n d e g a s v a n h e t v lo e ib a re h e liu m. H e t g a s w o rd t e e rs t la n g s d e o p tis c h e delen v a n d e s a t e llie t g e le id o m v e rv o l g e n s d e o v e r ig e in s tr u m e n te n te k o e le n. D e o p t i sche d elen en in s tru m e n te n w orden zo to t een te m p e ra tu u r tusse n d e 3 e n 4 K g e b ra c h t. H e t g a s w o rd t nu g e b ru ikt om d e re st van d e sa te llie t te koelen. V o o rd a t het g as uit e indelijk de ru im te in spuit k o e lt h e t e e rs t nog h e t s tra lin g s c h ild v a n de te le s c o o p. O m d e s a te llie t te b e s c h e rm e n tegen de zon is er een zo n n e sch ild o p b e ve s tig t w e lk e g e h e e l b e d e k t is m e t z o n n e c e lle n. D e z e z o n n e c e lle n g e v e n d e te le s c o o p d e benodig d e energie. Het instrum entarium D e IS O heeft aan boord v ie r ve rsch ille n d e instru m e n te n d ie te rg e lijk e rtijd k u n n e n w a a rn e m en. E lk in stru m e n t heeft een beeld ve ld van 3 b o o g m in u te n. D e fo to -p o la rim e te r in d e IS O

170 Illustratie van de b a a n van IS O w a a rin g o e d te zien hoe ISO buiten de Vanallengordels komt. Deze gordels bestaan voornam e lijk uit atoomdeeltjes. Men kan met enige zekerheid stellen dat de zonnew in d e e n g ro te invloed heeft g e h a d b ij h e t o n t s ta a n van de magnetosfeer. y / f a / ELECTRON RADIMKDW BELT EQUATOfilAL PLANE HME IN 24 h O ROT APOGEE ALHTUDE = Km PERtGEE AUmJDE Km PERtOD - 20 h. d e te c te e rt h e t in fra ro o d v a n 2,5 m m to t 240 m m. De cam e ra die in d e sa te llie t is g e p laatst h e e ft een n iet al te g ro o t a a n ta l beeldpunte n, 'sle ch ts' 32x3 2 p ixels. D e ze c a m e ra is gevoelig v o o r d e g o lfle n g t e s tu s s e n d e 2.5 m m en 17m m. V e rvo lg e n s zijn er nog tw ee spectrom e- ters aan boord, een ko rte -g o lflen g te (2,5 m m tot 4 5 m m ) e n la n g e -g o lfle n g te (4 5 m m to t 180m m ) s p e ctro m e te r. H ierm ee m oeten de a stronom en % V r ' n j y % < / ' * /, w y * / V h e t heelal af sp e u re n naar o b je cte n in o ns z o n n e s te ls e l to t v e rre s te rre n s te ls e l e n q u a s a rs m et een g ro te rood verschuiving. O m de s a te llie t te ku n n e n p o s itio n e re n w ordt d e z e in d rie ric h tin g e n (x -,y - e n z -ric h tin g ) g e sta b ilise e rd d.m.v. gyro sco p e n. D e gyro sco pen w e rke n m et een n a u w keu rig h e id van e n k e le boogse co n d e n om het beeld te richten en te volgen. O m d a t d e IS O m a a r o p een bepaalde m a n ie r om de aarde h e e n k a n d ra a ie n (d e te le s c o o p m a g n ie t naar de aarde o f d e z o n k ijk e n ) is e r e e n k le in g e b e id a a n d e h e m e l w e lk e d e IS O in h e t g e h e e l nie t kan w a a rn e m e n. O ok niet n a d a t d e s a te llie t e e n h e le o m lo o p o m d e z o n h e e ft g e m a a k t (n a e e n ja a r ). D e IS O heeft zo g eze gd een b lin d e vle k (net a ls in o n s oog!). D e p la a ts van d e ze blinde vlek z a l a fh a n g e n v a n d e d a tu m w a a ro p d e IS O g e la n c e e r d w o rd t. H u id ig e b e re k e n in g e n lo k a lis e re n d e b lin d e v le k in het g e b ied rond O rion of in het ce ntru m van d e M elkw eg. IS O heeft een p e rio d e van 18 m a a n d e n w a a rin in te n s ie v e w a a r n e m in g e n w o rd e n g e d a a n. E S A w il tw e e d e rd e v a n d e z e tijd s p a n d e re n aan w a a rn e m in g e n die d e a stro n o m e n n u e n t ijd e n s d e 18 Een door een computer gegenereerde tekening van alleen de optische delen van de ISO. Tevens m a a n d e n v o o r le g g e n. D it zijn hier de lichtstralen in weergegeven. houd d u s in d a t w a n n e e r een a s tr o n o o m e e n b e p a a ld e

171 w a a rn e e m se ssie w il d o e n en als d e ze is g e s e le cte e rd d a t hij dan m et de IS O m ag w a a rn e m en. O f in zo ve rre dat de IS O o p een b e p a a l d e p le k aan d e hem el w o rdt g e ric h t en h ie r zijn in stru m e n te n la at w e rke n en d a t d e gegeve n s d ie h ie r uit k o m e n n a a r d ie a s tro n o o m gaan. D e z e g e g e v e n s s tro o m g a a n d ire c t v a n de s a te llie t n a a r d e a a rd e. D e g e g e v e n s w o rd e n n ie t e e rst in d e sa te llie t o p g e sla g e n en ve rv o l g e n w a n n e e r d e s a te llie t d ich t bij de a a rd e is o v e r g e s e in d. Z o d o e n d e m o e te n er o v e r d e g e h e le aard e ve rsp re id zend e n ontva n g a n te n n e s zijn d ie in d ire ct conta ct m e t d e IS O staan. Z o h e e ft N A S A tw e e s ta tio n b e s c h ik b a a r g esteld om in d ire ct c o n ta ct m et IS O te staan. N a ja r e n d a t IR A S u it g e w e rk t is z ijn n o g ste e d s niet a lle g e g e vens hiervan uit geplozen. E chte r a lle e n al uit d e ve rw e rkte g egeve n s van de IR A S w a s a l d u id e lijk d a t in d it s p e c tra le g e b ied m e e r te vin d e n w as. N u is het d e beurt van IS O en h o p en e veneens dat o ok hier w eer vra chtw a g e n s vo lle g e g e ve n s uit kom en om zo de A m e rika n e n w e e r eens te laten zien d a t er o o k in E u ropa ste rre n ku n d e bedre ven w ordt. *» > Vervolg van pagina 3 kern. D eze kern b e staat vo o rn a m elijk uit ijs v e r m e n g d m e t s to f e n g ru is. P as a ls h e t o b je c t d ic h te r bij d e zon k o m t w o rd t hij d o o r d e zon ve rw a rm d en za l zijn h e ld erh e id toenem en. De h e ld e rh e id to e n a m e kom t d o o rd a t het ijs van de ko m e e t b e g int te verd a m p e n en d it in een g ro te w o lk om d e ke rn zal b lijven hangen. D e zo o n t s ta a n d e c o m a k a n w e l e e n d ia m e te r v a n kilo m e te r krijg e n. A ls d e kom eet nu de z o n o p e n k e le h o n d e rd e n k ilo m e te rs h e e ft g e naderd, b e g in n e n d e zo n n e w in d en stra lin g - d ru k van het zonlich t g rip te krijg en op d e stof- en g ru is d e e ltje s in d e c o m a. O p d a t m o m e n t o n ts ta a t d e m o o ie k o m e e ts ta a rt d ie v rijw e l re ch t van d e zon a f staat. D e m eeste ko m e te n zijn n iet m et het blote-oog w a a rn e e m b a a r. D e la a t s te k o m e e t d ie m e t het b lo te -o o g z ic h tb a a r w a s is d e k o m e e t W e s t in 1976 g e w e e st. H e t heeft e r a lle s c h ijn v a n d a t k o m e e t H a le - B o p p d it s p e k ta k e l g a a t o v e rtre f fe n. D e k o m e e t b lijk t ruim m aal zo h e ld er te zijn a ls ko m e e t H alley in w e lk e to e n na zijn zw aai om d e zon op g elijke a fsta n d stond. N a b a a n b e r e k e n in g e n b leek d a t d e kom eet een p e rio d e v a n ja a r zou m o e te n hebben. D at b e te k e n t d u s d a t H a le - B o p p a l e e n s e e r d e r la ngs de zon is g ew eest en w e l in h e t ja a r 1000 v o o r C hristus. D a t het een schouw spel g a a t w o rd e n sta a t b u i ten kijf. E ch te r h oe g ro o t is nu nog d e vraag. H e t kan best zo zijn dat de h uidige helderheid te n g ro n d sla g ligt aan een u itb a rstin g aan het k o m e e to p p e rv la k. En d a t d e k o m e e t d a a ro m m e e r z o n lic h t re fle c te e rt, d e rg e lijk e u itb a rs tin g e n zijn o o k bij d e k o m e e t H a lle y w a a rg e n o m en. A ls d it w e rke lijk zo het g e val is. dan is het m o g e lijk d a t d e k o m e e t s tra k s m issch ie n niet ee n s m et het blote-o og w a a r te nem en is. M aar een sch rale troost, d e gangen van e en kom eet la te n z ic h m o e ilijk v o o rs p e lle n. En n a a r a lle w a a rsch ijn lijkheid zal H a le -B o p p een 'n o rm a le ' v e rlo o p ro n d d e z o n h e b b e n e n z a l d u s in m aart en april 1997 aan d e n o o rd e lijke a v o n d hem el te a a n sch o u w e n zijn. A f d ru k van een fotografische plaat waarop duidelijk de kern van de kom eet Hale- B opp, m e t d a a r omheen de coma van sto f en gruis, is te zien. (foto s ESO)

172 W eer een N ationale W edstrijd voor Jonge Onderzoekers! Komend jaar zal voor de 27e keer de Nationale Wedstrijd voor Jonge Onderzoekers w orden gehouden. Deze W edstrijd zal p laatsvinden in het M useon in Den Haag van vrijdag 2 tot en met 4 februari Iedereen tussen de 12 en de 20 ja a r die technisch en/o f w etenschappelijk onderzoek heeft gedaan mag meedoen. Deelname is gratis en je kunt je inschrijven tot 1 decem ber M is s c h ie n heb je nog n o o it van d e N a tio n a le W e d s trijd v o o r J o n g e O n d e rz o e k e rs g e h o o rd. D aarom e e rst m a a r eens w a t m e e r o ve r deze W e d s trijd, le d e r ja a r w o rd t e r e e n w e e k e n d g e o rg a n iseerd w a a ra a n jo n d e re n tu ssen de 12 en d e 2 0 ja a r, die te ch n isch - o f w e te n sch a p p e lijk o n d e rz o e k h e b b e n g e d a a n, m o g e n m e e doen. H e t is d e bedoelin g dat je tijdens de w e d strijd laat zien w a a rm e e je de m a a n d e n e rvoor b ezig bent g e w e est: het sch rijve n van softw are, een e le k tro n ische sch a ke lin g, een ste rre n k u n d ig o n d e rz o e k, e e n re e k s w a a rn e m in g e n... a lle s d u s w a t je te ch n isch - en w e te n sch a p p e lijk o n d e rz o e k ' kunt noem en. M et n adru k w o rd e n d e e ln e m e rs g e zo ch t d ie zic h bezig h o u d en m et ste rre n ku n d ig o n d e r zo ek! In het w e e ke n d in fe b ru a ri is er niet a lle e n de te n to o n ste llin g van je o n d e rzoek aan d e jury en h e t p u b lie k, m a a r w o rd e n e r o o k n o g a lle rle i le uke d in g en g e o rg a n ise e rd : een sp e u rto ch t of e e n s tra n d w a n d e lin g, n a a r d e film, e x c u rs ie s naar p la a tse n w a a r je a n d e rs nooit zou kom en. E r w o rd t o ve rn a ch t in de je u g dh e rb e rg in Den H aag. E r z ijn tw e e c a te g o rie ë n w a a rin je m e e kunt d o e n : Id e e, v a n 1 2 to t e n m e t 15 ja a r en P ro je c t, v a n 16 to t en m e t 2 0 ja a r. Je m a g alleen m eedoen of in een groepje van tw e e of drie. O m d a t d e P ro je ct-d e e ln e m e rs o u d e r zijn, w o rd t v a n hen o o k m e e r v e rw a c h t: d e in z e n d in g m oet een w e te n s c h a p p e lijk o n d e rzo e k of een te ch n isch e cre a tie zijn en er m oet een v e r sla g g e s c h re v e n w o rd e n. A an d e Id e e -in zen- d in g en w orden m inder hoge eisen gesteld. V oor beide ca te g o rie ë n g e ld t d a t e r een stand in g e rich t m o e t w o rd e n o v e r d e in ze n din g. M oeilijk of eng? N ee, hoor, w a n t van o n s krijg je genoeg tip s o v e r hoe je een sta nd in rich t o f een verslag schrijft. Bij de P ro je ct-in ze n d in g e n leest d e ju ry h e t ve rslag van te voren zodat ze al een beetje e e n id e e h e b b e n w a a r ze v ra g e n o v e r w ille n stellen. D e prijzen die te w in n e n zijn liegen er niet om : d e e e rste prijs P roject is d e elnam e aan de E uropese W e d strijd v o o r Jo n g e O n d e rz o e ke rs in H elsinki (F in la n d ) en w in je d e tw eede prijs dan g a je naar S tockholm om d e N obelprijs- fe stivite ite n (en de u itreiking zelf!) bij te w onen. O o k zijn er reizen en g e ld prijze n te w in nen. Meedoen, maar waarmee? W e b e g rijp e n b e st dat je niet zo m a a r een idee hebt hoe je m ee kan d o e n aan d e ze leuke W ed- JON6EREN M /V GEZOCHT H O U l VAN SPELEN MET WATER EN VUUR?. T R I J D -l*4 I t B tn )E TUSSEN DE 12 EN 2 0 JAAR. V IN D IN G RIJK EN ONDERZOEKEND? HEB JE EEN, U IT V IN D IN G G EDAAN OF WERK JE A A N / i ' X 2 Q EEN (EIND*EXAMEN)PROJECT OF EEN TECHNISCHE CREATIE? DOE D A N MEE A A N DÉ WEDSTRIJD VO O R JONGEREN OP HET GEBIED V A N W ETENSCHAP EN TECHNIEK M A A K KANS OP ÉÉN V A N DE REIZEN OF VELE (GELDJPRIJZEN. DE AANM EL DING STERM IJN SLUIT 1 DECEMBER VO O R MEER IN FO R M ATIE: STUUR EEN KAART M E T JE N A A M. ADRES, LEEFTIJD EN M E T JA. IK W IL MEER INFORMATIE ONTVANGEN ' NAAR: N A T IO N A L E W E D S T R I D V O O R JO NCE O N D E R ZO E K E R S POSTBUS EP EIND HO VEN H O O F D S P O N S O R S : S T IC H T IN G P W T. M U S E O N. N.V. N E D E R L A N D S E S P O O R W E G E N, N V. SH ELL

173 s t r ijd. E n d a a ro m e e n p a a r id e e ë n o m je o p h e t g o e d e sp o o r te h elp en. M isschien heb je a fg e lo p e n z o m e r w e l e e n n a ch tje n a a r m e te o re n gekenen e n d a a r fo to s van g e m a a k t en h e b je d a a rm e e b e re k e n in g e n g e d a a n aan b a n e n, s n e lh e d e n en hoogte s van d e ze m eteoren. O f je h e b t a n d e re w a a rn e m in g e n g e d a a n d ie in te re s s a n te g e g e v e n s o p le v e r d e n.. M a a r h e t z ijn n a tu u r lijk m a a r v o o r b e e lden: je m ag m e t a lle o n d e r w e rp e n m e e d o e n. Je k u n t dan b ijv o o rb e e ld o o k d e n k e n aan w a t je tijd e n s te c h n ie k le s s e n h e b t g e le e rd, o f m e e d o e n m e t je n a tu u r k u n d e -s c h o o lo n d e r - zo e k. O o k kun je je laten in spire re n d o o r h e t th e m a v a n d it jaar: W ater en Vuur. D e W e d s tr ijd w e rd v o rig ja a r g e w o n n e n d o o r T ych o (18) die e e n p lo tte r had o n tw ik k e ld die z ijn e ig e n h a n d s c h rift m et v u l p e n k o n s c h r ijv e n e n E d w in (16), Jo h a n (17) en Jo h a n (16) d ie e e n c o m p u te rp ro g ra m m a hadden g e sch re ve n w a a rm e e o n d e rzoch t w e rd of m ensen bepaalde kle u re n b e te r konden onth o u d e n dan andere. T jd e n s d e E uropese fin a le v o o r J o n g e O n d e rz o e k e rs in N e w c a s tle (E n g e la n d ) w o n T ych o to t zijn g ro te ve rb a zin g z e lfs een tw e ede prijs van zo'n 6000 gulden! In d e c a te g o rie Idee w a re n in z e n d in g e n als e e n a fv a lb a k die alle afva l sa m e n p e rs t (d a a rd o o r neem t d e hoeve e lh e id afval af) en een ro b o t die h andelin g e n na kon doen. In deze cate g o rie w o n n en S cato e n E elco (b eide 13) m et hun 'o n re g e lm a tig co d e sch rift w a a rm e e je te kste n kunt co d e re n e n w e e r decoderen. M isschien d e n k je nu w el: Ja, m a a r zo slim ben ik h elem aal niet!" M a a r v e rg is je niet, het g a a t e r n ie t alleen om d a t je slim bent, ook c re a tiv ite it en g ro n d ig h e id z ijn v o o r d e ju ry h e e l e rg b e la n g rijk. V e rd e r houden ze rekening m et je o p le id in g sn ive a u, zodat iedereen e e n e e rlijke k a n s m aakt. En a ls je niet zeke r w e e t o f je onderw e rp w el g e sch ikt is, dan m ag je n a tu u rlijk altijd even bellen. O p dinsdag is er altijd w el iem and d ie je vra g e n kunt beantw oorden. 'SR Op de foto zie je twee deelnemers van vorig ja a r bij hun project over het onthouden van kleur. Het jurylid (links) kijkt belangstellend toe. Het programma dat Edwin (16), Johan (17) en Johan (16) hadden geschreven liet op het computerscherm een kleur zien die je moest onthouden. Na een p a ar seconden werd het scherm zw art en verscheen er een anders gekleurd vlak. Deze kleur moest je proberen terug te veranderen in de te onthouden kleur. Het blijkt dat rode kleuren beter worden onthopuden dan andere! Dit project won afgelopen ja a r de nationale Wedstrijd voor Jonge Onderzoekers. In de Europese finale kreeg het een eervolle vermelding.. a d ve rte n tie V o o r to e z e n id in g van m e e r in fo rm a tie, a a n m e ld in g s fo rm u lie re n of als je nog vra g e h e b t kun je b e lle n o f sch rijve n naar: D e N atio n ale W edstrijd vo o r Jo nge O nderzoekers P o s tb u s E P E in d h o ven. T e l/fa x t r P i O P T IS C H E IN S T R U M E N T E N Nachtegaalstraat 76, 3581 AM Utrecht tel s avonds

174 In den beginne w as er niets... K ort d a a rn a w a s e r een la n d hier v e r vandaan, van w a a r g ro te te le sco p e n staan. D a a r leeft nu e e n m an, vrij en blij, D anny C a rd o e n sch ie p d a a r een te le sco p e n rij. O p een p la a ts een e in d je van zee, kreeg hij het lu m ineus idee. om ste rre n te g a a n kijken m et a rm e en m et rijke (JW G -ers). D a nny C a rd o e n o n tving o n s in P uim ichel na een lange b u sre is, h a rte lijk e n w el. W e w a re n a lle m a a l m oe en snelden naar o n ze ka m e rs toe. N a een enerve rend ke n n ism a kin g ssp e l K enden w e nu a lle nam en w el? Ik d enk e ig e n lijk van niet, m aar d a t is het beke n d e lied (je). 's M iddags e e rs t een w a a rn e e m - praatje d a t niet w e rd vo o rg e le ze n van een blaadje. H et ging o ve r van a lles dat m et w a a rn e m e n te m aken had. s A vonds g ingen w e m eteen naar het w a a rn e e m ve ld a l heen, om d a a r te kijken e n bew onderen, al d a t ste rre n -b ijzo n d e re n. D aar bove n in d e sterrenhem el zag je d u id e lijk zo n d e r gezem el, boven de h e u ve ls e n d e dalen, d e M e lkw e g flin k fel stralen. D e vo lg e nd e m orgen om 12 uur keken d e sla a p koppen erg zuur, om d a t zij n iet g e h e e l onzacht, w a re n g e w e kt d o o r de opperm acht. M et het e e rste ontbijt, w e rd A rle tte 's ko o kku n st een feit. En vla k v o o r het corvee zaten d e a a rd a p p e ls v a a k in d e puree. le dere avond, dat w e rd traditie, w as een b e p a a ld e co m petitie. V an w a te rg o o ie n en jongle re n, to t rennen e n balanceren. O p een van d e andere dagen gin g F rank ons uitdagen, om een ste rke bru g te bouw en d ie een e m m e r w a te r kon houw en. Danny Cardoen bij zijn 1 m telescoop S o m m ig e b ruggen w a re n niet ste rk (Franx), ook al ko stte het veel w erk. Z e vielen va a k vrijw el m eteen, in d u ize nd sp lin te rtje s uiteen.

175 N a het bruggen bouw en gingen w e naar het café ve le n g in g en m et o ns m ee. D a a r za te n w e to t zonso n d e rg a n g, w e zaten er d u s vrij lang. O o k zijn w e een p a a r ke e rtje s g a a n zw em m en, w e w a re n to e n niet m e e r te tem m en. Z o uit het natte, g in g en w e d a a rn a stadten. In d e stad ko ch te n w e kaarten e n patat-m ét, A B C D E F G H IJK L M O P Q R S T U V W X Y Z. O p een te rra s ru sten w e uit, en zo n g e n w e d e sm u rfe n lie d je s luid. H et h o o g te p u n t v a n d e "e xcursions", w a s d e trip n a ar d e G e o rg e s du V erdon. D aar w e rd e r g e w a n d e ld o f gezw o m m e n, en g e sp ro n g e n o f g e klo m m e n. V a a k lie p h e t w a n d e lp a d o ve r h o g e paden, m et s tijg in g e n van v e le graden. D e a fg ro n d e n w a re n diep, w a a r d e g ro e p o o k liep. H et z w e m m e n begon m et bote n -n a t-m a ke n. zo n d e r ze o ok m a a r aan te raken. D a arna w e rd er van d e brug gesprongen, w e g in g e n te g e lijk, m et 5 jo n g en(s). Een p a a r nach te n bleven e r m ensen, o p h e t w a a rn e e m p la tfo rm w ensen, o p veel slaap. G a a - a a - aap! M ensen d ie n iet aan het sla pen w aren, p ro b e e rd e n d e e n o rm e held erh e id te ve rkla re n. E r is best veel g e zien, so m m ig e n keken vo o r tien. Opnamen van M31 en M 32 gemaakt door Peije m et een 200 mm 1/3.5 telelens op Kodak Elite 400 ASA met een belichtingstijd van 30 minuten. M et de g ro o tste k ijk e r aldaar, w e rd e n fo to 's gem aakt, alsm aar. F o to 's van v a a k va g e objecten, hoe va g e r d es te g ro te r w a s d e gekte. Z ou iem and d it nog lezen? En zo ja, w ie zou d a t dan w el w e ze n? W e hebben n iet a lle e n g o e d w e e r gedaan, E r is o ok een onw eersbui over Puim ichel gegaan. M et z'n a lle hebben w e to e n bew onderd, hoe het heeft geblikse m d en gedonderd. T o e n d e laatste d ag a a n g e b ro ke n w as, begon het a fsch e id nem en pas. H et in laden van de bus, w a s to ch nog e en e n o rm e klus. O p de te ru g w eg w erd e r veel gesla pe n, andere te ld e n al w e l m e e rd e re schapen. In U trecht w e rd e n w e w e e r h a rte lijk ontvangen, Een B ED ", d a t w a s o ns e n ig e verlangen. Opname van NGC 891 gemaakt door Peije de 1 m telescoop van Danny Cardoen op Fujichrome 1600 ASA. Belicht van uur. V olgend ja a r g a a t n a tu urlijk w e e r iedereen m ee. n aar dat leuke plaatje, een e in d je van zee... G ew oon insch rijven, dat is de truuk, g ro e tje s van Peije en van Luuk.

176 Verenigingsnieuws AKTIVITEITEN AGENDA V olkssterrenw achten O nderslaande volkssterrenw achten zijn aangesloten bijdevereniging LSV. de Landelijke Samenwerkende Volkssterrenwachten. Voor m eer Informatie en adressen: LSV-Bureau Zonnenburg N L Utrecht Tel.: Fax: Bussloo. le Bussloo Open: vrijdag uur. Programma najaar nov. Dubbelsterren 10 nov. Aan de grenzen van het heelal Prijs tl ( tot 14 jr. fl. 2.50) Into. Teil : Copernicus, Haarle Open: vrijdag en zaterdagmiddag om Corona Borealis. Dieren Open: vrijdag uur. Planetron. Dwingeloo Open: dins- en donderdag uur. Planetarium : dagelijks 10-17,30 uur. Telefoonnum m ers veranderd!! S in d s 10 o k to b e r zijn a lle te le fo o n n u m m e rs v e ra n d e rd, d u s o o k d ie v a n a lle J W G e r s. O p p a g in a 31 v a n d e z e U n iv e rs u m z ijn a lle te le fo o n n u m m e rs v e ra n d e rd. S ta jij o o k o p d e lijs t, m a a r klop je n u m m e r niet? G e e f dat dan d oor aan d e JW G. v ia h e t n ie u w e la n d e lijke te le fo o n n u m m e r van de JW G : * * * Kloppen jou JWG-gegevens? H et ko m t nog al e e n s v o o r d a t d e p e r s o o n lijk e g e g e v e n s d ie bij d e J W G b e k e n d z ijn o v e r le d e n n ie t k lo p p e n. De naam d ie vo o ro p U niversum g e p la a tst is v o o r verze n d in g k lo p t so m s bijvoorbeeld niet. Is d it bij jo u o o k het g eva l? S chrijf d a n d e g o e d e g e g e v e n s (n a a m, adre s, po stco d e, w o o n p la a ts, e n (n ieuw!) te le fo o n n u m m e r, g e b o o rte d a tu m ) o p een kaartje en stu u r d e ze naar de JW G : J o n g e re n w e rk g ro e p N.V.W.S. Z o n n e n b u rg N L U trech t. RECTIFICATIE In U niversum 5 zijn er d o o r d e redaktie, per abuis, e n ke le a ktivite ite n van a fd e ling G o u d a to e g e sch re ve n aan afdeling D en H aag. H et p a st o ns hier d e ze ve rke e rd e a a n ko n d igin g w e e r o n g e d a a n te m aken. W e ln u : JW G - Afdeling G ouda De JW G -a fd e lin g G o u d a h e e ft vo o r de k o m e n d e m a a n d e n (n o g ) d e o n d e r sta a n d e a k tiv ite ite n o p h a a r p ro g ra m m a staan. - W A A R N E M E N O p 10 n o ve m b e r g a a n w e vanaf u u r w a a rn e m e n. - L E Z IN G O V E R D E P L A N E T E N O p 8 d e ce m b e r is er om uur een lezing o v e r d e P laneten. R ich ard W e s terb e ek T el.: * * * Fryslan Burgum Open: vrijdag uur. Halley. Heesch Open: elke 1e vrijdag en zondag om van de maand. Ommen Nutssterrenwacht. Ommen Open: zaterdag uur. Phoenlx. Lochem Open: zaterdag vanat uur. Rijswijk. Rijswijk Open: vrijdag vanal uur. Saturnus. Heerhugowaard Waarnemen rond halve m aan, 3 kljkavonden p. m aand vanat uur Film middag laatste zondag van de maand uur. Afdeling Culem borg van start G ro ot n ie u w s vo o r a lle leden in d e regio C u le m b o rg : B innen enige tijd za l er een nie u w e afdeling in C ulem borg a ctie f w o r den. W a a rsch ijn lijk zal in ja n u ari b e g o n n e n w o rd e n m et e e n b e g in n e rs c u rs u s. W a t d a a rn a alle m a al o p het program m a sta a t is nog n iet bekend. V o o r m e e r in fo rm a tie o v e r d e n ie u w e afd e ling kun je co n ta ct o p n e m e n m et de n ie u w e c o n ta c tp e r s o o n v a n a fd e lin g C u le m b o rg ; M e n n o S chakel Z u id e rlin g e d ijk BB S pijk. T el.: JW G - Afdeling Den Haag Elke tw eede vrijdag van de m aand heeft afdeling D en H aag in de kelder van de V E R O N (Catharinaland 189) een bijeenkom st.d eze beginnen om uur en zijn om uur (!) w eer afgelopen. 10 nov. Patrick vertelt over "tijd" 8 dec. Oudejaarsbijeenkom stü H oezo nog 23 dagen??? Entree fl. 6,-- p.p. 12 jan, Knutselavond W at, dat merk je wel P a tric k d e R oo T e l.:

177 8wu9iri8QniQin9i9V JWG op Internet V o o r d e g e n e n d ie o v e r een c o m p u te r m e t m o d e m b eschikken en In tern e t o p ku n n en: d e J W G is v a n a f h eden b e re ik b a a r o p In te rn e t. D e JW G b e s c h ik t n am elijk s in d s k o rt o v e r een z o g e n a a m d e w w w -p a g in a. D e ze ku n je b e k ijk e n a ls je een 'w w w -b ro w s e r' h e b t zo a ls N e ts c a p e o f M o s aic. H et a d re s van d e J W G is: g/jw g_hom e.htm l O p de p a g in a 's ku n je nu n o g n iè t zo v e e l v in d e n, a lle e n w a t a lg e m e n e in fo rm atie en de a d re s s e n p a g in a u it U n iv e rs u m. In '0 e to e k o m s t z a l e r veel m e e r in fo rm atie ko m en op de J W G -p a g in a 's, z o a ls g ra tis s o ftw a re, fo to 's, a rtik e le n, e n z. A ls je vra g e n, o p m e rk in g e n o f m is s c h ie n w e l Id e e ë n h e b t o v e r d e J W G -p a g in a 's, dan ku n je a ltijd b ellen m et J e ffre y B o u t, o f e -m a ile n : s tu u r je m a iltje d an n aar: A @ cpedu.rug.nl\ Hieronder kun je een afdruk van de JWG Homepage op Internet bewonderen. Tot ziens! * * * S ch rle ve rsh e id e, Heerlen Open: dinsdag l/m vrijdag en dinsdag-en vrijdagavond van en zondag S im o n S te vin, Hoeven Open: dinsdag l/m zaterdag uur. S o n n e n b o rg h, Utrecht Rondleiding vrijdag vanaf uur Vooral lel. opgeven nov. : uur Waarnemen 18 nov. : 14, uur Bijeenkomst 16 dec. : uur Kerstbijeenkomst. T w e e lin g e n, Spijkenisse Open: vrijdag vanal uur. T w ente, Lattrop Open: dinsdag t/m zondag uur dinsdag en donderdagavond M eer informatie tel N etscape - JWG Homepage) F ile E d it V ie w G o B o o k m a rk s O p tio n s D ire c to ry <Jm f t ' Vim é Back Forwanl Home RelOBd Images Open Print Find L o c a lio n : h ttp ://ig lo.c p e d u.ru g.n ira /jw g /jw g _ h o m e.h tm l m S<op E B H e lp V esta. Oostzaan Open: vrijdag voor rondleiding. N ijm egen, Nijmegen Open: elke eerste vrijdag van de maand vanaf uur. Joligere «werkgroep voor Sterrenkunde van de N.V.W.S. Regiokam p Zuid Plaats: Sterrenwacht Halley/Heesh D atum : 17 t/m 19 nov Kosten: fl. 40,- - p.p. Into: M arloes Mulders Tel.: Inho ud van deze home-page Algemene informatie over de JWG.. Activiteiten van de JW G (Nog lang met a f..)... W ord lid van de JW G! U D.ezehome-page wordt beheerd door JeSrey Bout, bereikbaar onder adres.a @cpedu.rug nl. t l!- *-

178 ID Ifiteirfefc m W in i Birs t nrr mh tm eü Bram Slagm olen De v o rig e tw e e a fle v e rin g e n is j u l l i e v e r t e ld o v e r d e z o m e rs te rre n h e m e l en een z o e k to c h t n a a r d u b b e ls te rre n. Nu is het tijd v o o r een u itleg o v er de h e rfs t- en w in te rs te rre n h e m e l. In d e w in te r w o rd t h e t, z o a ls ju llie m erken, v ro e g e r d o n k e r. D it kom t o m d a t d e k lo k e e n u u r v e rd e r is g e ze t en o m d a t d e zo n la g e r aan d e h em el sta a t en d u s o o k v ro eg er o n d e rg a a t. E e n g u n s tig e b ijk o m s tig h e id is d a t de zo n, o m d a t hij d u s la g e r aan d e h em el staat, ook in d e n a c h t v e r d e r o n d e r d e h o rizo n staat. H et is s n a chts dus d o n k e r d e r d a n in d e z o m e r. D e id e a le tijd v a n h e t ja a r v o o r een v e rd e re to c h t la n g s d e s te r r e n h em el. In de e e rste aflevering, uit U niversum 4. w e rd het n o o rd e n o n d e r d e loep g enom en. D e G ro te B e er is, neem ik aan g e vo n d e n, en het ste e lp a n n e tje staat nu netjes 're ch to p '. O o k d e P o o ls t e r is h o p e lijk g e v o n d e n. A ls d a t n o g n ie t g e lu k t is m oet het m et fig u u r 1 nog m a a r eens p ro b e re n o f U n iv e rs u m 4 p a k k e n. T e v e n s s ta a n in fig u u r 1 o o k d e f & W EU U 1 iguur 1. Opzoekkaartje van de sterrenbeelden rondom de Poolster. a n d e r e m a k k e lijk e ' sterrenbeelden. C a s s io p e ia, h e t W - v o r m ig e s te r r e n b e e ld, s ta a t n u o p z 'n k o p b o v e n d e p o o ls te r. C e p h e u s, w o r d t o o k w e l 'S c h e e fh u is ' g e n o e m d, staat tussen d e P oolster en C a ssio p e ia in. H et is e e n n ie t a l te m o e ilijk ste rre n b e e ld d us probeer h e m m a a r te v in d e n. L in ks, n a a r h e t w e ste n, kun je d e Zw aan nog een tijd je z ie n. W e e t je nog w e l, in d e z o m e r s to n d d e Z w a a n b ijn a h e le m a a l r e c h t b o v e n je h o o fd.n u is h e t A n d ro m eda d ie re ch t boven je h o o fd s ta a t. D e p le k aan de hem el recht b o v e n h e t h o o fd v a n d e w a a rn e m e r w o rd t o ok w e l het ze nit g e noem d. P robeer als je buiten bent e e n zo d o n k e r m o g e lijk p le k je te vinden. En laat je ogen o n g e ve e r 20 m in u te n a a n h e t d o n k e r w e n n e n. D a n k u n je n a m e lijk m e e r s te rre n zien. En d a t is toch w a t je w ilt. niet! D e Z w a a n z a l in d e lo o p v a n d e a v o n d in h e t o o s te n o n d e r g a a n. D it in te g e nste lling tot O rio n d ie in het w e s te n o p k o m t. H o e la te r in d e m a a n d n o v e m b e r h o e e e rd e r O rio n o p k o m t. E n d u s h o g e r h ij a a n d e hem el staat. D a n k u n je n u al m e t h e t b lo te -o o g h e e l g o e d d e p la a ts t v a n d e O rionnevel zien. Figuur 2. Waarneming van de Pleiaden door een 7 x 50 verrekijker. Je eerste Deepsky-object J e ziet o n d e r de drie 'g o rd e r-ste rre n e e n w a z ig v le k je. H ie r s ta a t nu de O rio n n e ve l. M et het b lo te -o o g zul je w e l n ièt zo veel zien m aar p ak je er de ve rre kijke r van je va d e r o f o p a bij d a n z ie je al v e e l m e e r. A ls je de O rio n n e v e l op fo to s zie t d an zie je a lle m a a l m o o ie k le u re n en s lie rte n. H e la a s m o e t ik je te le u rs te lle n, die slierten zul je m et een v e rre k ijk e r niet z ie n. Je zie t w a t s te rre tje s m e t een vle kje m a a r d it is w e l je e e rste echte d e e p s k y - o b je c t' z o a ls d a t h e e t. D e e p s k y is e e n E n g e ls w o o rd w a t v e rta a ld in het N e d e rla n d s "die p-in- d e -h e m e l" b e te k e n t. A lle z w a k k e o b je c te n d ie a a n d e s te rre n h e m e l sta an w orde n zo genoem d. De Pleiaden J e k ijk t om h o o g e n z ie t e e n kle in g ro e p je ste rre n b ij e lk a a r sta a n, dit groepje sterren zal hoogst w aarschijnlijk de Pleiaden zijn. Een open sterrenh o o p in het ste rre n b e e ld S tier. In fi

179 g u u r 2 z ie je e e n te k e n in g v a n d e P leiaden. M et een gew o ne 7x50 v e r re kijke r is hij al p ra ch tig. De P leiaden z ijn o o k e ig e n lijk a lle e n m a a r m e t een v e rre k ijk e r m ooi te zien. K ijk je n a m e lijk m et een te le scoop n aar d e ze open sterrenhoop dan kijk je eige n lijk d w a rs d o o r d e ste rre n h een. De P le ia d e n zijn n a m e lijk o v e r e e n re d e lijk g ro o t o p p e rvla k ve rsp re id. Met een te le sco o p kijk je m a a r n aar een kle in stu kje van d e hem el, dit stukje is veel kleiner dan het g e b ied van de P leiaden. H et stu kje w a t je m e t een te le s c o o p o f v e rre k ijk e r aan d e h e m el zie t h e e t het "beeld veld " van de kijker. Een v e rre k ijk e r heeft een g ro te r "b e e ld v e ld " d a n e e n te le s c o o p, d a a ro m kun je d e P leiaden b e te r m et een ve rre kijke r bekijken. De Androm edanevel A ls je om e e n u u r o f n e g e n b u ite n sta a t te w a a rn e m e n dan zal het s te r re n b e e ld A n d ro m e d a recht boven je h o o fd s ta a n, h ij s ta a t d u s in h e t zenit. In fig u u r 3 is een o p z o e k k a a rtje te z ie n. Je "k ijk t" n a a r h e t zu id e n. De o n d e rk a n t v a n h e t k a a rtje is "h e t zu iden", d e b o ve n k a n t "het noorden", d e lin k e r k a n t " h e t w e s te n " e n d e re c h te rk a n t "h e t o o s te n. D it is m is schien een b e e tje m oeilijk, ik zal het je u itle g g e n.a ls je buiten sta a t m oet je h e t k a a rtje zo h o u d e n d a t je het D rie h oek \ > ƒ A ndrom edanevel Androm eda k u n t le z e n. K ijk d a n n a a r h e t z u id e n. N u is d e lin k e rk a n t van het k a a r t je d e r e c h t e r k a n t v a n d e s te r re n h e m e l a ls je n a a r b o v e n kijkt. H et kaartje is d u s e ig e n lijk in s p ie g e lb e e ld. Z o g e ld t d u s o o k dat d e re ch te rka n t van het k a a rtje d e link e r k a n t v a n d e s te r r e n h e m e l is. Z o z ijn o o k v e e l d r a a ib a r e s t e r r e n k a a r te n g e m a a k t. A ls je d it v a a k g e n o e g o e fent dan heb je het Figuur 3. De zuidelijke sterrenhemel in ons land om ongeveer zo door uur in de m aand november. O p het kaartje zijn a lle s te rre n e v e n h e ld e r g e te k e n d. O f ste un m et je sch o u d e r te gen een D it is g e d a a n o m s te rre n b e e ld e n g o e d te la te n zie n. D e m e e ste van d e z e s te r r e n z ijn a ls je o p e e n d o n k e re p la a ts s ta a t e c h te r w e l te zien. E n dan nu d e A n d ro m e d a n e v e l... Je h e b t n e e m ik a a n h e t s te rre n b e e ld PcgaSus Figuur 4. Opzoekkaartje voor de Andromedanevel. Gebruik evt. een sterrenatlas voor meerdere details. A n d ro m e d a g e v o n d e n. N u neem je d e zijta k. D it zijn d e tw e e ste rre tje s aan d e b o ve n ka n t (zie o ok fig u u r 4). N e e m h e t b o v e n s te s te rre tje in je b e e ld v e ld v a n je v e rr e k ijk e r. Z e t d it s te r r e tje rechts onder in b e e ld...e n je z ie t d e A n d r o m e d a nevel. N eem e r rustig de tijd v o o r w a n t in een keer lu kt het niet. L a a t o ok je o g e n a a n h e t d o n k e r w e n n e n z o a ls e e r d e r besch re ve n is. A ls je m e t een verre kijke r van je v a d e r of opa kijkt p ro b e e r dan e rg e n s m et je e lle b o g e n o p te s te u n e n. D a n h e b je n a m e lijk een veel rustiger b eeld om n a a r te kijken. m uur. H et m o o iste is als je een klem h e b t v o o r je v e rre k ijk e r z o d a t je de h e m o p e e n fo t o s t a t ie f k u n t b e vestigen. D eze klem m en zijn bij een g o ede foto h a n d e l te koop. N ou dit w a s het dan al w e er. ik hoop dat iedereen w e e r genoeg w aarneem id e e tje s h e e ft g e k re g e n. En a ls je e en w a a rn e m in g g e d a a n h e b t stuur hem dan e ens o p dan kun je d e v o l g e nde k e e r je e ig e n w a a rn e m in g in U niversum zien. Je kunt ook de O rionnevel, d e N oord- A m e r ik a n e v e l, d e T r ifid n e v e l o f a n d e re nevels d a g e lijks op je kam er b ekijken. Je ku n t n a m e lijk tijd e n s een L a n d e lijk e B ije e n k o m s t d e p o s te r kopen. Je kunt o o k naar e en ste rre n w a c h t b ij jo u in d e b u u rt g a a n en d a a r zo 'n poste r kopen. S u cce s en to t d e vo lg e nd e keer. * * *

180 JWG Dia-Uitleenarchief: M ark Jörg M eijer M ein eszstra a t G G H eeren veen Tel.: * i H allo allem aal, E ven v o o r d e d u id elijkh e id, ik ben M ark- J ö rg M e ije r u it H e e re n v e e n. In U n iv e r su m 4 h e b je k u n n e n le ze n d a t ik h e t JW G D ia -U itle e n a rch ie f van M arina van V ugt heb overg enom en. Een d ia s e rie kun je le n e n om b ijv o o r beeld een s p re e kb e u rt op school te illu s tre re n, e e n p ra a tje v o o r je a fd e lin g te houden, m e t een groepje g e ïn te re s s e e r d e ke nnissen een in teressa nt onderw e rp b e h a n d e le n. O f n a t u u r lijk g e w o o n J W G -le d e n w erven! A ls je een d ia se rie w ilt lenen m oet je mij a ltijd e e rs t e e n b rie fje s tu re n m e t je n a a m, a d re s, w o o n p la a ts e n e v t. te le fo o n n u m m e r. V e rvo lg ens sch rijf je op d it briefje: - w e lke d ia se rie (D S nr...) je w ilt lenen - w a n n e e r en hoelan g je die w ilt lenen - w a a ro m je de dia's w ilt lenen. D e b rie f m oet m in im a a l 3 w e e kein d en voord a t je d e d ia se rie n odig hebt bij mij zijn. H ie rd o o r hebben w e d e tijd om v e r va n g ing te zoeken als de dia serie, die je w ilt, al/n o g u itg e leend is. H e t D ia -U itle e n a rc h ie f is d o o r J W G - leden g ra tis te g e b ru ike n, m a a r je m oet w e l d e p o rto ko ste n heen en te ru g b e ta len!!!(!! Z o d ra ik je b rie f b in n en heb bel ik je op. H ie rd o o r w e e t je d a t ik je b rie f heb o n t vangen. O p d e p a g ina hie rn a a st is het JW G Dia- U itle e n a rc h ie f a fg e d ru kt. H ierin vin d je e e n o ve rzich t van a lle d ia se rie s die je bij de JW G kunt aanvragen. Z o als je w a a rsch ijn lijk w e l aan d e n u m m ering ziet, o n tb re ke n er een aantal d ia s e rie s. D e z e s e rie s z ijn o p g e h e v e n, in p e rm a n ente uitleen of nog niet terug. Als je w e e t w a a r een van d e se rie s is g e b le ven, ste l ik het n a tu u rlijk o p p rijs om te hore n w a a r d e se rie is. A ls je een serie w ilt lenen, is het n a tu urlijk g e m a k k e lijk om aan te geve n - m et b e h u lp v a n d e z e lijs t - w e lk e s e rie je hebben w ilt. A ls het o n d e rw e rp van jou ke u ze er n iet bij is, sch rijf dan toch, w ant er zijn o o k een heleboel lo sse d ia 's, en m is s c h ie n k a n ik d a a r w a t u itz o e k e n vo o r je. En als d a t niet kan dan w e e t ik w a t e r o n tb re e k t, e n k a n ik p ro b e re n d a ar aan te kom en. Dia kwis W e hebben ook nog 10 diakw issen. Deze kw issen kun je o p een fe estje houden, na een spreekbeurt o f na een praatje. Ze zijn o o k leuk op een afdelingsbijeenkom st. De D iakw issen (DK) zijn series met dia's over ve rsch ille n d e onderw erpen kris kras door elkaar, in clu sie f v ra a g e n antw oord.

181 JWG Dia -Uitleenarchief DS-nr. T itel Aantal B eschrijving DS-nr. T itel Aantal B eschrijving 1 Interessante Galactische objecten Ja 2 Interessante Galactische objecten Ja 3 Interessante Galactische objecten Ja Dit zijn verhalen over nevels, sterren en sterrenhopen in de melkweg. 4 De Voyagers bezoeken Jupiter Ja 5 De voyagers bezoekenjupiter - 2 ( manen) 35 Ja Samen vormen deze twee series één geheel dat al begint met de Pioneer. 7 Het zonnestelsel-algemeen 38 Ja 8 Sterrenkunde-algemeen 29 Ja Een leuke serie over zonnestelsel, nevels en sterren. 10 De planeten, m et veel modern 35 Ja ruimte-onderzoek 11 Sterrenbeelden -1. witte stippen op zwarte 26 Ja achtergrond, om de sterrenbeelden beelden te leren kennen 12 Sterrenbeelden-2, idem + SAO-atlas 27 Ja 13 Indeling van sterrenstelsels 25 Ja volgens Hubble, met uitgebreide beschrijving 14 Het zonnestelsel-algemeen Ja 16 Kometen en meteoren Ja 17 Kometen en meteoren Ja (geen vervolg op deel 1) 18 Mars, Jupiter en Saturnus, klassiek 30 Ja Onderzoek door Viking, Pioneer en Voyager 19 Sterrenkunde-algemeen 32 Ja 20 Zon. Maan en planeten 32 Ja 21 Indeling van sterrenstelsels Ja (Los te gebruiken van DS-13) 22 Zelf sterrenstelsels indelen volgens 27 Ja de classificatie van Hubble 23 Galactische- en extra-galactische nevels 28 Ja 24 Zelf sterrenstelsels indelen volgens 28 Ja classificatie van Hubble, niet noodzakelijk vervolg op DS Sterrenbeelden-3, tekeningen 26 Ja (zie DS-11) 27 Sterrenbeelden - 4. idem 25 Ja 28 Sterrenbeelden - 5. idem Deze series staan los van elkaar 25 Ja 30 Voyagers bij Jupiter, 31 Ja 31 Apollo-project 38 Ja (beeldformaat dia s 4x4 cm) 32 Jupiter en Jupiter-manen, Jupiter op 27 Ja veel manieren bekeken 33 Sterrenbeelden (echte foto's) 31 Ja 34 De Zon, oppervlakte in div. golflengten 26 Ja 35 Sterrenkunde-algemeen 39 Ja 36 Sterrenhopen en nevels 30 Ja (kleur en z/w;veel details) 37 Sterrenhopen en nevels (zie DS-36) 26 Ja 38 De Maan, geen Apollo 28 Ja 39 De Zon(deels overlappend m et DS-34) 29 Ja (deels overlappend met DS-34) 40 De Zon (overlappend met DS-34 en 39) (overlappend met DS-34 en 39) 29 Ja 42 Ruimtevaart (oude getekende toekomstvisie) 31 Ja 43 Voyagers bij Saturnus 37 Nee 44 De macht van 10' reis de ruimte in 26 Nee (z'w dia versie van beroemde film) 45 Kometen 29 Nee 47 Sterrenbeelden, tekeningen 26 Nee 48 Voyagers bij Jupiter en Saturnus 40 Nee 49 Planetoiden 24 Ja 51 Beeldverhaal 'zwarte en witte gaten' 36 Nee (door Rudolf van Baftum. zie ook zijn brochure door Sim on Stevin) 52 Voyager bij Uranus 32 Ja 53 De Aarde vanuit de ruimte 36 Ja (met o.a. foto's genomen door Wubbo Ockels) 54 Sterrenkijkers en sterrenwachten 36 Ja (werking van telescoop en foto's van beroemde sterrenwachten) 56 Sterrevolutie B 56 Nee (illustratie voor een technisch verhaal) 57 Supernova 1987 a (ESO )in Engelse taal 20 Ja 58 Objecten aan de zuidelijke sterrenhemel (ESO) in de Engelse taal 20 Ja 62 Voyager 2 bij Neptunus 32 Ja ft

182 Gallerie Waco* Exposé van ingezonden waarnemingen van JW G-ers onder redactie van de W aarneemcommissie (Waco) R einout K leinhans Hallo allem aal! Foto 1. De Melkweg met links van het midden Castor e n P o llu x. F o to gem aakt op Fujichrome 1600 ASA d ia tilm m e t 50 m m e sta n d a a rd le n s en 2 5 sec. belicht.. (4 dec. 1992) F o to 2. H e t g e b ie d ro n d o m C a s s io p e ia m et lin k s b o v e n d u b b e le de o p e n sterrenhoop. Foto g e m a a k t op F u jic h ro m e 400-4S4 m et 50 m m standaard lens en 4 min. belicht. (22 mrt B eide to to 's zijn g e m a a kt d o o r Marcel Rommens uit Arnhem Foto 1. D e w in te r is w e e r in aantocht, en d a a r horen w eer van die typische w intersterrenbeelden bij. A ls v o o rp ro e fje s ta a n h ie r tw e e fo to 's v a n M arcel R om m ens uit A rnhem afgedrukt. Foto 1 is gem aakt op 4 d e ce m b er Marcel fotografeerde dit sterrenbeeld m et een gew one 50 m m standaardlens. Hij belichtte 2 5 se co n den op een F ujichrom e 1600 A S A d iafilm. Er w e rd n ie t g e v o lg d. D e fo to w e rd tro u w e n s gem aakt in de N oordoostpolder. M arcel schrijft erbij dat het hier nog echt helder en d o n ke r kan w orden en dat je d e M elkw eg m akkelijk m et het blote oog kunt zien. Het m eest opvallend op deze foto zijn de twee heldere sterren links van het m idden. D it zijn C a s to r e n P o llu x. In d e G rie k s e m yth o lo g ie w a re n C a s to r e n P o llu x tw e e lin g b ro e rs, die sam en allerlei avonturen beleefden. Pollux w as onsterfelijk, m aar C astor w a s een gew one sterv e lin g. T o e n C a s to r s tie rf, v ro e g z ijn b ro e r Pollux aan de oppergod Z eus o f ze allebei aan d e h e m e l g e p la a ts t k o n d e n w o rd e n. En zo gebeurde het... Foto 2 beslaat het gebied in en rondom het sterrenbeeld C assiopeia. M arcel fotografeerde w eer m et een 50 m m standaardlens. Nu belichtte hij e c h te r 4 m inuten op een F u jich ro m e A S A diafilm. Daarbij w erd gevolgd m et een volgplankje dat M arcel ze lf gebouw d heeft. In dit sterrenb e e ld ligt een p ra c h tig d e e l va n d e M elkw eg. B ehalve de M elkw eg is linksboven op de foto ook nog de beroem de dubbele open sterrenhoop te zien. D aar m oet je m aar eens m et de verrekijker of een te le sco o p naar kijken. In een telescoop zijn dan vele honderden sterren te zien. M et een verrekijker kun je ook de sterrijke om geving van d e dubbele open sterrenhoop bekijken. Heel erg m ooi!! D eze foto's zijn w e e r het zoveelste bew ijs dat het zelf m aken van astrofoto's helem aal niet zo m oeilijk is. Met een beetje oefenen heb je al snel de m akkelijkste m anier ond er de knie. Dat is fotograferen m et een 50 m m standaardlens op een lichts te rk e film (400 A S A o f m e e r), w a a rb ij je niet m eer dan 30 seconden belicht. P robeer het ook eens, en stuur jo uw foto's naar: W a a rn e e m c o m m is s ie van d e JW G p/a R o y K e e ris d e B le e k e r B D V e ld h o v e n tel

183 - Vrdgenrubriek voor Jongeren D e tro u w e p u z z e la a rs van d e "V ra g e n ru b rie k v o o r Jo n g e re n hebben in d e vo rig e U niversum te ve rg e e fs g e zoch t naar d e a n tw o o rd e n o p de puzzles u it U nive rsu m 3. D oor een sam enloop van o m s ta n d ig h e d e n g in g het in U nive rsu m 5 h e lem aal m is. D at b e te ke n d e dat er in U nive rsu m 5 inplaats v a n d e a n tw o o rd e n u it U n iv e rs u m 3 o p n ie u w e e n g e d e e lte v a n d e v r a g e n / p u z z le s v a n U n ive rsu m 3 w e rd a fg edrukt. N ou ja, z e g I V ia d e o p g e g e ve n co ö rd inaten kon je dan het ju is te a n tw o o rd S te rre k o n in g in n e n e v e l v in den. T o t z o v e r d e z e e x tr a a f le v e r in g v a n d e "V ra g e n ru b rie k v o o r Jongeren". V o lg e n d e ke e r w e e r d e g e w o n e p a g in a 's m et een b u ite n g e w o n e o pgave!!! A lle r e e r s t d e w in n a a r v a n d e o p g a v e n u it U n ive rsu m 3. D eze is A le xa n d e r M ars, 9 ja ar oud, uit L e id erd o rp. H a rtelijk G e fe licite e rd I! N ie t a lle in z e n d e rs h e b b e n d e vra g e n u it U n iv e rs u m 3 a lle m a a l g e v o n d e n. H ie ro n d e r en h ie rn a a st vind je a lle g o e d e antw oorden. D e o p lo ssin g van d e h e rsenkra ke r w as: 1. Y o u g so n, d e rest zijn n atu u rku n d ig e 2. H ercules 3. Leo 4. E rakis 5. A tla s, g e e n s a te lie t van Ju p ite r 6. Lacus, ligt o p de M aan, d e rest niet M et d e b e g inle tte rs va n d e ze a n tw oorden kun je d e naam van d e astro n o o m H alley m aken. O plossing sterrenstreper A D I S C 0 V E R Y A A C I T P I L C E S S Z 0 N L A S E R P B S U N R U T A S t E J t B ï r E T S M E 0 0 L E D A S E S L R M I R C V A S I L L 0 N T U I I T 0 0 L E 0 0 E A n I S L I E C E T R R R 0 N N A C G N TmR s 0 D C H S E T 0 0 B A 0 R A Z I 0 s I E C E P H I E D E N A U I E D R A A M E ME E N G c M L T A R T R A A J T H C I L c E T U s 0 Q E U A S S E C S I P IE K R A U Q K 0 M T IP In d e ste rre n stre p e r op d e ze p a g ina hiernaast- s ta a n, in het zw a rt, d e w o o rd e n d ie je na het w e g stre p e n o ve rh o u d t. T e v e n s is d e oplo ssin g van d e ste rre n stre p e r P ro xim a C enta uri g e g e ven. Het te vorm en woord uit de sterrenstreper P l R l o l x l i m a B c e n t a u r i D e o p lo ssin g van de C e p h e id e -C ryp to is h ie r on d e r e n g e d e e lte lijk h ie rn a a st gegeve n: H o rizo n taal 1. N oorderlicht 2. M e te o re n re g e n 3. P oolste r 4. A stro n a u t 5. M arsm a n n e tje 6. M a a n ve rduiste rin g 7. P laneet V ertikaal 1. T e le sco o p 2. N ovar 3. P luto 4.R uim te veerg 5. A ardas 6. K om eten 7. V enus 6 e d a 'W e t t

184 M et de kijker op jacht... JKmmHKÊr W U B Deep-sky waarnemingen W illia m S m its De w inter, het donkere jaarg etijd e is w e e r teru ggekeerd en eindelijk kunnen w e w eer van vele uren nach telijke duiste rn is g e n ie te n. H aal m aar w e e r g a u w p ris m a k ijk e r en te le s c o o p te v o o rs c h ijn, w a n t h e t firm a m e n t b ie d t w e e r v o lo p d eep -sky objecten voor grote en kleine instru m en ten. A ls zow el de M aan als de w olken niet aanw ezig zijn en hun storen de w erk niet verrichten, gaan w e w eer op zoek naar het delicate en subtiele licht van sterren hopen en nevels. Auriga de Voerman W ie o p een w interse avo n d recht om hoog staart ziet w a a rsch ijn lijk het e erst d e ster C apella, een w itg e le e n n a b ije s te r o p een a fs ta n d v a n 26 lichtjaar. In fe ite m aakt het h ele m a al niet u it in w e lk s e izo e n je o p zoek g a a t naar d e ze ster, d aar zij n o o it o n d e rg a a t va n u it N e derland - en n o o rd e lijke r - b e ke ken. C a p e lla is d us circum - polair. D e a n d e re v ijf ste rre n van d e w interzes- hoek w aar C apella deel vanuit m aakt, Aldebaran, R igel, S iriu s, P ro cyo n en P o llu x zijn a lle e n in de h e rfst en w in te r g o e d zich tb a a r. C a p e lla is een w itg e le ste r, z o 'n 4 m aal zo g ro o t a ls de Z o n en ruim 55 k e e r zo helder. D w ars d o o r het ste rre n b e e ld A u rig a kronkelt de M elkw e g die, m et het blote oog, in d it gedeelte van d e h e m e l la n g n ie t zo o p v a lle n d is in de Z w aan of S chutter. M a a r v o o r de v e rre kijker is het een a n d e r ve rh a a l; het g e b ied barst van de ste rre n e n allerle i sterrenhopen! De m o o iste en b e k e n d s te s te rre n h o p e n in dit g e b ied zijn M 36, M 3 7 en M 38. H iervan is M 37 d e helderste van het trio. D e helderheid bedraagt m a g n itu d e 6,2 e n d e d ia m e te r is 20 b o o g m in u ten. D e afstand van M 3 7 is lich tja a r en er zijn z o n 150 ste rre n te vinden. B ij lagere v e r g ro tin g e n ve rsch ijn t M 3 7 als e en o vale heldere n eve l m et o p lichte n d e ste rre tje s. Bij e en sterke ve rg ro tin g v a n a f zo'n 100x zie t d e ste rre n h o o p er uit als een d ich te m a ssa van opeengepakte s te rre n. D e ste rre n h o o p M 36 is ie tw a t m inder in d ru k w e k k e n d m a a r m et e e n m a g n itu d e van 6,3 o o k altijd nog z e e r fra a i om te zien. De a f stand van d e M 36 is 4100 lich tjaar en deze sterrenhoop b evat vo o rts een 60-tal sterren tussen d e 9 d e en de 14de m agnitude. N iet v e r van M 3 6 ve rw ijd e rd, slecht een tw eetal g ra d e n n o o rd e lijke r, v in d e n w e M 38. D e M 38 h e e ft een o p m e rk e lijk e vo rm, een so o rt kruis. Z o 'n h o n d e rd ste rre n tu sse n d e 9de en 14de m a g n itu d e zijn zich tb a a r. D e afstand van 4200 lichja a r c o rre spondeert m e t een w e rke lijke d ia m e te r van ruim 21 lich tja a r. D e s c h ijn b a re a f m etingen bedra gen zo'n 20 b oogm inuten. N iet v e r van d e M 38 va n d a a n sta a t N G C 1907, een klein ste rre n h o o p je m et een to ta le h e ld erheid van m a g n itu d e 10. O p een d o n ke re nacht is de N G C d o o r een 114 mm N ew ton, te zien als een licht o vale nevel m et allerle i o p lich te n d e ste rre tje s erin. D e N G C 1907 te lt ruim 40 sterren. In d e o o ste lijke u ithoek van A u rig a kunnen w e N G C 2281 v in d e n, w e d e ro m een h e ld e re en grote sterrenhoop van de zesde m agnitude. Zo'n dertig ste rre n vanaf m a g n itu d e 7 staan hier v e r sp re id t o v e r een g e b ied van 2 5 '. Een lage v e r g ro tin g g e e ft het b e ste o ve rzich t.

185 Onbekende sterrenhopen in de Stier Z uidelijk van d e V oerm an vin den w e de o p v a l lende S tie r, m et als h o o fd ste r de rode reus A l debaran, die net als C a p e lla o ok d e e l uitm aakt van d e w in te rze sh o e k. A ld e b a ra n is zo a ls je w e l uit d e te rm "reus" kunt afleid en, g e e n kle i ne ster. O p een a fsta n d van 68 lich tja a r v e r sch ijn t A ld e b a ra n als een o b je c t van m a g n itu d e 0,9 a a n d e h e m e l. D it h o u d t in d a t A ld e b a ra n m et een lic h k ra c h t v a n 100 m aal d e zo n n e lich tkra ch t straalt. V e rd e r kennen ju llie w a a rsch ijn lijk d e H yaden e n P le ia d e n w e l, tw e e s te r r e n h o p e n o p re sp e ctie ve lijk 120 en lich tja a r afstand. V eel m in d e r bekend zijn N G C 1647 en N G C 1746, die o ok niet zo opvallend e n s p e c ta c u la ir zijn dan d e e e rstg e n o e m d e n. E nkele g ra den ten oosten van A ldebaran vinden w e a lle r e e rst N G C 1647, een losse, g ro te en sterar- m e ve rza m e lin g van een d e rtig ta l ste rre n van ro n d m agnitude 8, verspreidt over een gebied van ruim e en h a lve g raad. G ro te ve rre kijke rs g e ve n het b este beeld. D e N G C 1746 stra a lt ve rd e ro p n a a r h e t o o s ten en is nog een stu k g ro te r (40 boogm in u - te n ), m a a r n a u w e lijk s m e e r o p v a lle n d dan N G C D e N G C is o ok n ie t m e e r d a n een g ro te ve rzam elin g van even heldere sterren. N abij Z eta T auri, e n ke le b oogm inuten n a a r h e t n o o rd w e s te n, tre ffe n w e d e e e rste a a n w in s t v a n C h a rle s M e s s ie r's b e ro e m d e c a ta lo g u s a a n ; d e M1 of K ra b n e ve l. In 1758 w e rd d e z e d o o r d e b e k e n d e k o m e te n ja g e r h e ro n td e k t en a ls e e rste o b je c t aan zijn lijst to e g e vo e g d. O p d e datu m van zijn o n td ekking w e rd h ij d o o r M e s s ie r o m s c h re v e n a ls w it lich t, u itg e s tre k t in d e vo rm van e e n k a a rs v la m, m a a r n ie t z o a ls e e n n o rm a le k o m e e t o m d a t h e t te wit, te h e ld e r e n te o vaal is o m een k o m e e t te k u n n e n zijn". O f je er z e lf o o k z o o ve r d e n kt kun je u itzoeken d o o r M1 o p te sporen. M1 is van m a g n itu d e 9 e n z o n ze s b o o g m in u te n groot. In het centrum stra a lt d e 16 m agnitude, helder p u lsa r die in v rijw e l a lle a m a te u rte le sco p e n b eneden d e 4 5 cm opening onzich tb a a r blijft. D eze M1 o f K rabneve l is h e t g e v o lg v a n e e n e n o rm e s u p e rn o v a exp lo sie, die zich in het ja a r 1054 h e e ft vo o rg e daan, te n m in ste, vanaf d e A a rd e gezien. V ele oude w a a rn e m e rs bij de C hinezen, in het M id d e n -O o s te n en in N o o rd -A m e rik a h e b b e n w el een en ander verslag of grottekening ach te r gela ten o v e r d eze gebeurtenis. V andaag kunnen w ij m et onze telescopen nog de expandere nde restanten observeren ruim 900 ja a r na dato. Eridanus E rid a n u s is een ste rre n b e e ld d a t in o n ze n o o r d e lijke g e b ie d e n m a a r g e d e e lte lijk kan w orden w a a rg e n o m e n. V e ru it h e t g ro o ts te g e d e e lte b lijft o n d e r d e h orizon verb o rg e n e n in ju ist het zu id e lijkste p u n tje vin den w e d e heldere A chernar, e en b la u w e re u s van m a g n itu d e 0,5 die m et een lichtkracht van 200 zonnen o p 114 lichtja a r s c h ijn t. V e el n o o rd e lijk e r, e n k e le g ra d e n o o s te lijk v a n G a m m a E rid a n i, v in d e n w e de heldere p la n eta ire nevel N G C D eze NGC 1535 is een van die kleine m a a r h e e l heldere nevels w a a rva n m en d enkt d a t het de g a s o m hulse ls zijn van oude ste rre n van o n g e ve e r de m a s s a v a n d ie van d e Z o n. D e z e p la n e ta ire nevels hebben altijd een kleine, zeer hete sterkern in het m idden en zijn vaak blauw - of g ro e n achtig van kleur. In een kleine kijke r ve rsch ijn t N G C 1535 al als een held ere bla u w e en vooral kleine nevel van m a g n itu d e 8. N a u w elijks tw in tig boogse co n d e n in d o o rsn ee. V ooral in g ro te re kijkers m aak je al kans om d e ce n trale ster van m a g n itu d e 12 w a a r te te n e m e n. Een 15 cm kijker zou in p rin cip e al vo ld o e n d e m oeten zijn m a a r va a k is het w a a rn e m e n van een d e r g e lijk s te rre tje, d o o r d e lich te n e ve lig e a c h te r grond. in d e p ra ktijk to ch m oeilijker. Orion en de Eenhoorn

186 Rechtsboven: Opzoekkaartje v o o r h e l vin d e n van de onbekende sterre n h o p e n N G C 1647 en N G C 1746 n a b ij Z e ta T auri. de Stier. D e z e e r o p v a lle n d e O rio n b lijft o ok zo n d e r de O rionnevel een interessant gebied om o p jach t te g a a n n a a r ve rre o b je cten. H e t sterre n b e e ld z e lf is o v e rig e n s n ie t te m is s e n ; d a n k z ij s te rre n a ls B e te ig e u ze. R igel en de drie g o rd e lste rre n kun je O rio n s im p e lw e g n ie t o v e r h e t h o o fd z ie n. B e te ig e u ze en R igel zijn tr o u w e n s n ie t a lle e n s c h ijn b a a r h e e l h e ld e re s te r r e n, h e t z ijn b e id e s u p e rre u z e n. D e e e rs t ste r in een rode s te r m et e c h t m o n s t e r lijk e a f m e tin g e n. w a a rm e e d e Z o n in h e t n ie t v a lt. B e te ig e u z e s c h ijn t m e t e e n lic h t k r a c h t v a n m a a l d ie v a n d e Z on o p 450 lich tja a r hier v a n d a a n. R e c e n te lijk h e b b e n a s tro n o m e n m et d e g e d a c h te g e s p e e ld d a t B e te ig e u z e w e le e n s b in n en afzie n b a re tijd als s u p e r n o v a z a l e x p lo d e r e n. In d a t g e v a l kun je je d e e p -sky w a a r n e m in g e n w e l v e rg e te n v o o r d e k o m e n d e tijd, d a a r B e te ig e u ze dan als een s te r van m a g n itu d e -1 3 (!) zal ve rsch ijn e n en m et d e ze held erh e id a lle zw a kke n eve ls en ste rre n h o p e n uit het z ich t d o e t verdw ijnen. R igel is van een blauw e keur en heeft een helderh eid van m agitude 0,1 m et een absolute helderh eid van ruim m aal die van de Zon. N aast d e ove rbekende O rionnevel telt O rion ook nog N G C 1981, een handje vo l sterren ten noord e n van M 42, m e t e e n to ta le h e ld e rh e id van Hiernaast: Opzoekkaarje v o o r h e t vinden van de superreuz e n B e te ig e u z e en R ig e l in h e t sterrenbeeld Orion en de sterre n h o p e n N G C en N G C 2264 in het sterre n b e e ld M onoc e ro s, d e E e n hoorn.

187 m a g n itu d e 5,5. D e r e fle c tie n e v e l M 7 8 m e t m a g n itu d e 8 is va n a f Z e ta O rio n is vrij g e m a k k e lijk te lo k a lis e re n. R ond e en tw e e ta l s te rre tje s van de n egende g ro o tte zie je m e t een kle i n e te le s c o o p een w a a s d ie e llip s v o rm o g a a n doet. M et een g ro te re te ls c o o p en h e ld er w e e r v e ra n d e rt d e vo rm in een soort kom e et m et een z w a k k e s ta a rt. T e v e n s v e rs c h ijn t er nog e en tw e e d e nevel, N G C 2071, op enke le b o o g m in u ten a fsta n d van M 78. Z o o p v a lle n d a ls O r io n is, z o m o e ilijk is M o n oceros, d e E e n h o o rn, v o o r een w a a rn e m e r m e t h e t b lo te o o g te o n td e k k e n. D it s te rre n beeld is o o k lang n iet zo oud als d e o m rin g e n d e b e e ld e n, h e t is e r e ig e n lijk bij "ve rzonnen" in d e 17e e euw. A ls b e la n g r ijk s te e n h e ld e r e s te r re n h o p e n b e hore n N G C en N G C D e e e rste is g e vo rm d uit de R osettenevel of N G C die o ok nu nog zich tb a a r is als een zw a kke krans o p fo to 's ro n d o m d e s te rre n h o o p. N G C zelf b e vat dertig sterren tussen m a g n itu d e 6 en 9 w a a rv a n d e h e ld e r s te e e n r e c h th o e k ig e g ro e p v o rm e n. M e e r n aar het n o o rd e n kun je o o k N G C v in d e n, e e n s te rre n h o o p die o o k al w o rd t om geven d o o r een neve lcom plex. D eze zijn visu e e l o o k al vrijw el o n zich tb a a r. De s te rre n h o o p is te zien als een so o rt ke rstb o o m v o rm ig e g ro e p van h e ld e re ste rre n. D e to ta le h e ld e rh e id va n H G C is m a g n itu d e 4 en zo d o e n d e g e m a kke lijk in een ve rre kijke r z ich t baar. B eide on derstaan de boekjes zijn uitstekende gesch ikt om de kom ende feestdag en kadoo te geven óf te krijgen. S s o ; o m Z m <D tt CD (/) 2. ö" D l e I " i 5! s z n,, (/) sr. S S n j o 2 S z j j l?*3c N < l t i f l i t gl j arh e id v» n le, lane,en jic h tb 00. l2 m aand >»e r z,c h t" Z u id Europa i s 3 Q» r+ O f 3 O Q 3 Om

188 D e ze k a a rt is g e l d ig o p : 1 nov uur 15 nov uur 1 dec uur 15 dec uur 31 dec uur D e M aan in nov. Volle Maan 7 nov uur Laatste Kwartier 15 nov uur Nieuwe Maan 22 nov uur Eerste Kwartier 29 nov uur De M aa n in dec. Volle Maan 7 dec uur Laatste Kwartier 15 dec uur Nieuwe Maan 22 dec uur Eerste Kwartier 28 dec uur D e Zon op o n d e r 2 november november november november november november december december december december december december

189 Erw in van B allegoy N ovem ber De planeten MERCURIUS is niel zichlbaar. De heldere planeel V E N U S b egint zich aan de a vondschem ering le onlw orstelen en is vooral legen hel einde van de maand goed waarneembaar. De zichlbaarheidspetiode van zowel M ARS als JUPITER is nu vnjwel le n einde. M e i b e h ulp van de heldere Venus lukt h e l m isschien nog o m d e beide planeten le Kunnen zien. De p la n e e t S A T U R N U S is 's a v o n d s g o e d z ic h lb a a r boven de zuidwestelijke horizon. d o /v r 2/3 n o v e m b e r G edurende deze nacht is Saturnus 6 le n zuiden van de Maan te vinden, d o 9 n o v e m b e r De M aan sla at vanochtend 3 le n w e sten van d e heldere sier Aldebaran w o do 15/16 novem ber D eze ochtend sta a l d e M aan 6 ten zuiden van d e ster Regulus uil sterrenbeeld Leeuw d o 16 n o v e m b e r Vanavond bevinden M ars en Jupiter zich kort na zonsond ergang laag boven d e w e steli ke h o rizo n J u p ite r is 3 m agm luden helderder dan M ars, d ie enkele graden ten zuiden van Jupite r sla a t O verigens sta a l oo k d e planeel Venus in de buurt (rechtsonder beide andere planeten) za 18 n o v e m b e r In de ochtenduren va n 18 novem ber zijn er meteoren van d e Leonidenzw erm zich lbaar. D eze m ete ore n lijken le komen uil een punl in de 'kop van de Leeuw', ten noorden van d e sie r Regulus. De Leonidenzw erm Is vooral bekend vanw ege d e Iraaie sterrenrege ns die om de circa 3 3 aar lijken voor te kom en De volgende sterrenregens w orden in 1998 en 1999 verwacht M aar ook in de voora lg a a n d e ja re n z ijn e r a l m eer m eteoren d a n norm aal zich lb a a r Het m axim um w ordt In 1995 verw acht in de o chtend van 18 novem ber (in het weekendt). O m dat het b ijna Nieuw e M aan Is, zal d e M aan d e w aarnem ingen in ieder geval niet verstoren. zo 19 novem ber S lo n d o p 16 novem ber M ars b ij Jupiter, nu staat Venus In de buurt van Jupiter. Ook nu is een goede doorzichtig e lu c h t e n e v e n lu e e l een v e rre k ijk e r n o d ig o m de sam enstand le zien. V enus is d e helderste van d e twee en sla al ruim r len zuiden van Jupiter ma 20 novem ber De sm alle m aansikkel sla a l 's ochtends 2 " ten noorden van d e ster Spica. w o 2 2 n o v e m b e r Na d e sa m e n sta n d e n J u p ite r/m a rs (16 nove m b e r) en Ju p ile r'v e n u s (19 novem ber) is h e l vanavond de beurt aan het duo V e nus en M ars. O m d e veel zw akkere Mars bl V enus le kunnen ontdekken is een heldere hem el en e e n v erre kijke r noodzakeli k M a rs b e vin d l zich m inder dan een halve graad te n noorden van Venus. v r 24 n o ve m b e r K o rt n a zonso n d e rg ang b e vin d l d e sm a lle m aansikkel (zo'n 2 7 uur na het tijdstip van Nieuw e M aan) zich enke le g ra d e n te n noorden van het Irio V e nus, J u p ite r en M ars. za 25 n o v e m b e r Vanavond bevindt de Saturnusmaan Japetus zich maximaal ten weslen van deze planeel. Een goede gelegenheid om deze maan eens m ei de telescoop op le zoeken. Japetus heelt een helderheid van magnitude w o /d o 29/30 n o v e m b e r De maan slaal vannacht 6" ten noorden van Saturnus. Decem ber D e p la n e te n M ERC UR IU S is m ogelijk d e laatste dagen van h o l jaar nog zichtbaar Kijk kort na zonsondergang la ag b ove n de zuidwestelijke horizon. De heldereplaneet VENUS s c h ille n 's avonds na zonsondergang boven de weslelijke horizon. M ARS en JU P IT ER bevinden zich te dicht bij d e Zon om waargenomen le kunnen worden. SATURNUS is 's avonds m n e l sterrenbeeld W aterm an te zien. w o 6 dece m be r D e V o lle M a a n s ta a l 2 te n n o o rd e n v a n d e s te r Aldebaran za 9 december O m 23h00 w o rdt d e s te r I G em inorum (m agnitude *3.6 ) door d e M aan bedekt Bekijk d il m et m inim aal een JWGkijker bi een vergroting van 50 to t 100 maal. m a 'di decem ber O m 0H33 w o rd l d e ster ac ancri (m agnitude *4,3 ) door de Maan bedekt, w o 13 d e c e m b e r D e M aan staat vanochtend 5 le n zuiden van Regulus, de hootdster van sterrenbeeld Leeuw. w o /do 13'14 decem ber Deze nach t zijn e r regelm atig m eteoren ie zien die uit het sterrenbeeld Tweelingen (Gemim ) ll ken te komen O n danks h e l storende licht van de M aan, kunnen vooral in d e n a n a c h t - a ls h e t s te rre n b e e ld T w e e lin g e n hoog b o v e n d e z u id o li k o h o riz o n s la a t - e n k e le tie n ta lle n meteoren per uur worden waargenomen. v r 15 d e ce m b e r Vandaag is het mogelijk om op eenvoudige wi ze de planeel Venus overdag waar te nem en, De Zon en Venus staan namelijk op dezeltde breedte aan de hemel, waarbij V e n u s v e e l o o s te lijk e r s la a l d a n d e Z o n R ich t je telescoop o p d e Zon (niet door de ki ker ki ken, m aar het zonsb eeld projecteren o p een w it stukje papier!) en laat d e telescoop 2 uur en 8 m inuten in dezeltde stand staan. Nu m oet d e planeet V e nus in het telescoopveld zichtbaar zijn G e b ru ik e e n k le in e v e rg ro tin g o m e e n zo gro o l m ogeli k bee ld veld le hebben Als je V e n u s gevonden hebl. kunt je een grotere vergroting gebruiken zo 17 decem ber De M aan b evindt zich s ochtends 5 ten noordw esten v a n S p ic a, d e h e ld e rs te s ie r v a n h o t s te rre n b e e ld Maagd. v r 22 d e ce m b e r O m 9h17 uur sla a l de Z on precies boven de Steenbokkeerkring en bereikt daarm ee zijn zuldeli kste positie aan o n z e h em el. M et a n d e re w o ord en: d e sterrenku ndige w in te r is b e g o n n en. V a n a l nu b e w e e g t d e Z o n w e er noordwaarts en worden de dagen langer. za 23 d e ce m b e r Kort na zonsondergang sla a n d e planelen M ercurius en M ars dicht b ij elkaar. 8 ten zuiden van d e m aansikkel Een zeer heldere hem el en een verrekijker zijn onmisb a a r o m d e z e ze e r m o e ili ke s a m e n s ta n d te ku n n e n zien. zo 24 de c e m b e r D eze avond is e r een ruim e sam ensland (7 1 tussen de maansikkel en de heldere planeet Venus. w o 27 dece m b e r Vanavond bevindl d e m aan zich 4 ten noorden van de planeel Saturnus. w o 2 7 dece m b e r Als je minimaal een 11,5 cm telescoop hebt, kun je vana vond eens proberen do Saturnusm aan Rhea (magmtlde +9.7) te vinden. Om I8 h 1 1 is er een sam enstand tussen d e Saturnusm anen Titan (m agnitude -8.3 ) en Rhea De twee m anen bevinden zich le n w esten van d e planeet, o p 8 ' van elkaar Januari 1996 D e p la n e te n M ERCURIUS is gedure nde d e eerste w eek van het aar s avonds kort na zonsondergang nog laag In h e l zuid westen zichtbaar. Als een schitterende heldere ster vinden w e de planeet VENUS Iraal aari de avondhem el M ARS en JU P ITER bevinden zich te dicht bij d e zon om zichlbaar te zijn. De planeet SATU R N U S is s avonds zich tba ar In het zur den. De beroem de ring van deze planeet is m omenteel z e lls in oen telescoop niel le zien, om dat w e va n a l de aarde tegen de onverlichte zl de aankijken. d l 2 ja n u a ri D e m a a n s ta a t v a n a v o n d v la k b o v e n A ld e b a ra n, de hootdster van sterrenbeeld Stier w o d o 3 4 a n uarl In d e ochtenduren van 4 januari zijn d e m eteoren v a n de Bootiden-zw erm te zien. H e laas is h e l bijna Volle Maan en zijn alleen de allerhelderste meteoren zichlbaar zi n. d l 9 ja nuari Regulus, de hootdster van het sterrenbeeld Leeuw staal vanavond 5 ten zuiden van do maan slaat. za zo 1314 januari V annacht staal d e m aan nabij d e ster Spica, de hootd sier van hal sterrenbeeld Maagd

190 door R obert-jan W esterduin Zw aartekrachtgolven A lb e rt E in ste in v o o rsp e ld e ja re n g e leden dat er g o lve n van zw a a rte k ra c h t in het heelal m o e s te n v o o rk o m e n. E en z w a a rte k ra c h tg o lf is net zo ie ts als een g o lf in het w ater, m a a r dan is het d e a a n tre k k in g s k ra c h t d ie g o lft. S te l e r g a a t zo'n golf d o o r je heen: E erst w o rd je zo licht als een b aby. d a n snel z w a a rd e r to t h e t g e w ic h t va n e e n v e tz a k en g e lu k k ig w e e g je d a a rn a w e e r zo z w a a r als je ze lf. E chte z w a a rte kra chtg o lve n zijn niet zo g ro o t dat je ze kan voelen. Z e zijn z e lfs nog n o o it d o o r w e te n s c h a p p e rs gem eten. In A u s tra lië w o rd t nu e e n a p p a ra a t g e b o u w d w a a rm e e d e g e le e rd e n h o p e n e e n z w a a rte kra chtg o lf te m eten. H iervoor g e b ru iken ze een s ta a f va n 1500 kilo m etaal tu s s e n een aanta l g e vo e lig e la se rs gezet. A ls er een g o lf door de sta a f gaat, dan g a a t d e ze trillen. D e la se rs kunnen trillin g e n z ie n d ie h o n d e rd m iljo e n m a a l k le in e r zijn dan d e d ia m e te r van een atoom. De zw a a rte kra chtg o lve n zijn v o o r d e JW G -e rs n ie t zo in te re s s a n t, o m d a t ze a lle e n m a a r te m eten zijn bij g e w e ld ig e ko sm isch e g e b e u rte n is s e n. D a n p ra a t ik o v e r h e t o n tp lo ffe n van m e g a -g ro te s te rre n en o v e r b o ts in g e n tu sse n zw a rte gaten. W a n n e e r d e eerste z w a a rte kra chtg o lf g em eten w o rd t z u lle n e e n h e le b o e l w e te n s c h a p p e rs o n g e lo fe lijk blij zijn. het zou e en m ooi b ew ijs zijn d a t E in s te in g e lijk h e e ft m e t zijn re la tiv i te itsth eorie. H open d a t het dan geen ka ngaroo w a s d ie vo o rb ij h u p p e ld e e n d e s ta a f aan het trille n bracht. (B ron: A lg e m e e n D agblad) Stof in het zonnestelsel K o m eten d ie in d e b u u rt van d e zon g ew eest zijn, laten na hun p a ssa g e een h o o p sto f a chte r, D it s to f b lijft in h e t z o n n e s te ls e l zw e ve n. D oordat d e a a rd e om d e zon heen draait, veegt d e a a rd b o l in de lo o p van e en ja a r een hoop va n d a t sto f op. P er ja a r kom t er o p die m anier 4 0 m iljo e n kilo s to f u it d e ru im te op d e aarde terecht. D at lijkt een hele hoop. m aar als je dit v e rd e e ld o v e r d e o p p e rv la k te v a n d e h e le a a rd e valt d a t w el m ee. O p een vo e tb a lve ld b ijvo o rb e e ld, va lt een h a lve g ra m ru im te s to f per ja a r. D it hele d u nne la a g je s to f is o ok terug te vinden o p d e b o d e m van de S tille O ceaan. Het sta p e lt zich d a a r al eeuw en lang op. D oor d ie p e r in de b o d e m te g ra ve n kunnen o n d e rzo e ke rs o ok zien hoeveel sto f e r vro e g e r v a n u it de ru im te o p a a rd e te re c h t kw am. De A m erikaan K arl A. Farley heeft tot 24 m e te r d ie p in d e z e e bodem g e ke ke n. D oor zo d ie p te g ra ve n kon hij zien d a t er 3 7 en 50 m iljoen ja a r gele de n veel m e e r ru im te sto f op aarde te re ch t kw am dan nu. K e nnelijk zw e e fd e e r to e n m e e r s to f in de buurt van de a a rdbaan. W a a rsch ijn lijk w a re n er toen m eer, o f g ro te re, kom eten. (bron: N R C /H andelsbla d) Stofw olk bij Jupiter N ièt a lle e n d e a a rde, m a a r a lle s w a t er in het z o n n e s te ls e l ro n d v lie g t, k o m t h e t ru im te s to f te g e n. O o k op d e ru im te sch e pen die d o o r m e n sen d e ru im te in gestu u rd w o rd e n b o tst zo nu e n dan w el e e n s een sto fje. R uim te ro b o ts die o p w e g zijn naar a n d e re pla n ete n w orden tw ee o f d rie ke e r p e r w e e k g e ra a kt d o o r een m icrosco p isch klein sto fje d a t m et een paar h o nderdd u iz e n d k ilo m e te r p e r u u r te g e n ze o p b o ts t. T o e n e r een p a a r ja a r g e leden een ruim teschip la n g s J u p ite r v lo o g, k w a m h e t o p e e n s v e e l m e e r sto f tegen. D e G a lile o is al een p aar ja a r o n d e rw e g naar J u p ite r en zal daar begin d e ce m b e r aankom en. S in d s b e g in a u g u s tu s b o ts e n e r n iet tw e e of drie stofje s per w e e k op d e ruim te robot. m aar w el tw in tig d uize n d p e r d a g! E r is d u s veel m eer s to f in d e buurt van Ju p ite r. H et zou heel goed k u n n e n d a t d it s to f is o v e rg e b le v e n v a n de k o m e e t S h o e m a k e r-l e v y 9 d ie vo rig ja a r op J u p ite r g e b o tst is. M isschien kom t het sto f in de b u u rt v a n J u p ite r w e l u it d e v u lk a n e n o p de Ju p ite rm a an lo. (B ron: d e V olkskrant) IRijswijk B t T E C H N IS C H E H O G E S C H O O t R I1 S W IIK TH R ijsw ijk, al 2 5 ja a r heel bijzonder

191 adressenpagina Landelijk telefoonnummer van de JW G: Giro: t.n.v. Jongeren w erkgroep N.V.W.S. te Utrecht * * * Belangrijke adressen Secretariaat JWG: JWG, Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht Computergroep: Erwin van Ballegoy. Dirkje Mariastraat 17bis SK Utrecht Dia-uitleen: Mark-Jörg Meijer. Meineszstraat GC Heerenveen Kontaktpersoon Jongerenkamp: Jeftrey Bout. Kornoeljestraat 2 H 4,9741 JB Groningen, Kontaktpersoon Ouderenkamp: Bram Slagmolen, Rijswijkseweg 382, 2516 HN Den Haag, Kontaktpersoon Puimichelkamp: Marcel Vonk, Goeverneurlaan 649, 2523 CH Den Haag, Universum: Bram Slagmolen, Rijswijkseweg 382, 2516 HN Den Haag, Waarneemcom m issie: Reinout Kleinhans, Esdoornlaan 332, 9741 MB Groningen, Kijkerbouwgroep: Niels Bosch, Bolerostraat 17, 6544 RG Nijmegen, Bestuur Jongerenwerkgroep Voorzitter: Niels Bosch. Bolerostraat 17, 6544 RG Nijmegen, Vlce-voorzltter: Marloes Mulders, F. Coerslaan AP Utrecht, Secretaris: Reinout Kleinhans, Esdoornlaan MB Groningen, Penningm eester: Bas Vriesema, Enny Vredelaan 249, 3584 ZH Utrecht, Afdelingscoördlnator: Jeffrey Bout, Kornoeljestraat 2H JB Groningen, Kampgroep: W outer van Reeven, Haarlemmerweg 20a, 2312 GA Leiden, Publiciteit: Marloes Mulders. F. Coerslaan AP Utrecht Universum: Bram Slagmolen, Rijswijkseweg HN Den Haag, Bestuurslid:: M arcel Vonk, Goeverneurlaan CH Den Haag, JW G-Aldelingen Regio Midden Regio-coördinator: Peije van Klooster, Paltzerweg CL Den D o ld e r, Am ersfoort: Martijn van W esterlaak, Breeland 142, 3828 VJ Hoogland, Am sterdam: Astrid Flokstra. Bilderdijkkade 552,1053 VR Amsterdam, Gouda: Richard Westerbeek. Landluststraat KT Gouda, Utrecht: Elisabeth Lodder, Oudegracht 331, 3511 PC.Utrecht Culemborg: M enno Schakel, Zuiderlingedijk 101,4211 BB Spijk R egio O o st + N oord Regio-coördinator. Jeffrey Bout. Kornoeljestraat 2H4, 9741 JB Groningen A ch te rh o e k: Aileen van Norde, Beethovenlaan 55, 6815 BL Arnhem, A lm e lo /W ie rden/r ijsse n : Adriaan Vogelzang, Rensumaborg 1, 7608 GV Almelo, F rie sla n d : Rudmer Hoekstra,Schoterlandseweg 41, 8451 KA Oudeschoot G ronin g e n : Maarten den Daas, ët Zuden 163, 9351 LJ Leek, O ost-tw ente: Derk Moor, Klimopstraat 4, 8012 DD Zwolle, (in het weekend ). Z w olle : Bouwdewijn Kranendonk, Kadeneterkamp 74, 8014 CB Zwolle R egio W est Regio-coördinator. Maarten Butter. Rossinihof EG Alphen a/d Rijn Den Haag: Patrick de Roo, van Slingelandtstraat 99, 2582 XK Den Haag R ijn m o n d: W ilco Moermen, Irenestraat 22, 3274 AE Heinenoórd Leiden e.o.: Luuk van den Oever, Melissetuln NE Leiden, Zoeterm eer: Erik van den Eikhoff. Ru Paresingel CS Pijnacker Regio Zuid Regio-coördinator: Marieke van den Bosch. Nobelweg 2, 6706 EW Wageningen B reda: Pepijn Hendriks, Jacob Catslaan 33, 4873 GT Etten-Leur Den B o sch : Maarten Bergmans. Rijnring 69, 5152 RE Drunen, E in d h o ve n : Roy Keeris, De Bleeker 48, 5506 BD Veldhoven T ilb u rg : Ton Spaninks, Generaal de W etstraat 31,5021 TK Tilburg, W est-b rabant: Thierry Moelker, Kade 5, 4703 GA Roosendaal, Z u id -L im b u rg : Emerald Kloosterman, Ringweg 55, 6141 LZ Limbricht, W erkgroepen van de NVWS en Stichting de Koepel A stro fo to g ra fie : J.S. Sussenbach, Park Arenweg ET De Bilt, K om eten: H. van Asperen. A. Pauwstraat KP Velp, Leidse S te rre n w a ch t: J.J. Romijn, A. van Leeuwenhoekstraat 6, 3362 VN Sliedrecht Maan en Planeten: Peter Louwman, Houtlaan 2, 2243 CB W assenaar, M eteoren: Annemieke Zwaans, Rankhoere 15, 3992 XA Houten, S terbedekkingen: H.G.J. Rutten, Boerenweg EK Arcen, S terrenkunde en c o m p u te r: Jos Loonen, Hazelaarlaan 24, 5056 XN Berkel-Enschot, V eranderlijke ste rre n : G. Comello, p/a Kapteyn Lab.. Postbus 800, 9700 AV Groningen, / W eer-am ateurs: L.J.M. de Graaf. Postbus 150, 5270 AD Sint Michielsgestel Zon: Benno Houweling, Veenenburg W Z Gouda, A d vie sg ro ep in stru m e n te n b o u w : H.Rutten. Boerenweg 32, 5944 EK Arcen,