Inhoud Universum

Transcriptie

1

2 Inhoud Universum Wat doet de JWG dit jaar? Prof. Dr. A s ro lo ff vo o rs p e lt een fa n ta stisch JW G -jaar! 4 G eboorte van sterren in de Adelaarnevel H ubble S pace T e le sco p e laat in te re ssa n te beelden zien. 8 De gravitatielens N ie u w s o o rt z w a a rte kra chtle n s ontdekt. U niversum is een uitgave van de JongerenW erkg roep (JWG) van de Nederlanse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde (NVWS). De JWG organiseert aktiviteiten op het gebied van sterrenkunde voor jongeren van 8 tot 21 jaar. JWG-leden ontvangen Universum in de maanden januari, maart, mei. juli. september en november. 1 0 G a lileo bij J u p ite r...w at nu? D e ru im te so n de G a lile o m aakt fo to s van dichtbij 12 De spectaculairste hem elverschijnselen van 1996 E rw in B a lle g o y ve rte lt o ns er m eer over. 16 Vereningingsnieuw s + aktiviteitenagenda 18 Jonge Kijkers S terre n fo to g ra fe re n v o o r beginn ers. 21 Gallerie WaCo E xposé van in g e zon d e n w a a rn e m in g e n d o o r JW G -ers. 22 Vragenrubriek voor Jongeren N ieuw e h e rse n krake rs om je ke nnis te testen. 24 Met de kijker op jacht W a a rn e m e n in een notedop 28 A stronom ische Kalender 30 Cluster 31 A dressenpagina 32 Lid worden van de JWG? Redaktie: Bram Slagmolen, hoofdredakteur Maarten Bergmans Jeffrey Bout Mark Jörg Meijer Jimmy Reek Redaktie-adres: Bram Slagmolen Rijswijkseweg HN Den Haag. Tel.: De kopij voor het volgende nummer moet uiterlijk 15 jan. '96 in het bezit van de redaktie zijn. Layout & DTP Service: JWG & Friends. Hengelo Druk: Ponsen & Looijen. Wageningen JWG-Lidmaatschap: t/m 20 jaar fl. 30,00 ouder dan 20 jaar fl Redaktiefje Hoi allem aal. d o o r B ra m S la g m o te n, h o o fd r e d a k te u r Secretariaat JWG: Zonnenburg NL Utrecht JWG in Viditel computer: De Muurkrant tel Pagina 750. A lle re e rst w e n s ik iedereen, o o k nam e n s d e redactie, d e alle rb e ste w e n se n vo o r het N ieuw e Jaar. E lders in d e ze U niversum le e s je d a t d it jaar e en fa n tastisch g o e d ja a r vo o r d e JW G w o rd t. Ik w aag m ij nie t aan vo o rsp e l lingen m a a r zo n d e r een g la ze n bol om in te kijken ben ik het er w e l m ee eens. D eze U nive rsu m heeft een nieuw ja sje g e kre g e n dat w il ze ggen de o m sla g d it ja a r een andere kle u r heeft. H e t is d e bedoelin g d a t d e ze om slag, dit ja a r, bij e lke U nive rsu m u itg ave een stu kje d o n k e rd e r w ordt. De in h o ud van d e ze U n ive rsu m is dit ke e r w e e r ve e lzijd ig. Ik d acht z e lf e en goed begin en w e pro b e ren het zo te h o uden! V oor de rest to t zie ns e n...ve e l leesplezier. Advertenties: Marloes Mulders Tel.: ISSN Bij de voorplaat: Zuilen van koel waterstofgas en stof waarin nieuwe sterren ontstaan. Opname door de Hubble Space Telescope van de olifantenslurven in de Adelaarnevel (M16).

3 doet JWG dit jaar? Er staat vo o r ju llie JW G -ers dit ja a r flink w at te gebeuren. Op verzoek van een JW G -redak- teur heb ik, Prof. Dr. ASTRO LO FF, de beste toekom stvoorspeller van dit deel van de M elkw eg, eens in m ijn glazen bol gekeken. W at de JW G ze lf betreft w ordt het w eer een fantastisch jaar. In m ijn glazen bol zie ik ve e l jo n gere n die staan te tra p p e le n om lid te w orden. Z e m oeten nu alleen nog lid g e m a a kt w orden, d o o r ju llie! J a, ja. als ie d e re e n zijn b e s t d o e t k a n d e J W G (zo ve rs p e l ik) u itg ro e ie n to t d e g ro o ts te J o n g e re n W e rk G ro e p v a n h e t Z o n nestelsel. M a a r w a t sta a t e r a lle m a a l o p het pro g ra m m a in 1996? Universum O o k d it ja a r z a l d e p o s tb o d e w e e r 6 x e e n U n iversum bij je th u isb e zo rg e n. H ie r en d a a r is er w a t ve ra n d e rd m aar, zo te zien (I), zijn ju llie o ve r d e inhoud w e e r net zo te vre d e n als vorig jaar. Zom erkam pen A ls ik eens d ie p in m ijn g la ze n bol tu u r bespeur ik grote su cce svo lle zo m e rka m p e n die in 1996, w e e r als va n o u d s, h elem aal sta m p vo l g a a n z itten! Dat stem t mij goed... M ooi zo. A ls ik het g o e d heb zulle n e r d it ja a r w e e r drie z o m e rk a m p e n g e h o u d e n w o rd e n : het J o n g e renkam p, het O u d e re n ka m p en het P uim ichel- kam p. Ik zie hier in m ijn glaze n bol dat het J o n g e re n kam p d it ja a r a lw e e r vo o r d e v ijfe n tw in tig s te k e e r g e h o u d e n w o rd t. Een g ro o t fe e st dus! M et g ro te ze ke rh e id (...) kan ik nu al v o o rs p e l len dat er in d e vo lgende U niversum veel over deze JW G -zo m e rka m p e n zal w orden g e sch re ven. De Landelijke Bijeenkom sten In m ei w o rd t g e h e e l vo lg e ns d e JW G tradities w e e r d e g ro te L a n d e lijk e B ije e n k o m s t g e h o u den. Het spijt m ij zeer, m aar o v e r de preciese datu m en plaats kan ik nu nog w einig zeggen. W el is uit ervaring gebleken d a t als je in Utrecht w o o n t, je w e in ig h o e ft te re iz e n o m o p d e p la a ts des onheils aan te kom en. V e rd e r zal de Landelijke B ije e n ko m st n a tuurlijk w e e r een o n w ijsg a ve en te g e kke dag w o rd e n (ahum ). Landelijke Jongerenbijeenkom st D eze bijeenkom st staat w e e r e rg e n s in het n a ja a r o p het p ro g ra m m a en is sp e cia al v o o r de jo n g e re leden b e d o e ld. In 1996 zal d e ze b ije enko m st su cce svo lle r w o rd e n d an o oit te v o ren (let m aar op!). A lle m a a l kom e n dus. Activiteiten bij jou in de buurt E ven m ijn bol oppoetsen... w ant w a t zie ik nu? A ls ik het g o e d heb zie ik é é é n g ro o t landelijk n e tw e rk van a fd e lingen binnen d e JW G. D us bij jou in d e b u u rt is v a a k w el w a t te doen. En d e redaktie v a n U nive rsu m zal er v o o r zorgen d a t je dit o p tijd in U niversum kunt lezen. Zo zie ik b ijv o o rb e e ld b e g in n e rs c u rs u s s e n in de afdelingen t G ooi en C ulem borg en zelfs een a fd e lin g s k a m p je v a n d e a fd e lin g U tre c h t o p T exel. W il jij d us e e n s een a ctiviteit bij jou in d e b u u rt b ijw o n e n, d a n k ijk je ó f o p p a g in a 16/17 van U niversum ó f bel je d e c o n ta c tp e r soon van de d ich stb ijzijn d e afdeling eens op! D e a dressen e n te le fo o n n u m m e rs kun je w eer ach te r in d e ze U niversum vinden. JWG Dia-uitleen D e J W G s c h ijn t o v e r e n k e le d u iz e n d e n (!) d ia 's te b e schikken. O ve r dit onderw e rp kun je m e e r lezen in U niversum 6 van vorig jaar. Overige JW G-activiteiten N aast al d e ze a ctiveiteite n ke n t d e JW G nog een aantal kle in e re activiteite n. Z o zie ik o p dit m om ent een jongen in m ijn gla zen bol die com pleet b e d o lve n w o rd t o n d e r een sta p e l hout. H et schijnt d a t hij hie rva n s te rre n kijkers gaat bouw en. H m m, als d a t m a a r goed gaat. Ben jij g e in te re s s e e rd? B e l h e m e e n s o p... (N ie ls B osch. T el.: ). P ro f. D r. A S T R O L O F F. de beste toekom stvoorspeller van het Melkwegstelsel

4 * Figuur 1. F o to van e e n o p n a m e d o o r de H u b b le Telescope S p a ce van de d rie "o lifan ten slu rven " in de Adelaarnevel (M16). De M16 staat op een afstand van zo'n 7000 lichtjaar van ons vandaan. A an de rand van de slurven zie je klein e uitstulpingen, w aar nu w a a rs c h ijn lijk n ieu w e sterren worden gevormd. De grootste slurf (links) is ongeveer 1 lichtjaar lang. Zie ook de foto op de voorpagina. Folo's: HSTnews - ST Scl OPO. D it artikel kwam tot stand dankzij de toestemming voor het gebruik van gegevens uit: H u b b le S pace Telscope News. S T S c l, 2 nov Space Telescope Science Institute. Astro files. nov Zenith 12/1995. Geboorte van sterren in de Ad laarnevel Lucia Bruning De A d e la a rn e v e l is h et z e s tie n d e o b je c t in d e c a ta lo g u s v a n de Franse ste rren ku n d ig e C h arles M essier. D eze astro noom leefde in d e 1 8 -d e e e u w e n w a s s te e d s o p z o e k n a a r n ie u w e k o m e te n. K om eten, d ie nog een lange to ch t voor de boeg hebben, op w eg naar de Zon, zien er net zo uit als nevels en sterren stelsels; als een vaag plukje w atten. Dat w a s lastig, o m d at M essie r te lk e n s w e e r m o est u itzo eken of zijn "n ie u w e k o m e e t niet een d o o d g ew o n e nevel w as. D aarom leg d e hij een c a ta lo g u s a a n m e t a lle rle i n e v e la c h tig e o b je c te n. O p de e e rs te p la a ts, kw am M1 de K rabnevel te staan. M 16 is de A d elaarn evel en je kunt hem vinden in de b uurt van het sterrenbeeld Slang. Het is een com binatie van een g asnevel en een open ste rren h o o p. Je zou hem op een d o n kere, heldere nacht nog net m et het blote oog kunnen zien.

5 In n o v e m b e r h a a ld e d e ze n e ve l d e v o o rp a g in a van d e krant, o m d a t de H u b b le -ru im te te le s c o o p p ra c h tig e foto's had g e n o m e n van drie olifan- te slurven' in de A d e laarn eve l. M e e r d a n v ijf ja a r g e le d e n w e rd H ubble gelanceerd en hij draait sindsdien o p 600 km boven de a a rd e zijn ro n d je s. In h e t b e g in h e e rs tte er grote p a n iek o n d e r a stro n o m e n toen b le e k d a t d e h o o fd s p ie g e l h e t n iet g o e d d e e d.g e lu k k ig k o n d e ro b o t arm van de S p a ce -S h u ttle d e sateliet uit d e ru im te p lu kke n vo o r een servi- cebeurt. T ijdens de vijf ru im tew a nde- lin g e n k o n d e n d e a s tro n a u te n d e H u b b le re p a re re n.h ij kre e g als het w a re een brille tje, w a a rd o o r hij alles w e e r sch e rp kon zien. In U niversum - 1 van 1994 h e b je a lle s ku n n e n le zen o ve r d e ze s p a n n e n d e o n d e rn e m in g. S in d s d ie n h e e ft d e H u b b le o n tz e tte n d v e e l m o o ie o p n a m e n naar d e a a rd e gestuurd. D e H ubble S p ace T elescope w as getuig e van de k o m e e tin s la g e n o p d e p la n e e t J u p ite r, b e k e e k h e t w e e r o p M a rs en V enus en o n td e kte een nie u w e d o n k e re v le k o p d e p la n e e t N e p tu n u s. M a a r d e H ubble kijkt o ok v e rd e r het heelal in. b ijvo o rb e e ld naar d e resten van d e g ro te supern o va in d e G rote M a g e lh a e n se W o lk.d it k e e r m aakte de H ubble S p ace T e le sco o p fa n ta stische opnam en van d e g e b o o rte van ste rre n in M 16. e rg g e ïn te re s s e e rd in het o n ts ta a n van sterren. A ls je je te le sco o p o p de O rionnevel richt, zie je d a a r een aantal jo n g e sterren, d ie als het w are net uit het nest g e kro p e n zijn. S te rre n w o rd e n g e v o rm d in u itg e stre kte d o n ke re w o lke n. In deze w o l k e n z itte n d u iz e n d e n to t m ilja rd e n s to fd e e ltje s m e e r d a n in d e ru im te tu s s e n d e ste rre n. D o o r al d ie s to f d e e ltje s, m o le c u le n w o rd e n ze g e n o e m d, w o rd t het in zo'n w o lk veel donke rd e r. O p die m a n ie r w o rd e n de ste rre n -in -w o rd in g b e sch e rm d tegen het h a rd e U V -lich t van naburig e sterren. Je kunt het v e rg e lijk e n m et de ozo n laa g, hoog in o n ze eig en d a m p k rin g, d ie h e t le v e n o p A a rd e b e scherm t tegen d e U V -straling van de Z o n. T o e n h e t le v e n o p A a rd e net b e g o n w a s e r n og g e e n o z o n la a g. De e e rste le v e n s v o rm e n o n tw ik k e l den zich d an o ok in de zee. H et UV- licht kan sle ch ts een paar m eter diep in het w a te r d o o rd rin g e n, zo d a t het e e rs te leven zo d o o r h e t w a te r b e s ch e rm d w erd. P as n a d a t d e o z o n la a g g e v o rm d w e rd, o n tw ik k e ld e n z ic h d e e e rs te le v e n s v o r m e n o p land. Het nadeel van deze d o nkere m o le cu la ire w o lke n is dat a stronom e n niet zo g o e d k u n n e n zie n w a t zich nou b in n e n in d e w o lk a fsp e e lt. B innenin zo'n w o lk kan het flin k koud w orden, d o o rd a t h e t lic h t van ste rre n u it de b u u rt n ie t to t in d e w o lk kan d o o r d rin g e n. D e m o le c u le n in d e w o lk h e b b e n d a a rd o o r nog m a a r w e in ig e n e rg ie o m heen e n w e e r te b e w e g e n. A l d ie d e e ltje s, v o o rn a m e lijk w a te rs to fm o le c u le n. tre k k e n e lka a r a a n, w a a rd o o r d e w o lk e e n k le in stu kje krim pt. D e w a te rsto fm o le cu le n zitte n nu d ich te r b ije lka a r en trekken elka a r nog h a rd e r aan, w a a rd o o r de w o lk v e rd e r krim p en g a a t klonteren. U it d e ze konte n kunne n dan uiteindelijk s te rre n o n ts ta a n, p ro to -s te rre n w o rd e n ze g e n oem d. W a n n e e r deze p ro to -s te rre n s te e d s v e rd e r in e e n k rim p e n, z a l d e te m p e ra tu u r in het Het ontstaan van sterren. De sterren, die je 's a vonds a an de hem el ziet, staan daar al sinds jij g e b o re n w e rd. J e k u n t je n a u w e lijk s vo o rste lle n d a t d ie ste rre n, o oit heel lang geleden, g e b o re n zijn en d a t ze e r o p e e n g e g e v e n m o m e n t, o v e r een p aar m ilja rd ja a r, niet m e e r z u l len zijn. G e lu kkig leven ste rre n heel erg lang e n zijn er o ok een heleboel s te rre n, z o d a t a s tro n o m e n s te rre n van a lle rle i le e ftijd e n ku n n e n b e s tu d e re n. D e s te r B e te ig e u z e in h e t ste rre n b e e ld O rion is een voorbeeld v a n e e n h e e l o u d e ste r, d ie op het p u n t s ta a t u it e lk a a r te k la p p e n. Z w a re s te rre n e in d ig e n a ls n e u tro n e n ste r of als een zw a rt gat. D e Zon, een vrij lichte ster, zal o v e r e e n p aar m ilja rd ja a r u ite in d e lijk e e n w itte d w e rg w orden. N a tu u rlijk zijn a s tro n o m e n o ok heel Figuur 2. Foto van een van de drie olifantenslurven. Een zuil van koel waterstofgas en stof waarin nieuwe sterren ontstaan. De sterren zitten verscholen in de vingerachtige uitsteeksels bovenaan de gas wolk. Sommige "vingertoppen ", die iets groter zijn dan ons eigen zonnestelsel, hebben zich losgemaakt en zweven nu vrij in de ruimte.

6 <?? M 16 ' O ( M 17 O M 18 Figuur 3. Tekening van de sterrenbeelden Slang en de Adelaarnevel. bin n en ste van d e s te r s te e d s h o g e r o p lo p e n. O p e e n g e g e v e n m o m e n t z ijn d ru k e n te m p e ra tu u r h o o g g e noeg om ke rnfusie in d e kern van de ster op gang te zetten. E igenlijk sp re ken w e dan pas van een echte ster, om d a t d e ster dan p as licht g a a t uitstralen. S terren zijn dus eigenlijk b o l len van h e e t g a s, die van binnen zo heet zijn dat hun w atersto fm oleculen d o o r k e rn fu s ie o m g e z e t w o rd e n in z w a a rd e re m o le c u le n, h e liu m b ijvo o rb e e ld. H et d u u rt e ch te r een hele tijd vo o rd a t zo n s te r o p eig en benen kan staan en licht u itstraalt. De hele weg. die een ster af legt. voordat hij op d e h o o fd re e k s te re c h t k o m t, d u u rt o n g e ve e r 10 m iljo e n ja a r. D at klinkt h e e l e rg la n g, m a a r a ls je b e d e n k t d a t een s te r w e l 10 m ilja rd ja a r oud kan w o rd e n, v a lt h e t w e l w e e r m ee. ra n d e n van d e o n g e v e e r 1 lich tja a r lange zuilen van g as en stof, steken een soort vin g e rtje s uit. In d eze v in g e rtje s zitte n d e klonten w a a r o p dit m om ent w aarschijnlijk nieuw e sterren a a n h e t o n ts ta a n z ijn. D e A d e laarnevel is net zo a ls d e O rionnevel een h e ld e re g a s n e v e l. In d e m e lk w e g zijn e r ta lrijk e d o n ke re plekken te vinden, w a a r ste rre n ach te r grote w o lke n v a n g a s e n s to f sch u ilg a a n. H ie r e n d a a r w o rd e n d e z e w o lk e n b e s tra a ld d o o r n a b ije h e te s te rre n, en zien w e een heldere gasnevel. Het stra le n d m id d e lp u n t van d e A d e la a r nevel is e en g ro e p je v a n o n g e ve e r honderd jo n g e ste rre n: d e open s te r renhoop N G C S o m m ige van d e ze ste rre n zijn veel groter en heter dan onze Zon: ze he b ben een o ppervlakte-tem peratuur van o n g e ve e r graden. Z u lke hete ste rre n zen den een intense u ltra vio lette straling uit. D eze straling zorgt er o n d e r m eer v o o r dat het g a s in de om g e vin g een spookachtig rood licht uitzendt. W a n n e e r d e U V -s tra lin g het o p p e r vla k van een grote m ole culaire w olk treft, w ordt het g as verhit, w a a rd o o r d e w o lk b e g in t te 'v e rd a m p e n '. M et een m o e ilijk w o o rd w ordt d it fo to -va - porisatie genoem d. O p plaatsen waar het g as d ich te r is dan ergens a nders b lijft h e t la n g e r h a n g e n. Z o zijn de o lifa n te s lu rv e n in d e A d e la a rn e v e l o n ts ta a n : w a a r h e t o v e rig e g a s is w egge-erodeerd' zijn zuilen van dichte r g as en sto f a chte rg e b le ve n. In de olifanteslurven zorgt de zw aartekracht e rv o o r d a t h e t g a s z ic h in s te e d s kle in e r w o rd e n d e klonte n sam enbalt. O lifanteslu rven van reuzeform aat A stronom en hebben a ltijd m a a r m o e ten g isse n, w a t er b in n e n in zo'n d o n k e re w o lk g e b e u rd e. D e H u b b le - te le sco o p heeft nu in d e A d e la a rn e vel drie re u sa ch tig g ro te 'o lifa n te s lu r v e n g e fo to g ra fe e rd. In d e fig u re n 1 en 2 z ie je d e ze o p n a m e n. A an de Figuur 4. Foto van de Adelaarnevel, een combinatie van een gasnevel en een open sterrenhoop.

7 De klo n te n tre k k e n het o m rin g e n d e gas naar zich toe. w aardoor ze steeds g ro te r en z w a a rd e r z u lle n g ro e ie n. A stro n o m e n vra g e n zich al heel lang a f w a a ro m s te rre n o p d e z e m a n ie r n ie t s te e d s d o o r z o u d e n k u n n e n g roeie n. D e o p n a m e n van de H ubble g e v e n m is s c h ie n h e t a n tw o o rd op deze vraag. D o o r d e fo to -v a p o ris a tie, h e t v e r d a m p e n v a n g a s d o o r U V -s tra lin g, w ordt d e g ro e ie n d e ster b lo o tg e le g d en a fg e s n e d e n v a n d e g ro te w o lk, w a a ru it hij g as naar zich toe kon trekken. Z o d ra d e g ro e ie n d e ste r w o rd t b lo o tg e le g d, s to p t d e a a n v o e r van n ie u w gas. In so m m ig e g e va lle n zou d e a a n v o e r z e lfs k u n n e n s to p p e n, v o o rd a t d e s te r-in -w o rd in g g e n o e g m ateriaal ve rza m e ld h e e ft om tot een e c h te s te r te k u n n e n u itg r o e ie n. V o lgens d e astro n o m e n, d ie d e Hub- ble-foto s onde r de loep genom en hebb e n, is fo to -v a p o ris a tie het b e la n g rijk s te p ro c e s, d a t d e o m v a n g van n ie u w e s te rre n in d e A d e la a rn e v e l beperkt. W a a rsch ijn lijk zulle n d e nieuw e s te r ren in M 16 o o k g e e n p la n e te n h e b ben, om d a t d e fo to -va p o risa tie v o o r k o m t d a t e r e e n s c h ijf van m a te rie ro n d o m d e s te rre n w o rd t g e v o rm d. D e ko m e n d e p a a r m iljoen ja a r zullen er nog e en h e le boel nie u w e sterren uit d e g a s w o lk g eboren w o rd e n, net z o la n g to td a t d e g a sw o lk uitg e p u t zal z ijn.d e jo n g e h e te s te rre n v a n d e Figuur 5. Detailfoto van de bovenkant van een zuil koel waterstofgas en stof waar fotovaporisatie optreedt.tijdens dit proces verdampt, door de UV-straling, het gas en wordt de groeiende ster blootgelegd en afgesneden van de grote wolk waaruit hij gas naar zich toe kon trekken. o p e n ste rre n h o o p N G C 6611 zullen te g e n d ie tijd a l d o o r s u p e rn o v a - e xp lo sie s uit e lka a r g e kla p t zijn. De ste rre n, d ie nu nog in hun 'd op' z itte n. z u lle n n o g m ilja rd e n ja re n te z ie n z ijn o p d e p le k w a a r e e n s de A d e la a rn e v e l s to n d. E n w ie w e e t ko m t e r dan w el w e e r een artikel in U niversum. * * E 3 iq z V.ê B 9.r m \ie A) De grote koude wolk van stof en gas wordt gebombardeerd met harde UV-straling, afkomstig van hete sterren uit de buurt. B) Door de UV-straling wordt het gas rondom de stervormende gebiedjes wegge-erodeerd. Dit proces wordt foto-evaporisatie genoemd. C) Naarmate e r steeds m eer gas 'verdampt' blijven, er aan de top van de wolk vingerachtige uitsteekse l over. D) Binnen in de vingertoppen worden nieuwe sterren gevormd. Sommige van deze uitstulpingen raken los van de wolk en zweven nu vrij in de ruimte.

8 De gravitatielens Maarten Bergm ans Gr a v ita tie le n z e n z ijn v in d in g e n van A lb ert E in stein. H ij b e re k e n d e d a t z u lk e le n z e n m o e s te n b e s ta a n, m a a r z ij w a re n nog n o o it g e v o n d e n. T o e n hij d e z e b e re k e n in g e n m a a k ten zei hij d a t e r een hele k le in e k a n s zo u zijn d a t a a rd s e te le s c o p e n d e g ra v ita tie le n z e n zo u d e n ku n n en w a a rn e m e n. T o t in 1979 de eerste g ra v ita tie le n s w erd g e lo k a lis e e rd. Nu m e t d e H u b b le S p a c e T e le s c o p e is e r een n ie u w e w e re ld v o o r d it o n d e rz o e k g e b ie d g eopen d. E en g ra v ita tie le n s (z w a a rte k ra c h tle n s ) is een o b je ct in het heelal dat d e lich tstralen van een v e rd e r w e g g e le ge n object afbuig t en versterkt. D it v e rs c h ijn s e l w e rd vo o rspeld d o o r de a lg e m ene re la tiv ite its th e o rie van E instein, en voor het e e rst in m ei 1919 w a a rg e n o m e n bij sterren vla k n aast d e ve rd u iste rd e zo n. In d a t g e val f 1979 w e rd d e e e rste 'e ch te ' g ra vita tie le n s o n t d e k t: e e n s te ls e l d a t z ic h, g e z ie n v a n a f d e aarde, p recies vo o r een ve r ve rw ijd e rd e quasar b e v in d t, w a a rd o o r h e t lic h t v a n d e q u a s a r g e sp litst w o rd t in tw e e beeldjes. D e H u b b le S p a ce T e le s c o p e (H S T ) h e e ft o n la n g s een n ie u w s o o rt g ra v ita tie le n s o n td e k t, d e v ie rv o u d ig e of k ru is v o rm ig e g ra vita tie le n s. D it kan b e te ke n e n d a t er m et d e H S T en a n d e re g ro te o p tisch e in stru m e n te n, zo a ls d e V ery L a rg e T e le s c o p e (V LT ) v a n E S O. o n d e rz o e k gedaan kan w orden. O n d e rzo e k n aar de s p re i ding van de d o n kere m aterie, zw a rte gaten en b epale n of het heelal eindig is of e euw ig zal uitzetten. D e foto bij dit artikel is een com binatie van tw e e H u b b le o p n a m e s van v e rs c h ille n d e g ra v ita tie le n zen. D eze g ra vita tie le n ze n zijn uit h onderd ve rsch ille n d e o p n a m e s ontdekt. D eze h o n d e rd fo to 's b e s trijk e n a a n d e h e m e l een g e b ie d v a n n a g e n o e g d e V o lle M a a n. A s tro nom en ve rm o e d en dan ook d a t er een half m iljo e n g e lijkso o rtig e lenzen in het heelal zijn. Dit h o u d t o n g e ve e r in d a t er m et d e H S T g e m id deld drie van d e ze lenzen p e r ja a r o ntdekt kunnen w orden. D oor d e hoge resolutie van d e H S T is het voor de a stro n o m e n m ogelijk om naar zw a kke re en v e rd e r w e g sta a n d e g ra v ita tie le n z e n te s p e u ren. M et d e h uidige a a rd se te le scopen kunnen Foto rechts Deze twee gravidatielenzen representeren de nieuwe klasse gravitatielenzen. de viervoudige gravitatielenzen, toto: NASA

9 d e a stro n o m e n dit e ig e n lijk niet. W o rd e n er nog m e e r van d e ze lenzen o n td e kt dan zullen m eer a n tw o o rd e n m a a r o ok vra g e n kom en. D eze w a a rn e m in g e n zijn een g ro te stim u la n s v o o r d it jo n g e o n d e rz o e k g e b ie d, w e lk e to t 20 ja a r g e le d e n a lle e n n o g m a a r u it th e o r ie b e s to n d. D e w a a rn e m in g e n z ijn. v o lg e n s K. R a tnatunga van het Jo h n s H opkins U niversiteit in B a ltim o re, in e e n n ie u w e k la s s e g ra v ita tie le n s te plaatsen. H et kru isvo rm ig e patroon rond een elliptisch ste lsel m aken d e ste lse ls to t een duid e lijk vie rvo u d ig e le n s-ka n d id a a t. D it se le cte ren w ord t m eestal pas gedaan na sp e ctro sco pisch o n d e rzo e k van d e lenzen. D e lin ke r g ra vita tie le n s is o n td e kt to e n e r fo to s van d e H S T w e rd e n g e se le cte e rd vo o r een atlas. D e rechter e n zw a kke re o p nam e is e en p aar w e ken later o n tdekt. D e beide o p n a m e s hebben een helder e llip tis c h s te ls e l a ls le n s e n v ie r z w a k k e re o b je cte n sym m e trisch hier om heen. H e ld e re v ie rv o u d ig e g ra v ita tie le n z e n z ijn e x tre e m z e ld za a m. H ie r zijn e r sle ch t nog m aar tw e e van o n td e kt d o o r a a rd se te le sco p e n. De le n sobje cte n zijn v o o r d e ze gevallen overigens e rg o n g e w o o n. D e e e rs te le n s (o n td e k t in 1985) is een q u a sa r die a fg e b e e ld ' w o rdt door een z e e r z w a a r zw a rt gat in h e t ce n tru m van e e n s te rre n s te ls e l. D e a n d e re g ra v ita tie le n s (o ntdekt in 1988), het klavertje vier g e n oem d, is e ve n e e n s een q u a sa r w e lke d oor een vo o r ons o n zich tb a re m assa w o rd t 'gefocust'. V ie rv o u d ig e le n ze n ku n n e n d o o r a s tro n o m e n gebru ikt w o rd e n om d e d ichtheid in het heelal te bepalen. D oor o.a. d e ro o d ve rschuiving van d e le n sobjecten en de gefo cu sse e rd e objecten m et d e a fstanden van deze o b je cte n te v e rg e lijken. U it d e ze g e g e v e n s kan d a n w o rd e n b e paald hoe het heelal zich ve rder zal g a a n o n t w ikke len. O f het in e lka a r zal knallen of eeuw ig zal uitdijen. Een n a d e r o n d e rzoek aan d e tw ee o p n a m e s d u id t er op d a t de d ichth e id van het h e e la l w a a rs c h ijn lijk la a g g e n o e g is o m h e t heelal v o o r eeuw ig te laten uitdijen. D eze conc lu s ie is een b e e tje erg vro e g g e p la a ts t d a a r d e z e tw e e o b je c te n n ie t e e n s te v ig e b o d e m h ie rvo o r zijn. E r zullen m insten tw a a lf van d e r g e lijk e o b je c te n g e v o n d e n en d o o r g e re k e n d m oeten w o rd e n om een b e e tje g e g ro n d e c o n clu sie te ku nnen tre kke n. W e zulle n w a a rsch ijn lijk nog veel van dit onderzo e kg e b ie d te horen krijgen. H et is d us afw a chten m aar... * * * advertentie (O CT <D U)»-«ST o *> 8? C/> 5-3 (Q ID ro (t> cn ro CQ fo (/) je zien' i je het vinden- e e t b e k i j f idscossette (40 OPTISCHE INSTRUMENTEN Nachtegaalstraat AM Utrecht > " tel s avonds

10 Galileo bij Jupiter**** wat nu? Bram Slagm olen Er zijn al d ive rse a rtike le n in v e r s c h ille n d e b la d e n ve rs c h e n e n o v e r G a lile o, d e s o n d e d ie m o m e n te e l bij J u p ite r ro n d h a n g t. In U n iv e rs u m w ille n w ij n a tu u rlijk n iet a c h te r b lijv e n. H ie r is e c h te r e e n klein p ro b le e m p je, d e artike len gaan allem aal o ve r hetze lfde. W ij dach te n dat w e, a a n g e zie n w e w a t la te r u itko m en, n ie uw ere feiten zo uden kunnen p laatse n, m a a r nie ts is m in d e r w aar, h e la as. O m d a t d e g e g e ve n s d ie van G a lile o m o eten kom en p as in fe b ru a ri o f m a a rt o p a a rd e a a n z u lle n kom e n z a l h e t nog w e l e ve n d u re n v o o rd a t U n iversum de m ooie plaatjes zal tonen. In d it artikel zullen a ch te r g ro n d e n v a n G a lile o e n J u p ite r b e lich t w o rd e n. O p 7 d e c e m b e r j. l. is G a lile o b ij Ju p ite r g e a rive e rd en is de L a n d e r in d e d a m p k r in g v a n J u p ite r b in n e n g e d ro n g e n. D it, zo z e id e n d e w e te n s c h a p p e rs v a n h e t G a lile o -p ro - je c t, w a s d e la n g s te d a g v o o r d e sonde. Im m ers G a lile o en d e Lander, w e lke al 2 d agen e e rd e r van G alileo g e sch e id e n w as, gingen als een rot- va a rt( ongeveer 4 7 km per seconde) richting Ju p ite rs d a m p krin g. V o o r de L a n d e r w a s d it o o k d e b e d o e lin g m a a r v o o r G a lile o z e lf w a s h e t d e bedoeling om in een baan om Jupiter te ko m en. D it is u ite in d e lijk ook w el g e lu k t m a a r h ie rv o o r m o e s te n w e l w a t z a k e n g e r e g e ld w o rd e n. G e lu kkig w iste n d e w e te n sch a p p e rs d it van te voren en hadden d a a r dus rekening m e e gehouden. G alileo scheert la ngs de Ju p ite rm a an E uropa op o n g e ve e r km. O p d e z e a fs ta n d h e e ft d e ze m aan een afm eting te ve rg elijken m et d e grote van een te nnisbal o p a rm le n g te. De m a n e n e n J u p ite r z e lf o n tv a n g e n o n g e veer 4 p ro ce n t van het zonlich t van w a t w ij o p aarde krijgen. G alileo zal d e m aan E uropa nogm a a ls p ass e re n m a a r d a n veel d ic h te rb ij. De c a m e ra e n a n d e re instrum enten van d e s o n d e zijn d ru k b e zig o p n a m e s v a n d e J u p ite r m a a n E u ro p a te m aken. G a lile o stu urt d e ze gegevens nog la n g n ie t n a a r d e A a rd e m a a r Foto 1. De planeet Jupiter is al veel eerder met de HST gefotografeerd. Links is met een pijl aangegeven waar de Lander met een snelheid van 4 7 km p e r seconde Jupiter binnen vloog. Rechts het gebiedje nog eens uitvergroot. De diameter van dit gebied is ongeveer drie keer zo veel als die van de Aarde ( km.). M et een stip is aangegeven waar de Lander precies Jupiter invloog. Met de klok meegaand is de foto linksboven op 4 okt gemaakt en vervolgens en 60 uur later. (Foto's NASA). - w o rden e e rst allem aal opgeslagen in de recorder in de sonde. N a slechts vijf u u r n a d a t G a lile o E u ro p a h e e ft g e p a sseerd kom t lo al in zicht. Dit zal d e d ic h ts b ijz ijn d e p a s s a g e v a n G a lile o bij lo zijn. G alileo kan details van o n g e v e e r 4 0 m e te r o p lo zie n. D e stra lin s d ru k binnen d e baan van E u ro p a is 'le v e n s -g e v a a r lijk v o o r G alileo. D aarom is o ok de dag w aar- o p d e L a n d e r v a n J u p ite r d e z e z a l b in n e n d rin g e n e e n g e v a a rlijk e dag v o o r G a lile o. D e ze s tra lin g s d ru k is o n g e v e e r e e n d e rd e v a n d e to ta le stralingsdruk w a t G alileo in zijn g e h e le tw eeja rige o m lo op zal krijgen. Een m e n s k a n é é n h o n d e rs te v a n d e ze d ru k nog g e e n 15 m in u te n v o lh o u d e n. O o k v o o r d e e le c tr o n ic a is d e z e s tra lin g n ie t zo 'g e z o n d '. D e e le c tro n ic a is h ie rv o o r g e se le cte e rd zodat zij nog v o ld o e n d e betro u w b a a r is onder d e ze stra lin g sd ru k. W a a r de w e te n s c h a p p e rs 1 a ls n o g b a n g v o o r zijn is een 'bit flip'. Dit betekent dat er e rg e n s in het g e h e u g e n e e n b it (dit kan o ve ra l zijn, o o k in de besturing- co m p u te r!) kan o m k la p p e n van b.v. een 1 n aar een 0 o f a n d e rs o m. D e e le ctro n ica is hier w e l te g e n b e s c h e rm t m a a r de e le c tro n is c h e c a m e r a s v a n d e G alileo kunnen zo w e l v e rk e e r d e b e e ld e n k rijg e n. D it h o p e n d e w e te n s c h a p p e rs te kunnen re d u ce re n d o o r o p n a m e s van n iet la n g e r dan ongeveer 2,5 s e c o n d e n te m aken. De lo p a s s a g e is v o o r G a lile o te - vens b e la ngrijk om een ko e rs v e ra n d e rin g te o n d e rg a a n. D e g ra v ita tie van lo m oet d e sonde een snelheids ve rm in d e rin g van 175 m eter p e r se co n d e (e e n vijfd e van d e totale snel-

11 h e id v e rm in d e rin g ) o p le v e re n. D it is d e e e rs te s n e lh e id v e rm in d e rin g in het tra je c t n aar d e u ite in delijke baan rond Jupiter. W a n n e e r G a lile o lo p a s s e e rt is de L a n d e r a l actie f. E en uur la te r richt d e z e z ijn in s tru m e n te n. D e in s tru m e nten m eten om een b e p a a ld e tijd e n s la a n d e g e g e v e n s o p in h e t g e h e u g e n van de Lander. D eze w o r d e n la te r n a a r d e s o n d e g e s tu u rd. V ie r u u r n a d e p a s s a g e v a n lo is v o o r G a lile o J u p ite r net zo g ro o t als e e n b a s k e tb a l o p a rm le n g te. T ie n m in u te n la te r b e re ik t d e L a n d e r d e rand van d e a tm o s fe e r v a n Ju p ite r. D e Lander gaat o n d e r een hoek van ongeveer 9 graden en m et ee n s n e l h e id v a n 4 7 k m p e r s e c o n d e d e d a m p krin g van J u p ite r b innen. D oor d e d ic h th e id v a n J u p it e r z a l d e L a n d e r e e n s n e lh e id v e rtra g in g o n d e rg a a n van w el 230 keer zijn eigen g e w ich t. N a tw ee m in u te n w o rd t de p a ra c h u te v a n d e L a n d e r u itg e w o r pen w o rd e n e n zal hij h ier 55 m in u te n a a n h a n g e n. In d e z e tijd z a l de L a n d e r g e g e v e n s n a a r G a lile o z e n d e n d ie zich km b o ve n de la n d er bevindt. De co m m u n ica tie tu sse n d e L a n d e r en G a lile o is m a a r v a n u it é é n ric h Figuur 2. De aanlooproute van ruimte- sonde Galileo en de Lander. Tijdsduur tussen twee streepjes is een dag. tin g, v a n L a n d e r n a a r G a lile o. H et richten van d e tw e e a n te n n e s van de beid e ru im te sch e pen m oest w e l p re cie s g e b e u re n o m d a t d e b u n d e l die de la n d e r u itze n d t erg sm a l is. G a lileo is m.b.v. g yro sco p e n g e rich t en u ite in d e lijk is d e d a ta s tro o m u its te k e n d v e rlo p e n. D e c o m m u n ic a tie h e e ft e c h te r m a a r 5 7 m in u te n in p la a ts v a n 7 5 m in u te n g e d u u rt. De G a lile o h e e ft o n d e rw e g al fo to s g e m a a kt. H ie rb o ve n e e n tje van het o p p e rv la k van d e p la n e to ïd e Ida. F o to s m a ken m et d e G alileo is niet m akkelijk. D e b e e ld h o e k van d e c a m e ra van G a lile o is een halve g raad, d it is o n g e ve e r d e helft van d e V o lle M aan. O m je een in d ru k te geven, als je d o o r e e n koker kijkt van 1 cm d o o rsn e e en o n g e ve e r 57 cm lang d a n heb je een beeldve ld van o n g e ve e r een halve g ra a d. D it z ie t G a lile o d u s! W at e r nog bij kom t kijken is dat G a lile o een b e p a a ld e snelh e id h e e ft ten o p zich te van het te fo to g ra fe re n object. O m een id e e te geve n hoe het v o o r G a lile o w a s in Ida te fo to g ra fe re n m oet je het vo lg e n d e e e n s p ro b e re n! Je rijd in een a u to m e t een snelh e id van 9 0 km per uur e n je kijkt d a n d o o r het buisje naar een fla tg e b o u w van 7 ve rd iepingen. T o ch w e l m oeilijk! g e g e v e n s van d e ze s in stru m e n te n w a re n resp. d e h o e ve e lh e id zonlicht en w a rm te stra lin g, d e d ruk, te m p e ra tuur. d e s tru ctu u r van d e w olken, de d ichth e id en d e sa m e n ste llin g van de w olke n. A an boord van d e Lander is een ze n d e r g e in sta lle e rd d ie een s ta biele z e n d fre q u e n tie afgeeft. O m dat d e ze frequentie b e ke n t is kan d.m.v. h e t D o b b le r-e ffe c t d e w in d s n e lh e id en de positie van d e L a n d e r bepaald w o rd e n. N a 30 m inuten bij een druk v a n o n g e v e e r 8 b a r h e e rs t e r een te m p e ra tu u r la g e r d a n 3 7 g ra d e n C elsius. O p e e n g e g e v e n m o m e n t d a a lt d e L a n d e r v e rd e r e n g e e ft hij c o n tin u zijn signalen door. H ij g a a t hier mee door totdat d e zw a kste d e le n van de L a n d e r h e t b e g e v e n o f to td a t d e a ccu le e g is. E c h te r of G a lile o dan nog sig n a le n van d e Lander kan ontva ngen is een vra a g. D it kan va n w e ge een lege accu of om d a t het w o l ke n d e k ie d ich t is w a a rd o o r er geen g e g e vens m e e r d o o r G alileo w orden o n tva n g e n. E r heerst d a a r een druk van 3 0 b a r en een te m p e ra tu u r van 192 g ra d e n C e ls iu s. W a t d e g e g e vens van d e Lander b etre ft zullen w e nog to t m id d e n m a a rt 1996 m oeten w a chten. T o t dan!

12 De spectaculairste heme p Aarde kunnen we onze astronomische kennis soms heel goed gebruiken. De eerste stap van Neil Armstrong op de Maan is daar een goed voorbeeld van. Het was een spectaculaire gebeurtenis op de Maan maar niet zichtbaar vanaf de Aarde. In dit artikel bedoelen wij verschijnselen aan de hemel die we meestal wel vanaf de Aarde kunnen volgen. Dat 1996 een aantal spectaculaire hemelverschijnselen in petto heeft zal iedere JWG-er wel beamen. Want is het niet elke keer opnieuw een speculair schouwspel als je in het donker naar de hemel kijkt? Edwin Ballegoy zet voor ons toch de meeste spectaculaire van 1996 d i 5 m a a rt 1996 Jupiter heeft er een maan bij! Ie d e re e n w e e t d a t d e p la n e e t J u p ite r v ie r h e ld ere m anen heeft: lo, E u ro p a, G a n ym e d e s en C a llisto. M a a r w ie deze o chte n d een te le sco o p o p J u p ite r richt, d e n kt d a t d e ze p la n e e t er een h e ld ere m aan bij h e e ft g e kregen. D eze ochtend staan e r v ijf h e ld ere stip je s ten w e ste n van de planeet. Ten w e ste n is lin k s in e e n o m k e re n d e te le s c o o p. M a a r sch ijn b e d rie g t. Één van d ie v ijf lich tp u ntje s is g e e n m aan, m aar een ste rre tje dat to e va llig in d e b u u rt sta at. H et g a a t om de s te r nu2 S a g itta rii, in h e t ste rre n b e e ld S chutter. w o /d o 3/4 ap ril 1996 De Maan verdwijnt in de schaduw van de Aarde In d e n acht van 3 o p 4 april zu lle n bijg e lo vig e m ense n bidden voor de te ru g ke e r van d e M aan. O m m id d e rn a ch t s tra a lt d e V olle M aan nog h e ld e r aan d e hem el. M a a r va n a f u u r verd w ijn t d e M aan. E erst is d a a r nog n iet zo ve e l van te zie n, m a a r om u u r is er van de h e ld e re M aan niets o verg e b le ve n. E r rest nog een zw akke, ro o d g e le gloed. Z al de M aan o oit nog teru g ko m e n? N og m a a r even b lijven kijken: u u r u u r u u r u u r uur, d e M aan is nog ste e d s n iet te -zie n. Z al d e M aan w e gblijven? G elukkig, om u u r v e rsch ijn t e r w e e r een heldere ra n d aan de M aan. Langzaam m aar zeker w o rdt d e M aan w e e r helder. O m u u r is de h e le M aan w e e r zo held er a ls om m iddernacht. G elukkig m aar!

13 verschijnselen van Erwin van Ballegoy di 30 ju li 1996 Een blauwe Maan? H e b je w e l e e n s een b la u w tje g e lo p e n? O f e e n m a a ltje bla u w e bonen o p g e p e u ze ld? O f kijk jij o o k w e l e e n s n a a r d e sm urfe n? A ls het een m a andag w a s gew e est, dan had d e ze dag in h e t teken g e s ta a n v a n d e k le u r b la u w. D an w a s h e t n a m e lijk een 'B lauw e m a a n d a g g e w e est. B lauw e m a andagen zijn vrij ze ld za a m. D at zijn n a m e lijk m a a n d a g e n w a a ro p de M aan v o o r d e tw e e d e ke e r in één m aand tijd vol is. O p 3 0 ju li is het vo o r d e tw eede k e e r d e ze m aand d a t de M aan vol is. H elaas v a lt d e ze dag o p een d in sd ag en is het d u s g e e n blauw e' m aandag. zo /d i 11/13 a u g u s tu s 1996 Meteorenfeest! In 1992 kw am ko m e e t P /S w ift-t u ttle v o o r het e e st sin d s 1862 w e e r in de buurt van d e Z o n. In het ve rle d e n is d e ze ko m e e t v a ke r in d e b u u rt van de Z on g e w eest, w a n t langs d e hele baan h e e ft d e ze ko m e e t s to fd e e l tje s a c h te rg e la te n. W a n n e e r d e A a rd e d e baan van d e ko m e e t kruist, dan kunnen e r sto fje s in de d a m p krin g van d e A a rd e kom en. D eze s to f je s w o rd e n d a n z ic h tb a a r a ls m e te o re n. D a t g e b e u rt bij d e ze kom eet tu sse n e in d ju li en eind augustu s. N orm aal g e spro ken zijn d e m eeste m eteoren in d e n ach t van 12 o p 13 a u g u stu s te zien, m a a r d e kom eet heeft 'pas' gele de n nog heel veel sto fje s lo sgelaten. D eze sto fje s zijn in de n a ch t v a n 11 o p 12 a u g u s tu s te z ie n. O m d a t d e m e te o re n uit het ste rre n b e e ld P erseus lijken te kom en, n o em en w e deze m e te ore nzw erm 'P e rse ïd e n '. O m d a t het b ijn a N ieuw e M a an is, zal h e t m a a n lich t d e w a a rn e m in g e n n a u w e lijks ve rsto re n. D a a rd o o r zullen e r e n ke le tie n ta llen m eteoren per u u r te zien zijn. J v r 6 en za 7 s e p te m b e r 1996 Wiskunde aan de sterrenhemel T u ssen tw ee w ille ke u rig e ste rre n kun je altijd een rechte lijn tre kke n. M et 3 o f m lukt d a t m eestal niet. B e halve o p 6 e n 7 septem ber. Z o a ls altijd sta an d e sterre P ollux van ste rre n b e e ld T w e e lin g e n o p één lijn. D eze tw e e o chte n d e n w ordt d e lijn la n g er g e m a akt, w a n t als je d e lijn ve rle n g t van d e horizon, da n blijken zich tw e e heldere, ste ra ch tig e objecten o D at zijn d e pla n ete n M a rs en V enus.

14 z a 21 en zo 2 2 s e p te m b e r 1996 Mars in een kribbe H et lijkt al b ijna K erstm is! H et K e rstverhaal ve rh a a lt o ve r het kindeke Jezu s. Hij w erd in een stal gebore n. A ls w ieg kreeg hij een kribbe (dat is een vo e d e rb a k v o o r dieren). O p 21 e n 2 2 se p te m b e r is M ars in d e K ribbe. N ee. ik bedoel n ie t dat er een c h o c o la d e re e p in een krib b e te re c h t is g e ko m e n. Ik b e d o e l ook n iet d a t d e p la n e e t M ars o p A a rd e gevallen is, en daarbij in een v o e d e rb a k g e la nd is. N ee. ik bedoel dat d e p la n e e t M ars d o o r d e open ste rre n h o o p K ribbe trekt. O m d it te ku nnen zien, m oet je w e l vro eg o p sta a n. M et een verre kijke r o f een te le s c o o p is d e ro d e p la n e e t M a rs tu sse n d e ste rre n v a n de ste rre n h o o p te vinden. d o /v r 2 6 /2 7 s e p te m b e r 1996 De Maan verdwijnt opnieuw in de schaduw van de Aarde In d e n acht van 2 6 o p 2 7 se p te m b e r v e rd w ijn t de M aan o p n ie u w in de s c h a d u w v a n d e A a rd e. Z u lle n d e b ijg e lo v ig e m e n se n nu b e te r w e te n dan bij d e vo rig e ve rd w ijn ig, kid n a pp in g, o n tvo e rin g, o f w a t d e z e m ensen ook m a a r denke n d a t h e t is? D e M a an sta a t d it m aal w e l la g e r bove n d e horizon. Z o d ra d e M aan vo lle d ig in d e a a rd sch a d u w verd w e n e n is. staat d e M aan z o n kleine 30 g ra d e n boven d e horizo n. T e g e n het einde van d e verd u iste rin g is d e hoogte nog sle ch ts 10 gra den. O m u u r b e g in t d e M a a n te v e rd w ijn e n. E e rs t is d a a r n og n iet zo veel van te zien. m a a r om u u r is e r van d e h e ld ere M a an niets m e e r overg e b le ve n. E r rest nog een zw a kke, roodgele gloed. O m u u r ve rs c h ijn t e r w e e r een heldere ra n d aan d e M aan. Langzaam m aar z e ke r w o rd t d e M aan w e e r h elderder. O m u u r is d e M aan w e e r zo h e ld e r a ls te vo re n. E en uur la te r g a a t d e M a an onder. T ijd e n s d e M a a n sve rduiste rin g sta a t e r een heldere 'ste r' 2 ' ten zuiden van d e m aan. D a t is d e p la n e e t S a turnus d i 1 o k to b e r 1996 Aldebaran speelt verstoppertje O p 2 ja n u a ri, 3 0 ja n u ari. 26 februari, 2 4 m aart, 21 april, 12 juli, 8 a u g u s tu s e n 4 s e p te m b e r s ta a t d e M aan in d e b u u rt van A ld e b a ra n. A ld e b a ra n is d e h e ld e rs te s te r van s te rre n b e e ld S tier. M a a r va n a vo n d sch u ift A ld e b a ra n a ch te r d e M aan. A ldebaran ve rsto p t zich ro n d 2 3 uur a c h te r de verlich te M aanrand. Pas tegen u u r za l A ld e b a ra n w e e r g e vonden w o rd e n, als hij om d e d o n k e re M a a n ra nd kijkt. G e b ru ik een v e rre k ijk e r o f kle i ne k ijk e r om A ld e b a ra n bij de M aan te ku nnen zien.

15 za 12 o k to b e r 1996 De maan eet de zon op W el e e n s p e r v e rg is s in g een sp a a n se p e p e r of w a t sa m b a l o p g e g e te n? H eet hè. M a a r d a t is nog niks in verg e lijkin g m et w a t d e M aan g a a t p ro b e ren o p 12 oktober. D e M aan b e g in t dan d o o d le u k d e Z on o p te eten. R ond 15 u u r begint-ie aan de 'ko e le ' b u ite n ka n t va n 'C te peuze le n. T egen u u r is d e M aan to t het m id delpunt van d e Z on geko m e n. D an vindt de M aan h e t to ch w e l een te h e e t tu sse n d o o rtje w o rd e n. D at is n iet zo gek natu urlijk. D e Z on is d a a r 16 m iljoen g ra d e n heet. D aarom spuugt d e M aan, d e Zon w e e r la n g zaam uit. O m stre e ks u u r heeft d e M aan de Zon w e e r h elem aal naar buiten gew erkt. za/m a 1 6 /1 8 n o v e m b e r 1996 Een regen van sterren In 1966 passe e rd e kom eet P /T e m p e l-t u ttle d e Zon. In d a tze lfd e ja a r w a s o m stre e ks h a lf n o ve m b er een e n o r m e regen va lle n d e ste rre n te zien. M axim aal w a re n er to t m e te o re n p e r u u r te zien! D e k o m e e t P /T e m p e l-t u ttle e n d e m e te o re n re g e n hebben m e t e lk a a r te m aken. W a n t d e sto fd e e ltje s die d e m e te o re n re g e n v e ro o rz a a k te n w a re n a fk o m s tig va n d e ze kom eet. Z o v e e l m e te o re n z u lle n e r d it ja a r n iet te z ie n zijn. T o ch zijn e r d e ze nach te n nog v o ld o e n d e m e te o re n te zien. W a n t kom eet P /T e m p e l-t u ttle begint d e Z on te n a d e re n. In 1999 p a sse e rt die d e Z on w e e r e n sterre- kundigen ve rw a ch te n d a t er in dat ja a r dan o o k w e e r een m e te o re n re g e n te zie n zal zijn. M a a r in de ja re n v o o r e n n a 1999 z ijn e r n og a ltijd veel m e te o re n te z ie n O m d a t d e v a lle n d e s te r re n u it s te r re n b e e ld L e e u w lijk e n te k o m e n, w o rd e n d e z e d e L e o n id e n g e n o e m d. H e t ste rre n b e e ld Leeuw kom t pas in d e n a nacht hoog boven d e horizon. De M aan is in Eerste K w artie r en zal d u s d e o ch te n d w a a rn e m in g e n niet verstore n E ind 1996 Hale-Bopp steelt de show In ju li 1995 is er een ko m e e t ontd e kt, d ie pas in 1997 o p zijn h e ld erst zal zijn (zie U n ive rsu m 6 van vo rig ja a r). In d e la atste m aanden van d it ja a r is d e ze kom eet w a a rsch ijn lijk al met e en ve rre kijke r te zien. H oud U nive rsu m in d e gaten vo o r de re centste voorsp e llin g e n.

16 Verenigingsnieuws AKTIVITEITENAGENDA Landelijke Sterrenkijkdagen Afdeling t Gooi weer van start! Volkssterrenwachten Onderslaanda volkssterrenwachten zijn aangesloten bijdevereniging LSV, de Landelijke Samenwerkende Volkssterrenwachten. Voor meer informatie en adressen: LSV-Bureau Zonnenburg NL Utrecht Tel.: Fax: Bussloo. te Bussloo Open: vrijdag uur. Into. Teil : Programma 1e kwartaal 1996: 12 jan. Een zonsverduisteringsreis naar India 19 jan. Onweer 26 jan. Onze buur 'D e Maan" 2 lebr. Saturnus de planeet zonder ring! 9 lebr. Kometen 16 lebr. Wordt het nog wel donker? 23/24 lebr. Landelijke Sterrenkijkdagen met diverse aktiviteiten 1 mrt. Ons zonnestelsel 8 mrt. De Lente sterrenhemel Copernicus, Haarle Open: vnjdag en zaterdagmiddag om Corona Borealis. Dieren Open: vrijdag uur. O p vrijdag 23 en za terdag 24 februari a.s. w o rd e n d e L a n d e lijk e s te rre n k ijk d a g e n g e h o u d e n. D it ja a r a lw e e r v o o r d e 20e ke e r. W ie w e e t d o e t jo u w a fd e lin g d it ja a r o o k m ee, d us bel je co n tactperso on h ie r e e n s o v e r! O p z o 'n s te rre n k ijk d a g w o rdt (bij h e ld e r w eer) m et ste rre n kijke rs w a a rg e n o m e n. A ls h e t s le c h t w e e r is w orden er va a k d ia 's vertoond. D e (vo lks)ste rre n w a ch te n d o e n natuurlijk óók m ee. V oor de adre ssen zie d e aktivi- te ite n a g e n d a hiernaast. * * * Beginnerscursus afdeling Culem borg In ja n u ari is het zo ver... dan g a a t a fd e ling C ulem borg van sta rt en w e l m et een h e u z e b e g in n e rs c u rs u s. D e z e c u rs u s h o u d t in d a t m ense n van zow e l binnen a ls b u ite n d e J W G e e n a a n ta l w e k e n lang pra a tje s kunnen volgen o ve r allerlei s te rre n k u n d ig e o n d e rw e rp e n. L ijk t jo u d e z e b e g in n e rs c u s u s w e l w a t, b e l of sch rijf dan naar: M en n o S chakel Z u id e rlin g e d ijk BB S pijk T el.: E r g e b e u rt veel in het ce n tru m van N e d e rland. w ant n aast C u le m b org g a a t ook a fd e lin g t G o o i w e e r v a n s ta rt. D e z e a fd e lin g b e s to n d o o rs p ro n k e lijk a l (het w a s z e lfs e e n h e le a c tie v e a fd e lin g ), m aar sin d s a lw e e r een paar ja a r w as het stil in 't G ooi. D aar g a a t nu dus verandering in kom en! In ja n u a ri w il m e n m e t d e z e a fd e lin g w e e r v a n s ta rt. W il je m e e r in fo rm a tie o v e r d e n ie u w e a fd e lin g of w il jij m is schien w el a c tie f w o rden binnen d e a fd e lin g (ju llie z ijn a ltijd w e lk o m!!) b e l of sch rijf dan naar: EO P eije van K lo o ster P altzerw eg CL Den D older T el.: E * * * O u d eren kam p : zo 21 ju li t/m za 3 aug. Ptanetron. Dwingeloo Open: dins- en donderdag uur. Planetarium : dagelijks uur. Afdeling Utrecht al 25 jaar de grootste Fryslan, Burgum Open: vrijdag uur. Halley, Heesch Open: elke 1e vrijdag en zondag om van de maand. Ommen Nutssterrenwachl, Ommen Open: zaterdag uur. Phoenix. Lochem Open: zaterdag vanal uur. D it ja a r b e sta a t a fd e ling U trecht a lw e e r 2 5 ja a r. O m d it te vie re n hebben w e een aantal bijzo n d e r a ktivite ite n. Z o is e r in het w e ekend van 16 en 17 m ei een m arathonbijeenko m st van 2 5 uur! W e b e g in n e n d e z e b ije e n k o m s t z o a ls w e d a t a ltijd d o e n o m uur. H e t e e rste ge d e e lte is een "norm ale bije e n ko m st" en n a tuurlijk za l er dan o ok van a lle s te doen zijn w a t w e n o rm a a l n ie t z u lle n d o e n. D e z e n o rm a le b ije e n k o m s t d u u rt to t uur. D aarna is e r een re ce p tie v o o r a lle o u d b e stu u rsle d e n van a fd e ling Utrecht. H et w e e kend d a a ro p is er een P in ksterkam pje op het eiland T e xe l. D it ka m pje begint op vrijdag 2 4 m ei en is o p m a a n d a g m id d a g 2 7 m ei afgelo pen. W e zitte n o p T exe l vla k bij d e ste rrenw acht, die w e dan o o k z e ke r zullen g a a n gebruike n. O o k zulle n w e een aanta l ka re n naar h e t s tra n d g a a n en het e ila n d verke n n e n, zo w e l lo pend als o p de fie ts. H et kam p is va n a f D en H elder to t D en H elder (d u s in clu sie f d e o ve rto ch t). V oor degene d ie m eew illen en geen lid zijn van a fd e lin g U tre ch t is d e prijs fl. 85,- p.p. V o o r in fo rm a tie kun je te re ch t bij Pije van K looster, T e.:

17 8w u9 in8 QniQin9isV Com puterbijeenkomst op Sonneborgh in Utrecht Je houdt van ste rre n ku n d e. A n d e rs zou je dit n iet lezen. A ls je n aast ste rre n k u n d e o o k c o m p u te rs le u k v in d t, d a n is zate rd a g 2 7 ja n u ari dè dag v o o r jo u. O p die dag is er een b ije e n ko m st vo o r alle JW G -e rs die g ra a g o p d e co m p u te r m et s te rre n k u n d e b e zig z ijn : d e m o n s tra tie s v a n s te rre n k u n d ig e c o m p u te rp ro g ra m m a 's. p ra a tje s o v e r h e t g e b ru ik van de c o m p u te r b ij je h o b b y en h e t c o p ië re n van ste rre n ku n d ig e softw are. W aar: S te rre n w a ch t S o n n e n b o rg h in W a n n e e r: zate rd a g 2 7 ja n u ari van U trecht uur tot uur E n tree: fl (vo o r le den van de com - V o o rlo pig program m a: uur Zaal open; p u te rg ro e p is het gratis) uur Praatje over het maken van sterren kundige foto s met de CCD-came ra uur Demonstratie van het gebruik van een CCD-camera uur Lunchpauze uur Praatje over het gebruik van internet, en www uur Demonstratie gebruik van internet, uur Pauze en www uur Plannen maken voor de computer uur Einde groep in 1996 T u s s e n d o o r s ta a n e r a ltijd c o m p u te rs k la a r v o o r h e t co p ië re n v a n a s tro n o m i sche softw a re (S harew are e n freew are!) W il je m e e r in fo rm a tie o v e r d eze b ije e n ko m st of o ve r d e co m p u te rg ro e p? N eem dan ko n ta kt o p m et: E rw in v an B alleg o ij T a fe lb e rg s tra a t S P H aarlem T e l.: *» * Verslag Jongerensterrenkijkdag In A ste n kw am e n, v o o r d e e e rste keer, ongeveer 160 jongeren naar de Jongerenste rrenkijkdag. B ij d e J W G -s ta n d w a re n d e b e k e n d e JW G -a rtike le n te ko o p en bij de W A C O - sta nd konden d e b e zo e ke rs d e d o o r de J W G -e rs z e lfg e m a a k te w a a rn e m in g e n bekijken. In de kn u tse lh o e k w erden s te r re n kaarten g e m a a kt E ten en drinke n kon je kopen bij het ke u ke n tje van M arloes. V e rd e r w a s o o k d e N V W S w e rk g ro e p M eteo ren aanw ezig. Frank opende 's m iddags de sterrenw acht en keek m eteen even naar de Zon (geproje c te e rd n a tu u rlijk). 'E r w a s e c h te r geen v le k je o p z ie n te zie n. G e lu k k ig kon ie d e re e n d o o r een kijke r een tekening van S atu rn u s w a a rn e m e n.d ie even ve rd e ro p aan een paaltje w a s geplakt. P ije h ie ld w a t in te re s s a n te p ra a tje s en D rees V e rschuuren g a f een a a n ta l v o o r stellin gen in het planetarium. s A v o n d s w e rd het p a s e c h t d ru k. Het w as kraakhelder en de kijkers w erd en g e ric h t o p d e M a a n, S a tu r n u s e n d e P leïaden. Iedereen w a s o n d e r de indruk van d e ringen van S a turnus die nog net als een streepje zich tb a a r w aren. K o rto m, e e n g e z e llig e d a g en h o p e lijk w o rd t het het v o lg e n d ja a r nog drukker! Agenda van de afdelingen: J W G -A m s te rd a m : 2 0 ja n u a ri: P a n n e ko e ke n b ije e n ko m st II 17 fe b ru a ri: B ijeenkom st J W G -D e n H aag: B ije enkom sten: 19: :30 uur 12 ja n u ari: K nutselavond. 9 februari: W a a rn e e m p ra a tje JW G -U trech t: 20 ja n u a ri: Ju b ile u m b ije e n ko m st v a n 1 4 : :00 uur. in clu sie f sn e rt- m aaltijd, vid e o e n /o f w aarnem en. 17 fe b ru a ri: K orte b ije e n ko m st van 1 4 :0 0-17:00 uur. 2 m aart: uur W a a rneem avo nd Rijswijk. Rijswijk Open: vrijdag vanal uur Saturnus, Heerhugowaard Waarnemen rond halve maan, 3 kijkavonden p. maand vanal uur. Filmmiddag laatsie zondag van de maand ,00 uur. Schrieversheide, Heerlen Open; dinsdag 1/m vrijdag en dinsdag en vrijdagavond van en zondag Sim on Stevln, Hoeven Open: dinsdag t/m zaterdag uur. Sonnenborgh. Utrecht Rondleiding vrijdag vanaf 20,00 uur Vooraf tel, opgeven Tweelingen, Spijkenisse Open: vrijdag vanaf uur. Twente, Lattrop Open: dinsdag t/m zondag uur dinsdag-en donderdagavond Meer informatie tel , Vesta. Oostzaan Open: vrijdag voor rondleiding. Nijmegen. Nijmegen Open: elke eerste vrijdag van de maand vanaf uur 20e Landelijke Sterrenkijkdagen Vrijdag 23 en zaterdag 24 lebr. a s is er "Open Huis" bij de Nederlandse Volkssterrenwachten.Informatie bij: Stichting De Koepel Tel.: ol Bureau LSV Tel.: Plnksterkampje afd. Utrecht Plaats: Texel bi de sterrenwacht Datum: 24 t/m 27 mei 1996 Kosten: fl. 85,- p.p. Incl overtocht Info: Pelje van Klooster Tel Computerbljeenkoms in Utrecht Plaats: Sterrenwacht Sonnenborgh Datum: 27 januari a.s. Info: E Ballegoy

18 TR R R R IN G... d e t e le f o o n g a a t. H e t is U n iv e r s u m - re d a k te u r M a rk -Jö rg M eijer. "H o i M arcel, zo u je een stu kje over fo tografie in U niversum n u m m e r 1 w ille n sch rijv e n? B edan kt! D o e i!. H m m m m... fo to g ra fie? A ls e r iets is w a a r ik w ein ig v a n a f w eet is dat het w el! N ou ja, h e t m o e t een s tu k je v o o r beginners w orden, en dat ben ik zeker... Ik h e rin n e r m e o p e e n s d a t ik o p de lagere school eens een w e rkstu k over fo to g ra fie heb g em aakt. N a lang z o e ke n in sto ffig e doze n o p zo ld e r heb ik h e t w e e r gevo n d e n. L euk. d a t je na zo ve e l ja a r nog ie ts van je z e lf kunt le re n! V o l v e rb a z in g le e s ik w a t ik to e n a lle m a a l w is t m a a r n u a lla n g w e e r ve rg e te n ben. "V o o r h e t m a k e n van fo to 's h e b je o m te b e g in n e n een film nodig. D a t is e e n s tu k je p la s tic m e t d a a ro p e e n a a n ta l s to ffe n d ie ve ra n d e re n a ls e r lich t o p valt. A ls je d e film o n tw ikke lt kun je p recies zie n w a a r licht is g e va l len en w a a r n ie t." O h ja... e n h o e w e rk te e e n f o t o toestel o o k al w e e r? 'D e belangrijkste onderdelen van een fo to to e ste l (zie fig u u r 1) zijn d e lens, d ie een p la a tje van d e b u ite n w e re ld o p d e film p ro je cte e rt, e n d e sluiter, d ie z o rg t d a t h e t lic h t a lle e n o p d e film kom t o p h e t m o m e n t d a t d e foto g e m a a k t w o rd t." Ik lees in m ijn w erkstuk nog veel m eer le uks o v e r fo to g ra fie, m a a r e r sta at helem aal niets in o ve r ste rre nfo to grafie, e n d a a r m o e t ik n o u n e t e e n stukje o ve r schrijven! N ou ja, het fo to g ra fe re n van ste rre n kan to c h niet zo v e e l m o e ilijk e r z ijn d a n h e t fo to graferen van a n d e re zaken? Ik b eslu it d a t ik e e rst ze lf m a a r eens g a p ro beren om een p a a r s te r re n fo to's te m aken vo o rd a t ik ju llie ga ve rte lle n hoe het m oet. En d a a r kom t h e t e e rste p ro b le e m al om d e hoek kijke n: h e t fo to to e ste l. Ik heb w e l een w e g w e rp -ca m e ra a tje, m aar e r is me o o it v e r t e ld d a t je d a a r g e e n ste rre n fo to 's m ee ku n t m aken. Dat is o ok w e l logisch: d e sterren zijn m aar heel zw akke lichtpuntjes, en d us zal de s lu ite r van d e c a m e ra h e e l lang o p e n m o e te n b lijv e n s ta a n om h e t b e e ld v a n d e s te rre n o p d e film te v a n g e n. V a n w e g w e rp c a m e ra 's en vele g e w o n e ca m e ra 's kan de sluiter v a a k a lle e n e en fra ctie van een s e c o n d e o p e n s ta a n - v e e l te w e in ig dus! G e lu kkig vin d ik na la n g zo e ke n op zo ld e r een o u d e sp ie g elre fle xca m e ra - d a t is e e n c a m e ra w a a rb ij je m et b e h u lp v a n e e n s p ie g e ltje d o o r d e le n s kunt kijken. O p het d ra a ikn o p je v o o r d e b e lic h tin g s tijd e n s ta a t e en g ro te 'B ', w a t w il z e g g e n d a t je w ille ke u rig lang kunt belichten. P recies w a t ik n o d ig h e b d u s! H e t to e s te l h e e ft ve rschille n d e lenzen d ie je m et een heel e e n v o u d ig k lik s y s te e m op de ca m e ra kunt zetten. En er zit ook n o g e e n d ra a d o n ts p a n n e r b ij: e en e e n k a b e ltje w a a r m e e je d e s lu ite r van d e c a m e ra v a n a f e e n a f s ta n d je o p e n k u n t z e tte n. D a ardoor hoef je d e c a m e ra n iet m e e r aan te raken als je de foto m aakt, en vo o rko m je dus allerlei verv e le n d e t r i l lin g e n in h e t beeld. N u n o g e e n film p je o m in sluiter open m ijn fo t o - 2/e hier de belangrijk- to e s t e, te ste onderdelen van d o e n.d e fo to - een,oto toestei h a n d e la a r w a a r ik m ijn film p je ga ko p e n raadt m e aan om een film pje m et een g ro o t A S A -g e ta l te nem en. De m an legt m e uit dat het A S A -getal ie ts zegt o ve r d e g e vo e lig h e id van de film - h o e h o g e r h e t g e ta l, h o e g e v o e lig e r d e film v o o r lich t is. 100 en 200 A S A zijn n o rm ale huis-, tu in e n k e u k e n film s, m a a r v o o r s te r re n fo to 's ra a d t h ij m e a a n om een film van te n m in s te 400 A S A te gebruiken. Na w a t tw ijfe le n k ie s ik een K odak E ktarchrom e A S A dia-film pje uit; niet e ch t g o e d ko o p, m a a r w el goed. T enm in ste, dat zegt de fotograaf... ik ben benieuw d! G e w a p e n d m e t m ijn c a m e r a m et film p je, m ijn le n ze n, m ijn d ra a d o n t s p a n n e r, e e n z a k la m p, een n o titie b o e kje en een flinke th e rm o sfle s met hete th e e tre k ik die avond d e duinen in. T sja, w a a r za l ik eens m ee b e g in nen? Ik b e kijk m ijn d rie lenzen nog ee n s g o e d m m ", "50 m m ", "135 m m " s ta a t e ro p. D e fo to g ra a f heeft m e u itg elegd d a t dat d e b ra n d p u n tsafstanden van d e lenzen zijn en dat d ie ie ts m e t d e v e rg ro tin g v a n het beeld te m aken heeft. H oe g ro te r de b ra n d p u n ts a fs ta n d, h o e s te rk e r de ve rg ro tin g. D e 50 m m -le n s w o rdt ook w el sta n d a a rd le n s g e n oem d, en dus be slu it ik d ie e e rst m aar e e n s te g e bruiken. Ik kijk e ens d o o r d e zoeker van m ijn ca m e ra om te zien hoeveel ste rre n ik o p deze m anier op de foto kan krijgen. D at zijn er heel w a t - de G ro te B e e r p a s t b ijv o o rb e e ld m a k ke lijk in beeld. O p m ijn s ta n d a a rd le n s z itte n tw e e ringen d ie kunnen d ra a ie n. D e a c h te rs te re g e lt h e t d ia fra g m a - d a t wil ze g g e n : de g ro o tte van d e openin g va n d e lens. E ven d e n k e n, w a t zei de fo to g ra a f ook al w e e r? Een laag g e ta l b e te k e n t e e n g ro te o p e n in g. H m m m m m... e e n b e e tje v re e m d, m a a r als hij het z e g t za l h e t w e l zo zijn. Ik d ra a i d e ring d us op 2.8, het laagste getal d a t erop staat. De a n d e re ring is om de a fstand in te stellen. D e ring loopt van 33 c e n tim e

19 te r to t 10 m eter, en d a a rn a sta a t er nog een soort a ch tje o p zijn kant o p - het sym b o o l v o o r o n eindig. N ou, de s te rre n staan b e st w e l ve r w e g - in e lk g e va l véél v e rd e r dan 10 m e te r - d us ik kies d ie la a tste in ste llin g m aar. O ké, tijd vo o r m ijn allereerste sterrenfoto. Ik b e slu it om niet te m o eilijk te d o e n, e n le g m ijn c a m e r a m e t d ra a d o n tsp a n n e r gew o on p lat op de g ro nd. K lik... e n nu g e w o on lang b e lich te n. M a a r hoe la n g e ig e n lijk? Ik h eb geen fla u w idee! Ik begin m aar e e n s m et 5 seconden, en dan laat ik h e t k n o p je van d e d ra a d o n tsp a n n e r w e e r los. K lik. D o o rspoelen... e n nu e e n fo to v a n tie n s e c o n d e n. K lik... klik. Z ie je w el, dat ste rre n fo to 's m aken is h e le m a a l n iet m o e ilijk! Ik m a a k ook nog fo to 's m et b e lic h tin g s tijd e n van 20 e n 3 0 s e c o n d e n, e n b e s lu it dan om het e ch t g ro n d ig aan te pakken: f o t o 's v a n 1,2.5 e n 1 5 m in u te n! G e lu k k ig h o e f ik n ie t a l d ie tijd het k n o p je v a n m ijn d ra a d o n ts p a n n e r va st te h o u d e n : er b lijkt een handig sch ro e fje o p te zitte n w a a r m e e ik d a t k n o p je va st kan zetten. Ik h e rh a a l d e h e le fo to se rie o o k n o g e e n s m e t m ijn a n d e r e tw e e le n z e n, e n m aak ook nog w a t fo to s van a n d e r e s tu k je s v a n d e s t e r r e n h e m e l. D a t k o s t tr o u w e n s n o g h e e l w a t m o e ite, w a n t d a a rv o o r kan ik m ijn c a m e ra n ie t gew oon o p d e g ro n d le g g e n m a a r m oet ik a lle rle i in gew ikke ld e b o u w w e r k e n v a n ta k je s, s te n e n e n z a n d m a k e n w a a r m e e ik h e t to e s te l scheef kan zetten. V olgende k e e r to c h e e n s k ijk e n o f ik e e n s ta tie f van ie m a n d kan le n e n! B ij e lk e fo to d ie ik m a a k s c h rijf ik in m ijn n o titie b o e k je h e t n u m m e r van d e fo to, d e le n s d ie ik g e b ru ik t h e b. d e b e lic h tin g s tijd en het ste rre n b e e ld w a a r ik op g e rich t heb - dan kan ik thuis nog e e n s rustig kijke n hoe ik a l d ie p ra c h tig e s te rre n fo to 's p recies g e m a a kt heb! N a b ijn a d rie u u r la n g fo to 's m ake n is m ijn ro lle tje vol. en b e n ik b e h o o rlijk m oe. H oog tijd d us om e e n s n aar huis te g a a n e n m ijn le k k e re w a rm e bedje o p te zoeken! De resultaten N atuurlijk breng ik m ijn rolletje m eteen de vo lg e nd e dag naar d e fo to g ra a f om h e t te la te n o n tw ikke le n en afdrukken. D rie d a g e n la te r k a n ik m ijn e e rs te s te rre n fo to 's o p h a le n. Ik d u rf h e t za k je bijn a n ie t te o p e n e n. A ls ze nou e e n s a l le m a a l m islu kt zijn? G e lu kkig b lijkt het w el m ee te vallen: e r zitten be st een p a a r a a rd ig e p la a tje s tu s sen! D e fo to 's d ie ik vijf en tien seconden Figuur 2. Als jij wilt weten wat je moet doen om ook zo'n foto van de Maan te maken, lees dan dit artikel. Figuur 3. Sterrenbeelden fotograferen zoals op deze afdruk is makkelijker dan je denkt. heb b e lic h t z ijn v rij d o n k e r g e w o r den: e r sta an m aar een paar sterren op. M e t w a t m o e ite kan ik o p é én v a n d e p la a tje s n o g w e l d e G ro te B e e r te ru g vin d e n. D e fo to 's va n 20 en 30 seco n d e n zijn al een stu k b e ter: d e m eeste sterre n b e e ld e n staan da a r goed op. Bij d e foto's m et een b e lic h tin g s tijd v a n é é n m in u u t g e b e u r t o p e e n s ie ts v r e e m d s : d e sterren zijn geen p untjes m eer, m aar kleine stre e p je s! E erst d e n k ik d a t ik p e r o n g e lu k te g e n m ijn c a m e r a aangesto te n heb, m a a r bij d e foto's va n tw ee en vijf m inuten zijn d e s tre pen o o k te zien. en zelfs g roter. En nu ik g o e d kijk zie ik o ok hele kleine s tre e p je s bij d e fo to 's d ie ik 30 se c o n d e n b e lic h t h e b - v o o ra l o p de fo to s van d e 135 m m -lens. O h, w acht e e n s eve n... d a t ko m t n a tu u rlijk d o o rd a t d e s te rre n n ie t s tils ta a n! N o u ja, e ig e n lijk s ta a n ze n a tu u rlijk w e l (b ijn a ) s til, m a a r de a a rd e draait. En m ijn c a m e ra draait n a tu u rlijk g ezllig m ee. K e nnelijk gaat d a t zo snel d a t je die b ew eging al op je ste rre n fo to 's kunt zien! D e fo to 's d ie ik v ijftie n m in u te n b e lic h t h e b z ijn h e la a s n ie t zo m o o i

20 m e e r - ze z ijn h e le m a a l g ro e n u itg e s la g e n. T o c h een b e e tje te la n g d u s... D at m o e t ik in Z u id -F ra n krijk nog m a a r eens p ro b e ren, d a a r is het een stu k d o n k e rd e r en ik h eb g e h o o rd dat JW G -e rs d a a r zelfs fo to s m et belichtingstijden van een u u r hebben gem aakt! A ls ik thuis nog eens g o e d n a a r m ijn fo to 's kijk z ie ik d a t ik n ie t a lle e n s te r r e n h e b g e fo to g ra fe e rd. In het ste rre n b e e ld Z w a a n zie ik w a t ro d e vle kje s, en in A n d ro m e d a een w it vlekje. Snel in de sterrenatlas kijken en ja hoor, ik heb een p a a r n e ve ltjes op m ijn fo to 's staan! O m p re cie s te zijn: de N oord-a m erikanevel en d e A n d ro m e d a n e v e l. Ik v in d d a t ik b e st tro ts m a g z ijn o p m ijn e e r s te o p tr e d e n sterre nfo togra af! a ls En verder... Inm iddels heb ik d e sm aak van het sterren-foto- g ra fe re n a a rdig te pakken g e kregen. Ik heb van een vrie n d een sta tie f geleend, en h eb in U nive rsu m 1 van 1995 een b o u w besch rijvin g van een volgplan kje gevonden. Dat is een heel een v o u d ig a p p a ra a tje w a a rm e e je d o o r aan een schroef te draaien je cam era precies in de tegeng e ste ld e richting van de A a rd e d ra a it. D aardoor k a n je la n g b e lic h te n z o n d e r d a t je v a n die v re e m d e 'ro n d d ra a i-stre p e n ' o p je fo to 's krijgt. H et is m e zelfs al g e lu k t om een p a a r foto 's van v ijf m in u te n te m a ke n w a a ro p de ste rre n nog p e rfe cte p u ntjes zijn! V ooral m et een 135 mmlens kun je zo hele m o o ie plaatjes van g a sn e vels m aken. Sam envattend S te rre n fo to 's m a ke n is d u s h e le m a a l n ie t zo m oeilijk als het o p het eerste gezicht lijkt. E igenlijk is het e n ig e d a t je n o d ig h e b t een g o ede cam e ra - d a t w il ze g gen: een cam era w a a r een B- o f T -stand o p z it zo d a t je d e slu ite r lang g e noeg open kunt zetten. Een d ra a d o n tspanner is o ok vre se lijk handig, en een sta tie f kom t altijd va n pas. K oop een film p je dat erg gevoelig is - e e n film p je m e t e e n A S A -g e ta l v a n of m e e r. H et is le u k om een p a a r v e rs c h ille n d e lenzen te hebben, m a a r o o k m e t een gew one standaard le n s kan je al heel veel leuke plaatjes m aken! L e t b ij h e t m a k e n v a n s te r r e n fo to 's o p d e vo lg e nd e dingen: - Zorg d a t je in een d o n ke re o m g e vin g staat. - Z et je d ia fra g m a h ele m a al open (laagste g eta l, so m s o ok een w olkje) - S tel d e a fsta nd in o p oneindig (een a ch tje op zijn kant) - Z org d a t je c a m e ra stevig sta a t en niet kan gaan trillen. - S ch rijf p re cie s op w a a r je fo to 's van m aakt. - En vooral in de w inter: kle ed je w arm aan! H oe lang je een fo to p recies m o e t b e lich ten is niet in een p a a r w o o rd e n te ze ggen - d a t hangt af va n je film, je lens, d e plaats aan de hem el (als je g e e n stre e p je s w ilt) e n d e hoeve e lh e id stro o ilich t (als je d e film niet w ilt overbelichten). H ie r zijn a lle rle i p ra c h tig e fo rm u le s v o o r (kijk b ijvo o rb e e ld eens in d e S te rrengid s), m aar het is v e e l le u k e r o m z u lk e d in g e n z e lf u it te vinden! Ik hoop d a t je d o o r d it stukje zin h e b t gekre gen om z e lf o o k e e n s w a t s te rre n fo to 's te g a a n m aken! In elk g eval ben ik het in d e afgelopen w eken erg leuk gaan vin d e n. E n uh... als je e e n m o o ie fo to m a a k t: s tu u r h e m o p n a a r U niversum! S ucces erm ee! T e b e s te lle n bij: S tic h tin g U n iv e rs u m Z o n n eb u rg N L U trech t * * *