Taalgericht werken in alle vakken een inleiding. Maaike Hajer, Hogeschool Utrecht/ SLO

Transcriptie

1 Taalgericht werken in alle vakken een inleiding Maaike Hajer, Hogeschool Utrecht/ SLO

2

3 Geen (vak)-docent ontkomt eraan: lesgeven betekent ook taal ontwikkelen!

4 In deze weblecture hoor je: I Wat schooltaal anders maakt dan dagelijkse taal II Waarom taalontwikkelend werken in alle vakken noodzakelijk is en hoe daar de laatste jaren op scholen aan gewerkt is III Welke didactische vuistregels belangrijk zijn voor elke vakdocent Andere weblectures gaan in op specifieke taalgerichte vakdidactiek binnen vakken, geïllustreerd bij o.a. rekenwiskunde, biologie en natuur-/scheikunde en techniek.

5 I Inleiding op schooltaal-thuistaal - Hoe groeien je leerlingen op? 5

6 Thuistaal-schooltaal Een beroemd model van Jim Cummins Cognitief complex SCHOOLS TAALGEBRUIK Veel steun uit context? weinig steun uit context DAGELIJKS TAALGEBRUIK Wat eten we? Goed kauwen hoor! Cognitief minder complex

7 speeksel klieren alvleesklier maag gal uitwerpselen kauwen vertering endeldarm twaalfvingerige darm darmwand koolhydraten functie uitscheiding enzymen oppervlaktevergroting peristaltiek omzetten onverteerbare resten VERKLAREN van FUNCTIES VAN ORGANEN, PROCESSEN, WERKING BEREDENEREN

8 Thuistaal-schooltaal Cognitief complex speeksel voeding verteringsprocessen functie werking SCHOOLS TAALGEBRUIK Veel steun uit context? weinig steun uit context DAGELIJKS TAALGEBRUIK Eten kauwen spuug Cognitief minder complex

9 Schooltaal als doel? Leerling-antwoorden op de proefwerkvraag: Wat zijn enzymen? a stoffen die scheikundige versnellen zonder daarbij zelf verbruikt te worden b scheikundige prosessen die versnellen zonder daarbij zelf verbruikt te worden c. die zitten in het speeksel en in sommige sappen ze nemen zetmeel, eiwitten, koolhydraten en vetten op. kleine bactiëren. d. scheikunde stoffen die procesen versnellen zonder daar bij te verbruiken Enzymen zijn stoffen die scheikundige processen versnellen zonder daarbij zelf verbruikt te worden

10 De conceptualiserende functie van taal.. De vaargeulen worden diepgehouden door kribben Waardoor worden de vaargeulen diepgehouden? door Begrippen ontwikkelen betekent méér dan definities uit het hoofd leren!

11 Theoretische basis hoe leren we? Verschillende opvattingen door de decennia heen: Behaviorisme cognitivisme constructivisme - socioculturele theorie Rol van taal is centraal in het sociaal-constructivisme: Invoering in de cultuur via interactie met volwassenen Rol van docent als expert op zijn/haar vakgebied

12 Een nieuw begrip probeer maar eens uit te leggen: USB-poort Carpoolstrook Zeilmeisje Emissierechten Digitaal veiligheidscertificaat.

13 Welke strategieën gebruikte je om de nieuwe begrippen uit te leggen? O.a.: visualiseren, refereren aan iets bekends, synoniemen gebruiken (context) checken wat de ander al weet, in gesprek raken, aansluiten (interactie) lange woorden /samenstellingen in stukjes knippen (taalsteun)

14 Behaviorisme Gedragsleer bij mensen en dieren Leren door imitatie, prikkeling, respons, beloning/straf, versterking Model-leren Skinner

15 Cognitivisme Leren als mentale activiteit Aangeboren vermogen dat op gang wordt gebracht, regels ontdekken Meta-cognitieve activiteiten, zelfsturing

16 Sociaal-Constructivisme Leren als sociaal proces Belang van context Volwassenen voeren jongeren in interactie culturele praktijken binnen Taal is een mediërend instrument: helpt begrippen en handelingen te benoemen Van interpersoonlijk naar intrapersoonlijk Lev Vygotski

17 Toegespitst op taalverwerving: Jaren 70: vertrouwen in kracht van taalaanbod (Krashen) Jaren 80 : belang van taalproductie, schrijven en spreken (Swain) belang van feedback op die productie taal-leerstrategieën (Oxford) Jaren belang van deelname in sociale interactie, betekenisonderhandeling, begripsontwikkelende gesprekken (Gibbons, Mercer/Edwards)

18 In de klas: van dagelijkse naar schooltaal Pauline Gibbons 2006 Text 1. Look, it s making them move. Those didn t stick. Text 2. We found out the pins stuck on the magnet. Text 3. Our experiment showed that magnets attract some metals. Text 4. Magnetic attraction occurs only between ferrous metals.

19 Thuistaal-schooltaal Voorbeeld van Pauline Gibbons Cognitief complex We found out the pins stuck on the magnet. Our experiment showed that magnets attract some metals. SCHOOLS TAALGEBRUIK Magnetic attraction occurs between ferrous metals Veel steun uit context weinig steun uit context Look, it s making them move. Those didn t stick DAGELIJKS TAALGEBRUIK Cognitief minder complex

20 Begripsontwikkeling centraal in vak/vormingsgebieden kosten, 276 kostenallocatie, 1 kostenbegroting, 1 Kostenbepaling, 2 kostenbepalingen, 1 kostenberekening, 1 kostenbesparend, 2 kostenbesparingen, 1 kostenbewuster, 1 kostenbewustzijn, 1 kostencalculatie, 1 kostendragers, 1 kostenindelingen, 4 Kostenindelingen, 2 kosteninformatie, 1 kostenobjecten, 2 kostenopbouw, 1 kostenplaats, 52 kostenplaatsen, 98 kostenplaatsenmethode, 20 kostenreductie, 2 kostensoort, 2 kostensoorten, 2 kostenstructuur, 2 kostentoerekening, 1 kostenverbijzondering, 2 Kostenverbijzondering, 2 kostenverbijzonderings, 1 kostenverbijzonderingsmethode, 11 kostenverbijzonderingsstaat, 1 kostenverdeelstaat, 4 kostenverdeelstaat1, 1 kostenveroorzaker, 2 kostenverschillen, 1

21 Lastige woorden verschillende soorten Centrale vakbegrippen Vertering, osmose, assenstelsel, kostenberekening, intraveneus Algemene schooltaal om verbindingen te verwoorden Bestaat uit Is onderdeel van.. Dienen tot Hebben de functie Veranderen van in Eerst vervolgens --- Dagelijkse begrippen die niet vaak gebruikt worden of ongebruikelijke betekenis hebben Vlinder rups - geul - cel Desondanks (toch), tengevolge daarvan (daardoor)

22 Even pas op de plaats: Schooltaal heeft meer dan dagelijkse taal een conceptualiserende functie; er is minder steun uit de directe context voor duiding Voor begripsontwikkeling is interactie essentieel (sociaal constructivisme) Begrippen staan niet los van elkaar, maar vormen een netwerk van begripsrelaties; met verbindingswoorden ( algemene schooltaal ) kun je die expliciet aangeven

23 II School-taalbeleid Onderwijs Nederlands In andere vakken/ vormingsgebieden

24 VWO-6 ROC VMBO basisschool

25 In andere vakken Onderwijs Nederlands Gericht op schoolse taalvaardigheden: lezen, schrijven, spreken, luisteren, woordenschat, taal-leerstrategieën Aansluiten op taalonderwijs Taalgerichte vakdidactiek: integreren van taalontwikkeling in leerstof en didactiek Actief, interactief leren

26 Schooltaal als doel maar niet zonder meer Leerling-antwoorden op de proefwerkvraag: Wat zijn enzymen? a stoffen die scheikundige versnellen zonder daarbij zelf verbruikt te worden b scheikundige prosessen die versnellen zonder daarbij zelf verbruikt te worden c. die zitten in het speeksel en in sommige sappen ze nemen zetmeel, eiwitten, koolhydraten en vetten op. kleine bactiëren. d. scheikunde stoffen die procesen versnellen zonder daarbij te verbruiken Enzymen zijn stoffen die scheikundige processen versnellen zonder daarbij zelf verbruikt te worden

27 Riskant: versimpeling, lege definities Bij het voorbeeld van Pauline Gibbons Cognitief complex SCHOOLS TAALGEBRUIK Magnetic attraction occurs between ferrous metals Veel steun uit context weinig steun uit context DAGELIJKS TAALGEBRUIK Where does magnetic attraction occur? Cognitief minder complex

28 Aanpassen door versimpelen is riskant: neerwaartse spiraal? Ze kunnen niet lezen > minder laten lezen, simpeler teksten Ze kunnen moeizaam spreken en schrijven > minder laten spreken en schrijven Ze kunnen geen verbanden leggen > terugvallen op feitenkennis Zelfstandig meewerken aan groepswerk is lastig: kiezen voor klassikale uitleg Ordeproblemen, demotivatie, frustratie

29 School-taalbeleid In andere vakken Onderwijs Nederlands Gericht op schoolse taalvaardigheden: lezen, schrijven, spreken, luisteren, woordenschat, taal-leerstrategieën Aansluiten op taalonderwijs Taalgerichte vakdidactiek: integreren van taalontwikkeling in leerstof en (activerende) didactiek TAALCOÖRDINATOR of TAALCOACH

30 Een jarenlange zoektocht Wat leren we de leerlingen? Nadruk op leesvaardigheid Nadruk op woordenschat Nadruk op activerende werkvormen Samenwerkend leren Nadruk op leerstrategieën. En wat leren we intussen als leraren zelf? Welke visie hebben we op leren en onderwijzen? Eenheid in verscheidenheid?

31 Opwaartse spiraal Uitgaan van inhoudelijke interesse Hoge verwachtingen visie op de behoeften van je leerlingen Zorgen voor - begrijpelijk taalaanbod, maar vooral ook: - gelegenheid tot praten en schrijven (leren in interactie!) en daardoor - feedback op vorm en inhoud: hoe zeg je iets En goed bedenken: wat zijn onze taal-doelen

32 III Didactische principes

33 Een voorbeeld Voorbeeld biologie uit de Kijkwijzer Taalgericht Vakonderwijs: In groepjes teksten bespreken: interactie en actief lezen bevorderen Moeilijke woorden identificeren, elkaar uitleggen Vragen bij teksten bedenken Klassikaal nabespreken van lastige begrippen

34 Nog een voorbeeld: samenwerking tussen vakgebieden: Betekenisvol boekhouden vorm Economie: Jaarverslag van een onderneming functie betekenis/inhoud

35 Didactische principes Geïntegreerd taal-zaakvakonderwijs /taalgericht vakonderwijs/ taalontwikkelend MBO Expliciete taal- en vakdoelen CONTEXTRIJK INTERACTIEF MET TAALSTEUN

36 Gerelateerd aan Cummins model Cognitief complex Taalsteun bieden bij begrijpen en zelf verwoorden SCHOOLS TAALGEBRUIK als doel: Interactie organiseren rond betekenisvolle taken Veel steun uit context Redeneren rond pneumatiek / luchtdruktechniek weinig steun uit context DAGELIJKS TAALGEBRUIK Starten vanuit bekende context Cognitief minder complex

37 Hoe plan je een taalgerichte vakles? Bekijk de leerstof en bedenk: Wat wil je dat alle leerlingen in de vaktaal kunnen laten zien en horen (aan het eind van de les[senserie])? Welke woorden (begrippen, redeneringen, bewerkingen, processen) moeten ze kunnen gebruiken? Bedenk voor jezelf enkele voorbeeldformuleringen Hoe denk je ze daar dan toe te brengen, in welke stappen? - Aanknopingspunten bieden in context - Mogelijkheden tot actief praten en schrijven - Momenten inbouwen voor feedback op hun formuleringen

38 Taaldoelen formuleren Welke begrippen staan centraal? watertekort, wateroverlast, irrigatie, inundatie,. Welke logische relaties tussen die begrippen leren leerlingen zien en verwoorden? waterproblemen koppelen aan oplossingen: door irrigatiekanalen aan te leggen proberen boeren het watertekort in de landbouw op te lossen Wat leren leerlingen met die begrippen te doen welke taaltaken gaan ze uitvoeren? kan in een mondelinge presentatie de oorzaken en oplossingen van waterproblematiek in Bangladesh vergelijken met die in Nederland

39 Taaldoelen formuleren vakbegrippen Welke begrippen staan centraal? watertekort, wateroverlast, irrigatie, inundatie,. Welke logische relaties tussen die begrippen leren leerlingen zien en verwoorden? waterproblemen koppelen aan oplossingen: door irrigatiekanalen aan te leggen proberen boeren het watertekort in de landbouw op te lossen Wat leren leerlingen met die begrippen te doen welke taaltaken gaan ze uitvoeren? kan in een mondelinge presentatie de oorzaken en oplossingen van waterproblematiek in Bangladesh vergelijken met die in Nederland

40 Taaldoelen formuleren vakbegrippen en schooltaal Welke begrippen staan centraal? watertekort, wateroverlast, irrigatie, inundatie,. Welke logische relaties tussen die begrippen leren leerlingen zien en verwoorden? waterproblemen koppelen aan oplossingen: door irrigatiekanalen aan te leggen proberen boeren het watertekort in de landbouw op te lossen Wat leren leerlingen met die begrippen te doen welke taaltaken gaan ze uitvoeren? kan in een mondelinge presentatie de oorzaken en gevolgen van waterproblematiek in Bangladesh vergelijken met die in Nederland en de keuze van geschikte oplossingen beargumenteren

41 Taaldoelen, bijvoorbeeld bij geschiedenis: Je leert hoe het Christendom en de Islam zich verspreidden tussen 500 en 1000 De begrippen waarmee je deze veranderingen beschrijft Hoe je een verandering in de geschiedenis beschrijft

42 Voorbeeld talige doelen rond grafieken Vaktaal: x-as, y-as, assenstelsel, coordinaten, oorsprong, stijgen, dalen, schaalverdeling Algemene schooltaal: verband, weergeven, aflezen, hoe langer deste, naarmate Denken in taal: veronderstellingen onder woorden brengen: als dan -redeneringen

43 Iets doen rond begrippen in taaltaken Wat we doen Begroeten Een gesprek openen Een verzoek doen, een vraag stellen, informatie geven Regaren, doorvragen, tegenwerpen, Afsluiten, groeten, danken Garantie Ruilen Klachtenregeling Service Bedenktijd Consumentenrecht Besmetten, virus, bacterieel, quarantaine, weerstand, immuniteit,

44 Didactische vuistregels op weg naar je doelen: CONTEXTRIJK Leren vanuit voorkennis, met alle zintuigen, vol aanknopingspunten, visualisering INTERACTIEF Pratend en schrijvend leren MET TAALSTEUN Hulp bij begrijpen en produceren van (vak-) taal. Feedback op je taalgebruik

45 Didactische ideeën. om taalgerichte vaklessen mee te bouwen, passend bij het vak

46 Hulpmiddel: begripsrelaties in beeld Voorbeeld uit lessenserie techniek

47 Probeer een concept map te maken bij: speeksel klieren alvleesklier maag gal uitwerpselen kauwen vertering endeldarm twaalfvingerige darm koolhydraten functie uitscheiding peristaltiek omzetten onverteerbare resten

48 Zie

49 context/ visualiseren

50

51 Taalsteun, bijvoorbeeld:

52

53 Context, interactie, taalsteun bijvoorbeeld:

54 samenvattend

55 Contactgegevens Maaike Hajer Hogeschool Utrecht Postbus SB Utrecht Nederland of

56 Beek, W. van, en M. Verhallen Taal een zaak van alle vakken. Bussum, Coutinho Bolle, T. Drieslag Taal. Eerde, D. van, H. Hacquebord, M. Hajer, M. Pulles, C. Raymakers (2007). Kijkwijzer voor taalgericht vakonderwijs. Enschede: SLO/Platform Taalgericht Vakonderwijs (brochure met dvd). Hajer, Van der Laan,. Meestringa Taalgericht de vakken in. Achtergronden bij 13 lessenseries. Enschede, SLO/Platform Taalgericht Vakonderwijs M. Hajer & T. Meestringa Handboek Taalgericht Vakonderwijs. Bussum, Coutinho 2009 (herziene druk)