Identiteit. Dany Baert. Verhaeghe, P. (2012) Amsterdam: De Bezige Bij (271 pp.)

Transcriptie

1 Verhaeghe, P. (2012) Identiteit Amsterdam: De Bezige Bij (271 pp.) Dany Baert Het gebeurt niet zo vaak dat de cover van een boek aanleiding geeft tot ampel commentaar. Bij Identiteit, de recente maatschappijkritische verhandeling van psychoanalyticus Paul Verhaeghe is dat wel het geval. Op de foto een tweejarig meisje, gemaquilleerd, gefriseerd en met valse nagels. Ik moet zeggen dat ook ik toen ik de leeftijd van het meisje vernam, want op het eerste gezicht zou je haar ouder schatten lichtelijk gechoqueerd was over hoe dit meisje als een soort pin-up wordt neergezet. Dit hield blijkbaar ook anderen bezig, want Verhaeghe kreeg bij meerdere gelegenheden vragen over deze cover. Op de vraag van Ilse De Vooght: Waarom staat dit opgemaakt tweejarig meisje op de omslag van uw boek? antwoordt Verhaeghe: Ik koos deze omslagfoto omdat hij voor mij op een uiterst pijnlijke manier aangeeft hoe kinderen in een bepaald plaatje moeten passen om succes te hebben, in dit geval het succes van de ouders. Dit tweejarig meisje neemt deel aan een schoonheidswedstrijd. Op de foto wordt ze stereotiep neergezet als een lustobject. Schrijnend. (De Vooght 1, 2013). Dat Verhaeghe geen orthodoxe maar we zouden kunnen zeggen, een moderne psychoanalyticus is, worden we van bij het eerste hoofdstuk al gewaar. Duidelijker wordt dat nog als hij zijn centrale thesis formuleert: 1 De Vooght, I. (2013, maart). Willen we zulke dochters? Interview met psychoanalyticus Paul Verhaeghe. De Wereld Morgen. ( * personalia boeken 71

2 Waarom ik identiteit begrijp als iets wat van buitenaf komt, waarbij de inter-persoonlijke verhoudingen, of ruimer, de cultuur zeer bepalend zijn. Normen en waarden maken daar ten volle deel van uit en staan nooit los van een identiteit of van die sociale verhoudingen. (p. 83) Verhaeghe probeert in kort bestek een theoretisch concept te ontwikkelen over identiteit, een concept dat hij nadien zal gebruiken om de verschuivingen in de identiteit van mensen te begrijpen en te duiden. Volgens Verhaeghe is identiteit steeds een product, een constructie op grond van een wisselwerking tussen degene die de identiteit draagt en de ruimere omgeving (p. 39). Hij huldigt en daar kunnen we binnen een systeemtheoretische optiek alleen maar enthousiast mee instemmen een dynamische opvatting van identiteit, de dynamiek is zelfs dubbel. Om het met een beeld uit te drukken: identiteit speelt tegelijk op groepsniveau (maatschappelijk niveau) en op individueel niveau. Het bredere is het min of meer samenhangend geheel van normen en waarden die teruggaan op door de groep gedeelde opvattingen en ideologie. In vakjargon: het grotere narratief van een bepaalde cultuur (ibidem). En dan formuleert hij zijn thesis over het verband tussen groeps- en persoonsidentiteit: Als dat samenhangende geheel ingrijpende wijzigingen ondergaat, heeft dit zonder twijfel gevolgen voor de daarbij aansluitende identiteiten: die zullen evolueren in de richting van het nieuwe narratief met de nieuwe normen en waarden. (ibid.) Verhaeghe veronderstelt een soort chronologie, een causaliteit die inhoudt dat de invulling van bredere groeps- of samenlevingsidentiteit voorop gaat en dat als gevolg daarvan de invulling van individuele identiteiten gaat schuiven. Het omgekeerde is toch van even groot belang: zonder schuivende individuele identiteiten (gekoppeld aan concrete gedragingen van mensen) is er geen verandering denkbaar op het niveau van de groepsidentiteit. Beide bewegingen veronderstellen elkaar gelijktijdig. Identiteiten van mensen veranderen in samenhang met de veranderende invulling van ideologieën, waarden- en normenpatronen in de samenleving. Maar over de vraag hoe dat concreet in zijn werk gaat blijft Verhaeghe bij de traditionele psychodynamische concepten zoals interiorisatie. Het is alsof hij een actieve in-werkzaamheid van het sociale op het individuele postuleert, waarbij de individuele bijdrage eerder van de orde van de receptie is dan van de orde van de (co)constructie. 7 JG32 / 2014 / SB1

3 De plaats die ethische dimensies binnen het identiteitsthema bekleden is voor Verhaeghe zonder meer cruciaal. Identiteit heeft alles te maken met ethiek, schrijft hij tot slot van zijn eerste hoofdstuk (p. 39). De verschuiving van identiteiten wordt namelijk beschouwd in haar verband met klassieke cultuurpessimistische thema s als doorgeschoten individualisering, verlies aan spiritualiteit, de zegetocht van het sciëntisme tot in de meest on-redelijke (lees niet-redelijke ) dimensies in het leven van mensen zoals passie, empathie, religiositeit, zelfvertrouwen. Dit sciëntisme kan ook begrepen worden als het toepassen van natuurwetenschappelijke principes en methodes op het domein van de psyche. Dat ethiek zulke bijzondere plaats inneemt in wat we het achtergronddenken van Verhaeghe zouden kunnen noemen, verklaart hij aldus: Je kan tegenwoordig geen krant lezen of er staat wel ergens een artikel dat ach en wee roept over het verlies van normen en waarden. (p. 41) Visies op de vraag of mensen in wezen goed zijn dan wel behept met het kwade spelen een grote rol in het begrijpen van maatschappelijke ontwikkelingen zoals het vorm geven aan onze identiteit. In plaats van een verlies aan normen en waarden constateert de auteur een dubbele ontwikkeling: enerzijds is er sprake van een enorme differentiatie, een niet te stoppen vermenigvuldiging van verschillende soorten ethiek: bio-ethiek, media-ethiek, medische ethiek, contract-ethiek, zorgethiek, enzovoort (p. 43). Aan de andere kant en tegelijk is er de enorme toename van regelgeving, al of niet gebaseerd op wetenschappelijke inzichten. Die toename heeft als gevolg dat we de eigenlijke betekenis van ethiek uit het oog verliezen (p. 44). Die eigenlijke betekenis ligt hierin: Op de keper beschouwd zijn normen en waarden onze manier om met ons lichaam en met dat van anderen om te gaan. Ze bepalen meteen wie wij zijn en maken bijgevolg integraal deel uit van onze identiteit. (ibid.) Achtereenvolgens passeren de revue: de ethiek van de klassieken, de christelijke moraal, de radicale versies van het protestantisme, de Verlichting, de utopieën en de ideologie van de maakbare mens en de maakbare samenleving. Het belang en het boeiende van deze historische wandeling schuilen hierin dat Verhaeghe een vinger kan leggen op een aantal problemen in het soms ideologisch gekleurde debat over identiteit. Zo wijst hij boeken 7

4 er bijvoorbeeld op dat religie en sciëntisme (denk aan de actuele variant in de vorm van het evidence based paradigma) allebei uitermate intolerant staan tegenover andere opvattingen (p. 77), op het feit dat deelnemers aan ideologische discussies er moeite mee hebben om te erkennen dat het uiteindelijk om waarden (om ethiek) gaat. De vraag Wat is goed leven? is veel belangrijker dan de vraag Hoe moeten we leven? of Wat is de juiste inrichting van de samenleving? Voor wat de identiteitsdimensie betreft, situeert Verhaeghe tegen het einde van de twintigste eeuw een radicale verschuiving. Identiteit als het zichzelf ontdekken verschuift naar het zichzelf maken. Met als gevolg dat alle onvolkomenheden moeten aangepakt worden: fitness, botox, borstvergroting of -verkleining, liposuctie, plastische chirurgie, sauna, ontharing. De trend waarop Verhaeghe hier de vinger legt is: de afbraak van de maatschappij doorbreekt geleidelijk het gemeenschapsgevoel en zal individuen meer en meer tot concurrenten van elkaar maken (p. 80). Met afbraak bedoelt hij dat maatschappelijke solidariteit en erkenning van onze inter-afhankelijkheid worden ingeruild voor steeds meer individualisme en zelfbepaling. Volgens de auteur is het neoliberalisme de nieuwste mutatie van het sociaaldarwinisme. In hoofdstuk vier, tegen het eind van een bespreking van de nieuwste versies van het nature-nurture debat verduidelijkt Verhaeghe enigszins zijn centrale stelling: Elke identiteit krijgt haar invulling door de gemeenschap waarin ze gevormd wordt en bijgevolg door de typische manier van uitwisseling binnen die bepaalde maatschappij. (p. 98 ) Verschillende economische systemen bepalen verschillende vormen van uitwisseling, en bijgevolg andere identiteiten binnen andere sociale verhoudingen. (ibid.) Onderliggend aan Verhaeghe s betoog is de thesis dat het neoliberalisme niet langer een economische theorie, maar een veel ruimere ideologie is (p. 117). Dat illustreert hij afdoende, bijvoorbeeld met een (ook cijfermatige) weerlegging van de in vele opzichten simpele kritieken op de verzorgingsmaatschappij. Terwijl sommigen beweren dat de stortvloed van problemen een gevolg is van onze verwenmaatschappij (p. 113) wijst Verhaeghe juist op de in sommige landen ver gevorderde afbraak van de sociale opvangsystemen en dat het land dat juist in de ogen van rechtse critici de ideale maatschappelijke organisatie benadert (de USA) het land is dat het hoogst aantal medische, psychosociale en mentale stoornissen combineert met de 7 JG32 / 2014 / SB1

5 grootste gevangenispopulatie (ibid.). Volgt dan een reeks beschouwingen over verwante thema s: de opkomst van de hedendaagse meritocratie, de neoliberale trekken van het actuele personeelsbeleid, van de organisatie van universitair onderzoek en opleiding, het consumentisme, de mens als ondernemer, de infantilisering van de werknemers (zie ook Richard Sennett 2 ), de explosie van mentale stoornissen (DSM-V) en de steeds meer op disciplinering gerichte programma s voor de behandeling van mensen met psychische problemen. Als succes het criterium is voor een normale identiteit, dan wordt falen het symptoom van een gestoorde. (p. 198) Tegen het eind van het boek stelt Verhaeghe kort en krachtig de diagnose: Zo langzamerhand zijn wij allemaal neoliberaal, zowel in ons denken als in ons gedrag. Dit is zonder twijfel de pijnlijkste implicatie van wat ik in mijn eerste hoofdstuk over de identiteitsvorming heb beschreven. (p. 230) Men kan op meerdere gronden bezwaar maken tegen deze diagnose. Ze is veralgemenend en ongenuanceerd in de zin dat ze geen onderscheid maakt in de manier waarop mensen zich binnen deze bredere sociale en economische verbanden gedragen, hoe ze zich tot maatschappelijke evoluties verhouden. Toch vind ik zijn werk een belangrijke poging om vat te krijgen op de vraag hoe mensen enerzijds een sociale wereld creëren waarin de betekenis van de tussenmenselijke verhoudingen zo grondig is veranderd, terwijl de persoonlijke bijdrage en de daaraan schatplichtige invulling van onze persoonlijkheid blijkbaar aan ons eigen zicht en onze eigen invloed ontsnapt. Het identiteitsconcept dat de auteur hanteert is interessant omdat het gebaseerd is op ideeën als dynamiek, uitwisseling en beïnvloeding. Tegelijk is het niet dynamisch, niet actief genoeg. De invulling die Verhaeghe eraan geeft weerspiegelt in mijn ogen te weinig de gelijktijdigheid van actie en reactie, het samengaan van beïnvloeden en beïnvloed worden en het belang van concrete contexten. Wij worden in onze identiteit niet zonder meer bepaald door wat er rondom ons aan dominante vertogen, evoluties en stromingen gaande is. Neen, we zijn er ook zelf bij, we werken er op een bepaalde manier wel of niet aan mee door ons 2 Sennett, R. (1998). The corrosion of character. The personal consequences of work in the new capitalism. New York/London: W. Norton & C. boeken 75

6 conform of disconform te gedragen en we gaan om met de interpersoonlijke en sociale effecten van ons gedrag. In die wisselwerking binnen en tussen contexten als sociale klasse, cultuur, gender, opleiding en professie, levensbeschouwelijke kring, vrijetijdsinvulling en dergelijke ontstaat zelfgevoel, zelfvertrouwen en vertrouwen in mensen en in de toekomst. Misschien schuilt hier een deel van het antwoord op de vraag waar de leemte zit in het hele verhaal, waardoor het erop lijkt dat Verhaeghe systematisch de individuele identiteit voorstelt als een product van bredere maatschappelijke verschuivingen, als een soort insijpeling van maatschappelijke ideologieën en tendensen zoals het neoliberalisme. Hij gebruikt in zijn tekst en dat is voor een psychoanalyticus natuurlijk niet ongewoon het woord interiorisatie : het overnemen van de oorspronkelijk externe regelgeving en ze verinnerlijken, zodat zij voortaan deel gaat uitmaken van zijn identiteit (p. 151). Hiermee legt Verhaeghe impliciet het verband tussen het gevormd worden van het opgroeiende individu binnen een pedagogische context en het gevormd worden van het individu in het kader van sociale en economische contexten. 76 JG32 / 2014 / SB1

7 personalia baert dany klinisch psycholoog-psychotherapeut en opleider; algemeen directeur van de Interactie-Academie. bimmel indra Als systeemtherapeut werkzaam in de specialistische zorg voor volwassenen met een licht verstandelijke beperking en psychiatrische problemen ((V) GGNet) en als vrijgevestigd docent en consulent op dit gebied. bongaerts birgit Klinisch psycholoog, systeemtheoretisch psychotherapeut bij PC Sint- Amedeus te Mortsel. Geassocieerde trainer bij de Interactie-Academie. fondelli thomas Klinisch psycholoog, zelfstandig systeemtheoretisch psychotherapeut en medewerker bij het Zeepreventorium. Geassocieerde trainer bij de Interactie-Academie. marres philip Systeemtherapeut gezinstrainingsprogramma bij Stek Jeugdhulp te Gouda. splingaer greet Psychopedagoog/gezinstherapeut, coördinator van Therapiecentrum en VZW Rapunzel, en als erkend systeemopleider werkzaam in Rapunzel. begin artikel personalia / JG32 / 2014 / SB1 1

8 van den berge luc Sociaal verpleegkundige, master in de wijsbegeerte en systeemtheoretisch psychotherapeut. Werkzaam in een centrum voor geestelijke gezondheidszorg en verbonden aan een groepspraktijk voor psychotherapie, coaching en filosofisch consult. Als onderzoeker verbonden aan het Labo voor Educatie en Samenleving (KUL). Geassocieerde trainer bij de Interactie-Academie. van reybrouck tomas Klinisch psycholoog-psychotherapeut. Werkzaam bij CGG Eclips afdeling verslavingszorg te Gent en groepspraktijk de Luwte te Lochristi. Geassocieerde trainer bij de Interactie-Academie. verdru hannes Lector psychologie aan de Hogeschool West-Vlaanderen te Brugge. Daarnaast werkzaam als psychotherapeut bij groepspraktijk Kaapstad in Brugge. Geassocieerde trainer bij de Interactie-Academie. JG32 / 2014 / SB1 / personalia begin artikel