Veilig opgroeien. De oplossingsgerichte aanpak Signs of Safety in jeugdzorg en kinderbescherming. Lieve Cottyn. Turnell, A., & Edwards, S.

Transcriptie

1 Turnell, A., & Edwards, S. (2009) Veilig opgroeien De oplossingsgerichte aanpak Signs of Safety in jeugdzorg en kinderbescherming Houten: Bohn Stafleu van Loghum (242 pp.) Lieve Cottyn De enige weg die leidt naar duurzame veiligheid voor kinderen afgezien van de extreme maatregel om hen blijvend uit huis te plaatsen berust op het tot stand brengen van een samenwerkingsrelatie tussen ouder en hulpverlener (Weakland & Jordan, 1990, p. 53). Deze Nederlandse vertaling van het boek van de Australische auteurs Turnell en Edwards heb ik twee jaar geleden gelezen. De recensie ervan liet op zich wachten. Dit uitstel heeft te maken met de inmiddels grote bekendheid en populariteit van de Signs of Safety methode en de gedachte dat niemand zit te wachten op een bespreking van dit boek. Nu vrijwel alle Jeugdzorgwerkers in Nederland en Vlaanderen in de ban zijn van deze methode lijkt het me zinnig om bij wijze van kroon op het werk toch nog dit boek te bespreken. In de jaren negentig wilden Turnell en Edwards, met de ontwikkeling van een aanpak die ze Signs of Safety noemden, een zere plek aanpakken * personalia boeken / JG30 / 2012 / SB3 295

2 in de Jeugdzorg en het Kinderbeschermingswerk. Overal ter wereld zijn hulpverleners die werken in deze moeilijke tak van jeugdwelzijnswerk namelijk de kop van jut en een gemakkelijk doelwit van kritiek. Als er iets fout loopt in een gezin worden ze in de media verantwoordelijk gesteld. Jeugdzorgwerkers genieten geen goede faam. De ene keer vindt men ze te soft, de andere keer te hard. Volgens de publieke opinie zijn ze te naïef of te wantrouwig, te toelatend of te controlerend. Ze kunnen zelden goed doen. De Jeugdzorg kampt met het stereotiep beeld van de kinderbeschermer als degene die het hulpeloze kind moet redden uit de klauwen van een monsterlijke ouder. Door ervan uit te gaan dat het kind tegen ouders beschermd moet worden, speelt de jeugdbescherming ongewild en onbedoeld het kind uit tegen de ouder. Na publicatie van hun boek werden de auteurs verzocht om trainingen in deze methode te geven in verschillende delen van de wereld, zo ook in Nederlandse Bureaus Jeugdzorg die de methode nu verder ook in Vlaanderen implementeren. De theoretische basis van de methode wordt in het boek in enkele zinnen samengevat. De Signs of Safety aanpak is gebaseerd op de Oplossingsgerichte Therapie, de Brief Therapy (Watzlawick, Weakland & Fisch, 1974; De Shazer & Berg, 1986) en op de ecologische benadering. De ecologische benadering beschouwt kindermishandeling als een veelheid van vele factoren en niet enkel als gevolg van psychopathologie bij de ouder. Kindermishandeling wordt gezien als een samenspel van economische, culturele en maatschappelijke factoren en het product van sociale onderhandelingen tussen verschillende waarden, opvattingen, normen en visies. Een opluchtende brede visie dus, met ruimte voor complexiteit en dynamiek. De Signs of Safety aanpak wil basiswerkers in de Jeugdzorg een hart onder de riem te steken bij (vermoedens van) geweld in een gezin, door een constructieve samenwerkingspraktijk te ontwikkelen. Het model biedt een manier om zelfs in de meest risicovolle situaties met een gezin samen te werken door vanaf het eerste contact met het gezin een veilige thuissituatie te creëren in plaats van af te haken en het gezin door te sturen naar gespecialiseerde hulpverlening. 296 JG30 / 2012 / SB3 / boeken

3 Signs of Safety stelt dat veiligheid meer is dan de afwezigheid van risico s. Het eenzijdig gericht zijn op het inschatten van risico s in een gezin brengt namelijk geen oplossing. Het draagt bij aan het zich zorgen maken en aan het angstgevoel bij de hulpverlener die dan risicovermijdend gaat werken, bijvoorbeeld door uithuisplaatsing te adviseren of te organiseren. Zeer belangrijk vind ik hun uitgangspunt dat werken met een traditioneel diagnosekader of alleen bezig zijn met het in kaart brengen van risicofactoren (zoals stoornissen, tekorten en psychopathologie bij ouders) niet bijdraagt tot verandering en het rechtzetten van een gevaarlijke situatie. En, zich richten op risico s plaatst de hulpverlener in een bevoogdende houding tegenover de cliënt. Deze paternalistische instelling klopt niet meer met de ommezwaai in de geestelijke gezondheidszorg naar partnerschap en collaboratief werken: de hulpverlener naast en samenwerkend met de cliënt. De tendens in hulpverlening is niet langer de hulpverlener als deskundige in de zin van weten wat het beste is voor de cliënt. Bevoogding bewijst de kinderbescherming geen goede dienst omdat de druk op hulpverleners om het juiste te weten op gebied van veiligheid toeneemt en zo een kloof teweegbrengt tussen cliënt en hulpverlener. Turnell en Edwards doorbreken met hun aanpak een starre en verkrampte manier van werken. Ze leggen uit hoe je risico en veiligheid als twee bewegende polen op een continuüm kunt zien en hoe je vragen kunt stellen die respect tonen voor de ideeën van de ouder en hiermee tezelfdertijd ook veiligheid creëren voor het kind. Ik onderschrijf volmondig hun idee dat veiligheid in essentie te maken heeft met het doorbreken van isolement van een gezin, door het versterken van een ondersteunend netwerk en door te luisteren naar bedoelingen, visies, dromen en zelfbeeld van ouders en kinderen. Doel is de kennis en de doelstellingen van het gezin te verenigen met die van de hulpverlenende en wettelijke instanties en zo een balans te vinden tussen het aspect bevoogding en het aspect partnerschap. Het moeilijkste onderwerp in het onder de knie krijgen van deze aanpak lijkt mij het afleren van die bevoogdende houding of opstelling. Het opbouwen van een samenwerkingsrelatie heeft alles te maken met de attitude of opstelling van de hulpverlener en van de cliënt ten opzichte van het probleem en van elkaar. Het woord opstelling omschrijven de auteurs boeken / JG30 / 2012 / SB3 297

4 op een interessante manier als: De waarden, opvattingen en betekenissen die mensen heel sterk ervaren en in hun verhalen tot uitdrukking brengen. Iemands opstelling onderkennen is een snelle en krachtige manier om heel snel inzicht en goed contact op te bouwen. (p. 75). Zeggen dat een moeder psychisch gestoord is, bijvoorbeeld, belet de hulpverlener om de zaak vanuit moeders standpunt te bekijken. Een goede alliantie met een cliënt betekent dan dat je elkaars opstelling begrijpt. De auteurs schrijven dan ook: Hoe een cliënt zich ook opstelt, wij geloven dat het een teken van veiligheid is wanneer de hulpverlener die zienswijze begrijpt en ervoor openstaat. Deze openheid is een cruciaal element voor het ontstaan van samenwerking en wij zien de samenwerkingsrelatie dan ook als het voornaamste instrument om verandering en toenemende veiligheid teweeg te brengen. (p. 82). Werken met de opvattingen van de mensen betekent niet in een welles - nietes patroon terechtkomen. Er wordt geen strijd gevoerd over de kwestie of mishandeling of verwaarlozing wel of niet gebeurd is, men richt zich op de toekomst en op de samenwerking. Hiermee komt deze aanpak tegemoet aan de meest voorkomende klachten bij cliënten, namelijk dat die van de jeugdbescherming al op voorhand hun conclusies hebben getrokken, dat ze niet luisteren en dat de doelen van de kinderbescherming of opdrachtgevende instantie niet helder zijn. Deze houding van jeugdzorgwerkers maakt cliënten weerstandig, machteloos en passief. De sterkte van Signs of Safety lijkt mij dat hulpverleners en opdrachtgevers een casus rustiger kunnen bekijken. Op één vel papier krijgen ze een overzichtelijk plan waarop ieder zijn standpunt over vier parameters wordt vermeld. De parameters zijn: Wat zijn de zorgen? Wat zijn de sterke kanten, wat loopt goed? De mate van veiligheid wordt in kaart gebracht door een veiligheidsschaal met een cijfer tussen 0 en 10 (waar 0 zeker herhaling van misbruik/uithuisplaatsing betekent en 10 zo veilig dat het dossier kan gesloten worden). En als vierde parameter: wat moet er gebeuren opdat er geen hulp meer nodig is, dat het kind terug naar huis kan? Schaalvragen zijn handig in het concreet en meetbaar maken van verandering. Deze vier parameters worden ingevuld door zowel de hulpverlener als de cliënten, iedere ouder en ieder kind. Het protocol biedt een concreet houvast om deze verschillende aspecten te blijven zien in een zorgwekkende situatie. Door de ouders en de kinderen te betrekken in een reflectie over de parameters 298 JG30 / 2012 / SB3 / boeken

5 ontstaat een veelzijdig en rijk verhaal en wordt de complexiteit zichtbaar van verschillende perspectieven en contexten. Het is juist de kunst om dan iets te kunnen met deze grote verscheidenheid die in kaart is gebracht. Als lezer blijf ik een beetje op mijn honger zitten als het op die kunst aankomt. Wat bijvoorbeeld met onverwachte, buiten het boekje en van de norm afwijkende, antwoorden van cliënten? In het boek staat bijvoorbeeld dat veilig en constructief gedrag opgeroepen kan worden door te vragen naar uitzonderingen op het misbruik: Is het wel eens gebeurd dat u razend was en toch uw dochter niet sloeg?. Het boek vermeldt dat het antwoord kan zijn: Neen nooit. Dan ben ik benieuwd naar welke creativiteit hier getoond kan worden, maar de auteurs geven geen antwoord op wat je in dat geval kunt doen, behalve de conclusie: Als de gezinsleden weinig of niets positiefs over elkaar of over het gezin weten te zeggen, kan dat er in samenhang met andere informatie op wijzen dat het probleem ernstiger is dan aanvankelijk werd gedacht. (p. 91) En daar stopt het. Betekent dit dat je dan niet meer constructief kan werken, dat je niet langer achter iemands opstelling kunt staan en die verkennen? Ergens anders vind ik: Indien zowel het gezin als de bevoegde instantie dezelfde doelen voor de veiligheid nastreeft, dan willen zij duidelijk hetzelfde doel en kan al snel een plan van aanpak opgesteld worden. Zo niet, dan kan wettelijk ingrijpen geïndiceerd zijn. (p. 64). Hoe creëer je motivatie voor hetzelfde doel? Ik lees: Wij menen dat motivatie een eigenschap is die nader omschreven moet worden in het kader van de relatie tussen hulpverlener en cliënt en niet gezien moet worden als een restkenmerk van de cliënt. (p. 65). De auteurs stellen dat de hulpverlener de professionele verantwoordelijkheid heeft om een situatie te creëren die gezinsleden de kans biedt hun motivatie te tonen. Maar hoe je die situatie daadwerkelijk creëert en hoe je omgaat met motivatie die afwijkt van je eigen opvattingen over motivatie wordt niet vermeld in het boek. Als het echt moeilijk wordt, is er geen technisch antwoord meer en heeft een hulpverlener nood aan een stevig raster of denkmodel dat premissen biedt om eigen houding en doen op af te stemmen. Zonder aarding in een rijke theoretische achtergrond blijven interventies gebaseerd op losse en vanzelfsprekende aannames, normatief uit het niets vandaan komend. Ik zie de auteurs hiermee worstelen in het boek. Ze willen hun praktische uitgangspunten over houding en vragen stellen niet presenteren als vanzelfsprekendheden boeken / JG30 / 2012 / SB3 299

6 maar als streefdoelen. Als praktische uitgangspunten voor het opbouwen van een partnerschap geven ze bijvoorbeeld: respecteer de cliënt als iemand die het waard is om mee te werken (luister naar hun wensen, geef open informatie, wees duidelijk wat er wordt verwacht, geef gezinsleden invloed op beslissingen, bied keuzemogelijkheden), ga na wat de cliënt wil, zoek altijd naar de details, zie het gesprek en de interactie tussen hulpverlener en cliënt als het belangrijkste middel tot verandering (p ). Door gebrek aan een breed theoretisch kader komen deze voorschriften ongewild toch over als aanames, als vanzelfsprekendheden, hetgeen de auteurs net willen vermijden. Een basishouding ontstaat volgens mij uit een mensvisie, een visie op betekenis van gedrag, op leren en op verandering. Zonder die resonantie van een klankkast door een consistent theoretisch kader, mist een methode diepte en blijft het oppervlakkig en technisch. Een aanpak eenvoudig maken en snel overdraagbaar oogt aantrekkelijk en wekt de indruk dat het simpel is. Ik hoop dat dit protocol van Signs of Safety gezien wordt als een begin, als een opstapje naar het zelf leren reflecteren en creatief zijn als hulpverlener. Door gebruik van dit protocol zal je wellicht de grenzen van deze methode tegenkomen en de nood voelen aan een samenhangend kader om te kunnen begrijpen wat er gebeurt en voort te kunnen met onvoorspelbaarheid en complexiteit. Het is nog steeds geen sinecure om het twee decennia oude citaat van Weakland in praktijk om te zetten, de Signs of Safety aanpak legt daar opnieuw de vinger op, een aanrader! Literatuur Weakland, J., & Jordan, L. (1990). Working briefly with reluctant clients: Child protection services as an example. Family Therapy Case Studies, De Shazer, S., Berg, I.K., ea (1986). Brief therapy: Focused solution development. Family Process, 25, Watzlawick, P., Weakland, J., & Fish, R. (1974). Change: Principles of problem formation and problem resolution. New York: Norton. (Nederlandse vertaling: Het kan anders: over het onderkennen en oplossen van menselijke problemen. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum, 2002.) 300 JG30 / 2012 / SB3 / boeken

7 personalia albrechts birgit Cluster Manager; GZ- Psycholoog; Systeemtherapeut bij Mondriaan, Divisie Kinderen en Jeugdigen te Heerlen. Geassocieerde trainer bij de Interactie-Academie. baert dany Klinisch psycholoog-psychotherapeut en opleider; algemeen directeur van de Interactie-Academie. been dorti Dorti Been is opleider / supervisor bij Platform Systeemtherapie Noord Nederland. Samen met twee collega s ze heeft prive-praktijk Rhizoom te Groningen. d.been@home.nl cottyn lieve Klinisch psycholoog-psychotherapeut en opleider; staflid van de Interactie- Academie. lieve.cottyn@iaac.eu de bruijn tillie ASS-integraal behandelaar bij GGz Breburg te Tilburg. T.Bruijn@ggzbreburg.nl monster marleen Werkzaam voor de Gemeente Rotterdam bij de Gemeentelijke Gezondheidsdienst (GGD) als Procesregisseur Lokaal Zorgnetwerk te Delfshaven en Overschie. monsterm@ggd.rotterdam.nl begin artikel personalia / JG30 / 2012 / SB3 313

8 poels veerle Klinisch psycholoog-psychotherapeut, Department of Corrections Psychological Service, Rotorua, Nieuw-Zeeland. van droogenbroeck andré Klinisch psycholoog, systeemtheoretisch psychotherapeut. Werkte 20 jaar in psychiatrische centra, en nu ongeveer even lang in een zelfstandige praktijk. van den berge luc Sociaal verpleegkundige, master in de wijsbegeerte en systeemtheoretisch psychotherapeut. Werkzaam in een centrum voor geestelijke gezondheidszorg en verbonden aan een groepspraktijk voor psychotherapie, coaching en filosofisch consult. Als onderzoeker verbonden aan het Labo voor Educatie en Samenleving (KUL). Geassocieerde trainer bij de Interactie- Academie. vermeire sabine Psychotherapeut, orthopedagoog en opleider; staflid van de Interactie- Academie JG30 / 2012 / SB3 / personalia begin artikel