Goed ouderschap. Een andere kijk op opvoeden
|
|
- Bruno van der Heijden
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Ramaekers, S., & Suissa, J. (2013) Goed ouderschap. Een andere kijk op opvoeden Antwerpen-Apeldoorn: Garant. (158 pp.) Lieve Cottyn Ouderschap en opvoeding zijn een hot item in onze actuele samenleving. Dit boek is ontstaan vanuit groeiend onbehagen met het huidige denken over ouderschap en opvoedingsondersteuning. De auteurs zijn wijsgerige pedagogen, of zoals ze zichzelf noemen filosofen van opvoeding, uit Leuven en Londen. Het boek is een bewerkte vertaling van het eerder verschenen The claims of parenting: reasons, responsability and society (2012) 1 dat geschreven is voor de academische wereld. Deze bewerking maakt hun ideeën toegankelijk voor een breder publiek. Op de achterflap wordt beloofd dat dit boek over ouderschap beduidend anders zal zijn dan wat gangbaar is in de bestaande literatuur. Mijn nieuwsgierigheid is gewekt, ik neem de uitdaging aan. Het boek wil de beperkingen tonen van de wijze waarop we doorgaans over ouderschap denken en het wil een alternatief bieden vanuit een filosofisch georiënteerde kijk op de alledaagse ervaringen en dilemma s van ouderzijn. De auteurs bieden een tegenwicht voor de eenzijdige wetenschappelijke en psychologische focus die de bestaande literatuur over ouderschap 1 Zie boekbespreking: Van den Berge, L. (2013) in tijdschrift Systeemtherapie, 25, 2, * personalia boeken 165
2 domineert, door ethische kwesties te exploreren die verbonden zijn aan de opvoedingsrelatie en door de filosofische rijkdom van ouderschap te laten zien: De centrale vooropstelling van dit boek is dat opvoeding en de opvoedingsrelatie door en door ethisch van aard zijn. (p. 16) Wat de auteurs bijzonder verontrustend vinden in het tegenwoordige discours rond opvoeding en ouderschap is dat het zich kenmerkt door een wildgroei aan advies. De explosie van opvoedcursussen en opvoedingsondersteuning, de talrijk circulerende opvoedingsprotocollen, de veelheid boeken en tv-programma s over goede opvoeding, vinden zij een verontrustend fenomeen. Verontrustend omdat deze cursussen, boeken en programma s allemaal gebaseerd zijn op dezelfde veronderstelling, namelijk dat de wijze waarop ouders met kinderen omgaan aan de basis ligt van allerlei gedragsproblemen bij kinderen. De wildgroei aan opvoedprogramma s en -protocollen creërt en versterkt deze aanname en maakt ouders meer onzeker. De auteurs hopen met dit boek te bereiken dat al wie betrokken is bij hulp aan ouders, instaat voor vorming van ouderbegeleiders of zich bezig houdt met beleidskwesties over opvoedingsondersteuning, een grotere bedachtzaamheid aan de dag zal leggen op het vlak van het geven van opvoedingsadviezen. Want geen enkel advies kan de complexiteit vatten van de ethische kwesties en vragen die onlosmakelijk samenhangen met ouder-zijn (p. 18). Het boek bevat twee centrale lijnen. De eerste wil laten zien dat de huidige populaire en wetenschappelijke discussies een verarmde weergave zijn van de opvoedingsrelatie. De complexiteit van opvoeding is immers niet eenvoudig te vatten in een discours van vaardigheden, van effectiviteit, van risico s en van controle. De auteurs willen hiermee ook de betekenis reveleren van de eisen die gesteld worden aan opvoeden en ouderschap. Een tweede lijn brengt een perspectief aan waarin de politieke of publieke dimensie van opvoeden en gezin naar waarde geschat kan worden. Wat dit precies inhoudt komt later aan bod. Het eerste hoofdstuk is het langste en in mijn ogen het meest interessante en meest toegankelijke. Daarom zal het ook de meeste plaats innemen in mijn bespreking. Hier leggen de auteurs de impliciete kenmerken bloot van het actuele opvoedings- en ouderschapsdiscours. Die huidige opvoedingstaal kenmerkt zich door wat zij noemen de verwetenschappelijking van opvoeden en de opvoedingsrelatie (p. 25). Het is de taal van de psy- 166 JG32 / 2014 / SB2
3 chologen en van de professionals, niet de taal van het gewoon samenleven van ouders en kinderen. De auteurs klagen de vanzelfsprekende wijze aan waarop wetenschappelijke begrippen als natuurlijk worden omschreven en zo langzaamaan en ongemerkt de status krijgen van norm en standaardmanier van kijken. Ze tonen deze evolutie aan met treffende en bekende voorbeelden uit opvoedwebsites, opvoedingsboeken, tv-programma s (zoals Supernanny) en opvoedcursussen (zoals Triple P). De taal die daar gebruikt wordt, staat bol van de evidente aanname dat ouders het niet weten en dat ze behoefte hebben aan experts. De gangbare opvoedingstaal kenmerkt zich door de impliciete stelling dat ouders moeten leren het juiste te doen en dat heet de ontwikkeling van hun kind zo goed mogelijk stimuleren. Ouders moeten kennis vergaren over ontwikkelingspsychologie en hun vaardigheden in pedagogie verfijnen. Verantwoordelijkheid van ouders wordt in die verwetenschappelijking van opvoeding gezien als een persoonseigenschap en dus als iets dat gemeten, beoordeeld en aangeleerd kan worden. Het begrip pedagogische verantwoordelijkheid heeft hierdoor een erg beperkte betekenis gekregen. Die verantwoordelijkheid gaat dan volgens de auteurs over de correcte toepassing van wetenschappelijke kennis en over een houding van waakzaamheid voor de ontwikkelingsstadia met bijhorende normen. Ouders moeten kijken naar het gedrag van hun kind als naar een mogelijke stoornis: het gaat niet meer om een stoute jongen, maar om adhd of een gedragsstoornis. Ze moeten in het kijken naar hun kind rekening houden met universele ontwikkelingsstadia en ook met hechtingsfenomenen. Ouders moeten ervoor zorgen dat hun kinderen veilig gehecht zijn of hun hersenen zullen niet juist ontwikkelen (p. 32) en beseffen dat vroege patronen zullen blijven bestaan tot in de volwassenheid waardoor toekomstige relaties beïnvloed worden (p. 31). De auteurs merken hierbij fijntjes op dat, bij deze manier van spreken over en tegen ouders, nergens gezegd wordt dat bijvoorbeeld de term onveilig gehecht een normatief waardeoordeel inhoudt over een bepaalde vorm van hoe een ouder en kind zich tot elkaar verhouden. Zij klagen aan dat zo n term onmerkbaar voorschrijft wat wel dan niet gepast is in de relatie tussen ouder en kind, zonder enige rekening te houden met specifieke omstandigheden en culturele achtergronden. Volgens de auteurs worden door deze verwetenschappelijking en professionalisering van ouderschap de eigen subjectieve kennis en ervaringen van ouders buiten spel gezet. Het boeken 167
4 gaat dan ook niet langer meer om het eigen en particuliere kind, maar om een kind of het kind, een bloedeloos, abstract, universeel, modaal kind. Ouders worden op die manier niet meer verantwoordelijk gesteld voor of verbonden met hun concrete kind, maar ze worden verantwoordelijk gesteld voor het creëren van een bepaald soort kind en voor het creëren van een bepaald soort pedagogisch proces (p. 63). Pedagogische verantwoordelijkheid van ouders wordt in die zin dan zeer eng gedefinieerd in termen van de noden van het kind, noden die in grote mate door wetenschappelijk psychologisch onderzoek worden bepaald. Ook wordt hiermee pedagogische verantwoordelijkheid beperkt tot de een-op-een interactie tussen ouder en kind. Samengevat stellen de auteurs dat als gevolg van de verwetenschappelijking van het opvoedingsdiscours ouders vervreemden van hun eigen ervaringen met hun kind. Ze kunnen niet bezig zijn met de eigenheid en uniciteit van hun relatie met hun kind. Ze moeten naar hun kind kijken vanuit een derde-persoonsperspectief of vanuit het gezichtspunt van experts. Met als gevolg dat de ouder snel belast wordt met schuldgevoel. Want de expert vergeet erbij te zeggen dat de ontwikkelingspsychologie (met haar stadia en normen) vertrekt vanuit een een-op-een relatie en de impact van sociale factoren van ondergeschikt belang maakt. De expert zegt er niet bij dat het bij ontwikkelingspsychologische normen gaat om hoogmoedig universalisme en over een simplistische causale relatie tussen gedrag van de ouder en uitkomst op het kind (p. 36). Bij ontwikkelingspsychologie gaat het niet om een wederkerige relatie. Men werkt daar niet met het gegeven dat ook het gedrag van het kind de ouder beïnvloedt. Evenmin met het gegeven dat ontwikkeling en opvoeding altijd plaatsvinden in een brede sociale omgeving, in een bepaalde ruimte en in een bepaalde tijd. De auteurs maken de vergelijking dat, door de taal van ontwikkelingspsychologie en professionalisering, ouders verwacht worden om zich tot hun kinderen te verhouden zoals leerkrachten zich tot kinderen verhouden dat wil zeggen met een of meerdere specifieke educatieve doelen in het achterhoofd wat in sterk contrast staat met de gewone dagelijkse interacties tussen ouders en kinderen (p. 55). Nog een treffend voorbeeld van hoe ons denken over opvoeding de idee van professionalisering heeft overgenomen, is de verwachting dat ouders een 16 JG32 / 2014 / SB2
5 opvoedingsaanpak of opvoedingsstijl moeten hebben waarbij experts bepalen wat de beste stijl is (de autoritatieve, beter dan de autoritaire of de permissieve) en vergeten dat literatuur over opvoedingsstijlen soms veraf staat van enige erkenning van de complexiteit van de ervaring van ouders. De auteurs beklemtonen dat welke stijl ook in een bepaalde periode overheersend is, deze niet los gezien kan worden van opvattingen over wat opvoeding is, wat de menselijke natuur is en wat het betekent om een kind te zijn. En antwoorden op deze vragen bevinden zich in het domein van ethische kwesties. Ze geven hierbij het voorbeeld van het vaak emotioneel geladen debat over de pedagogische tik. Wat hier op het spel staat is niet zozeer een kwestie van negatieve of positieve gevolgen voor het kind van zo n tik (of opvoedingsstijl), maar de kwestie of we zoiets een aanvaardbare manier van omgaan met kinderen vinden. Het is vooral een kwestie van ethische aard, niet van pedagogische aard. Ouders zijn voor Ramaekers en Suissa in de eerste plaats morele actoren die impliciete waarden-beladen kaders hanteren bij de dagelijkse afwegingen die ze dienen te maken. Achter hun handelen proberen ze waarden en normen mee te geven aan hun kinderen. Het punt dat de auteurs met recht maken is dat in het hedendaagse spreken en denken over opvoeding en ouderschap, deze morele aspecten onderbelicht blijven. Het wetenschappelijk discours is doordrongen van morele opvattingen die niet ter discussie gesteld worden. Wat ouders dreigen te verliezen wanneer ze zich verlaten op dit wetenschappelijk discours over opvoeding, is een besef van wat ze doen en vooral wat de zin of betekenis is van wat ze doen. In een kort tweede hoofdstuk wordt dan een eerste-persoonsperspectief geplaatst naast dit onpersoonlijke derde-persoonsperspectief. Hier betogen de auteurs dat het altijd gaat over concrete ouders met concrete kinderen. Elke ouder dient zich voortdurend de vraag te stellen: wat is belangrijk voor mij als ouder, hier en nu, in relatie tot mijn kind? De filosofe Martha Nussbaum wordt aangehaald met haar concept van het belang van ethische aandacht of waarneming, die bestaat uit aandacht en gevoeligheid voor de context en het particuliere. Met dit eerste-persoonsperspectief openen Ramaekers en Suissa de mogelijkheid om andere vragen te stellen over ouderschap en opvoeding dan die vragen die door het dominante vertoog worden voorgeschreven. boeken 169
6 Een derde hoofdstuk handelt over het begrip goed genoeg ouderschap dat oorspronkelijk door de psychoanalyticus Winnicot werd bedacht. Winnicot wou met dat begrip de druk op ouders (lees vooral moeders) verminderen. Helaas wordt volgens de auteurs dit begrip van goed genoeg ouderschap nu verdraaid en net gebruikt als drukverhoger, als norm die moet gehaald worden. Winnicot benadrukte dat te veel tussenkomst van deskundigen uiteindelijk schadelijk werkt omdat dit het zelfvertrouwen van ouders ondermijnt. Hij waarschuwde toen al voor het gevaarlijk ideaal van perfectie in wetenschappelijke benaderingen van goed ouderschap. Volmaakt zijn is niet weggelegd voor gewone mensen. De auteurs doorprikken in dit hoofdstuk de mythe van het ouderlijk determinisme dat ervan uitgaat dat ouders hun kind kunnen bepalen en op maat snijden. Opvoeden gaat volgens hen in essentie om het voortbrengen van een bepaald soort kind, niet van het juiste soort kind. Dit streven naar perfectie kadert volgens de auteurs in de industrie van de positieve psychologie en in een bredere culturele obsessie met het bereiken van volledige mentale gezondheid of geluk ( p. 106). We kunnen nooit precies voorspellen wat er van onze kinderen zal worden, en dus kunnen we nooit met zekerheid beweren dat we in de opvoeding geslaagd zijn. (p. 107) Een interessant idee vind ik ook dat de auteurs opperen dat achter de ambitie om de juiste soort ouder te zijn, de illusie schuilt dat menselijk lijden en ellende opgelost kunnen worden. Misschien ook omdat we niet meer omkunnen met treurende, ongelukkige kinderen. In het vierde en laatste hoofdstuk, Existentiële angst, verantwoordelijkheid en publieke oriëntatie van het gezin, worden ten slotte de veelheid aan aspecten van ouderschap en de spanningen tussen deze aspecten bijeengebracht. De spanning tussen het derde-persoonsperspectief en eerste-persoonsperspectief hoeft niet opgelost te worden, maar is natuurlijk en toont zich in de dagelijkse ervaring van ouders. De auteurs stellen dat het erg moeilijk is om de existentiële betekenis van ouderschap te vatten wanneer opvoeden gereduceerd wordt tot een taak of vaardigheid. Technieken van goed opvoeden worden aangeboden als oplossingen om de ouderlijke angst te doen afnemen. Dit vinden auteurs verkeerd: de angst van ouders moeten we niet wegnemen of verdrijven maar begrijpen. Die angst is immers een menselijke reactie op de morele ervaring van het ouder-zijn. De 17 JG32 / 2014 / SB2
7 opgave waar alle mensen en dus ook ouders voor staan is leren leven met de onzekerheid en met onze voortdurende pogingen om alles te beheersen. Interessant en verrijkend vind ik wat de auteurs aanhalen over het concept pedagogische verantwoordelijkheid waar in de jeugdhulpververleningswereld veel om te doen is. Pedagogische verantwoordelijkheid betekent volgens de auteurs in het dominante discours het produceren van vlot ontwikkelde, welgemanierde en gepast functionerende kinderen zoals bepaald door de meest recente psychologische onderzoeken. Ze werken de idee van pedagogische verantwoordelijkheid die verder gaat dan een schematische een-op-een interactie, verder uit met een verwijzing naar de filosofe Hanna Arendt. Menselijke wezens worden volgens Arendt ter wereld gebracht, dit wil zeggen dat ze worden ingeleid in een betekenisvolle wereld en een cultureel bestel. Arendt (1994) noemt dit een binnentreden in de mensenwereld. Zij ziet opvoeden als een van de meest elementaire en noodzakelijke activiteiten van een menselijke samenleving waarin het mogelijk wordt dat die samenleving zich door het toekomen van nieuwe mensen voortdurend vernieuwt (p. 137). Ouders tonen zichzelf steeds als vertegenwoordiger van een bepaalde gemeenschap. Ouderlijke verantwoordelijkheid is onlosmakelijk verbonden met een idee van het publieke, met iets van de gemeenschap. Opvoeden is dan eerst en vooral een bekommernis om de wereld, een verantwoordelijkheid voor het voortbestaan van de wereld. Ouders, opvoeders en leerkrachten nemen dan de rol op van diegenen die de bestaande samenleving representeren en deze doorgeven aan hun kinderen. Deze rol houdt in dat ouders minstens een idee hebben van wat waardevol is om door te geven aan hun kinderen, de volgende generatie. Wat mij zeer ter harte gaat als ouderbegeleider en gezinstherapeut is dat, in een discours waar doelen van opvoeding als vanzelfsprekend worden aangenomen, ouders vandaag de kans niet meer krijgen om de vraag te stellen naar wat waardevol is om te blijven koesteren. Wat vandaag dan op het spel staat is niet de agency van ouders, maar de idee van ouders als moreel handelende wezens. De auteurs stellen dat de benadering van Arendt laat zien dat, hoewel er nooit eerder zoveel aandacht is geweest voor opvoeden en voor het belang van een goede relatie met kinderen, dit de ouderlijke ervaring maar in een zeer beperkte zin vat, namelijk vanuit een derde- boeken 171
8 persoonsperspectief (p. 141). Zelfs in de geschriften die specifiek handelen over de ervaring van ouders (hierbij verwijzen de auteurs naar van der Pas, 2003 en Weille, 2011) zien ze dit beperkende derde-persoonsperspectief terugkeren. In de bestaande invullingen van ouderschap en van het begrip verantwoordelijkheid dat hiermee gepaard gaat, wordt het belang van opvoeding eenzijdig beperkt tot de huiselijke sfeer binnen de vier muren van het gezin. Het gaat er de auteurs om het gezin te verstaan als een plaats die inherent een publieke oriëntatie inhoudt. Opvoeding zien ze als een activiteit die politieke ervaringen kan bieden. Ik was ook benieuwd naar wat de wijsgeren zouden schrijven over het verschil tussen ouderschap en opvoeden. Tot mijn kleine teleurstelling heb ik daarover niet veel gevonden. Wel stellen ze dat eens men een ouder is geworden, men voor altijd een ouder is, ook als men niet met opvoeden bezig is en dat zoveel van de ervaring van het ouder-zijn helemaal niets met opvoeden te maken heeft. De notie opvoeden zien ze als een werkwoord dat actie en doen in zich sluit, terwijl de notie ouder-zijn relationele en niet-taakspecifieke aspecten naar voor brengt. In dit boek willen de auteurs niet het onderscheid tussen doen en zijn maken, maar tussen bepaaldheid en open einde. Het gaat niet om: Wat kan ik doen om mijn kind gelukkig te maken?, maar wél om: Wat betekent het om te zeggen dat een kind niet gelukkig is, hoe leef ik met de bezorgdheid over het verdriet van mijn kind? Zeker het laatste hoofdstuk is taai en vraagt enige discipline en geduld van de lezer door het toch hoge wijsgerig en abstract-theoretisch gehalte. De opbouw van het boek had helderder gekund, de conclusie duidelijker en de herhalingen minder. Deze laatste werkten voor mij eerder storend dan helpend omdat ze de grenzen van de hoofdstukken overschreden. Toch is dit een aan te raden boek voor al wie via beleidsvorming, opleiding of begeleidingswerk met ouderschap en ouders bezig is. Het biedt verademende ideeën en visies om uit het verstikkend keurslijf te komen van het vaardigheids- en veiligheidsdenken dat de kind- en jeugdhulpverlening in zijn greep houdt. Het geeft toelating om niet langer in de smalle koker gevangen te blijven zitten van een sterk disciplinerend denken over ouderschap en opvoeding en om met ouders te reflecteren over wat zij waardevol 17 JG32 / 2014 / SB2
9 vinden om mee te geven aan hun kinderen. Verplichte lectuur zou ik zeggen voor systeemtherapeuten en gezins- en ouderbegeleiders, om het eigen (ethisch) denken te stimuleren en daarmee ook het denken van de ouders met wie we werken. Daarnaast is het een degelijk boek voor al wie ernstig en breed geïnteresseerd is in wat het betekent om ouder te zijn en kinderen op te voeden. Referenties Ramaekers, S., & Suissa, J. (2012). The claims of parenting. Reasons, responsibility and society. Dordrecht: Springer. Arendt, H. (1994). Tussen verleden en toekomst: vier oefeningen in politiek denken. Leuven/Apeldoorn: Garant. Van der Pas, A. (2003). A serious case of neglect: The parental experience of child-rearing. Delft: Eburon. Weille, K. L. (2011). Making sense of parenthood: On ambivalence and resourcefulness. Amsterdam: SWP. boeken 17
10
11 personalia bastiaensen johan klinisch psycholoog-psychotherapeut en opleider; staflid van de Interactie- Academie. bongaerts birgit Klinisch psycholoog, systeemtheoretisch psychotherapeut bij PC Sint- Amedeus te Mortsel. Geassocieerde trainer bij de Interactie-Academie. cottyn lieve Klinisch psycholoog-psychotherapeut en opleider; staflid van de Interactie- Academie. faes mieke Klinisch psycholoog-psychotherapeut en opleider; staflid van de Interactie-Academie. fuchs thomas Psychiater en filosoof. Professor aan de psychiatrische afdeling van het Centrum voor Psychosociale Geneeskunde en Karl-Jaspers-Professor van de Filosofische Grondslagen van de Psychiatrie aan de Universiteit van Heidelberg. Hij is verbonden aan verschillende onderzoeksprojecten waaronder TESIS (Toward an Embodied Science for Intersubjectivity). galbusera laura Klinisch psycholoog verbonden aan het INT Marie Curie netwerk, TESIS (Toward an Embodied Science of Intersubjectivity). Ze schrijft haar PHD begin artikel personalia / JG32 / 2014 / SB2 1 7
12 over belichaamde subjectiviteit en schizofrenie aan de Psychiatrische Kliniek van Universiteit van Heidelberg. kuypers-cappendijck nelly Maakte deel uit van de eerste lichting hoog opgeleide meisjes die door de Nederlandse Spoorwegen in dienst werd genomen. Na haar huwelijk werd zij, zoals dat indertijd bij wet verplicht was, automatisch ontslagen om mannelijke kostwinners voorrang te geven. Naast haar leven als huisvrouw en moeder schreef ze misdaadverhalen, waarvan er enkele tientallen gepubliceerd werden in tijdschriften en bloemlezingen. Op 83-jarige leeftijd werd zij weduwe en op 90-jarige leeftijd belandde zij noodgedwongen in een rust- en verzorgingstehuis. mous jørgen Werkzaam als psychotherapeut bij de Viersprong en als docent bij de Rino-groep. van reybrouck tomas Klinisch psycholoog-psychotherapeut. Werkzaam bij CGG Eclips afdeling verslavingszorg te Gent en groepspraktijk de Luwte te Lochristi. Geassocieerde trainer bij de Interactie-Academie. vermeire sabine Psychotherapeut, orthopedagoog en opleider; staflid van de Interactie- Academie. 1 JG32 / 2014 / SB2 / personalia begin artikel
De verzamelde levens van Paula S.
Verhelst, I. (2013) De verzamelde levens van Paula S. Antwerpen: De Bezige Bij Birgit Bongaerts Dit boek is een roman en tegelijk het levensverhaal van Paula S. Geen biografie, daarvoor waren niet voldoende
Nadere informatieHet geheim van de trainer: de hoofdingrediënten van succesvolle (in-company) trainingen
Kaufman, L., & Ploegmakers, J. (2012) Het geheim van de trainer: de hoofdingrediënten van succesvolle (in-company) trainingen Amsterdam: Pearson Benelux BV Tomas Van Reybrouck Dit boek, geschreven voor
Nadere informatieIk hoor hier niet thuis.
Ik hoor hier niet thuis. Nelly Kuypers-Cappendijck 1, Mieke Faes & Johan Bastiaensen Ik verouder op twee snelheden. Toen mijn lichaam brozer, dunner en trager begon te worden, bleef mijn geest stilstaan.
Nadere informatieHelp, mijn man heeft een dwangstoornis
Help, mijn man heeft een dwangstoornis Partnerrelatietherapie om hem van zijn probleem af te helpen. Hij is veranderd, reageert anders sinds geboorte zoontje. Het is een ziekte, hij heeft psychiatrische
Nadere informatieBegin er maar aan. Ontdek en ontwikkel je kracht als leidinggevende
Goeminne, A. (2011). Begin er maar aan. Ontdek en ontwikkel je kracht als leidinggevende Leuven: Conota (176 pp.) Birgit Albrechts Begin er maar aan, een uitnodigende titel voor een boek, geschreven vanuit
Nadere informatieBoekbesprekingen. Doret de Ruyter
Doret de Ruyter Boekbesprekingen Stefan Ramaekers & Judith Suissa, The claims of parenting. Reasons, responsibility and society. Dordrecht/Heidelberg/Londen/New York: Springer, 2012. ISBN 9789400722507,
Nadere informatieKiezen voor kinderen. Een nieuwe blik op het samenspel in pleegzorg
Choy, J., & Schulze, E. (2009, 271 pp.). Kiezen voor kinderen. Een nieuwe blik op het samenspel in pleegzorg Amsterdam: Nisto/Spirit. Liana Bollen Dit boek is het resultaat van de samenwerking tussen Spirit,
Nadere informatieRijksuniversiteit Groningen
De adolescentiefase: over puberen, hersenontwikkeling, studiekeuze, risicogedrag en de relatie met ouders. Dr. Saskia Kunnen i.s.m. Dr. Anna Lichtwarck-Aschoff Afdeling Ontwikkelingspsychologie Rijksuniversiteit
Nadere informatieJong verlies. Rouwende kinderen serieus nemen
Fiddelaers-Jaspers, R. (2005). Jong verlies. Rouwende kinderen serieus nemen Kampen: Ten Have, 329 pp. Mieke De Preter Dit boek is bedoeld voor iedereen die in de privé-sfeer of beroepsmatig omgaat met
Nadere informatieOuderschap in Ontwikkeling
Ouderschap in Ontwikkeling Ouderschap in Ontwikkeling. De kracht van alledaags ouderschap. Carolien Gravesteijn Ouderschap in Ontwikkeling. De kracht van alledaags ouderschap. Carolien Gravesteijn Ouderschap
Nadere informatieCouscous en kniekousen
Delfos, M. (2009). Couscous en kniekousen Amsterdam: Nino, SWP. Lieve Cottyn Dit therapeutisch kinderboek is een voorleesverhaal veel tekeningen en weinig tekst bedoeld als steun voor kinderen (van 4 tot
Nadere informatie1 Aanbevolen artikel
Aanbevolen artikel: 25 november 2013 1 Aanbevolen artikel Ik kan het, ik kan het zélf, ik hoor erbij Over de basisingrediënten voor het (psychologisch) welzijn Een klassieke motivatietheorie toegelicht
Nadere informatieHoogbegaafdheid en onderpresteren
Hoogbegaafdheid en onderpresteren Onderwijs Praktijk Texel Hoogbegaafdheid en onderpresteren Veel kinderen weten niet dat leren leuk kan zijn en weten niet wat ze nodig hebben om zich minder ellendig te
Nadere informatieStudiekeuze: Een ontwikkelingspsychologisch perspectief
11-2-2015 1 Studiekeuze: Een ontwikkelingspsychologisch perspectief Facta, 12-02-2015 Saskia Kunnen Afdeling Ontwikkelingspsychologie Rijksuniversiteit Groningen 11-2-20152 Programma Studiekeuze als ontwikkelingsproces:
Nadere informatieVerkennen van de vele kanten van een mens met een psychiatrische aandoening. Birgit Bongaerts
Verkennen van de vele kanten van een mens met een psychiatrische aandoening Birgit Bongaerts 15/6/2012 Congres Vlaams ondersteuningscentrum oudermis(be)handeling 2012, 10 Jaar Vlaams meldpunt Bijzondere
Nadere informatieOUDERSCHAPSPLAN als. trait-d union
OUDERSCHAPSPLAN als trait-d union E.Groenhuijsen, 06-10-2011 1 Ouderschapslan als trait-d union Teveel kinderen verloren door scheiding het contact met een van de ouders (25%). Politiek, professionals
Nadere informatie3.6 Diversiteit is meer dan verschil in cultuur 91 3.7 Antwoorden uit de gezondheidswetenschappen
Inhoud Inleiding 7 1 Diversiteit in jouw leven 13 1.1 Identiteit 13 1.2 Sociale identiteit 15 1.3 Sociale deelidentiteiten 17 1.4 Multiculturele persoonlijkheden 20 1.5 Aspecten van persoonlijkheden 24
Nadere informatieInhoud. Deel 1: Enkele filosofische kaders m.b.t. handicaps en rechtvaardigheid 15
5 Inhoud Woord vooraf 11 Deel 1: Enkele filosofische kaders m.b.t. handicaps en rechtvaardigheid 15 Hoofdstuk 1: John Rawls en personen met een handicap: een moeizame relatie 19 Rechtvaardigheid als billijkheid
Nadere informatieCompetenties van leerkrachten in scholen met een katholiek geïnspireerd opvoedingsproject
Competenties van leerkrachten in scholen met een katholiek geïnspireerd opvoedingsproject Deze lijst is het onderzoekresultaat van een PWO-traject binnen de lerarenopleidingen van de KAHO Sint-Lieven,
Nadere informatiecommunicatie vanuit systeemtheoretisch perspectief Je kunt niet niet communiceren, besef het! (er is geen nooduitgang)
Workshop Taal, veel meer dan praten. Koolhof Coaching en Training Over de complexiteit van communicatie Onderwerp: Uitgangspunt: communicatie vanuit systeemtheoretisch perspectief Je kunt niet niet communiceren,
Nadere informatieVerbinden vanuit diversiteit
Verbinden vanuit diversiteit Krachtgericht sociaal werk in een context van armoede en culturele diversiteit Studievoormiddag 6 juni 2014 Het verhaal van Ahmed Een zoektocht met vele partners Partners De
Nadere informatieSamenvatting (Summary in Dutch)
Samenvatting (Summary in Dutch) Introductie In dit proefschrift evalueer ik de effectiviteit van de academische discussie over de ethiek van documentaire maken. In hoeverre stellen wetenschappers de juiste
Nadere informatieDe kunst van communiceren. Handboek
Teekens, I. (2010) De kunst van communiceren. Handboek Garant: Antwerpen-Apeldoorn Birgit Bongaerts Conflicten en problemen zijn terug te voeren op ineffectieve communicatie De kunst is het verbeteren
Nadere informatieContextuele Therapie. Een inleiding
Contextuele Therapie Een inleiding Ivan Boszormenyi-Nagy Ivan Boszormenyi-Nagy 1920-2007 2007 Ivan Boszormenyi-Nagy werd geboren op 19 mei 1920 in Boedapest. Hij werd psychiater en hoogleraar psychiatrie
Nadere informatieWij hebben autisme. De impact van ASS op de gezinsleden en enkele overlevingstips. Anneke E. Eenhoorn
Wij hebben autisme De impact van ASS op de gezinsleden en enkele overlevingstips. Anneke E. Eenhoorn Wat betekent een kind dat anders is voor het gezin Verstoring van het gewone gezinsleven Ouders moeten
Nadere informatieVALT HIER NOG WAT TE LEREN? EEN EDUCATIEF PERSPECTIEF OP DUURZAAMHEID Gert Biesta Universiteit Luxemburg. een populair recept
VALT HIER NOG WAT TE LEREN? EEN EDUCATIEF PERSPECTIEF OP DUURZAAMHEID Gert Biesta Universiteit Luxemburg een populair recept een maatschappelijk probleem add some learning opgelost! deze bijdrage een perspectief
Nadere informatieWij zijn onze omgeving
Sommers, S. (2012) Wij zijn onze omgeving Hoe situaties ons gedrag beïnvloeden Amsterdam: Maven Publishing (335 pp.) Dany Baert De titel alleen is al genoeg om een systeemdenker naar dit boek te doen grijpen.
Nadere informatieGemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen,
Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Ik weet niet of het u is opgevallen, maar het trof mij dat de lezingen van vandaag vol tegenstellingen zitten: het begint al bij Jesaja 41: mensen zijn
Nadere informatieInhoud 1 Gezinsopvoeding als politiek probleem 2 Zorgethiek: een politiek filosofisch vocabulaire
Inhoud 1 Gezinsopvoeding als politiek probleem 13 De probleemstelling 13 1.1 Goede gezinsopvoeding: een persoonlijk, maatschappelijk en politiek belang 13 1.2 Opvoedingsondersteuning 16 1.2.1 Wetenschappelijke
Nadere informatiePostmaster opleiding systeemtherapeut
Postmaster opleiding systeemtherapeut mensenkennis In de context met cliënten, gezinnen en kinderen was dit leerzaam en direct bruikbaar in mijn werk. evaluatie deelnemer Postmaster opleiding systeemtherapeut
Nadere informatieZorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders
Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders Leony Coppens Carina van Kregten Symposium Pleegzorg 2014 Waar blijft het kind? 11 maart 2014 Wat gaan we vandaag doen? Wie zijn wij?
Nadere informatieOrthopedagogiek. Specialisatie. Faculteit der Sociale Wetenschappen. MSc Education and Child Studies
Specialisatie Orthopedagogiek MSc Education and Child Studies Faculteit der Sociale Wetenschappen Universiteit Leiden. Universiteit om te ontdekken. Orthopedagogiek MSc Education and Child Studies Graad
Nadere informatieRichtlijn Gezonde slaap en slaapproblemen bij kinderen (2017)
Richtlijn Gezonde slaap en slaapproblemen bij kinderen (2017) Hechtingsrelatie Zelfregulatie en interactie tijdens de nacht Onderdeel van de discussie rond sensitief en responsief ouderschap richt zich
Nadere informatieWelkom. Pedagogische verwaarlozing anno 2013. Het Kind Eerst (juni 2013) www.hetkindeerst.nl
Welkom Pedagogische verwaarlozing anno 2013 Bron: Haren de Krant d.d. 22 april 2010 1 2 Het Kind Eerst (juni 2013) www.hetkindeerst.nl Vraagstelling n.a.v. twitterbericht d.d. 12-06-2013 van Chris Klomp
Nadere informatieOpleiding. systemische pedagogiek. Bert Hellinger Instituut Nederland
Opleiding systemische pedagogiek Bert Hellinger Instituut Nederland Inleiding Het systemisch fenomenologisch werk met opstellingen heeft in Nederland zo langzamerhand zijn plek gekregen. De opstellingen
Nadere informatie1. Algemene situering van de cursus NCZ leraar secundair onderwijs-groep 1 2. Doel van de cursus NCZ
1. Algemene situering van de cursus NCZ leraar secundair onderwijs-groep 1 De cursus niet-confessionele zedenleer (NCZ) in de opleiding leraar secundair onderwijsgroep 1 (LSO-1) sluit aan bij de algemene
Nadere informatieHet onderwijsprogramma van de opleidingen Pedagogiek mei 2013
Bijlage 7: Het onderwijsprogramma van de opleidingen Pedagogiek mei 2013 Visie opleidingen Pedagogiek Hogeschool van Amsterdam Wij dragen als gemeenschap en daarom ieder van ons als individu, gezamenlijk
Nadere informatieLatijn: iets voor jou?
: n j i t a L r o o v s iet jou? De Romeinen en wij Waar komen onze letters vandaan? Hoe komen we aan de namen van de maanden? De antwoorden op vele van deze vragen vind je vaak in het verleden bij de
Nadere informatieLicht en schaduw. Vijftien vrouwen over leven en overleven
Ghorashi, H., & Brinkgreve, Chr. (Red.) (2010). Licht en schaduw. Vijftien vrouwen over leven en overleven Amsterdam: VU Uitgeverij, 352 pp. Dany Baert Autobiografische verhalen vormen sociologisch materiaal
Nadere informatieVormingsaanbod voor universiteiten en hogescholen 2014/2015
Vormingsaanbod voor universiteiten en hogescholen 2014/2015 Inhoud 3 Vooraf 5 Een andere kijk op spijbelen 6 Over de diepere betekenis van kinderspel 7 Kinderen hebben zo hun kijk op quality time 8 Plan
Nadere informatieDe machinemens in de medische geschiedenis en in de huidige medische praktijk
De machinemens in de medische geschiedenis en in de huidige medische praktijk Nel van den Haak Filosofisch Café Zwolle 19 januari 2015 Aandachtspunten: Wat zijn metaforen? De machinemens in de historische
Nadere informatieOpleiding ouderbegeleiding
Opleiding ouderbegeleiding me nse nkennis vanuit een visie op ouderschap in ontwikkeling Als je krachtgericht werken met het netwerk rond het kind wilt invullen, dan zit hier alles in. Vanuit een betere
Nadere informatieGeluksgevoel hangt meer af van je mentale vermogen dan van wat je overkomt
"Geluk is vooral een kwestie van de juiste levenshouding" Geluksgevoel hangt meer af van je mentale vermogen dan van wat je overkomt Ons geluk wordt voor een groot stuk, maar zeker niet alleen, bepaald
Nadere informatiePedagogisch beleid in Brede School de Waterlelie, Prinsenhof te Leidschendam
Pedagogisch beleid in Brede School de Waterlelie, Prinsenhof te Leidschendam Inleiding: ATB de Springplank, een algemeen toegankelijke basisschool en Vlietkinderen, maatwerk in kinderopvang, beiden gehuisvest
Nadere informatieVan loslaten naar VERBINDEN: Hoe we mensen in rouw kunnen uitnodigen om verhalen te vertellen over wat hen dierbaar is.
Van loslaten naar VERBINDEN: Hoe we mensen in rouw kunnen uitnodigen om verhalen te vertellen over wat hen dierbaar is. Anik Serneels Klinisch psychologe, relatie- en gezinstherapeute, specialisatie narratieve
Nadere informatiefilosofie havo 2016-I
Opgave 1 Ebola 1 maximumscore 2 een uitleg dat er in tekst 1 geen sprake is van gelijke kansen voor de ebolapatiënten, omdat de farmaceutische industrie alleen medicijnen ontwikkelt waarop winst gemaakt
Nadere informatieHoofdstuk 3. Antwoorden
Hoofdstuk 3 Antwoorden Oefening 1 en 2 1 r. 1 verleiden 2 r. 2 de reclametekstschrijver 3 r. 4 de dialectspreker 4 r. 5 de beroepsgroep 5 r. 5 buitensluiten 6 r. 7 versieren 7 r. 16 het voorzetsel 8 r.
Nadere informatieVanuit een sterk gevoelde motivatie
Vooraf Vanuit een sterk gevoelde motivatie zoeken meer en meer scholen naar Waarom dit boek? ander onderwijs. De opdracht van het onderwijs is te streven naar hoogwaardig en betekenisvol onderwijs, ten
Nadere informatieParanormaal of psychisch gestoord? Wat te doen als er problemen zijn?
Paranormaal of psychisch gestoord? Wat te doen als er problemen zijn? door Kees Aaldijk transpersoonlijk coach en therapeut 06-142 742 93 www.transpersoonlijk.nl gepubliceerd in Spiegelbeeld januari 2010
Nadere informatieCaroline Penninga-de Lange Je kind in balans
Je kind in balans Caroline Penninga-de Lange Je kind in balans Op weg naar emotionele stabiliteit UITGEVERIJ BOEKENCENTRUM ZOETERMEER Van Caroline Penninga-de Lange verschenen eerder bij Uitgeverij Boekencentrum:
Nadere informatieStudiekeuze en commitments: Een ontwikkelingspsychologisch perspectief
25-11-2014 1 Studiekeuze en commitments: Een ontwikkelingspsychologisch perspectief VVSL 6 november 2014 Saskia Kunnen Afdeling Ontwikkelingspsychologie Rijksuniversiteit Groningen 25-11-2014 2 Programma
Nadere informatieZeven hulpbronnen van vertrouwen. Door: Carlos Estarippa
Zeven hulpbronnen van vertrouwen Door: Carlos Estarippa Geïnspireerd door het boek van Bertie Hendriks Dagboek van de Ziel. De zeven levensfasen (Hendriks, 2013) wil ik in onderstaand artikel beschrijven
Nadere informatieDe Leerstoel Grondslagen van het Maatschappelijk Werk
De Leerstoel Grondslagen van het Maatschappelijk Werk Hans van Ewijk Bijzonder Hoogleraar Grondslagen van het Maatschaappelijk Werk Lector Sociaal Werk Theorie (Hogeschool Utrecht) Marie Kamphuis (1908
Nadere informatieNegatieve overtuigingen
Negatieve overtuigingen N.B.: de inhoud van dit programma is slechts van adviserende aard en dient niet als vervanging voor professioneel en/of medisch advies. Als u verdere consultatie wenst, of wanneer
Nadere informatieNOOIT GENOEG DE KWETSBAARHEID VAN
TEKST: Annick Geets DE KWETSBAARHEID VAN NOOIT GENOEG Kwetsbaarheid is niet een kwestie van winnen of verliezen, maar een kwestie van inzien en accepteren dat beide bij het leven horen. Een kwestie van
Nadere informatieGezinspedagogiek. Specialisatie. Faculteit der Sociale Wetenschappen. MSc Education and Child Studies
Specialisatie Gezinspedagogiek MSc Education and Child Studies Faculteit der Sociale Wetenschappen Universiteit Leiden. Universiteit om te ontdekken. Gezinspedagogiek MSc Education and Child Studies Graad
Nadere informatieDe Verschrikkelijkheid van het moment: de rol van zelfvertrouwen en herstel van zelfvertrouwen in het proces van studeren, 28 maart 2013
De Verschrikkelijkheid van het moment: de rol van zelfvertrouwen en herstel van zelfvertrouwen in het proces van studeren, 28 maart 2013 Marc Ophalvens, Studentenpsycholoog gedragstherapeut I. Zelfbeeld
Nadere informatieLessen in geluk voor groep 7 en 8. www.gelukskoffer.nl
Lessen in geluk voor groep 7 en 8 www.gelukskoffer.nl Ontstaan Gelukskoffer Vanuit Bedrijfsleven Gebaseerd op leidinggeven aan jezelf 1,5 jaar wetenschappelijk literatuuronderzoek Pilots op diverse scholen
Nadere informatieCVS, MEERDANEEN SYNDROOMALLEEN
CVS, MEERDANEEN SYNDROOMALLEEN P R O F. D R. I G N A A S D E V I S C H Medische Filosofie en Ethiek Departement Huisartsengeneeskunde en Eerstelijnsgezondheidszorg Universiteit Gent VRAAGSTELLING CONGRES
Nadere informatieTransactionele Analyse. Begrijpen en beïnvloeden. Nederlandse Vereniging voor Transactionele Analyse
Nederlandse Vereniging voor Transactionele Analyse Transactionele Analyse Begrijpen en beïnvloeden De Transactionele Analyse biedt een praktische, heldere theorie die door iedereen te begrijpen is. Het
Nadere informatieIk besloot te verder te gaan en de zeven stappen naar het geluk eerst helemaal af te maken. We hadden al:
Niet meer overgeven Vaak is de eerste zin die de klant uitspreekt een aanwijzing voor de hulpvraag. Paula zat nog maar net toen ze zei: ik ben bang om over te geven. Voor deze angst is een mooie naam:
Nadere informatieZorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders. Leony Coppens Carina van Kregten
Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders Leony Coppens Carina van Kregten Het zuurstofmasker Doe de zelfzorgcheck Wat gaan we vandaag doen? Wie zijn wij? Wat gaan we vandaag doen?
Nadere informatieDoel van deze presentatie is
Doel van deze presentatie is Oplossingsgericht? Sjoemelen? Evaluatie van de praktische oefening. Verbetersuggesties qua oplossingsgerichtheid (niet met betrekking tot de inhoud van de gebruikte materialen)
Nadere informatieLevensvragen tevoorschijn luisteren
Levensvragen tevoorschijn luisteren Westervoort Wout Huizing 10 oktober 2014 Pietje, patje, poe Opdracht : Wat zijn levensvragen? Van wie zijn levensvragen? Hoe signaleer je een levensvraag? Wat doe je
Nadere informatiePostmaster opleiding psychosociale oncologie
Postmaster opleiding psychosociale oncologie mensenkennis Door de rollenspellen kon ik een betere verbinding maken tussen de theorie en de praktijk. Psychosociale oncologie Professionals die met oncologiepatiënten
Nadere informatie18-9-2014. Pedagogische opleiding theorie. Doelstellingen. Doelstellingen. Hoofdstuk 1 Communicatie en feedback. De kennis over de begrippen:
Pedagogische opleiding theorie Hoofdstuk 1 Communicatie en feedback Doelstellingen De kennis over de begrippen:, feedback, opleiden en leren kunnen uitdrukken en verfijnen Doelstellingen De voornaamste
Nadere informatieOpvoedwijzer actief OPVOEDEN
ACTief opvoeden helpt ouders flexibel reageren in lastige opvoedsituaties. Aan de hand van aansprekende praktijkvoorbeelden en creatieve oefeningen laat Denise Matthijssen zien hoe je als ouder anders
Nadere informatieWat zou het onderwijs zijn zonder virtuositeit?
VIRTUOOS ONDERWIJS EN VIRTUOOS ONDERWIJZEN: WAT BETEKENT DAT CONCREET & IN DE PRAKTIJK? Gert Biesta Brunel University London ArtEZ Institute of the Arts Wat zou het onderwijs zijn zonder virtuositeit?
Nadere informatieOPVOEDZIEKTE STEVEN PONT
Zaterdag 5 oktober 2019 REGIOBIJEENKOMST Ouders van tegenwoordig behoeden hun kinderen voor teleurstelling, pijn en verdriet. Hun leven moet perfect zijn en dus stellen ze alles in het werk om dat voor
Nadere informatieMaster in de seksuologie
Master in de seksuologie Faculteit Geneeskunde Kiezen voor de opleiding seksuologie De seksuologie is een erg jonge wetenschap amper iets meer dan een eeuw oud, waarvan de ontwikkeling lang heeft geleden
Nadere informatieFamilies onder druk. Huiselijk geweld binnen Marokkaanse en Turkse gezinnen. Drs. Ibrahim Yerden. Probleemstelling
Families onder druk Huiselijk geweld binnen Marokkaanse en Turkse gezinnen Drs. Ibrahim Yerden Probleemstelling Hoe gaan Marokkaanse en Turkse gezinsleden, zowel slachtoffers als plegers om met huiselijk
Nadere informatieDe ouder als meubelmaker of tuinman
De ouder als meubelmaker of tuinman Amsterdam, januari 2017 Beste Alison Gopnik, Jij moet een moedig persoon zijn. Over opvoeden zijn er alleen al bij Amazon 60.000 titels en toch heb je onlangs over dat
Nadere informatieMindfulness. Aandacht voor de waarde van mindfulness binnen de c.g.t. en positieve psychologie
Mindfulness Aandacht voor de waarde van mindfulness binnen de c.g.t. en positieve psychologie Jos de Munnink. Preventiefunctionaris, praktijkondersteuner huisartsen in de GGZ, mindfulnesstrainer en gespreksleider
Nadere informatieEindexamen Filosofie havo I
Opgave 2 Denken en bewustzijn 8 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: een omschrijving van het begrip bewustzijn 2 argumentatie aan de hand van deze omschrijving of aan Genghis bewustzijn kan
Nadere informatieDe stem van het kind
1 dr. Ilse Janssen Klinisch psychologe/psychotherapeute Interactie-Academie/Aleph Congres: Bouw een brug. Het kind centraal bij conflictscheidingen De stem van het kind 2 Systeemtheoretisch Bulletin, 2016,
Nadere informatieLatijn en Grieks in de 21ste eeuw
Latijn en Grieks in de 21ste eeuw Kiezen voor Latijn en/of Grieks? Als leerling in het laatste jaar van de basisschool sta jij voor een belangrijke keuze. Welke studierichting moet je gaan volgen in het
Nadere informatieOuderschap strategieën van vaders en moeders met een psychische ziekte.
Bespreking artikel Ouderschap strategieën van vaders en moeders met een psychische ziekte. Auteurs: P.C. Van der Ende, MSc, J.T. van Busschbach, phd, J. Nicholson, phd, E.L.Korevaar, phd & J.van Weeghel,
Nadere informatieGELOOFSVRAGEN EN LEVENSVRAGEN
WAAROM??? DAAROM!!! Soms sta je met je mond vol tanden, wanneer je kind je met een vraag overvalt. "Waarom zijn de bomen groen?", "Waarom regent het vandaag?" Waarom... waarom..., steeds weer waarom. De
Nadere informatieWaar een wil is, is een Weg!
5 tips om moeiteloos voor jezelf te kiezen en een stap te zetten. Waar een wil is, is een Weg! - Lifecoach http://www.facebook.com/arlettevanslifecoach 0 Je bent een ondernemende 40+ vrouw die vooral gericht
Nadere informatieHet waarom van ons aanbod
Pagina 1 van 5 - scroll Het waarom van ons aanbod Mensen laten zich leiden door ervaringen en de betekenis die zij daaraan hebben gegeven. Daarmee besturen zij zichzelf en daarmee geven zij iedere keer
Nadere informatieTica Peeman. Gebaseerd op columns voor Management Team. In samenwerking met Management Team en Happy Companies
Tica Peeman Gebaseerd op columns voor Management Team In samenwerking met Management Team en Happy Companies Inhoudsopgave 5 8 11 14 17 20 23 26 29 32 35 38 41 44 47 50 53 56 60 62 64 68 72 De magie van
Nadere informatieEindexamen filosofie vwo 2011 - I
Beoordelingsmodel Opgave 1 Het bestaan van God en het voortbestaan van religie 1 maximumscore 3 een uitleg hoe het volgens Anselmus mogelijk is dat Pauw en Witteman het bestaan van God ontkennen: het zijn
Nadere informatieHartstocht voor je financiën
INHOUDSOPGAVE 1. Hartstocht voor je financiën................................ 5 2. Geld!...................................................... 7 3. De wet van de geleidelijke groei............................
Nadere informatieSTUDIEDAG SAMENWERKINGSVERBAND ZUID-KENNEMERLAND
STUDIEDAG SAMENWERKINGSVERBAND ZUID-KENNEMERLAND VANDAAG: WAAR VOEDEN WE VOOR OP? PREVENTIE ONTWIKKELING VAN HET BREIN SOCIAAL EMOTIONEEL LEREN METACOGNITIEVE VAARDIGHEDEN ESSENTIE VAN OVERDRACHT PROBLEEM
Nadere informatieDoel is om voor deelnemers een beeld te schetsen van hoe het pensioen in elkaar steekt en hoe hun eigen pensioen er voorstaat.
Majesteit, dames en heren. Hartelijk welkom! En, Majesteit, ik weet zeker dat ik hier namens alle aanwezigen spreek als ik zeg dat wij buitengewoon vereerd zijn dat U bij een deel van dit programma aanwezig
Nadere informatieExamen VWO. Nederlands. tijdvak 1 woensdag 16 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.
Examen VWO 2007 tijdvak 1 woensdag 16 mei 9.00-12.00 uur Nederlands Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 20 vragen en een samenvattingsopdracht. Voor dit examen zijn maximaal 50 punten
Nadere informatieThe Turn to Parenting in Four European Welfare States
The Turn to Parenting in Four European Welfare States Parenting support in professional practice Dr. Marit Hopman Prof. Trudie Knijn Universiteit Utrecht, Nederland Achtergrond Vier betrokken landen: Duitsland,
Nadere informatieUniversiteit. Brochure. Opleidingsinstituut Dageraad
Brochure Opleidingsinstituut Dageraad Universiteit Informatie Je zult je wel afvragen wie zoiets bedenkt en wie zo iets op de kaart wil zetten. Ik kan daar kort en krachtig over zijn: kijk op www.ruudvanlent.nl
Nadere informatieKoning, keizer, admiraal: psychisch kwetsbaar zijn we allemaal.
Koning, keizer, admiraal: psychisch kwetsbaar zijn we allemaal. Katrien Jacobs Jobcoach, ervaringswerker Birgit Bongaerts Psycholoog, systeemtheoretisch psychotherapeut en trainer Interactie- Academie
Nadere informatieHet aanpassingsproces na confrontatie met een hart- of vaataandoening
Auteur: Jos van Erp j.v.erp@hartstichting.nl Het aanpassingsproces na confrontatie met een hart- of vaataandoening Maakbaarheid en kwetsbaarheid Dood gaan we allemaal. Deze realiteit komt soms sterk naar
Nadere informatieDe uitdagingen van de transformatie zijn de kansen voor de JGGZ en zijn academische functie
Inleiding Rutger Hageraats Symposium De Bascule 26-06-2015 De uitdagingen van de transformatie zijn de kansen voor de JGGZ en zijn academische functie De aanleiding Wat was er ook alweer aan de hand? Niet
Nadere informatieThema. Kernelementen. Emoties Puber- en kinderemotie Eenduidige communicatie
Thema Kernelementen Emoties Puber- en kinderemotie Eenduidige communicatie Tips voor de trainer: Werken met mensen is werken met emotie. Leer emoties als signaal te herkennen, maar niet als leidraad te
Nadere informatieecourse Moeiteloos leren leidinggeven
ecourse Moeiteloos leren leidinggeven Leer hoe je met minder moeite en tijd uitmuntende prestaties met je team bereikt 2012 Marjan Haselhoff Ik zou het waarderen als je niets van de inhoud overneemt zonder
Nadere informatieOnderzoek naar het cluster 4 onderwijs: kinderen en hulpverlening. Drs. R. Stoutjesdijk & Prof. Dr. E.M. Scholte M.m.v. drs. H.
Onderzoek naar het cluster 4 onderwijs: kinderen en hulpverlening Drs. R. Stoutjesdijk & Prof. Dr. E.M. Scholte M.m.v. drs. H. Leloux-Opmeer Voorwoord Inhoudsopgave Een tijd geleden hebben Stichting Horizon
Nadere informatieVoorwoord. Nienke Meijer College van Bestuur Fontys Hogescholen
3 Voorwoord Goed onderwijs is een belangrijke voorwaarde voor jonge mensen om uiteindelijk een betekenisvolle en passende plek in de maatschappij te krijgen. Voor studenten met een autismespectrumstoornis
Nadere informatieStil verdriet: een kwalitatief onderzoek naar de beleving van ouderen met een volwassen kind met kanker.
Stil verdriet: een kwalitatief onderzoek naar de beleving van ouderen met een volwassen kind met kanker. 19 december 2013 Liesbeth Van Humbeeck Universitair Ziekenhuis Gent Dienst Geriatrie B1 gelijkvloers
Nadere informatieIntercultureel leren. Workshop. Studievoormiddag 6 juni 2014
Intercultureel leren Workshop Studievoormiddag 6 juni 2014 Aan de slag Hoeveel procent van mijn vrije tijd breng ik door met mensen van mijn eigen culturele achtergrond versus mensen met een andere culturele
Nadere informatieHoe relevant ook, het begrip wilsbekwaamheid is
Samenvatting 179 180 Autonomie is de afgelopen decennia centraal komen te staan binnen de geneeskunde en zorg. Daarmee samenhangend is ook de wilsbekwame beslissing van de patiënt steeds belangrijker geworden.
Nadere informatie