Groepsdynamica in gedragstherapeutische en psychodynamische groepen

Transcriptie

1 Groepsdynamica in gedragstherapeutische en psychodynamische groepen

2 Werken met groepen Werken met groepen is een reeks afzonderlijke boeken voor professionals die werken in en met groepen. De reeks richt zich op die werkvelden waarin het gedrag van mensen in kleine groepen centraal staat. Vanuit een heldere theoretische onderbouwing worden (actuele) thema s op een praktische manier uitgewerkt. Elk boek bevat veel casuïstiek, handvatten en richtlijnen voor professionals. De reeks staat onder redactie van: Drs. Dany Baert, klinisch psycholoog, psychotherapeut, opleider, coach. Staflid en algemeen directeur van de Interactie-Academie te Antwerpen. Hij is lid van de Belgische Vereniging van Opleiders in Systeemtherapie en was van 1995 tot 2005 hoofdredacteur van het Systeemtheoretisch Bulletin. Drs. Lies Beunens, sociaal pedagoog, stafmedewerker en opleider Samenlevingsopbouw Vlaanderen en docente educatief werk, KH Leuven, departement Sociale School Heverlee. Drs. Ton Haans, psycholoog/psychotherapeut, heeft een eigen praktijk voor supervisie en consultatie op het gebied van interculturele traumazorg en groepsbehandelingen. Hij is lid en opleider van de NVGP (NL) en de Deutsche Gesellschaft für Supervision, lid van de wetenschappelijke adviesraad van de War Trauma Foundation. Drs. Roelof Wolters, klinisch psycholoog/psychotherapeut, deels werkzaam voor de Gelderse Roos, een ggz-instelling rondom Arnhem, deels als Hoofdopleider Psychotherapie bij het SPON te Nijmegen en deels in eigen bedrijf gericht op cursussen groepspsychotherapie, groepswerk en teamadvisering. Voor meer informatie en bestellingen, raadpleeg

3 Groepsdynamica in gedragstherapeutische en psychodynamische groepen José van Reijen en Ton Haans Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008

4 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij 2008 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieen of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN NUR 777 Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd, Pune Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

5 Inhoud Voorwoord 9 1 Inleiding 11 2 Typering van groepen 15 3 Casuïstiek of waarom groepsdynamiek? Groepstherapeutische factoren Een moeilijk groepsproces 21 4 Theoretische grondslagen van de psychodynamische en gedragstherapeutische groepsbehandelingen Kernmethodiek Psychodynamische visie en methodiek Gedragstherapeutische visie en methodiek Zienswijzen op groepsdynamische processen Groepsdynamica in een psychodynamische groep Groepsdynamica in een gedragstherapeutische groep Structuur Structuur in een psychodynamische groep Structuur in een gedragstherapeutische groep Het functioneren van de behandelaar De behandelaar in een psychodynamische groep Behandelaar in een gedragstherapeutische groep Patiëntkenmerken Samenvatting 36 5 Focussen en verbinden Scherp stellen Psychodynamische behandelingen: dynamische focus Individuele probleemanalyse in de gedragstherapie 40

6 6 Groepsdynamica in gedragstherapeutische en psychodynamische groepen Algemene modellen van problemen en stoornissen in de gedragstherapie Van individuele focus naar groepsfocus Psychodynamische groepen Groepsgedragstherapie 44 6 Protocollen: van werkgroep naar groepsgedragstherapie Inleiding Opbouw en structuur van behandelprotocollen Specifieke groepselementen in het draaiboek Het draaiboek in gebruik 52 7 Groepsdynamica: centrale concepten in psychodynamischeen gedragstherapiegroepen Ontwikkeling/fasenopbouw Psychodynamische beschrijving Gedragstherapeutische beschrijving Verschil tussen de fasen uit groepsdynamica en de stadia van bieling Leiderschap Psychodynamische beschrijving Gedragstherapeutische beschrijving Groepscohesie Psychodynamische beschrijving Gedragstherapeutische beschrijving Normen Psychodynamische beschrijving Gedragstherapeutische beschrijving Rollen Psychodynamische beschrijving Gedragstherapeutische beschrijving 79 8 De praktijk beschreven; vignetten uit groepsbehandeling Beginnende groep Eerste zitting Tweede zitting Middenfase Bijzondere situatie; wegdrijven van het thema 94 9 Handvatten Recent overzicht van groepstherapeutische factoren 99

7 Inhoud Fasen en stadia in groepen: aandachtspunten voor de therapeut Groepsontwikkeling, psychodynamisch Groepsontwikkeling, gedragstherapeutisch Doelstelling en behandelmodel Interveniëren Enkele gedragstherapeutische gereedschappen in de groep Registratie Probleemanalyses Doelen en stappenplannen Voor- en nadelenanalyse Demonstratie voor de groep Het maken van G-schema s en het uitdagen van gedachten Brainstormtechniek Het maken van een terugvalpreventieplan Nuttige strategieën voor groepsgesprek in een gedragstherapiegroep Warming-up oefening Het aanmoedigen van interactie Werken in subgroepen Enige opmerkingen over het intakegesprek Gedragstherapiegroep Gestructureerde psychodynamische groep Rollen en hoe daar mee om te gaan Werkvormen in cursussen groepsdynamica: rollenspel, simulatiespel en actualiteitsspel 115 Literatuur 119 Over de auteurs 123

8 Voorwoord Groepsbehandelingen van mensen met psychische problemen bestaan al meer dan honderd jaar. Gedurende deze tijd is er steeds sprake geweest van twee belangrijke richtingen die aansluiten bij de dominante denkkaders van de psychotherapie als geheel. De ene meer directieve en direct interveniërende benadering maakt in de groep vaak gebruik van (cognitief-)gedragstherapeutische principes. Bij de andere, de psychodynamische stroming, maakt men gebruik van een non-directieve, meer volgende manier van werken. (Berk, 2005). In de loop der tijd werden deze manieren van werken steeds meer verfijnd en groeiden ze tegelijkertijd uit elkaar. Dat ondervonden wij al tijdens onze opleiding in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw. Van Reijen is in eerste instantie psychoanalytisch en groepsdynamisch opgeleid, zij koos later ook nog voor de gedragstherapie. Haans is oorspronkelijk opgeleid als gedragstherapeut, maar ontwikkelde zich daarna tot groepsanalyticus en groepsdynamicus. Destijds werd in de verschillende psychotherapieopleidingen het eigen referentiekader zo centraal gesteld dat de waarde en betekenis van andere referentiekaders verborgen bleven. Doordat wij opleidingen combineerden, ervoeren we overeenkomsten en verschillen zelf aan den lijve, ook in groepsbehandelingen. We konden deze, soms conflicterende, ervaringen in opleiding en beroep in de loop der tijd beter bij elkaar brengen, door de verschillende therapeutische uitgangspunten helder te houden én deze systematisch te koppelen aan groepsdynamische concepten en processen. Van daaruit hebben we dit katern geschreven. We richten ons op ervaren behandelaars uit beide referentiekaders die met groepen werken of groepen willen starten: psychotherapeuten, gz-psychologen, klinisch psychologen en psychiaters, maar ook sociotherapeuten, verpleegkundigen, groepsbegeleiders en gedrags- en groepstherapeutische

9 10 Groepsdynamica in gedragstherapeutische en psychodynamische groepen medewerkers. In de opleidingen voor deze beroepen kan dit katern eveneens goed gebruikt worden. Daartoe hebben we in de theoretische hoofdstukken gezocht naar essenties, zonder de complexiteit te versimpelen. Datzelfde geldt voor onze beschrijvingen van praktische toepassingen. We wilden een bruikbare inleiding schrijven voor het werken met gedragstherapeutische en focale psychodynamische groepen. We hopen dat we daarin geslaagd zijn. We realiseren ons ook dat deze thematiek nog veel gedifferentieerder kan worden uitgewerkt en verbeterd. Daarom, wanneer u commentaar heeft, laat het ons weten. Via de website van de uitgever of via Haans Consult zijn we makkelijk te bereiken. José van Reijen Ton Haans