Haagse economie begint inhaalslag

Transcriptie

1 Regiovisie Den Haag Haagse economie begint inhaalslag De Haagse economie komt verder op gang en groeit in 2016 en 2017 bovengemiddeld. Dit geldt ook voor de buurregio s. Het economisch herstel loopt in Den Haag achter bij andere grote steden. Pas na 2017 bereikt de economie het niveau van De sterk opgelopen werkloosheid neemt langzaam af. Digitalisering en hogere eisen aan werknemers remmen het tempo van de daling. Met intensievere samenwerking kan Den Haag zich optrekken aan omliggende regio s en dat is nodig voor verbreding. Nieuwe bedrijvigheid gelinkt aan het sterke profiel als stad van vrede, recht, veiligheid en bestuur biedt potentieel voor groei. Den Haag Economische groei: 2,3% ,0% 2017 ING Economisch Bureau / november 2016

2 Economische ontwikkeling Haagse economie komt van ver, maar herstelt Haagse economie zet herstel door De Haagse economie zet in 2016 een nieuwe stap richting herstel. Naar verwachting groeit de economie met 2,3%, wat beduidend hoger ligt dan landelijk (1,8%). In 2017 loopt de economische groei licht terug tot 2,0%, maar blijft bovengemiddeld. Bijna 10 jaar na intrede van de economische crisis bereikt de regionale economie dan weer dezelfde omvang als in Door de bevolkingsgroei geldt dit per inwoner echter nog niet. Den Haag houdt andere steden weer bij Met de bovengemiddelde vooruitzichten kan de Haagse economie het groeitempo van de andere grote steden Utrecht en Rotterdam (Groot-Rijnmond) weer bijhouden en is het dal definitief gepasseerd. Wel is er wat goed te maken. Dit geldt zowel ten opzichte van de andere grote steden als de rest van Nederland (zie figuur). Aantrekkende zakelijke dienstverlening gunstig Voor een dienstenstad als Den Haag is het gunstig dat het economisch herstel zich heeft verbreed en zakelijke dienstverleners hier nu ten volle van profiteren. Dit geldt bijvoorbeeld voor bedrijven in de advisering en voor makelaars en notarissen maar ook voor ICTdienstverleners. Positief voor bedrijven die afhankelijk zijn van de overheid is dat de aandacht langzaam verschuift van bezuinigen naar investeren. Dit zal anders dan in het verleden meer bij het bedrijfsleven neerslaan (via bijvoorbeeld publiek private samenwerkingen). Haagse economie komt van ver, maar heeft in 2014 herstel ingezet Ontwikkeling economische groei Nederland en grote steden (index 2008 = 100) Verstedelijking blijft een drijvende kracht De bevolking in de regio groeit relatief snel en dat draagt onmiskenbaar bij aan de economische groei. Meer inwoners betekent meer bestedingen. Medio 2016 telt de regio Den Haag inwoners en het groeitemo is met 1% dubbel zo snel als landelijk gemiddeld. Bevolkingsprognoses gaan er vanuit dat dit de komende jaren zo doorgaat. Anderzijds brengt de aanhoudende urbanisatie ook uitdagingen met zich mee en is er voortdurende banengroei nodig. Binnenlandse groei stuw voor Haagse economie Anders dan enkele jaren geleden wordt de Nederlandse economie vooral gedreven door het binnenland. Zowel de investeringen van bedrijven in bijvoorbeeld de bouw als bestedingen van consumenten in detailhandel en horeca dragen hieraan bij. Ondanks de vele internationale instellingen zorgt dit nu voor groei in de regio. In Zoetermeer is dit iets eerder aangeslagen dan in de stad Den Haag. Omvang economie per inwoner blijft nog achter Nederland Utrecht Groot-Amsterdam Agglomeratie 's-gravenhage Groot-Rijnmond Regio Den Haag * * 2017* Bron: CBS, ING Economisch Bureau. *raming Bron: CBS, *ramingen ING Economisch Bureau ING Economisch Bureau 2 Regiovisie Den Haag / november 2016

3 Economische ontwikkeling Haagse buurregio s zijn er weer bovenop Leidse economie blijft op koers Den Haag heeft sterke relaties met de aangrenzende regio Leiden. De economie van Leiden en de Bollenstreek groeit in 2016 met 2,0%, wat iets boven het andelijke tempo ligt. Voor 2017 geldt dit ook (1,6%). De grote Leidse zorg en onderwijssector is door de budgettaire beperking geen groeimotor en remt per saldo iets af. Daar staat tegenover dat de regio als centraal woongebied aantrekkingskracht heeft en dit ondersteunt de groei. Ook heeft de nabijheid van het groeiende Schiphol een gunstig effect. De komende jaren draagt de ontwikkeling van de nieuwbouwlocatie Valkenburg en de ontsluitende Rijnlandroute bij aan de economie. Een troef van de regio is het biosciencepark. Dit kenniscluster is succesvol in het voortbrengen van innovatieve en groeiende bedrijven en is aan uitbreiding toe. Toch zijn er ook drukkende factoren voor de economie. Zo is het vertrek van het grote ingenieursbureau Jacobs naar Den Haag een verlies voor de Leidse economie en heeft een grote maritieme dienstverlener als Heerema last van een moeilijke marktomgeving in olie en gas. Delft en Westland maken slagen met export en vernieuwing De economie van de andere Haagse buurregio Delft en Westland is in met een terugval van de export door een diep dal gegaan. Met de stevige groei van de afgelopen jaren (zie figuur) is dit inmiddels gecompenseerd. In 2016 en 2017 blijft de economische groei met ruim 2% hoger uitkomen dan in andere regio s. De grote glastuinbouwsector in het Westland bevindt zich in een volwassen fase. Nieuwe kansen liggen door marktdruk en ruimtegebrek naast verdere vooruitgang in Regio s Leiden en Delft weer in lijn met de Nederlandse economie Index ontwikkeling economische groei (2008 = 100) * 2017* Agglomeratie Leiden en Bollenstreek Delft en Westland Nederland Bron: CBS, * Ramingen ING Economisch Bureau productiviteit ook in export van techniek en expertise, zoals bij de bouw van kassen. En dit lukt goed. Er wordt ook nog altijd veel geïnvesteerd door bijvoorbeeld een bedrijf als Rijk Zwaan dat de organisatie, waaronder R&D opnieuw fors uitbreidt met medewerkers. Daarnaast zijn er veel investeringen in duurzaamheid met zonnepanelen op daken en geothermie. Delft spil in Zuid-Hollandse kenniseconomie Delft is met de technische universiteit en de onderzoeksinstituten daaromheen een bron van kansen voor nieuwe bedrijvigheid. Als het centrum van de innovatieve kenniseconomie is Delft ook een economische motor voor de hele metropoolregio Rotterdam - Den Haag. De incubator voor start-ups YesDelft! is een kraamkamer van nieuwe bedrijven. Een van de uitdagingen voor Delft en Westland is het vasthouden van studenten na hun studie, al blijven velen wel binnen het metropoolgebied wonen. ING Economisch Bureau 3 Regiovisie Den Haag / november 2016

4 Consumentenbestedingen Consumptiegroei stimuleert Haagse economie Lastenverlichting doet Haagse economie goed Na jaren van koopkrachtdaling gaat de bestedingsruimte van consumenten sinds 2014 weer vooruit. Vooral de koopkracht van ambtenaren heeft na lang achterblijven een inhaalslag gemaakt en dat is gunstig voor de regio. In 2016 bedraagt de gemiddelde stijging van de koopkracht in Nederland met de lastenverlichting ca. 2,8% en dat is merkbaar in de portemonnee. Ook in 2017 wordt een toename verwacht, al zal deze veel kleiner zijn. In combinatie met verbetering op de arbeidsmarkt heeft dit een positief effect op de Haagse economie. Ook het herstel van de woningmarkt heeft het vertrouwen van consumenten vergroot, ook al ligt het eigenwoningbezit in de regio relatief laag. Gezien de doorsnee lage vermogens van Haagse huishoudens is verbetering van het inkomen de belangrijkste factor voor een grotere koopbereidheid. Door verbetering op de arbeidsmarkt gaan consumenten op dit punt weer vooruit. Vooral ondernemers in de detailhandel en horeca profiteren van de vooruitgang. Al met al kopen consumenten in 2016 landelijk 1% meer in de detailhandel en ook in 2017 is er groei (0,7%). In de horeca stijgt het volume naar verwachting met respectievelijk 3% en 1,5%. Haagse retail in online-transitie Ook in de regio Den Haag bevindt de detailhandel zich in een transitie, waarbij internet een steeds grotere impact heeft. Ondanks het toegenomen consumentenvertrouwen hebben veel winkeliers en winkelketens het hierdoor moeilijk. Leegstand vraagt om terughoudendheid rond de ontwikkeling van nieuwe winkellocaties. Wel zijn er in Zoetermeer opnieuw plannen voor een groot outletcenter voor kleding ( Holland Outlet Mall ) en wordt er gewerkt aan renovatie van winkelcentrum Leidsenhage tot the Mall of the Netherlands (met versmarkt naar voorbeeld van de Rotterdamse Markthal). Ondanks de regiofunctie zijn de nieuwe winkelconcentraties ook een bedreiging voor de bestaande detailhandel in de regio. De groei van E- commerce gaat immers ook met dubbele cijfers door. De Haagse binnenstad behoudt met de recente vernieuwing, de clustering van winkels en de aandacht voor beleving een relatief sterke positie. De winkelstraten in het centrum worden daarbij internationaler met ketens als Primark en straks ook Hudson Bay. Voor kleinere winkelcentra wordt de omgeving steeds uitdagender. Het helpt hierbij dat de gemeente Den Haag een actief winkelbeleid voert, waarbij bijvoorbeeld ook pop-up stores worden ingezet. Groeiend toerisme potentiële bestedingsimpuls Toerisme brengt veel consumptie met zich mee en biedt in Den Haag nog duidelijk mogelijkheden voor groei. Dit is bijvoorbeeld terug te zien in de bezoekersaantallen van het Mauritshuis, die na de heropening in 2015 verdubbelden en waarvan bijna de helft uit buitenlandse bezoekers bestaat. Dit geeft ook de lokale horeca een impuls. Aantal bezoekers Den Haag groeit gestaag Aantal hotelovernachtingen (*1.000), 1e helft elk jaar Bron: CBS, exclusief AirBnB ING Economisch Bureau 4 Regiovisie Den Haag / november 2016

5 Arbeidsmarkt Meer banen, maar ook meer werkzoekenden Werkgelegenheid groeit weer De arbeidsmarkt in de regio Den Haag heeft het flink te verduren gehad. Tussen 2007 en 2014 zijn er maar liefst banen verdwenen wat neerkomt op bijna 5% van het totaal. In 2015 is het keerpunt bereikt en zijn er voor het eerst weer banen bijgekomen. Dit is een gunstig signaal, al was dit in de rest van Nederland een jaar eerder al het geval. Belangrijk is dat er na een krimp van banen (10%) in 2015 weer 800 banen in de publieke sector zijn bijgekomen. Hoewel het weer in overheidsdienst nemen van schoonmakers en beveiligers hierbij een rol speelt, wijst dit er ook op dat de grootste bezuinigingsdrift achter de rug is. Grootbedrijf als werkgever in beweging Naast instellingen is het grootbedrijf belangrijk voor de werkgelegenheid in de regio. Den Haag telt zo n 15 van de grotere Nederlandse hoofdkantoren, zoals van T-mobile, Total en Siemens. Bij zeker een deel hiervan staat de werkgelegenheid nog onder druk. Dit geldt bijvoorbeeld voor Shell dat vanwege de moeilijke markt voor olie en gas een reorganisatie doorvoert. Daarnaast verplaatst KPN het hoofdkantoor (en ca werknemers) naar partnerstad Rotterdam. Hier staat tegenover dat het grote ingenieursbureau Jacobs ( fte) het hoofdkantoor verplaatst van Leiden naar Den Haag. Niet één, maar vele bronnen van nieuw werk De komende jaren is in de regio veel nieuwe werkgelegenheid nodig en dit zal vooral van MKB-bedrijven en scale ups moeten komen. Er is niet één banenmotor, de groei zal over een breed front moeten plaatsvinden, waarbij vooral nieuwe bedrijvigheid met een link naar vrede, veiligheid en recht kansen heeft. Dit zijn vaak hoger opgeleide banen bij bedrijven als Group 2000 en FOX IT. Maar 10 nieuwe banen voor hoger opgeleiden zorgen gemiddeld voor 1 extra baan voor een lager opgeleide.* Het groeiende toerisme kan met de verbonden horeca en detailhandel nieuwe werkgelegenheid voor lager opgeleiden opleveren. Dit is ook het geval voor de persoonlijke dienstverlening in bijvoorbeeld de verzorging. De loonkostensubsidie die er in 2017 voor banen met een beloning tot 120% van het minimumloon komt, is wellicht een steun voor werkgevers. Voorzichtig banenherstel, maar tekort nog groot Banen, beroepsbevolking regio Den Haag (2007 = 100) Bron: CBS, LISA, ING Economisch Bureau beroepsbevolking banen *Bron: Rijksuniversiteit Groningen Structurele behoefte aan banengroei groot Er zijn drie hoofdredenen dat het verder aansterken van het regionale arbeidsaanbod nodig is: Nu het beter gaat, keren ook meer mensen terug naar de arbeidsmarkt. In 2015 is de arbeidsdeelname weer gegroeid naar 62% van de beroepsbevolking, maar voordat de werkloosheid opliep lag deze op 66%. Daarnaast zorgt alleen al de groeiende bevolking voor een jaarlijkse behoefte aan nieuwe banen. Dat het aantal WW-uitkeringen pas sinds het tweede kwartaal van 2016 daalt toont aan dat de markt nog fragiel is. Tenslotte zorgt digitalisering er bij zakelijke dienstverleners en de rijksoverheid voor dat er nog steeds (administratieve) banen in het middensegment verdwijnen. Dit is merkbaar bij bijvoorbeeld verzekeraars die in Den Haag sterk vertegenwoordigd zijn (zoals NN en AEGON), maar bijvoorbeeld ook bij rechtbanken en advocatenkantoren die dossiers digitaliseren. ING Economisch Bureau 5 Regiovisie Den Haag / november 2016

6 Arbeidsmarkt Werk voor lager opgeleiden grotere uitdaging Werkloosheid zet stap in de goede richting Door banengroei is de werkloosheid in de regio Den Haag in 2015 na jaren van stijging voor het eerst weer gedaald van 9,4% naar 8,9%. In de stad Den Haag daalde het niveau van 10,9% naar 10%. In 2016 is deze positieve lijn doorgezet. Een gunstig signaal is vooral dat de jeugdwerkloosheid stevig daalt, want hier zit met name de druk op de Haagse arbeidsmarkt. De speciale aandacht vanuit de gemeente om deze groep aan het werk of in een opleiding te helpen lijkt vruchten af te werpen. Hoewel de piek achter de rug is, ligt de werkloosheid nog wel dubbel zo hoog als voor de economische crisis. Daarmee heeft Den Haag van de vier grote steden het meeste goed te maken. sterk merkbaar, door het grote aanbod lager opgeleide en ongekwalificeerde werkzoekenden. Deze groep wordt in de huidige tijd kwetsbaarder. Het aantal vacatures ligt weer hoger, maar deze kunnen lang niet altijd meteen worden ingevuld en zijn vaker voor hoger opgeleiden. Net als in Amsterdam zijn (ICT-)bedrijven niet zelden gedwongen om specialisten uit het buitenland aan te trekken. Tweedeling op de arbeidsmarkt op de loer De veranderingen op de arbeidsmarkt maken het blijven aanhaken van lager opgeleiden een groter aandachtspunt. De uitdaging om passend werk te vinden voor bestaande werkzoekenden wordt groter. Bedrijven hebben nog wel behoefte aan MBO-ers, maar dan van de niveau s 3-4 in plaats van niveau 1-2. De flexibilisering van de arbeidsmarkt is bij deze groep ook sterk voelbaar. Den Haag was met t Veen en t Zand altijd al een stad met twee gezichten, maar in de huidige arbeidsmarkt is gerichte opleiding van deze groep van groot belang voor kans op werk. Met de structurele verandering van de arbeidsmarkt zal de werkloosheid in de regio wel verder dalen, maar voorlopig nog wel hoog blijven. Hogere kwalificatie-eis maakt aansluiting lastig Een belangrijke reden voor de trage werkloosheidsdaling is de digitalisering van de economie. Nieuwe banen vragen om andere kwalificaties en het aanbod sluit hier niet vlekkeloos op aan. In de regio Den Haag is dit relatief Aantal nieuwe vacatures maakt na stijging een pas op de plaats 3-maands voortschrijdend gemiddelde Aantal nieuwe vacatures Werkloosheidspercentage Regio Agglomeratie Den Haag 8,9% Groot Rijnmond 9% Aantal openstaande vacatures Groot Amsterdam 7,1% Regio Utrecht 7,3% Nederland 6,1% 5,6% sept Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau Bron: UWV, bewerking ING Economisch Bureau ING Economisch Bureau 6 Regiovisie Den Haag / november 2016

7 Huizenmarkt Stedelijke Haagse huizenmarkt in de lift Woningprijzen relatief sterk omhoog De Haagse huizenmarkt ontwikkelt zich sterker dan gemiddeld in Nederland. Dit toont aan dat de stad aantrekkingskracht heeft. De woningprijzen in de gemeente Den Haag liggen in de herfst van % hoger dan het dieptepunt halverwege Landelijk was dit zo n 11%. Ook in de andere drie grote steden stijgen de prijzen sneller, met Amsterdam voorop. In Den Haag hebben de prijzen nog een kleine 6% goed te maken ten opzichte van het hoogste punt. In Rotterdam is dat punt al bijna bereikt. Deze lijn zet zich met stijgende aantallen transacties naar verwachting door. Zuiderpark en biedt afstoot van vastgoed door de Rijksoverheid mogelijkheden voor transformatie van kantoren naar woningen (zoals mogelijk in het voormalig Ministerie van SZW). Stedelijke vernieuwing impuls vastgoedmarkt Het Haagse centrum heeft met de vernieuwing van de afgelopen jaren aan allure gewonnen. Met meer aandacht voor cultuur, de aanleg van de ring voor fietsers en de profilering als kennisstad wordt de aantrekkingskracht vergroot. Voor de zakelijke markt is de ontwikkeling van het stationsgebied Hollands Spoor tot nieuwe poort naar de stad en de opkomst van het Beatrixkwartier als tweede kantoorlocatie van het land relevant. De leegstand was halverwege 2016 met 16,6% licht bovengemiddeld in de regio (bron: DTZ Zadelhoff). Het cijfer wordt echter omhoog gehaald door aangrenzende gemeenten als Rijswijk waar het cijfer met ruim 20% flink hoger ligt. In Den Haag zelf is de leegstand bovengemiddeld op bedrijventerrein de Binckhorst.. Woningbouwproductie weer op gang Net als Rotterdam heeft Den Haag behoefte aan woningen van hogere kwaliteit. Na een inzinking is de woningbouwproductie in 2015 en 2016 weer op gang gekomen. De mogelijkheden om uit breiden zijn na realisatie van Ypenburg-Leidscheveen gering, maar binnenstedelijk is groei wel mogelijk. Zo is het Wijnhavenkwartier in ontwikkeling, worden ruim 600 woningen ontwikkeld aan de Leyweg, nabij het Gemiddelde verkoopprijs en tijd in dagen Den Haag e kwartaal , 59 dgn. Huizenprijzen in de stad Den Haag volgen die van Rotterdam en gaan bovengemiddeld omhoog Ontwikkeling huizenprijzen (index 2010 = 100) Verschil met 2008 Rotterdam -1% Den Haag 6% Zuid-Holland -10% Nederland -12% Rotterdam Nederland Bron: NVM , 66 dgn , 80 dgn kw3 Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau ING Economisch Bureau 7 Regiovisie Den Haag / november 2016

8 Vooruitzichten Den Haag trekt zich op aan de regio Economische verbreding way to go De lange termijnvooruitzichten voor de Haagse economie zijn relatief goed. Het economisch draagvlak zal moeten verbreden, maar de weg naar nieuwe groei is ingezet. Een stevige basis voor economische groei is de bevolkingsgroei van de stadsregio, die tot 2020 naar verwachting met 3,5% zal toenemen tot inwoners. Met metropoolregio kan Den Haag meer De vorming van de Metropoolregio Rotterdam - Den Haag per 01/01/15 heeft voor positieve energie gezorgd en dat draagt bij aan de nodige versterking van de Haagse ondernemerscultuur. De opgerichte ontwikkelingsmaat-schappij Innovation Quarter helpt daarbij. Den Haag en Rotterdam zijn door hun verschillende karakter in hoge mate complementair. Benutting van het potentieel kan de jaarlijkse economische groei een extra impuls geven. Volgens de OESO kan dit zelfs oplopen tot boven de 2% bij volle benutting van de schaal en agglomeratievoordelen. De regio zal dan bijvoorbeeld op het gebied van arbeidsmarkt, woningmarkt en infrastructuur (verder) moeten integreren. Om de economische dynamiek te stimuleren heeft de Haagse regio daarnaast baat bij intensieve banden met de omliggende (kennis)regio s Leiden en Delft. Samenwerking kan innovatie stimuleren De metropoolregio Den-Haag - Rotterdam beschikt met onder andere drie grote universiteiten, de academische ziekenhuizen Erasmus en LUMC en Delftse instituten als TNO en Deltares over een uitgebreide kennisinfrastructuur. Niettemin wordt het innovatiepotentieel tot dusver niet helemaal benut. De intensievere samenwerking binnen de metropoolregio biedt kansen om de regionale economie naar een hoger plan te brengen. Dit gaat om structurele verbetering die niet direct merkbaar zal zijn, maar richt zich op de lange termijn. Van ambitie naar keuzes en projecten valt niet mee Het is een goede stap dat de Metropoolregio medio 2016 een (publiek-privaat) investeringsprogramma voor de komende 10 jaar en een routekaart voor de toekomst heeft aangekondigd ( Roadmap next economy ). Doelstelling is dat dit tienduizenden nieuwe banen oplevert op weg naar Eén van de investeringen die op de agenda staat is verdubbeling van het spoor tussen Rotterdam en Den Haag en dat zou een welkome versterking zijn. Het tonen van bredere slagkracht is met 23 gemeenten echter een uitdaging, want de metropoolregio heeft nog geen zelfstandig economisch mandaat. Ook is er nu bijvoorbeeld nog steeds concurrentie op het aantrekken van internationale bedrijven, terwijl het verschillende profiel van de steden leidend zou moeten zijn. ING Economisch Bureau 8 Regiovisie Den Haag / november 2016

9 Vooruitzichten Groei in bedrijvigheid rond maatschappelijke uitdagingen Groei in sterke combinaties De regio Den Haag heeft aantrekkingskracht en kwaliteit van leven speelt daarin een steeds belangrijkere rol. Tegelijkertijd loopt de stad met de grote concentratie overheids en aanverwante instellingen ook tegen grenzen aan, al is er internationaal nog groei.*.wat zijn de kansen? Den Haag kan als impact-city tot bloei komen Den Haag blijft een publiek centrum, maar door de terugtredende overheid worden maatschappelijke vraagstukken steeds meer in combinatie met de private sector aangepakt. Dit vraagt om nieuwe business concepten waarmee (startende) bedrijven en instellingen succesvol kunnen worden. De ontwikkeling bouwt voort op de kracht als internationale hoofdstad van Vrede, recht en veiligheid. Een zichtbaar voorbeeld is de New World Campus, waar periodiek ambtenaren over vraagstukken van gedachten wisselen met ondernemers. Dit brengt nieuw ondernemerschap met zich mee en dat is positief. Ook voor de vele in Den Haag gevestigde goede doelenfondsen speelt de uitdaging van vermarkting. Hague security delta visitekaartje van de stad The Haque security Delta (HSD) is één van de belangrijkste troefkaarten van de regio. Het netwerk van ca. 400 bedrijven (inclusief Delft) heeft het hoofdkwartier in het Beatrixkwartier en sinds kort een vestiging in het vernieuwde WTC. HSD is groeiende en omvat vooral ICT-bedrijven die werken aan de beveiliging van bijvoorbeeld software, websites en smartphones. Hier is steeds meer behoefte aan. Den Haag weet zich als cyber security-centrum internationaal bovendien goed te profileren. Gezien de toenemende invloed van internet, de veiligheidsissues en de schade die hiermee gepaard gaat, is de kans groot dat bedrijven en overheden hier de komende jaren meer geld voor gaan vrijmaken. De opkomst van digitale intelligentie (o.a. robotisering) versterkt dit. Den Haag studentenstad kan stimuleren Een positieve ontwikkeling voor de regio is dat Den Haag meer een kennisstad wordt. De hofstad is nooit echt een studentenstad geweest met bijbehorende kenniscultuur, maar dit verandert langzaam. De Universiteit Leiden wil in Den Haag tot 2020 groeien van naar ruim studenten op het vlak van Recht en Bestuurskunde (governance & global affairs). Ook dit versterkt het cluster van vrede, recht en veiligheid. Het trekt talent aan, brengt banen met zich mee en zorgt daarmee voor een positieve wisselwerking met de Haagse bedrijven en instellingen. Ook voor de economie is het daarmee gunstig. Toerisme heeft potentieel Toerisme is met een bijdrage van zo n 2 miljard per jaar en ca directe banen** al een factor van betekenis en kan de economie van de regio verder versterken. Dat er nog groeikansen zijn kwam ook naar voren in het ING-rapport Toerisme groeit in de meeste provincies. Zo heeft de Haagse binnenstad veel te bieden en kan het kusttoerisme in Scheveningen nog vooruit als de Boulevard, de toegangsweg en de nieuwe Pier zijn opgeleverd (programma Kust Gezond ). Door de gemeente wordt ook meer ingezet op grote evenementen op bijvoorbeeld op het Malieveld. Deze inzet levert meer consumentenbestedingen op, al kost het oppoetsen van het imago als stad van festivals en creativiteit ook tijd. *Voorbeelden hiervan zijn de recente uitbreiding van het hoofdkantoor van Europol en het VN-kantoor **Agenda Stedelijke economie Den Haag 2015 ING Economisch Bureau 9 Regiovisie Den Haag / november 2016

10 Meer weten? Kijk op ing.nl/kennis en volg ons op Twitter Of neem contact op met: Rico Luman Sr. Regio-econoom Zuid-Holland Erik van Vliet Rayondirecteur Advies Zakelijk, Den Haag en Westland Dominique ter Schure Districtsdirecteur Grootbedrijf Zuid-Holland Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uit oefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 3 november 2016 ING Economisch Bureau 10 Regiovisie Den Haag / november 2016