Na drie jaar weer groei voor Haagse economie Ondernemender cultuur blijft nodig om de regio te versterken

Transcriptie

1 Regio Den Haag en omstreken ING Economisch Bureau Na drie jaar weer groei voor Haagse economie Ondernemender cultuur blijft nodig om de regio te versterken De regio Den Haag kan de blik weer vooruit werpen. Na drie jaar van stevige krimp laat de economie het dal achter zich en groeit dit jaar weer licht. Door de overheidsbezuinigingen is de economie van de hofstad de afgelopen vijf jaar 2% meer gekrompen dan landelijk gemiddeld (totaal 5%) en sterker getroffen dan de andere grootstedelijke regio s. De werkgelegenheid liep daarbij flink terug. Hoewel de publieke sector de groei voorlopig blijft drukken, heeft Den Haag wel degelijk economisch potentieel. Kansrijk is de uitbouw van Security delta en het aantrekken van meer toerisme. Er is echter meer initiatief en lef nodig voor een ondernemender regio. Het creëren van meer en passender werkgelegenheid blijft de belangrijkste uitdaging. 1. Het economisch beeld is de afgelopen tijd verbeterd. Gaan ondernemers in Den Haag en omstreken daar al iets van merken? De economie van de regio Den Haag laat na drie jaar van krimp dit jaar naar verwachting weer een bescheiden groei van 1,1% zien. Dit ligt boven het landelijk gemiddelde van 0,6%. Volgend jaar zet het herstel zich met een groei van 1,6% (gematigd) voort. Dat de regio het dieptepunt achter zich laat, is vooral te danken de verbeterde vooruitzichten voor de groot vertegenwoordigde zakelijke dienstverlening. Ook laat de regionale detailhandel naar verwachting weer lichte groei zien. Toch is het herstel nog broos. Traditioneel stabiele regio heeft nu veel goed te maken In het verleden was de Haagse regio altijd minder conjunctuurgevoelig dan andere regio s, maar door de forse overheidsbezuinigingen heeft de economie nu juist een grotere terugslag te verwerken gekregen. Sinds 2008 is de regionale economie ruim 5% gekrompen tegenover ruim 3% landelijk gemiddeld. Ook bleef de regio daarmee achter bij de andere drie grootstedelijke regio s Amsterdam, Utrecht en Rotterdam. De publieke sector is met de aanwezigheid van de Rijksoverheid en een totaal (direct) aandeel van een kleine 20% in de economie nog altijd beeldbepalend voor de regio. De werkgelegenheid was hier vorig jaar 8% lager dan voor de economische crisis 1, wat een forse rem heeft gezet op de economie. De uitrol van eerder aangekondigde uitgavenbeperkingen drukt op het economisch herstel, maar lichtpunt is wel dat de overheid door de verbeterde overheidsfinanciën niet opnieuw hoeft te bezuinigingen 2. Het grootste negatieve effect is hiermee achter de rug. Tegelijkertijd is er voorlopig ook geen groei in de publieke sector te verwachten. Figuur 1 Economische groeiverwachting 2014 en (2015) 1,1%(1,6%) 1,7%(1,8%) Bron: ING Economisch Bureau Haagse ondernemers positiever gestemd Waar ook Haagse ondernemers geen makkelijke tijd achter de rug hebben, is het bemoedigend dat de somberheid over het economisch klimaat afneemt 3. In de loop van dit jaar zijn Haagse ondernemers geleidelijk positiever geworden over hun orderontvangst, al laat de totale bedrijvigheid en winst- 1 Bron: ING Economisch Bureau o.b.v. Lisa 2 Het begrotingstekort daalt in 2014 in de ramingen van CPB naar 2,7% (onder de norm van 3%). 3 Bron: COEN-enquete CBS. 1,1%(1,6%)

2 gevendheid nog te wensen over. Toch zullen de bedrijfsresultaten dit jaar naar verwachting wel verbeteren. Figuur 2 De bevolking van de regio Den Haag (boven) groeit harder dan gemiddeld (onder) Nieuw ondernemerschap laat nog te wensen over Hoewel de economie van de Hofstad door het dal heen is, blijft de afhankelijkheid van de overheid de komende jaren een remmende factor. Eerder concludeerden we al dat de regio het voor groei zal moeten hebben van het bedrijfsleven en dan vooral bedrijven die doorgroeien. Dat de regio stappen zet om de uitstraling en kracht van de stad in te zetten voor verbreding van de private basis valt dan ook toe te juichen (zie verder vraag 6). Stimuleren van ondernemerschap (b.v. onder lager opgeleiden en allochtonen) is belangrijk voor structurele versterking van de economie. Aangezien het aantal starters in de eerste helft van % daalde (vs. 2% landelijk gemiddeld), is hier nog wel werk aan de winkel. In de Stedelijke economische barometer van Elsevier/bureau Louter 4 komt Den Haag er met een lage plaats niet goed vanaf. Dit heeft naast het achterblijvende aantal starters ondermeer te maken met de zwakke banengroei. Tabel 1 Nederlandse economie in cijfers F 2015F Economische groei (BBP) -0,7% 0,6% 1,3% Particuliere consumptie -1,6% -0,2% 1,1% Overheidsconsumptie* -0,3% 0,3% -0,2% Bedrijfsinvesteringen 0,4% 3,2% 4,5% Uitvoer 1,7% 2,2% 2,7% Werkloosheid** 8,3% 8,4% 7,7% Bron: ING Economisch Bureau *inclusief zorg **% van beroepsbev. Toenemende bevolking blijft een groeidriver, maar minder dan voorheen Gunstig is dat de herstellende Haagse economie steun blijft krijgen van de trek naar de stad. Net als in andere grotere steden groeit de bevolking van Den Haag gestaag en dit legt een fundament in de economische groei. Zonder deze groei was de terugval de afgelopen vijf jaar nog groter geweest. De groeigolf door toenemende bewoning van de nieuwbouwwijken Leidsche Rijn en Ypenburg in de periode is achter de rug (figuur 2). Niettemin groeide de bevolking de afgelopen twee jaar met 0,6% per jaar nog altijd dubbel zo hard als gemiddeld in Nederland. De verwachting is ook dat dit voorlopig zo blijft. De afgelopen 10 jaar nam de bevolking van de stad Den Haag met 8,5% toe tot inwoners. Meer inwoners betekent een bredere economische basis en meer lokale bestedingen. Tegelijkertijd blijft dit de arbeidsmarkt ook extra onder druk zetten. Bron: CBS, ING Economisch Bureau Box 1 Delft en Westland economische terugval nog niet te boven De buurregio van Den Haag - Delft en Westland is de afgelopen jaren zelfs geconfronteerd met grotere economische terugval dan Den Haag. De economie was hier begin 2014 maar liefst 8% kleiner dan in Dit komt in belangrijke mate doordat de dominante glastuinbouwsector het moeilijk heeft. Zuid-Holland is de vierde exporterende regio van landbouwproducten in Europa 5 en dit komt grotendeels voor rekening van het Westland. Los van de aanhoudende prijsdruk door overcapaciteit heeft de sector te maken gehad met een tegenslag als de EHEC-bacterie in 2011 en vanaf medio dit jaar de Russische boycot van groente en fruit. Hoewel de gevolgen hiervan algemeen gesproken lijken te overzien, komt dit op een moment dat de sector financieel weinig tegenslag meer kan hebben. De structurele druk op de sector heeft ook zijn uitwerking op groothandels en toeleveranciers (zoals kassenbouwers en installateurs) waarvan er verschillende eveneens in de regio gevestigd zijn. Toch helpt het feit dat de sector van nature innovatief en inventief is om ook dit keer weer alternatieven en kansen te zien, waardoor de export mogelijk toch overeind blijft. De regionale afhankelijkheid van de glastuinbouw blijft nog altijd groot. Niettemin verwachten we vanaf het lage niveau ook voor Delft en Westland dit jaar weer economische groei (1,7%), al blijft de oude 4 Opsteller hiervan: Bureau Louter 5 Bron: PBL. Nederland heeft een aandeel van maar liefst ca. 5% in de wereldhandel van agrarische producten. Regiovisie Den Haag en omstreken september

3 omvang van de economie nog uit zicht. Box 2 Zorg remt economisch herstel in Leiden en de Bollenstreek, maar er is ook compensatie De regio Leiden en de Bollenstreek heeft de afgelopen jaren economisch vergelijkbaar gepresteerd als gemiddeld in Nederland. Ook Leiden en omgeving laat het dieptepunt achter zich. Naar verwachting groeit de economie in 2014 en 2015 met 1,0% respectievelijk 1,2%. De groeikracht van de regio wordt beperkt doordat de grote zorgsector niet langer een groeimotor is, maar door ondermeer het verhoogde eigen risico nu met krimp te maken heeft. Toch kan dit mogelijk door de private sector worden gecompenseerd. Zo maakt de groothandel die eveneens goed vertegenwoordigd is dit jaar een draai ten goede en verloopt het jaar naar verhouding goed voor de bollensector. In tegenstelling tot Den Haag steeg het aantal starters in de Leidse regio in de eerste helft van 2014 tegen de trend in met 8%, wat een gunstig teken is. 2. Dit jaar komt de groei opnieuw vooral van de export. Kunnen ondernemers in de regio hiervan profiteren? Hoewel de verwachtingen voor de exportgroei door geopolitieke spanningen zijn getemperd, blijft de internationale handel dit jaar de belangrijkste groeimotor van de Nederlandse economie. Den Haag profiteert daar slechts beperkt van. Ondanks de vele internationale (publieke) relaties van Den Haag zijn de exportgerichte sectoren industrie en groothandel (exporteurs en toeleveranciers) in de regio Den Haag ondervertegenwoordigd. Het feit dat zich internationaal nadrukkelijk profileert als stad van vrede en recht en werkt aan het opzetten van een campus rond het thema Security Delta biedt de regio overigens wel meer kansen voor dienstenexport, maar dat is iets wat zich op langere termijn meer zal uitbetalen. Wel kunnen de vele internationale werknemers en bezoekers van ambassades en instellingen en congressen uiteraard ook worden gezien een vorm van export, waarbij de locale horeca en detailhandel profiteert. De Nucleair Security Summit (NSS) in maart 2014 was wat dat betreft een hoogtepunt. Anders dan in de regio Den Haag, is de export in glastuinbouwregio Westland en Delft juist beeldbepalend (zie box 1). 3. De Nederlandse arbeidsmarkt herstelt nog slechts mondjesmaat. Wat zijn de vooruitzichten voor de regio Den Haag? Haagse werkloosheid stijgt niet meer, maar blijft voorlopig nog hoog De Haagse arbeidsmarkt heeft het nog steeds zwaar. In de periode ging 4% van het aantal banen in de regio verloren, waar landelijk nog sprake was van een minieme groei. Hierbij is de druk nog enigszins van de ketel gehaald doordat de personele inkrimping van de grotendeels via afvloeiing van oudere werknemers die voor hun pensioen staan, verloopt 6. Met 11,3% bevindt de Haagse werkloosheid zich halverwege 2014 zowel historisch als in vergelijking tot andere steden desondanks op een hoog niveau. Uit de eerder gedaalde arbeidsparticipatie blijkt dat mensen zich hebben teruggetrokken van de arbeidsmarkt. Hierdoor is de beroepsbevolking die zich op de arbeidsmarkt aanbiedt sinds begin 2013 gedaald. Tekenen van verlichting, maar snelle daling van de werkloosheid niet te verwachten Toch zijn er tekenen dat de moeilijkste tijd ook op de Haagse arbeidsmarkt langzaam achter de rug begint te raken. Het aantal werkloosheidsuitkeringen heeft begin 2014 voorlopig het hoogste punt bereikt en laat sindsdien een daling zien en de arbeidsdeelname loopt met 69,5% dan ook weer wat op. Wel ontvangen nog veel mensen een bijstandsuitkering. Voor de regionale economie is het herstel van de arbeidsmarkt belangrijk. De basis wordt hiermee verbreed en het werkt positief uit voor de koopkracht van consumenten. Hiervoor kan de regio echter niet op de overheid leunen. Nieuwe banen zullen van startende en vooral groeiende bedrijven moeten komen. Op dit moment worden nog onvoldoende banen gecreëerd. Mede gezien het feit dat mensen - die zich hebben teruggetrokken van de arbeidsmarkt - zullen terugkeren is een snelle daling van de werkloosheid niet te verwachten Groeiende kloof tussen vraag en aanbod structurele factor van zorg Naast het banenscheppend vermogen is de toenemende afstand tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt een aandachtspunt voor de Haagse economie. Dit speelt ook in de rest van Nederland, maar in de regio Den Haag door de relatief grote sociaal-economische verschillen meer dan elders. Het aanbod van laag opgeleide werkzoekenden sluit eenvoudig niet aan op de relatief hoogwaardige werkgelegenheid in de dienstensector. Het nieuwe Haagse college van B&W heeft zichzelf tot doel gesteld de komende jaren banen te creëren door te investeren in innovatie. 7 Den Haag kent veel kennisintensieve instellingen en zet met Security Delta in op het aantrekken van nieuwe bedrijvigheid. De werkgelegenheid voor hoger opgeleiden die hieruit voorkomt, sluit echter niet aan op de werkzoekende beroepsbevolking. Zo stijgt bijvoorbeeld de vraag naar hoger opgeleide ICT specialisten fors. Maar liefst 57% 8 van de in de regio Den Haag ingeschreven werkzoekenden heeft alleen een basisopleiding of VMBO afgerond. Inclusief MBO-ers gaat het zelfs om 82% van het totaal. Vooral de eerste groep komt ook bij een (licht) aantrekkende economie niet eenvoudig aan de het werk. Het niet ongunstig dat dat de Rijksoverheid een deel van de schoonmakers en beveiligers meer zekerheid 6 Op grond van het gesloten Centraal akkoord blijven gedwongen ontslagen bij de Rijksoverheid tot 01/01/16 uit. 7 Collegeakkoord vertrouwen op Haagse kracht Bron: UWV, cijfers juli Regiovisie Den Haag en omstreken september

4 wil bieden door ze zelf in dienst te gaan nemen. Voor de werkgelegenheid als geheel maakt dit weinig verschil. Wat dat betreft zal het ook op langere termijn een grote uitdaging blijven om de werkloosheid omlaag te krijgen. In het licht van de matige arbeidsmarkt als positief worden gezien dat het aantal jonge freelancers en flexwerkers (15-24 jaar) in de regio fors is gestegen. Dit is een voorbode van verbetering en wijst er ook op dat de jonge generatie zich wel meer aanpast aan de flexibele vraag vanuit werkgevers. 9 Figuur 3 Ontwikkeling werkloosheid Den Haag en Rotterdam in % (seizoensgecorrigeerd) relatief optimistisch over de toekomst. 10 Naast de lage winkeldichtheid zijn hier verschillende redenen voor aan te geven. Zo is het gemiddeld besteedbare inkomen van de Hagenaar bovengemiddeld 11, stijgt de werkloosheid niet verder meer en weten toeristen en bezoekers de stad steeds beter te vinden. Het helpt daarbij ook dat dat consumenten de koopkracht niet verder meer zien terugzakken en dat de daling van de huizenprijzen achter de rug is (zie vraag 5). De Haagse detailhandel breidt zich met de vernieuwing van de Grote Marktstraat (o.a. de vastgoedprojecten 'De Markies' de 'Nieuwe Passage', 'Amadeus' en 'Sijthof City') en New Babylon uit. Dit is naast uitbreiding van het winkelbestand ook een kwalitatieve upgrade die extra bezoekers zal aantrekken. De titel Beste binnenstad 2013 is daarbij een opsteker. De winkelleegstand (in oppervlakte) is medio ,8% nog altijd lager dan in andere steden. Gunstig voor de bestaande detailhandel is ook dat een groot nieuw project als Factory outlet Bleizo in Zoetermeer is tegengehouden. Figuur 4 Ontwikkeling huizenprijzen Den Haag (index 2010 = 100) Bron: CBS, ING Economisch Bureau 4. De detailhandel bereikt na lange tijd van krimp eindelijk een voorzichtig keerpunt. Wat is het beeld voor Den Haag? Lage winkeldichtheid aanleiding voor groei en kwaliteitsimpuls De regio Den Haag kent een lage winkeldichtheid. Het winkeloppervlak bedraagt 1447 m 2 per inwoners, wat het kleinste is van Nederland. Hoewel dit de sinds 2010 met 4% groeide, is het nog steeds fors ondergemiddeld (1.861 m 2 ). Ook ligt dit lager dan in de andere drie grote steden. Hierdoor wordt in Den Haag intensiever gebruik gemaakt van het winkelaanbod en kunnen detailhandelsbedrijven een vierkante meter in principe makkelijker rendabel exploiteren. De detailhandel is één van de weinige sectoren waar de werkgelegenheid de afgelopen jaren is gegroeid. Tussen 2007 en 2013 steeg het aantal banen in de regio met 3,8% wat iets ondergemiddeld is (4,7%). Hiervan heeft de regio kunnen profiteren. Deels is dit te danken aan het groeiende aantal webshops dat in die periode met 68% steeg naar bijna Relatief gunstig vooruitzicht detailhandel De detailhandel heeft al enkele jaren last van een terughoudende consument. Hier komt maar mondjesmaat verbetering in. Toch tonen Haagse ondernemers in de detailhandel zich 9 Bron: Tentoo 2 e kwartaal 2014 Bron: CBS, ING Economisch Bureau 5. De huizenmarkt en de commercieel vastgoedmarkt zijn belangrijk voor de gezondheid van de economie. Hoe staat het er voor in Den Haag? Haagse huizenmarkt dieptepunt voorbij De Nederlandse huizenmarkt laat een tweeledig beeld zien. Vooral in de stedelijke gebieden vertoont de huizenmarkt herstel, waarbij Amsterdam en Utrecht uitschieters zijn. Ook in Den Haag is verbetering zichtbaar (figuur 4). De huizenprijzen in de hofstad liggen in het tweede kwartaal nog zo n 10 Bron: Detailhandelsmonitor Den Haag Dit geldt in het bijzonder voor de ambtenaren die bij de internationale publieke instellingen zoals ambassades en de rechtspraak werken. Uit onderzoek blijkt dat het inkomen van deze werknemers in 2011 met ca hoger was dan de van ambtenaren gemiddeld. Deze consumenten laten zich mogelijk minder beïnvloeden door binnenlandse onzekerheden, zoals de ontwikkeling van de huizenmarkt. Regiovisie Den Haag en omstreken september

5 17,5% lager dan op de top van de markt in dezelfde periode van Daarmee volgt de ontwikkeling van de prijzen het Nederlands gemiddelde vrij nauwgezet. Dit geldt ook voor het aantal verkooptransacties. In het tweede kwartaal van dit jaar lag dat ruim 50% hoger dan vorig jaar. ING gaat vanuit dat de huizenprijzen in Nederland vanaf het tweede deel van 2014 weer licht stijgen. Afstoot overheidsgebouwen stuwt kantorenaanbod De zakelijke vastgoedmarkt in Den Haag kampt net als elders met een aanbodoverschot. In tegenstelling tot het Nederlandse beeld, is de leegstand van kantoren in Den Haag medio 2014 gestegen ten opzichte van een jaar eerder. 12 Toch ligt de leegstand met ruim 15% in de stad Den Haag nog steeds lager dan in Nederland, al ligt dit in buurgemeenten beduidend hoger. Dit is te danken aan het feit dat de stad Den Haag met gebieden als het Beatrixkwartier een gewilde kantorenlocatie blijft. Het traject van afstoten van overheidsvastgoed dat Minister Blok heeft ingezet, zorgt voor veel extra vastgoed op de Haagse markt, al worden in de voormalige ministeries van Binnenlandse Zaken en Justitie duizenden nieuwe appartementen gerealiseerd. De druk op de vastgoedmarkt houdt de komende jaren aan, waardoor het leegstandspercentage vermoedelijk nog wel zal oplopen. Zo komt het gebouw van het huidige Ministerie van Buitenlandse Zaken ( de Aponrots ) à m 2 in de komende twee jaar te koop. Lichtpunt is dat de overheidsgebouwen vaak op gunstige plekken staan en daardoor couranter zijn. Ondertussen worden ook nieuwe gebouwen in de regio gerealiseerd, zoals het gebouw van het Europees Octrooibureau te Rijswijk. Belangrijke infrastructurele projecten gaan door Infrastructuur is belangrijk voor economische ontwikkeling, in het bijzonder voor een dichtbevolkte regio als Den Haag. Positief is dat de nieuwe verbindingsweg tussen de A4 en de A13 - de Rotterdamse baan - in de bezuinigingen overeind is gebleven en wordt gerealiseerd. Als onderdeel wordt bedrijventerrein de Binckhorst opnieuw ingericht. Dit biedt kansen om dit gebied met een hoge leegstand te herontwikkelen als creatieve en experimentele zone. Een andere stap voorwaarts voor de bereikbaarheid van de regio is dat de Rijnlandroute tussen de A4 en A44 definitief wordt aangelegd. 6. De komende jaren blijven uitdagend voor ondernemers in de regio. Hoe blijft de economie gezond? Ondernemender cultuur kan groei stimuleren Om de weg omhoog te vinden zal de regionale economie compensatie moeten vinden voor de krimpende overheid. De trend van decentralisatie van taken en een terugtrekkende (Rijks)overheid is structureel niet positief voor de Haagse economie. Veel ondernemers, bijvoorbeeld in de zakelijke dienstverlening en horeca leveren immers aan de publieke 12 Bron: DTZ Zadelhoff sector. Om ervoor te zorgen dat de economie weer sneller gaat groeien, is nieuwe bedrijvigheid en meer werkgelegenheid nodig. Dit vraagt om een ondernemender cultuur, waar meer startende en groeiende bedrijven uit voort- en op afkomen. Dit gaat verder dan nieuwe hoofdkantoren. Hague security delta kansrijke versterking Er zijn wel degelijk mogelijkheden om de regionale economie structureel te versterken. Zo kan de internationale publieke rol van Den Haag groeien en zijn er veel kansen om het sterke profiel in te zetten om bedrijvigheid aan te trekken of te stimuleren. Als regeringsstad en met (ca. 110 ambassades, ca. 130 internationale NGO en VN instellingen) heeft Den Haag een sterke reputatie als stad van vrede, recht en (digitale) veiligheid. Veiligheid is in de huidige tijd niet alleen een maatschappelijke topprioriteit, maar ook een sector met veel innovatief potentieel. De Haagse regio huisvest het grootste veiligheidscluster van Nederland. Met partijen als TNO Defensie & Veiligheid, het Nederlands Forensisch Instituut (NFI), Thales, TU Delft, HCSS, Siemens, Trigion, Ministerie van Veiligheid en Justitie, Ministerie van Defensie, Europol, NATO, Instituut Clingendael, NCTb, Fox-IT en PSIC zijn de elementen aanwezig om het veiligheidscluster verder uit te bouwen en de verdiencapaciteit te vergroten. In dit kader wordt inmiddels samengewerkt onder de noemer The Hague Security Delta. De werkgelegenheid op dit vlak kan hiermee naar verwachting tot 2020 met 3% per jaar groeien. 13 De ambitie is om hiermee op termijn werkgelegenheid voor mensen te realiseren. 14 De geopolitieke onrust in de wereld en het huidige tijdsgewricht vestigen nog eens extra aandacht op veiligheid en dat speelt de regio in de kaart. De Nucleair Security Summit van maart 2014 was een goed moment voor Den Haag om zich internationaal te profileren en dat is gelukt. Ook het Hague center for strategic studies kan het profiel verder versterken. Box 3 Nieuwe Haagse college zet in op toerisme Eén van de Haagse beleidsambities is het toerisme met 3% per jaar te laten groeien. 15 Dit lijkt realistisch. Met een aantrekkelijk en op verschillende punten goed vernieuwd centrum, het kustgelegen Scheveningen en andere nabijgelegen trekpleisters moet het toerisme kunnen toenemen. De succesvolle heropening van het vernieuwde Mauritshuis als publiekstrekker is daarvoor dit jaar alvast een goed begin. Ook heeft de stad de ambitie uitgesproken om meer evenementen aan te trekken. Daarnaast kan het geplande museum van vrede en recht tevens een mooie verbinding met het profiel van de stad - hier wellicht een bijdrage aan leveren. Ook op dit vlak heeft Den Haag met de Nucleair Security Summit het internationale visitekaartje afgegeven. 13 Bron: Policy research 14 De kracht van kwaliteit, gemeente Den Haag Bron: coalitieakkoord Den Haag Regiovisie Den Haag en omstreken september

6 Meer weten? Kijk op ING.nl/zakelijk Of bel met: Rico Luman, Johan Otto, Sr. Regio-econoom Zuid-Holland Rayondirecteur MKB Den Haag en omgeving Dominique ter Schure, Districtsdirecteur Grootbedrijf & Instellingen Zuid-Holland Robert-Jan Wijnhoud, Rayondirecteur MKB Den Haag en Westland Volg ons op Twitter: INGnl_Economie Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uitoefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financi-eel instrument. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiele Markten. De tekst is afgesloten op 10 september 2014.