Masterthese. Is Executief Functioneren training even effectief bij kinderen met ADHD+ODD als bij. Klinische Ontwikkelingspsychologie

Transcriptie

1 Masterthese Is Executief Functioneren training even effectief bij kinderen met ADHD+ODD als bij kinderen met ADHD? Opsteller Naam : Rebecca Goedee Collegekaartnummer : ProgrammaGroep : Klinische Ontwikkelingspsychologie Begeleider Binnen ProgrammaGroep : Onderzoeksinstelling / locatie : Drs. Sebastiaan Dovis Universiteit van Amsterdam Datum : 16 januari 014

2 Abstract Uit eerder onderzoek is gebleken dat medicatie en gedragstherapie niet hetzelfde werken bij kinderen met zowel Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) en een comorbide opstandige gedragsstoornis (ADHD + ODD) als bij kinderen met ADHD zonder ODD (ADHD). In dit onderzoek werd gekeken of Executieve Functie training (BrainGame Brian) even effectief is bij kinderen met ADHD+ODD als bij kinderen met ADHD. Dit werd gedaan door voor, direct na en drie maanden na de training verschillende cognitieve taken af te nemen om werkgeheugen, inhibitie en set-shifting te meten bij kinderen met ADHD+ODD (n = 47) en kinderen met ADHD (n = 34). Ook werden er Executieve Functie- en gedragsvragenlijsten afgenomen bij ouders. Er werden geen verschillen gevonden tussen de ADHD groep en ADHD+ODD groep op Executief Functioneren. De ouders rapporteerden wel verschillen, namelijk dat de ADHD+ODD groep meer ADHD-symptomen heeft en hier meer problemen van ondervindt in het dagelijks leven dan de ADHD-groep. Verder boekten beide groepen vooruitgang op inhibitie, werkgeheugen, ADHD-symptomen en minder problemen in het dagelijkse leven. Hieruit kan geconcludeerd worden dat de Executieve Functie training kan worden ingezet voor zowel kinderen met ADHD als kinderen met ADHD+ODD. Dit impliceert dat zowel het klinisch als het wetenschappelijk onderscheid tussen ADHD en ADHD+ODD niet gemaakt hoeft te worden. Is Executief Functioneren training even effectief bij ADHD+ODD als bij ADHD?

3 Inleiding Van alle kinderen heeft 3 tot 7 procent Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) (Goez, Back-Bennet, & Zelnik, 007). Bij ADHD is er vooral sprake van problemen met aandacht, impulsiviteit en motorische onrust en deze problemen verstoren vaak het sociale en academische functioneren van deze kinderen (American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, AACAP, 007). Van deze kinderen met ADHD heeft ongeveer 30 procent een comorbide opstandige gedragsstoornis (deze groep kinderen wordt in het vervolg aangeduid als ADHD+ODD). Kinderen met ODD zijn vaak negativistisch, vijandig en opstandig en deze problemen leiden tot leed bij het kind (Steiner & Remsing, 007). Een comorbiditeit van ADHD en ODD houdt in dat er voldaan is aan de criteria van beide stoornissen. Er zijn dan ook verschillen tussen kinderen met ADHD en kinderen met ADHD+ODD, namelijk kinderen met ADHD+ODD zijn gevoeliger voor negatieve straf, laten risicovoller gedrag zien (Humphreys & Lee, 011) en reageren negatiever op taken die extreem saai zijn (Gopina, Healeyb, Grossman, Campbel & Halperin, 01) dan kinderen met alleen ADHD. Dit zou de groep kinderen met ADHD+ODD een aparte groep kunnen maken, die mogelijk anders reageert op behandeling. Daarom wordt er in dit onderzoek gekeken naar de effectiviteit van een Executief Functioneren training bij kinderen met ADHD+ODD. Zowel kinderen met ADHD als kinderen met ADHD+ODD hebben problemen met Executief Functioneren (EF; Prins en Breat, 008; Qian, Shuai, Coa, Chan en Wang, 010) en dan met name op het gebied van werkgeheugen en inhibitie (Scheres, Oosterlaan & Sergeant, 001; Willcut, Doyle, Nigg, Faraone, & Pennington, 005). Onderzoek naar verschillen tussen kinderen met ADHD en kinderen met ADHD+ODD op het gebied van EF is bijna volledig gefocust op inhibitie (bijvoorbeeld Oosterlaan, Logan, & Sergeant, 1998; Oosterlaan, Scheres & Sergeant, 005; Scheres, Oosterlaan & Sergeant, 001) en laat geen verschil zien in inhibitie tussen kinderen met alleen ADHD en kinderen met ADHD+ODD. Onderzoek 3 Rebecca Goedee

4 naar werkgeheugen laat zien dat kinderen met ADHD+ODD tekorten laten zien in zowel het verbaal- als op het visueel werkgeheugen, terwijl kinderen met ADHD voornamelijk problemen lijken te hebben met visueel werkgeheugen (Rhodes, Park, Seth & Coghill, 01). Verder lijken EF tekorten bij kinderen met ADHD+ODD tot meer problemen te leiden in het dagelijks leven dan bij kinderen met alleen ADHD (Qian, Shuai, Coa, Chan en Wang, 010). Deze verschillen lijken er op te wijzen dat kinderen met ADHD+ODD meer klachten hebben dan kinderen met alleen ADHD en dit zou van invloed kunnen zijn op de effectiviteit van de behandeling. Het merendeel van de onderzoeken naar de effectiviteit van medicatie bij kinderen met ADHD+ODD geeft aan dat medicatie even effectief is bij kinderen met ADHD+ODD als bij kinderen met alleen ADHD (bijvoorbeeld Ecran, Varan & Deniz, 005; Biederman, Spencer, Newcorn, Gao, Milton, Feldman & Witte, 007; Thiruchelvam, Charach & Schachar, 001). Echter, onderzoek van Newcorn, Spencer, Biederman, Milton en Michelson (005) geeft aan dat medicatie bij ADHD+ODD alleen effectief is als deze kinderen een hogere dosis medicatie krijgen dan nodig is bij kinderen met ADHD. Het onderzoek van Goez, Back- Bennet en Zelnik (007) vond bij nadere analyse van de data dat er sprake was van een bimodale verdeling. Er waren twee groepen binnen de ADHD+ODD groep, namelijk een groep kinderen bij wie de medicatie effectief was en een groep kinderen waarbij de medicatie leidde tot een verslechtering op het gebied van aandacht. Deze onderzoeken lijken er op te wijzen dat er verschillen zijn in de effectiviteit van de behandeling tussen ADHD+ODD en ADHD. In de review van Hazell (010) wordt geconcludeerd dat kinderen met ADHD met milde klachten goed reageren op alleen medicatie of op alleen gedragstherapie, maar dat kinderen met ernstige klachten (kinderen met ADHD+ODD) niet genoeg hebben aan medicatie of gedragstherapie alleen. Behandeling is belangrijk voor deze groep, omdat goede Is Executief Functioneren training even effectief bij ADHD+ODD als bij ADHD? 4

5 behandeling van ODD klachten leidt tot een vermindering van de kans op onder andere Conduct Disorder, middelenmisbruik en depressie in de adolescentie (Hazell, 010). Wederom blijkt uit deze onderzoeken dat kinderen met ADHD+ODD en kinderen met ADHD mogelijk verschillend kunnen reageren op behandeling. Het is echter nog niet duidelijk of het effect van Executieve Functie training (BrainGame Brian) op kinderen met ADHD+ODD en kinderen met ADHD hetzelfde is. Deze training traint inhibitie, werkgeheugen & set-shifting en wordt aangeboden in spelvorm op de computer. Uit eerder onderzoek is gebleken dat de Executieve Functie training een positief effect heeft op aandacht (Klingberg et al, 005) en op het aantal ADHD-symptomen bij kinderen met ADHD (Beck, Hanson, Puffenberger, Benninger, & Benniger, 010; Klingberg et al., 005; Oord, Pensioen, Geurts, Brink en Prins 01). Uit de hierboven beschreven onderzoeken is gebleken dat kinderen met ADHD+ODD mogelijk andere onderliggende cognitieve beperkingen hebben dan kinderen met alleen ADHD en daarnaast ook anders reageren op behandeling met medicatie en gedragstherapie. Het is mogelijk dat deze Executieve Functie training minder effectief is bij kinderen met ADHD+ODD, maar hier is tot op heden nog geen onderzoek naar gedaan. In dit onderzoek wordt daarom gekeken naar de effectiviteit van Executieve Functie training bij kinderen met ADHD+ODD. De hypothese is dat kinderen met ADHD+ODD minder baat hebben van de Executieve Functie training dan de kinderen met ADHD. Dit wordt onderzocht door bij een groep kinderen met ADHD (in het vervolg aangeduid met ADHD) en bij een groep kinderen met ADHD en comorbide ODD (in het vervolg aangeduid met ADHD+ODD) van 8 tot 1 jaar oud de Executieve Functie training af te nemen en te kijken wat het effect is van deze training. De effectiviteit van de Executieve Functie training wordt bepaald door alle deelnemers op drie momenten te testen. Er is een voormeting, een nameting (direct na de training), en een follow-up drie maanden na de 5 Rebecca Goedee

6 training. Op deze drie meetmomenten worden er cognitieve taken afgenomen bij het kind om inhibitie (het kunnen onderdrukken van impulsen), set-shifting (het kunnen schakelen tussen verschillende taken die ook verschillend gedrag vereisen) en werkgeheugen te meten. Tevens worden er op deze momenten vragenlijsten bij de ouder afgenomen over Executieve Functies en Gedragskenmerken. Verwacht wordt dat de ADHD+ODD groep op de voormeting lager zal presteren op maten van verbaal werkgeheugen dan kinderen met ADHD (Rhodes, Park, Seth & Coghill, 01). Het ligt in de verwachting dat de kinderen met ADHD+ODD op het gebied van werkgeheugen, inhibitie en set-shifting niet significant vooruit gaan op de nameting en follow-up in vergelijking tot de voormeting, terwijl de kinderen met alleen ADHD wel een vooruitgang laten zien (Goez, Back-Bennet & Zelnik, 007; Hazell, 010). Tevens wordt verwacht dat de kinderen met ADHD een vermindering van ADHD symptomen laten zien (gemeten op de Vragenlijst voor Gedragsproblemen bij Kinderen, de VvGK) op de verschillende metingen, terwijl het aantal symptomen bij de ADHD+ODD groep niet significant verschilt (Goez, Back-Bennet & Zelnik, 007; Hazell, 010). Methode Steekproefkarakteristieken De 88 deelnemers ontvingen via de instelling een brief met een uitnodiging voor het onderzoek. De inclusie criteria waren: a) een score in de klinische range (95 e tot 100 e percentiel) van de VvGK op de subschalen Aandacht en Hyperactiviteit bij de scores ingevuld door zowel de ouders als leerkracht, b) een score in de klinische range (95 e tot 100 e percentiel) van de DISC (Diagnostic Interview Schedule for Children) op de schalen Hyperactiviteit en Aandachtsproblemen (tezamen een maat voor ADHD), c) een score in de normale range van de VvGK op de subschaal Conduct Disorder (CD), d) een IQ boven de 80, Is Executief Functioneren training even effectief bij ADHD+ODD als bij ADHD? 6

7 gemeten met een korte versie van de Wechsler Intelligence Scale for Children (WISC-III), e) bij de deelnemers die medicatie slikken moest de medicatie tenminste vier weken stabiel zijn. Dit leidde tot een totaal van 81 kinderen (65 jongens en 16 meisjes) met een gemiddelde leeftijd van 9.9 jaar (SD = 1.3). Deze deelnemers werden vervolgens ingedeeld in twee groepen; 47 kinderen met ADHD+ODD (M = 10.01, SD = 1.48) en 34 kinderen met alleen ADHD (M = 9.8, SD = 1.17). Dit werd gedaan op basis van een klinische score op de subschaal ODD van de DISC. Procedure De deelnemers kregen via de instelling een brief met de vraag of de deelnemers wilden deelnemen aan het onderzoek. Deelnemers namen contact met de proefleider op via telefonisch contact of via . Met deze deelnemers werd telefonisch contact gezocht, kregen het onderzoek uitgelegd en gevraagd naar de behandelgeschiedenis. De kinderen die voldeden aan de inclusiecriteria werden uitgenodigd voor de voormeting. Voorafgaand aan elke testafspraak mocht de deelnemer geen medicatie innemen. Dezelfde ouder moest bij elke afspraak aanwezig zijn, zodat dezelfde ouder de vragenlijsten invulde. Dit alles om de metingen zo betrouwbaar mogelijk te maken. Ook werd er voordat de taken begonnen een informed consent ingevuld door de ouder. Tijdens de intake deed de deelnemer eerst twee werkgeheugentaken in het kader van een ander onderzoek, dit duurde 1 tot 1,5 uur. Hierna werden de subtests blokpatronen en woordkennis van de WISC-III afgenomen om intelligentie te meten. Bij de ouders werd er in een aparte ruimte de DISC afgenomen. Voorafgaand aan elke meetafspraak werd gevraagd of de medicatie was ingenomen en of de behandeling veranderd was. In het geval dat er medicatie was ingenomen, werd er een andere afspraak gemaakt om er zeker van te zijn dat eventuele gevonden effecten door de training kwam en niet door de medicatie. Bij de voormeting werden er bij de deelnemer twee 7 Rebecca Goedee

8 uur lang verschillende cognitieve taken afgenomen door één proefleider, zie Appendix 1. Na de eerste drie taakjes was er een korte pauze. Aan het eind van deze taken werden er nog twee vragenlijsten afgenomen in het kader van ander onderzoek, zie Appendix 1. Terwijl bij het kind deze taken en vragenlijsten werden afgenomen, vulde de ouder in de wachtkamer een aantal vragenlijsten in, zie Appendix. Er werd voorafgaand aan de training contact gezocht met de docent van de deelnemer en de docent kreeg een online versie van de VvGK opgestuurd. Een paar dagen na de voormeting kregen de deelnemers en de ouders uitleg over de training (BrainGame Brian). Ook werd er een laptop mee naar huis gegeven om de training op uit te voeren. De training duurde vijf weken. Wekelijks werden de ouders en het kind gebeld om te controleren of de training dagelijks werd uitgevoerd en om te kijken of er problemen waren met de training. Tevens was er sprake van een extern beloningssysteem om de motivatie te verhogen. Binnen een week na de laatste trainingsessie vond de nameting plaats. Bij deze meting werden dezelfde taakjes afgenomen bij het kind en vragenlijsten bij de ouder als bij de voormeting. De docent kreeg weer een vragenlijst opgestuurd. Na deze afspraak werd een afspraak gemaakt voor de follow-up over drie maanden. Bij de follow-up werd dezelfde procedure gevolgd als bij de voor- en nameting. Materiaal BrainGame Brian Bij BrainGame Brian worden werkgeheugen, inhibitie en set-shifting getraind. De training is ingebed in een spelwereld. In BrainGame Brian loopt de hoofdfiguur, Brian, op de computer door een spelwereld waarin allerlei problemen opgelost moeten worden. Hoe verder Brian in de spelwereld komt, hoe ingewikkelder de problemen worden. Ook de spelwereld wordt gaandeweg steeds mooier en interessanter. Om de opdrachten te kunnen uitvoeren, Is Executief Functioneren training even effectief bij ADHD+ODD als bij ADHD? 8

9 moet Brian trainingstaken uitvoeren waarmee de deelnemer werkgeheugen, inhibitievermogen en set-shifting oefent. Er zijn 5 sessies van 45 minuten elk en het is de bedoeling dat de deelnemer minimaal vijf keer per week oefent. Elke sessie bestaat uit twee blokken (van ongeveer 15 minuten) met de drie trainingstaken. Tussen deze blokken in mag de deelnemer zelf rondlopen in de spelwereld (Prins et al., 010). Om de motivatie te vergroten, wordt het spel uitgebreider en krijgt Brian meer krachten wanneer de deelnemer de trainingsblokken behaalt. Verder krijgt de deelnemer dagelijks stickers met daarop de mensen die de deelnemer geholpen heeft en wekelijks een vaantje voor op de poster van de spelwereld van BrainGame Brian als de training gedaan is. Dit wordt gedaan als extra motivatie, omdat uit eerder onderzoek is gebleken dat kinderen met ADHD ook motivatieproblemen hebben (Dovis, van der Oord, Wiers & Prins, 01). De werkgeheugentaak is een schaakbordtaak (een schaakbord van 4 bij 4 hokjes). Hier lichten vierkantjes op in een bepaalde volgorde op en de deelnemer moet dit dan vervolgens nadoen. Bij de inhibitietaak moet de deelnemer in 75% van de gevallen reageren op een stimulus, en bij de overige 5% komt er vlak na de stimulus een stopsignaal waarbij de deelnemer de reactie op de stimulus moet inhiberen. Het tijdsinterval tussen het stopsignaal en de stimulus wordt steeds korter. Bij de set-shifting taak moet de deelnemer een reactie stoppen en tegelijkertijd een andere reactie beginnen (switchen). Hierbij krijgt de deelnemer feedback of het switchen gelukt was. Als deze taken goed gingen dan krijgt de deelnemer iets voor het spel, zodat de deelnemer verder kan met het spel (Prins et al., 010). Corsi Block Tapping Task (CBTT, Berch, Krikorian, & Huha, 1998). De CBTT is een maat voor visuospatieel werkgeheugen. De proefleider tikt verschillende blokjes in een bepaalde volgorde aan en de deelnemer moet deze vervolgens in dezelfde (forwards) of omgekeerde volgorde (backwards) natikken. De forwards taak meet 9 Rebecca Goedee

10 alleen opslag van de volgorde, waarvoor het korte termijn geheugen gebruikt wordt. Bij de backwards taak moet de deelnemer deze informatie niet alleen opslaan, maar ook manipuleren waarvoor het werkgeheugen gebruikt wordt. De CBTT begint met het aantikken van drie blokken. Als de deelnemer één van deze items goed heeft, dan gaat de deelnemer verder naar de volgende reeks met één blokje meer. Wanneer de deelnemer alle items in de reeks fout heeft, wordt de taak afgebroken. De reeks waarin de deelnemer het laatst twee goed had, wordt gezien als de geheugenspanne van de deelnemer. De minimum score is 3 en de maximum score is 8. Met deze taak wordt de geheugenspanne, een maat van werkgeheugen, van de deelnemer gemeten. Er zijn geen COTAN gegevens beschikbaar voor de CBTT waardoor onduidelijkheid over de validiteit kan ontstaan. Echter, volgens Berch, Krikorian, en Huha (1998) is dit een van de belangrijkste tests voor werkgeheugenspanne en is het een valide test. Afnametijd is minuten. Cijferreeksen van de WISC-III (Wechsler, 005) Met de taak cijferreeksen wordt het auditieve werkgeheugen gemeten. Net als bij de CBTT is bij de taak cijferreeksen de uitkomstmaat een geheugenspanne. Bij de taak cijferreeksen moet de deelnemer de cijfers nazeggen in dezelfde of omgekeerde volgorde. De eerste reeks bestaat uit twee items van twee cijfers, en de laatste uit twee items van negen cijfers. Deze taak wordt afgebroken bij twee fouten in dezelfde reeks. Per goed item krijgt de deelnemer één punt. Hieruit volgt een ruwe score waarbij de minimumscore 0 is en de maximumscore 16. Vervolgens wordt er in een omschalingstabel gekeken met welke decielscore deze ruwe score overeenkomt. Hierbij is een decielscore van 10 gemiddeld en is er een standaardafwijking van. De betrouwbaarheid en begripsvaliditieit zijn door de COTAN beoordeeld als voldoende, de criteriumvaliditeit echter als onvoldoende, aangezien hier te weinig onderzoek naar gedaan is. Afnametijd is 5-10 minuten. Is Executief Functioneren training even effectief bij ADHD+ODD als bij ADHD? 10

11 Stoptaak (Nichols & Waschbusch, 004) Om inhibitie te meten wordt de stoptaak afgenomen bij de deelnemers. Bij deze taak krijgt de deelnemer een pijl in het midden van het scherm te zien die naar rechts of links wijst. Wijst de pijl naar rechts, moet de deelnemer de rechterknop indrukken en bij een pijl naar links de linkerknop. Soms verschijnt er een rode pijl in beeld met een pieptoon en dan moet de deelnemer de respons tegenhouden en niet drukken. De uitkomstmaat is de Stop Signal Reaction Time (SSRT). Dit geeft de latentie van het stopproces aan. Helaas zijn er voor de Stoptaak geen COTAN-gegevens beschikbaar. Uit het review van Nichols & Waschbusch (004) is gebleken dat de Stoptaak goede validiteit en betrouwbaarheid heeft. Afnametijd is 15-0 minuten. Trial Making Test (TMT) (Delis, Kaplan & Kramer, 001) Om set-shifting te meten wordt de TMT afgenomen. Bij deze taak krijgt de deelnemer vijf bladen voor zich. Bij het eerste blad moet de deelnemer alle drieën op het blad doorstrepen. Bij het tweede blad moet de deelnemers alle cijfers in oplopende volgorde verbinden en bij het derde blad de letters in alfabetische volgorde. Bij het vierde blad moet de deelnemer een cijfer met een letter met weer een cijfer verbinden tot de deelnemer alle cijfers en letters op de juiste volgorde heeft verbonden met elkaar. Bij het vijfde blad moet de deelnemer van rondje naar rondje gaan over een al gestippelde lijn om te kijken hoe de fijne motoriek is. Dit vijfde blad wordt alleen afgenomen als de deelnemer bij het derde of vierde blad vier fouten heeft gemaakt of de tijdslimiet heeft overschreden. Bij alle bladen wordt de tijd opgemeten. Bij blad vier krijgt de deelnemer maximaal 40 seconden, bij de overige bladen 150 seconden. Het aantal seconden kan door middel van een omschalingstabel worden omgezet in een normscore. Hierbij is het maximum 0, minimum 0 en het gemiddelde 10 met 11 Rebecca Goedee

12 een standaardafwijking van. Deze normscore geeft aan hoe goed de deelnemer is in setshifting in vergelijking met leeftijdsgenoten. Helaas zijn er van de TMT nog geen COTANgegevens bekend. Uit het review van Sanchez-Cubilio, Perianez, Adrover-Roig, Rodriguez- Sanchez, Rios-Lago, Tirapu & Barcelo (009) is gebleken dat de TMT een goede maat is voor set-shifting. Afnametijd is ongeveer 10 minuten. Stroop woord-kleur test (Hammes, 1978) Met de Stroop woord-kleur test wordt inhibitie gemeten. Deze taak bestaat uit drie bladen. Het eerste blad bestaat uit de woorden van vier kleuren (rood, groen, geel en blauw) in zwart gedrukt. De deelnemer moet dit blad zo snel mogelijk hardop voorlezen. Vervolgens krijgt de deelnemer een blad waarbij de kleuren van gekleurde vakjes benoemd moeten worden. Op het laatste blad staan de namen van kleuren in kleur gedrukt. De kleur waarin de woorden worden gedrukt komt niet overeen met de woorden. Hierbij is het de bedoeling dat de deelnemer de kleur benoemt waarin het woord staat geschreven ( bv. als het woord 'groen' in het rood geschreven was, zegt de deelnemer 'rood'). Elke blad bevat 100 woorden of gekleurde vakjes. Bij alle taken wordt het aantal fouten bijgehouden en ook wordt gemeten hoe lang er over een kaart wordt gedaan. De prestatie wordt berekend door de tijd in seconden van het tweede blad van de tijd in seconden van het derde blad af te trekken. Deze tijd kan dan via een omschalingstabel worden omgezet in de score slecht, zwak, normaal of goed. De betrouwbaarheid is door COTAN beoordeeld als goed, de begripsvaliditeit als voldoende en de criteriumvaliditeit als onvoldoende (wegens geen onderzoek). Afnametijd is ongeveer 5 minuten. Is Executief Functioneren training even effectief bij ADHD+ODD als bij ADHD? 1

13 BRIEF (de Executieve Functies gedragsvragenlijst, Smidts & Huizinga, 009) De BRIEF vragenlijst gaat over Executieve Functies. Deze vragenlijst bestaat uit 75 beschrijvingen (bijv. Reageert overdreven op kleine problemen ). Vervolgens moet de ouder aangeven in hoeverre de beschrijving van toepassing is op de deelnemer. Er zijn drie keuzemogelijkheden waarbij voor de keuze nooit een score van 1 wordt toegekend, voor soms en voor vaak 3. Er zijn drie subschalen binnen deze vragenlijst, namelijk inhibitie, werkgeheugen en set-shifting. Voor elk van de gebieden worden de bijbehorende scores bij elkaar opgeteld. Als dit bekend is, kan er worden gekeken hoe veel problemen de deelnemer ervaart met de genoemde Executieve Functies. De COTAN heeft de betrouwbaarheid van de BRIEF beoordeeld als voldoende, echter de validiteit als onvoldoende wegens te weinig onderzoek. Afnametijd is 5-10 minuten. VvGK (Vragenlijst voor Gedragsproblemen bij Kinderen, Oosterlaan, Baeyens, Scheres, Antrop, Roeyers & Sergeant, 008). De Vragenlijst voor Gedragsproblemen bij Kinderen meet hoe vaak het kind bepaald gedrag heeft laten zien in een bepaald tijdsbestek. De vragenlijst bestaat uit 4 beschrijvingen (bijv. Valt anderen in de rede of dringt zich vaak op, bijvoorbeeld: mengt zich zomaar in gesprekken of spelletjes. ). De beschrijvingen komen rechtstreeks uit de DSM-IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders). De ouder geeft vervolgens aan in welke mate de beschrijving van toepassing is op de deelnemer. Dit doet de ouder door te kiezen uit vier keuzemogelijkheden waar helemaal niet voor een score van 0 staat, een beetje voor 1, tamelijk veel voor en heel veel staat voor een score van 3. Uit deze vragenlijst komen vier scores, namelijk een score voor ADHD hyperactiviteit, ADHD aandachtsproblemen, ODD-symptomen en CD-symptomen. Via een omscoringstabel kan gekeken worden of er sprake is van een klinische score op een subschaal. De COTAN heeft de betrouwbaarheid van 13 Rebecca Goedee

14 de VvGK beoordeeld als goed en de begripsvaliditeit als voldoende. De criteriumvaliditeit is niet van toepassing volgens de auteurs, omdat de test niet bedoeld is om te voorspellen. Afnametijd is ongeveer 10 minuten. Data analyse Om te kijken of er voor de training groepsverschillen waren, werden er Chi-square testen en MANOVA s uitgevoerd. Hierna werd er gekeken naar de trainingseffecten door 3 x 3 x Repeated Measures ANOVA s uit te voeren met groep (ADHD of ADHD+ODD) als between-subject factor en Meetmoment (voormeting, nameting of follow-up) en Taak/Subschaal (werkgeheugentaken, inhibitietaken, subschalen van de BRIEF of subschalen van de VvGK) als within-subject factoren. Er werd geen covariaat toegevoegd omdat er voordat de training begon geen verschillen waren tussen beide groepen. Partial Eta squared effect groottes (η p ) werden gerapporteerd voor alle analyses. Hierbij is een η p van 0.01 een kleine effectgrootte, van 0.06 een gemiddelde effectgrootte en 0.14 een grote effectgrootte. Resultaten Van de 88 deelnemers vielen er 7 uit. Bij 5 was er geen follow-up aanwezig en bij geen nameting en follow-up. De gegevens van de overige 81 deelnemers werden meegenomen in de analyses. Voor alle analyses werd een significantieniveau van p =.05 gebruikt. Uit een Pearson Chi-Square test is gebleken dat de mannen en vrouwen gelijk over de ADHD en ADHD+ODD groep verdeeld waren. Uit een MANOVA is gebleken dat er geen significant verschil is tussen de leeftijd en IQ tussen beide groepen. Zowel sekse als leeftijd als IQ zijn gelijk verdeeld over de groepen ADHD en ADHD+ODD. In Tabel 1 staan alle baseline karakteristieken vermeld van de deelnemers. Bij deze analyses was er aan de aannames voldaan. Is Executief Functioneren training even effectief bij ADHD+ODD als bij ADHD? 14

15 Tabel 1. Baseline Karakteristieken van de Deelnemers in de ADHD en de ADHD+ODD groep met Standaardafwijking tussen Haakjes. Variabele ADHD (n = 34) ADHD+ODD (n = 47) Toetsingsresultaten Leeftijd 9.8 (1.17) (1.40) F =.55, p =.46 Aantal jongens 5 40 χ = 1.67, p =.0 IQ (13.94) (17.5) F =.89, p =.35 Aantal medicatie 5 34 χ =.14, p =.91 VvGK (ouders) - Aandacht (4.8) (4.69) F = 4.3, p = H/I 14.8 (5.36) (4.01) F = 9.3, p = ODD 6.00 (3.15) 11.6 (4.33) F = 8.8, p < CD.79 (1.04) 1.83 (1.87) F = 8.5, p <.001 Werkgeheugen Uit een MANOVA is gebleken dat er geen significante verschillen zijn op de voormeting tussen de gemiddelden (zie Tabel ) van de groepen (ADHD en ADHD+ODD) op de verschillende werkgeheugenmaten, F(3,87) =.58, p =.63, η p =.0, dit houdt in dat er geen verschillen zijn tussen beide groepen. Dit is in strijd met de verwachting dat de ADHD+ODD groep op de voormeting lager presteert op maten van verbaal werkgeheugen dan kinderen met ADHD. 15 Rebecca Goedee

16 Norm score Werkgeheugentaken Voor Na Follow-up CBTT Backward CBTT Forward Cijfer reeksen Norm score Set-shiftingtaken ADHD+ ODD ADHD Seconde Inhibitietaken Stroop Stop taak 5 Voor Na Follow-up 0 Voor Na Follow-up Figuur 1. Gemiddelde Scores van de ADHD en ADHD+ODD Groep Samen op de Werkgeheugen-, Inhibitie- en Set-Shifting- taken. Tabel. Gemiddelden en Standaardafwijkingen (tussen haakjes) van de Beide Groepen op de Cognitieve Taken bij de Voormeting, Nameting en Follow-up. ADHD (n = 34) ADHD+ODD (n = 47) Meting Voor Na Follow-up Voor Na Follow-up Cijferreeksen 9.58 (.6) 9.8 (3.30) 9.79 (.91) 9.0 (3.13) 9.7 (3.03) 9.55 (3.38) CBTT For 5.41 (.78) 5.85 (.86) 5.59 (.9) 5.3 (1.04) 5.49 (1.00) 5.45 (.88) CBTT Back 5.41 (.89) 5.47(.93) 5.38 (1.04) 5.04 (.75) 5.34 (.96) 5.8 (.97) Stroop (9.86) 5.94 (5.85) (30.01) (36.05) 51.6 (.9) (6.56) Stoptaak (65.17) (50.95) (40.14) (6.17) (49.1) (6.8) TMT 9.6 (.83) 8.59 (3.39) 9.9 (.11) 8.45 (.75) 8.06 (.97) 7.89 (3.7) Is Executief Functioneren training even effectief bij ADHD+ODD als bij ADHD? 16

17 Een x3x3 (Groep [ADHD en ADHD+ODD] x Meetmoment [voormeting, nameting, follow-up] x Werkgeheugentaak [CBTT Forwards, CBTT Backwards, Cijferreeksen]) Repeated Measures ANOVA met gemiddelde score op werkgeheugentaak als afhankelijke variabele liet een hoofdeffect zien voor Meetmoment, F (,158) = 3.43, p =.04, η p =.04, waarbij de score op de nameting en follow-up hoger was dan de score op de voormeting voor beide groepen, F (1,79) = 5.94, p =.0, η p =.07, zie Tabel, en een hoofdeffect voor Werkgeheugentaak, F ( 158) = 14.61, p <.001, η p =.73, waarbij de score op de Cijferreeksentaak hoger was dan de score op CBTT Forward, F (1,79) = 11.30, p <.001, η p =.73 en hoger dan de score op CBTT Backward, F (1,79) = 8.0, p <.001, η p =.74, zie Figuur 1. Verder werd er geen hoofdeffect gevonden voor Groep, F (1,79) =.86, p =.36, η p =.01, wat inhoudt dat beide groepen gelijk zijn op maten van werkgeheugen, en geen significant interactie-effect tussen Groep en Meting, F (,158) =.30, p =.74, η p <.01, wat betekent dat ADHD groep hetzelfde scoorde als de ADHD+ODD groep op alle werkgeheugentaken bij zowel de voormeting, nameting als de follow-up. Er is niet voldaan aan de verwachting dat de kinderen met ADHD+ODD niet significant vooruit gaan op de nameting en follow-up in vergelijking tot de voormeting op maten van werkgeheugen, terwijl de kinderen met alleen ADHD wel een vooruitgang laten zien. Inhibitie Een x x 3 (Groep [ADHD en ADHD+ODD] x Inhibitietaak [Stroop en Stoptaak] x Meetmoment [voormeting, nameting, follow-up]) Repeated Measures ANOVA met als afhankelijke variabele de inhibitiemaat op de voormeting, nameting en follow-up liet een hoofdeffect zien voor Meetmoment, F (,158) = 18.49, p <.001, η p =.19, waarbij de scores op de voormeting hoger liggen dan de scores op de nameting, F (1,79) = 9.3, p <.001, η p =.7, zie Tabel. De Repeated Measures ANOVA liet verder een hoofdeffect zien voor 17 Rebecca Goedee

18 inhibitietaak, F (1,79) = , p <.001, η p =.89, wat inhoudt dat de score op de Stoptaak hoger is dan de score op de Stroop, zie Figuur 1, en geen hoofdeffect voor Groep, F (1,79) =.67, p =.41, η p <.01, beide groepen zijn gelijk op maten van inhibitie. Er werd geen interactie-effect voor Meetmoment en Groep gevonden, F (,158) = 1.56, p =.1, η p =.0, wat betekent dat beide groepen een vooruitgang tonen op beide inhibitiematen. Dit is in strijd met de verwachting dat de kinderen met ADHD+ODD niet significant vooruit gaan op de nameting en follow-up in vergelijking tot de voormeting op maten van inhibitie terwijl de kinderen met alleen ADHD wel een vooruitgang laten zien. Set-shifting Een x 3 (Groep [ADHD en ADHD+ODD] x Meetmoment [voormeting, nameting, follow-up]) Repeated Measures ANOVA met de set-shifitng maat op de voormeting, nameting en follow-up als afhankelijke variabele, liet geen hoofdeffect zien voor Meetmoment, F (,158) =.87, p =.4, η p =.01, wat inhoudt dat er geen verschil is op de verschillende meetmomenten op de set-shifting maat, verder werd er geen hoofdeffect gevonden voor Groep, F (1,79) = 3.80, p =.06, η p =.05 wat betekent dat er geen verschil is tussen beide groepen op set-shifting, zie Figuur 1. Ook werd er geen interactie-effect gevonden tussen Groep en Meting, F (,158) =.61, p =.54, η p <.01. Dit houdt in dat er geen verschil is tussen beide groepen en dat beide groepen op alle taken geen vooruitgang toonden op set-shifting. Er wordt niet voldaan aan de verwachting dat de kinderen met ADHD+ODD niet significant vooruit gaan op de nameting en follow-up in vergelijking tot de voormeting op maten van set-shifting terwijl de kinderen met alleen ADHD wel een vooruitgang laten zien. Is Executief Functioneren training even effectief bij ADHD+ODD als bij ADHD? 18

19 Totaal score 30 BRIEF Inh Totaal score 0 VvGK Aand Cog Flex WG H/I ODD CD 10 Voor Na Follow-up 0 Voor Na Follow-up Figuur. De Gemiddelde Scores van de BRIEF en VvGK op de Voormeting, Nameting en Follow-up. Tabel 3. Gemiddelden en Standaardafwijkingen (tussen haakjes) voor de Beide Groepen op de BRIEF en VvGK Subschalen bij de Voormeting, Nameting en Follow-up. ADHD (n = 34) ADHD+ODD (n = 47) BRIEF Voor Na Follow-up Voor Na Follow-up Inhibitie.4 (4.13) 0.6 (4.17) 0.00 (4.) 5.70 (3.41).55 (4.49).77 (4.5) Cognitieve Flexibiliteit (3.95) 1.79 (3.33) 1.09 (3.08) (3.30) (3.6) 15.0 (3.30) Werkgeheugen 5.91 (.86).50 (4.01) 3.41 (3.85) 6.94 (3.00).66 (3.95) 4.0 (3.53) VvGK Aandacht (4.8) 11.1 (4.64) 1.56 (4.4) (4.69) (4.97) (5.0) H/I 14.8 (5.36) 9.79 (5.33) (5.44) (4.01) 13.3 (5.78) (5.5) ODD 6.00 (3.15) 4.03 (3.18) 4.53 (3.65) 11.6 (4.33) 8.70 (4.40) 9.34 (4.63) CD.79 (1.04).50 (.90).53 (.71) 1.83 (1.87) 1.15 (1.53) 1.47 (1.95) 19 Rebecca Goedee

20 BRIEF (Executieve Functie Vragenlijst) Een x 3 x 3 (Groep [ADHD en ADHD+ODD] x Meetmoment [voormeting, nameting, follow-up] x Subschaal [Inhibitie, Cognitieve Flexibiliteit en Werkgeheugen]) Repeated Measures ANOVA met de BRIEF subschaal op de voormeting, nameting en follow-up als afhankelijke variabele liet een hoofdeffect zien voor Groep, F (1,79) = 15.55, p <.001, η p =.16, waarbij de ADHD groep hoger presteert dan de ADHD+ODD groep, zie Tabel 3. Er werd ook een hoofdeffect voor Meetmoment gevonden, Huyhn Feldt, F (1.71,134.67) = 51.61, p <.001, η p =.40, wat inhoudt dat score op de voormeting hoger is dan de score op de nameting, F (1,79) = 63.38, p <.001, η p =.45, zie Figuur. Er was een interactie-effect voor Groep en Subschaal, F (,158) = 5.00, p =.008, η p =.06, wat betekent dat de ADHD hoger scoort op de subschalen Inhibitie en Cognitieve Flexibiliteit dan de ADHD+ODD groep, maar dat bij de subschaal Werkgeheugen deze groepen bijna gelijk zijn, zie Tabel 3. Er was ook een interactie-effect voor Meetmoment en Subschaal, Huynh Feldt, F (4,316) = 6.00, p <.001, η p =.07, waarbij de subschaal werkgeheugen op de voormeting en follow-up hoger dan inhibitie is, maar dat bij de nameting de subschalen inhibitie en werkgeheugen dichter bij elkaar liggen, zie Figuur. Er werd geen interactie-effect gevonden voor Meetmoment en Groep, F (,158) =.55, p =.58, η p <.01. Dit houdt in dat beide groepen dezelfde vooruitgang lieten zien op subschalen van de BRIEF. Dit komt niet overeen met de verwachting dat de kinderen met ADHD een vermindering laten zien op de subschalen van de BRIEF, terwijl er bij de ADHD+ODD groep geen significant verschil gevonden wordt. Is Executief Functioneren training even effectief bij ADHD+ODD als bij ADHD? 0

21 Totaal score VvGK 0 16 ADHD+ ODD ADHD Aandacht H/I ODD CD Figuur 3 Gemiddelde Scores van de ADHD en ADHD+ODD Groep op de Subschalen van de VvGK. VvGK (Vragenlijst voor Gedragsproblemen van Kinderen) Een x 3 x 4 (Groep [ADHD en ADHD+ODD] x Meetmoment [voormeting, nameting, follow-up] x Subschaal [Aandacht, H/I, ODD, CD]) Repeated Measures ANOVA met als afhankelijke variabele de score op de subschaal van de VvGK op de voormeting, nameting en follow-up liet een hoofdeffect zien voor Groep, F (1,79) = 6.93, p <.001, η p =.5 waarbij de ADHD+ODD groep hoger scoort dan de ADHD groep, zie Tabel 3, een hoofdeffect voor Meetmoment, F (,158) = 46.38, p <.001, η p =.37, wat inhoudt dat de nameting lager ligt dan de voormeting, F (1,79) = 7.48, p <.001, η p =.48, en de follow-up, F (1,79) = 6.61, p =.01, η p =.08, zie Figuur. Er is een hoofdeffect voor Subschaal gevonden, F (3,37) = 38.73, p <.001, η p =.83, wat betekent dat de subschaal CD lager ligt dan de subschaal Aandacht, F (1,79) = , p <.001, η p =.93, Hyperactiviteit/Impulsiviteit, F (1,79) = , p <.001, η p =.89, en ODD, F (1,79) = , p <.001, η p =.80, zie Figuur. Er is een interactie-effect voor Groep en Subschaal, F (3,37) = 7.3, p <.001, η p =.08, wat inhoudt dat de ADHD groep hoger ligt op de subschalen Aandacht, H/I en ODD dan de ADHD+ODD groep, maar niet bij de CD schaal, zie Figuur 3. Als laatste werd er een interactie-effect tussen Meetmoment en Subschaal gevonden, Huynh Feldt F (4.73,373.87) =.89, p <.001, η p =.3. Dit houdt in dat er een 1 Rebecca Goedee

22 verschil is tussen de metingen voor de subschalen Aandacht, H/I en ODD, maar alle metingen liggen bij elkaar voor de subschaal CD, zie Figuur. Er werd geen interactie-effect gevonden voor Groep en Meetmoment, F (,158) = 0.11, p =.89, wat suggereert dat de beide groepen dezelfde vooruitgang tonen op de subschalen van de VvGK. Er wordt niet voldaan aan de verwachting dat de kinderen met ADHD een vermindering van ADHD symptomen laten zien op de VvGK, terwijl het aantal symptomen bij de ADHD+ODD groep niet significant verschilt. Discussie In dit onderzoek is gekeken of de effectiviteit van de Executief Functioneren training verschilt tussen kinderen met ADHD en kinderen met ADHD+ODD. Er werd geen verschil gevonden tussen de kinderen met ADHD en kinderen met ADHD+ODD op de Executieve Functie (EF) taken, terwijl de ouders wel een verschil rapporteerden op Executieve Functieen gedragsvragenlijsten. De training heeft bij beide groepen geen effect gehad op set-shifting, maar wel op inhibitie en werkgeheugen. Ook de ouders rapporteerden een vooruitgang op de Executieve Functie- en gedragsvragenlijsten. Er werd dus een vooruitgang gevonden op werkgeheugen, inhibitie, ADHD-symptomen en er waren minder problemen in het dagelijkse leven. Dit suggereert dat de Executieve Functie training (BrainGame Brian) effectief is voor beide groepen en aan beide groepen gegeven kan worden. Een opvallend resultaat is dat de ouders wel verschillen rapporteren tussen de kinderen met ADHD en de kinderen met ADHD+ODD, terwijl deze verschillen niet terugkomen in de EF taken. Dit kan komen door de lage correlatie tussen Executieve Functie vragenlijsten en taken die EF meten (bijvoorbeeld Anderson, Anderson, Northam, Jacobs & Mikiewicz, 00; Mangeot, Armstrong, Colvin, Yeates & Taylor, 00; Vriezen & Pigott, 00). Executieve Functie vragenlijsten (BRIEF) meten vooral de tekorten in het dagelijkse leven (Anderson, Is Executief Functioneren training even effectief bij ADHD+ODD als bij ADHD?

23 Anderson, Northam, Jacobs & Mikiewcz, 00; Smidts & Huizinga, 009). Dit wijst er op dat beide groepen dezelfde tekorten op Executieve Functies hebben, maar dat de kinderen met ADHD+ODD hier meer hinder van ondervinden. Dit verklaart mogelijk waarom er op de vragenlijsten wel een verschil tussen de ADHD en ADHD+ODD kinderen wordt gevonden, maar niet op de verschillende taken. Aangezien er in dit onderzoek een vooruitgang is gevonden op zowel de vragenlijsten als op de Executieve Functie taken, heeft BrainGame Brian een positief effect op beide vormen van dit Executief Functioneren. Het is echter nog steeds niet duidelijk of er een verschil is tussen kinderen met ADHD en kinderen met ADHD+ODD. Uit het onderzoek van Rhodes, et al. (01) kwam naar voren dat kinderen met ADHD+ODD zowel tekorten laten zien op het verbaal werkgeheugen als op het visueel werkgeheugen, en kinderen met ADHD alleen op het visueel werkgeheugen. Terwijl er in dit onderzoek geen verschil is gevonden tussen beide groepen op set-shifting, inhibitie en werkgeheugen. Echter bij het nader bestuderen van het onderzoek van Rhodes, et al. (01) wordt duidelijk dat er op de ANOVA s geen groepsverschillen werden gevonden tussen de groepen, maar dat er in de ADHD-groep minder jongens zijn met heel slecht verbaal werkgeheugen dan in de ADHD+ODD groep (Jarrold & Hall, 01). Bovendien zijn er ook onderzoeken die aangeven dat er bij kinderen met ADHD sprake is van tekorten op zowel verbaal als op visueel werkgeheugen (bijvoorbeeld Cockcroft, 011; Karatekin & Asarnow, 1998; Wilcutt, Doyle, Nigg, Faraone & Pennington, 005). Hieruit blijkt dat er geen verschillen zijn tussen kinderen met ADHD en kinderen met ADHD+ODD. Helaas was er geen controlegroep in dit onderzoek, waardoor het niet duidelijk is of het gevonden effect het gevolg is van BrainGame Brian, van het herhaaldelijk uitvoeren van dezelfde taak of het gevolg van een placebo-effect. Een placebo-effect houdt in dat er geen werkzaam deel in de training zit, maar dat er toch een effect wordt gevonden op lichaam en geest (Price, Finness & Benedetti, 008). Echter uit eerder onderzoek met wél een 3 Rebecca Goedee

24 controlegroep bleek dat BrainGame Brian wel degelijk een positief effect heeft op het aantal ADHD-symptomen (bijvoorbeeld Beck, Hanson, Puffenberger, Benninger, & Benniger, 010; Klingberg et al., 005; Oord, Pensioen, Geurts, Brink en Prins 01). Dit maakt aannemelijk dat het gevonden resultaat in dit onderzoek komt door BrainGame Brian en niet door placeboeffecten of door het herhaaldelijk uitvoeren van de taak. Al met al is er uit dit onderzoek naar voren gekomen dat BrainGame Brian een positief effect heeft op werkgeheugen, inhibitie, aantal ADHD-symptomen en BrainGame Brain zorgt voor minder problemen in het dagelijks leven. Dit is in overeenstemming met eerder onderzoek waaruit is gebleken dat BrainGame Brian een positief effect heeft op aandacht en het aantal ADHD-symptomen (Klingberg et al., 005; Oord, Pensioen, Geurts, Brink en Prins 01; Shipstead, Redick & Engle, 01). Verder bleek uit dit onderzoek dat kinderen met ADHD en kinderen met ADHD+ODD niet verschillen op de Executieve Functie taken en dat BrainGame Brian aan beide groepen gegeven kan worden. Dit betekent dat zowel in vervolgonderzoek als in de praktijk geen onderscheid gemaakt hoeft te worden tussen kinderen met ADHD en kinderen met ADHD+ODD. Is Executief Functioneren training even effectief bij ADHD+ODD als bij ADHD? 4

25 Appendix 1. Taakbatterij Kinderen en Volgorde van Afname. Taak Meetpretentie Afnametijd Huidig onderzoek? 1 CBTT Visuospatieel werkgeheugen minuten Ja Cijferreeksen Auditieve werkgeheugen 5-10 minuten Ja 3 Stoptaak Inhibitie 15-0 minuten Ja 4 WAIS Auditieve werkgeheugen 5-10 minuten Nee 5 TMT Set-shifting 10 minuten Ja 6 Stroop Inhibitie 5 minuten Ja 7 CPM-R Logisch redeneren minuten Nee 8 Timing Test Inschatten tijdsintervallen minuten Nee 9 PedsQL Kwaliteit van leven 5-10 minuten Nee 10 CBSK Beleving van Competentie 5-10 minuten Nee Note: CBTT, Corsi Block Tapping Task; WAIS, Wechsler Adult Intelligence Scale, Cijfers en letters nazeggen; TMT, Trail Making Task; CPM-R, Coloured Progressive Matrices Revised; PedsQL, Pediatric Quality of Life Inventory; CBSK, Competentiebelevingsschaal voor kinderen. 5 Rebecca Goedee

26 Appendix. Vragenlijsten Ouders en Volgorde van Afname. Vragenlijst Meetpretentie Afnametijd Huidig onderzoek? 1 BRIEF Executieve Functies 5-10 minuten Ja Bis/Bas Mate van gevoeligheid voor 5-10 minuten Nee beloning en straf 3 HSQ Thuissituatie 5 minuten Nee 4 PedsQL Kwaliteit van Leven 5-10 minuten Nee 5 VvGK Gedragingen van het kind 10 minuten Ja in een bepaald tijdsbestek 6 CBSL Competentiebeleving 5 minuten Nee Note: BRIEF, Executieve Functies gedragsvragenlijst ; VvGK, Vragenlijst voor Gedragsproblemen bij Kinderen; PedsQL, Pediatric Quality of Life Inventroy; Bis/Bas, Behavioral Inhibition, Behavioral Activation and Affective Responses to Impending Reward and Punishment; HSQ, Home Situations Questionnaire; CBSL, Compententiebelevingsschaal voor leerkrachten. Is Executief Functioneren training even effectief bij ADHD+ODD als bij ADHD? 6

27 Literatuur American Academy of Child and Adolescent Psychiatry (007). Practice parameter for the assessment and treatment of children and adolescents with attentiondeficit/hyperactivity disorder. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 46, Anderson, V. A., Anderson, P., Northam, E., Jacobs, R., & Mikiewicz, O. (00). Relationships between cognitive and behavioral measures of Executive Function in children with brain disease. Child Neuropsychology, 8, Beck, S. J., Hanson, C. A., Puffenberger, S. S., Benninger, K. L., & Benninger, W. B. (010). A controlled trial of working memory training for children and adolescents with ADHD. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 39, Berch, D. B., Krikorian, R., & Huha, E. M. (1998). The Corsi Block-Tapping Task: Methodological and theoretical considerations. Brain and Cognition, 38, Biederman, J., Spencer, T. J., Newcorn, J. H., Gao, H., Milton, D. R., Feldman, P. D., & Witte, M. M. (007). Effect of comorbid symptoms of oppositional defiant disorder on responses to atomoxetine in children with ADHD: a meta-analysis of controlled clinical trial data. Psychopharmacology, 190, Cockcroft, K. (011). Working memory functioning in children with attention- deficit/hyperactivity disorder (ADHD): A comparison between subtypes and normal control. Journal of Child and Adolescent Mental Health, 3, Rebecca Goedee

28 Ecran, E. S., Varan, A., & Deniz, U. (005). Effects of combined treatment on Turkish children diagnosed with Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder: A preliminary report. Journal of Child and Adolescent Psychopharmacology, 15, Delis, D. C., Kaplan, E., & Kramer, J. H., (001). Trail Making Task: Handleiding. New York: Harcourt Publishers. Dovis, S., van der Oord, S., Wiers, R. W., Prins, P. J. M. (01). Can motivation normalize Working Memory and task persistence in children with Attention- Deficit/Hyperactivity Disorder? The effects of money and computer-gaming. Journal of Abnormal Child Psychology, 40, Goez, H., Back-Bennet, O., & Zelnik, N. (007). Differential stimulant response on attention in children with comorbid Anxiety and Oppositional Defiant Disorder. Journal of Child Neurology,, Gopina, C. B., Healeyb, D. M., Grossman, B. R., Campbel, S. B., & Halperin, J. M. (01). Task palatability, but not structure, differentially influences mother child interactions in Attention Deficit/Hyperactivity Disorder children with and without Oppositional Defiant Disorder. Infant and Child Development, 1, Hammes, J. G. W. (1978). De Stroop kleur-woord test: Handleiding. Amsterdam: Harcourt Test Publishers. Is Executief Functioneren training even effectief bij ADHD+ODD als bij ADHD? 8

29 Hazell, P. (010). Review of attention-deficit/hyperactivity disorder comorbid with oppositional defiant disorder. Child and Adolescent Psychiatry, 18, Humphreys, K. L., & Lee, S. S. (011). Risk taking and sensitivity to punishment in children with ADHD, ODD, ADHD+ODD, and controls. Journal of Psychopatholy and Behavioral Assessment, 33, Jarrold, C., & Hall, D. (01). Commentary: Theoretical and methodological challenges to the study of working memory in developmental disorders a comment on Rhodes et al. (01). Journal of Child Psychology and Psychiatry, 53, Karatekin, C., & Asarnow, R. F. (1998). Working memory in childhood-onset schizophrenia and attention-deficit hyperactivity disorder. Psychiatry Research, 80, Klingberg, T., Fernell, E., Olesen, P. J., Johnson, M., Gustafsson, P., Dahlström, K., Gillberg, C. G., Forssberg, H., & Westerberg, H. (005). Computerized training of working memory in children with ADHD: A randomized, controlled trial. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 44, Mangeot, S., Armstrong, K., Colvin, A. N., Yeates, K. O., & Taylor, H. G. (00). Long-term Executive Function deficits in children with traumatic brain injuries: Assessment using the Behavior Rating Inventory of Executive Function (BRIEF). Child Neuropsychology, 8, Rebecca Goedee

30 Newcorn, J. H., Spencer, T. J., Biederman, J., Milton, D. R., & Michelson, D. (005). Atomoxetine treatment in children and adolescents with Attention- Deficit/Hyperactivity Disorder and comorbid Oppositional Defiant Disorder. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 44, Nichols, S. L., & Waschbusch, D. A., (004). A Review of the validity of laboratory cognitive tasks used to assess symptoms of ADHD. Child Psychiatry and Human Development, 34, Oord, S. v. d., Ponsioen, A. J. G. B., Geurts, H. M., Brink, E. L. T., & Prins, P. J. M. (01). A pilot study of the efficacy of a computerized Executive Functioning Remediation training with game elements for children with ADHD in an outpatient setting: Outcome on parent- and teacher-rated executive functioning and ADHD behavior. Journal of Attention Disorders, doi: / Oosterlaan, J., Baeyens, D., Scheres, A., Antrop, I., Roeyers, H., & Sergeant, J. A., (008). Vragenlijst voor Gedragsproblemen bij Kinderen 6-17 jaar: Handleiding. Amsterdam: Pearson. Oosterlaan, J., Logan, G. D., & Sergeant, J. A. (1998). Response inhibition in ADHD, CD, comorbid ADHD+CD, anxious, and control children: A meta-analysis of studies with the stop task. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 39, Is Executief Functioneren training even effectief bij ADHD+ODD als bij ADHD? 30

31 Oosterlaan, J., Scheres, A., & Sergeant, J. A. (005). Which Executive Functioning deficits are associated with ADHD, ODD/CD and comorbid ADHD+ODD/CD? Journal of Abnormal Child Psychology, 33, Price, D. D., Finniss, D. G., & Benedetti, F. (008). A comprehensive review of the Placebo Effect: Recent advances and current thought. Annual Review of Psychology, 59, Prins, P., & Breat, C. (008). Handboek klinische ontwikkelingspsychologie: Over aanleg, omgeving en verandering. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Prins, P. J. M., Dovis, S., Ponsioen, A., ten Brink, E., & van der Oord, S. (011). Does computerized working memory training with game elements enhance motivation and training efficacy in children with ADHD? Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking, 14, Prins, P. J. M., Ten Brink, E., Dovis, S., Ponsioen, A., Geurts, H. M., de Groot, H.,... Van der Oord, S. (010). Braingame Brian: An Executive Function Training Program with game-elements or children with cognitive control problems. Netherlands: University of Amsterdam. 31 Rebecca Goedee

32 Qian, Y., Shuai, L., Coa, Q., Chan, R. C. K., & Wang, Y. (010). Do executive function deficits differentiate between children with Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) and ADHD comorbid with Oppositional Defiant Disorder? A crosscultural study using performance-based tests and the Behavior Rating Inventory of Executive Function. The Clinical Neuropsychologist, 4, Rhodes, S. M., Park, J., Seth, S., & Coghill, D. R. (01). A comprehensive investigation of memory impairment in attention deficit hyperactivity disorder and oppositional defiant disorder. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 53, Sanchez-Cubilio, I., Perianez, J. A., Adrover-Roig, D., Rodriguez-Sanchez, J. M., Rios-Lago, M., Tirapu, J., & Barcelo, F. (009). Construct validity of the Trail Making Test: Role of task-switching, working memory, inhibition/interference control, and visuomotor abilities. Journal of the International Neuropsychological Society, 15, Scheres, A., Oosterlaan, J., & Sergeant, A. (001). Response execution and inhibition in children with ADHD and other disruptive disorders: The role of behavioural activation. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 4, Shipstead, Z., Redick, T. S., & Engle, R. W. (01). Is Working Memory training effective? Psychological Bulletin, 138, Smidts, D., & Huizinga, M., (009). BRIEF: Executieve Functies gedragsvragenlijst. Handleiding. Amsterdam: Hogrefe Uitgevers. Is Executief Functioneren training even effectief bij ADHD+ODD als bij ADHD? 3