ADHD en autisme: Zijn er verschillen?
|
|
- Jurgen van de Velde
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 ADHD en autisme: Zijn er verschillen? ADHD en autisme: Zijn er verschillen? Terecht zullen velen die deze vraag lezen hier een bevestigend antwoord op geven. Niettemin zijn deze ontwikkelingsstoornissen soms lastig te onderscheiden. De achterliggende verklaringen van het gedrag van deze kinderen overlappen en op neuropsychologisch vlak is er eveneens overlap. In dit artikel zal onderzoek besproken worden naar zowel de verschillen als de overeenkomsten tussen ADHD en autisme. In het kort, kinderen met ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) kenmerken zich door aandachtstekort en/of hyperactiviteit/impulsiviteit en kinderen met autisme door beperkingen in sociaal contact, beperkingen in communicatie, en beperkingen in belangstelling en activiteiten (APA, 1994). Zowel ADHD als autisme worden geassocieerd met motorische problemen, aandachtsstoornissen, problemen in sociale relaties, en taalgerelateerde problemen. Dit maakt dat het in de klinische praktijk soms lastig is om duidelijk te krijgen welke diagnose nu meer passend is bij een specifiek kind. Dit geldt zeker als het kind normaal of boven gemiddeld intelligent is. De vraag is of een neuropsychologisch onderzoek een bijdrage zou kunnen leveren aan de differentiaal diagnostiek tussen ADHD en autisme. Zowel in theorieën over ADHD als over autisme wordt een probleem in het executieve functioneren (EF) verondersteld. EF is een overkoepelende term voor verschillende, aan elkaar gerelateerde, vaardigheden. De gemeenschappelijke factor van deze vaardigheden is dat men ze nodig heeft in situaties waarin snelle en routinematige oplossingen niet werken. Bovendien zijn ze van belang voor adequaat en doelgericht gedrag. Executieve functies (EFs) zoals het stoppen van gedrag (inhibitie), het kunnen veranderen van gedrag (cognitieve flexibiliteit), het tijdelijk onthouden van informatie tijdens het uitvoeren van een opdracht (werkgeheugen), het kunnen bedenken van allerhande nieuwe strategieën (fluency), en het kunnen plannen van gedrag (planning) zijn allen meta-cognitieve vaardigheden (Denckla, 1996; Lezak, 1995). Deze vaardigheden zijn essentieel in alledaagse taken zoals bijvoorbeeld het volgen van een voetbalwedstrijd, het in gedachten herinrichten van een kamer om ruimte te creëren voor een nieuwe kast, of het lezen van een boek (Shah & Miyake, 1999). Bij ADHD wordt een slechte inhibitoire controle gezien als centrale stoornis. Gepostuleerd wordt dat deze stoornis secundaire stoornissen veroorzaakt in alle
2 andere EFs (Barkley, 1997a, 1997b, 1997c). Zoals net vermeld wordt ook autisme met een aantal EF-deficiënties geassocieerd, zoals bijvoorbeeld op het gebied van werkgeheugen, cognitieve flexibiliteit en planning ( Bishop, 1993; Hughes, Russell, & Robins, 1994; Russell, 1997). Het gegeven dat beide stoornissen geassocieerd worden met EF-deficiënties maakt het discutabel of EF-problematiek wel de verklarende factor is voor zowel ADHD als autisme. Pennington en Ozonoff (1996) beargumenteren, op basis van een uitgebreide literatuurstudie, dat er mogelijk een dubbele dissociatie is tussen ADHD en autisme op het gebied van hun specifieke EFproblematiek. Verder geven ze aan dat de EF-problematiek ernstiger is in autisme dan in ADHD. Dit impliceert dat, ondanks het feit dat ADHD en autisme twee verschillende stoornissen zijn, de EF-problematiek toch bij beide stoornissen een centrale verklaring voor het vertoonde gedrag kan zijn. In de periode werd een promotieonderzoek 1 uitgevoerd waarin de verschillen en overeenkomsten tussen ADHD en autisme zijn onderzocht op het gebied van taalpragmatiek (hierover straks meer) en EF-profielen. De kinderen met autisme waren allen hoog functionerende kinderen met autisme (HFA), dat wil zeggen dat er sprake is van autisme zonder dat er tegelijkertijd sprake is van zwakbegaafdheid. Hieronder volgen de voornaamste conclusies uit dit onderzoek, maar eerst zal kort de diagnostiek aan de orde komen. In dit onderzoek naar EF-profielen bij kinderen met ADHD en HFA is er namelijk veel tijd geïnvesteerd in het gedegen diagnosticeren van de kinderen. Eén van de redenen voor deze uitgebreide diagnostiek is dat dit vaak niet goed gebeurde in eerder onderzoek. Hierdoor werd het lastig om te bepalen of de bevindingen niet lagen aan de aanwezigheid van comorbide stoornissen zoals de gedragstoornis (conduct disorder oftewel CD), de oppositioneel-opstandige gedragsstoornis (oppositional defiant disorder; ODD) of het syndroom van Gilles de la Tourette (TS). Deze stoornissen worden namelijk ook geassocieerd met EF-deficiënties. Uiteindelijk deden 54 kinderen met ADHD, 41 kinderen met HFA, en 41 normale controles mee aan het onderzoek naar EF-profielen. Al deze kinderen waren reeds bekend met een klinische diagnose maar deze werden geverifieerd doordat de ouders en de 1 Dit artikel is gebaseerd op het proefschrift: Executive Functioning Profiles in ADHD and HFA. Verdediging op 11 november Promotor prof.dr. J.A. Sergeant (afdeling Klinische Neuropsychologie van de Vrije Universiteit te Amsterdam) en copromotoren dr. J. Oosterlaan (eveneens van de afdeling Klinische Neuropsychologie) en prof.dr. H. Roeyers (Vakgroep Experimenteel-klinische en Gezondheidspsychologie, Universiteit van Gent te Gent).
3 leerkrachten van de kinderen een serie vragenlijsten over het gedrag van hun kind hebben ingevuld plus dat er bij de ouders nog twee diagnostische interviews zijn afgenomen (namelijk de Diagnostic Interview Schedule for Children for DSM-IV, parent version [Shaffer, Fisher, Lucas, Dulcan, & Schwab-Stone, 2000] en de Revised Autism Diagnostic Interview [ADI-R, e.g., Le Couteur et al., 1989; Lord, Rutter, & Le Couteur, 1994]). In het promotieonderzoek wordt aangetoond dat 1) ADHD geassocieerd is met deficiënties op het gebied van inhibitie en fluency, maar juist niet met problematiek op het gebied van visueel werkgeheugen, cognitieve flexibiliteit, en planning; 2) HFA geassocieerd is met een breed scala aan EF-deficiënties zoals inhibitie, cognitieve flexibiliteit, planning, en fluency; en 3) dat er bij kinderen met HFA niet alleen sprake is van méér EF-problematiek dan bij kinderen met ADHD, maar dat de problematiek ook ernstiger is. Dit komt met name naar voren op het gebied van cognitieve flexibiliteit en planning. De bevindingen in relatie tot ADHD ondersteunen de theorie van Barkley niet. Kinderen met ADHD hebben een probleem met inhibitoire controle, maar dit inhibitieprobleem is niet uniek voor ADHD (zie ook Oosterlaan, Logan, & Sergeant, 2001), want HFA kinderen hebben ook moeite met inhiberen. Verder hebben kinderen met ADHD geen problemen met alle verschillende vormen van inhibitie waarnaar gekeken is binnen dit onderzoek. Tevens hebben ze geen problemen in alle andere EF-domeinen. De bevindingen met betrekking tot de HFA groep ondersteunen wel het EFmodel voor autisme (Russel, 1997). Kinderen met HFA hebben ernstige problemen op een breed scala aan EFs. In dit onderzoek kunnen we juist niet differentiëren tussen kinderen met HFA en normale controle kinderen op een visuele werkgeheugen taak, terwijl dit op basis van de theorie wel verwacht zou worden. Dit komt overeen met ander recent onderzoek waarbinnen ook geen autisme-specifiek werkgeheugen probleem werd gevonden (Ozonoff & Strayer, 2001). Dit impliceert dat, ondanks dat de EF-deficiëntie in HFA algemener is dan in ADHD, het veronderstellen van een algemene EF-deficiëntie niet voldoende is om het patroon van bevindingen uit dit promotieonderzoek te verklaren. Een andere theorie die vaak genoemd wordt in verband met autisme is de Theory of Mind (ToM; Baron-Cohen, 2000; Leslie, 1987). De ToM postuleert dat kinderen met autisme niet in staat zijn om af te leiden wat er in iemand anders hoofd omgaat, dus dat ze bijvoorbeeld moeite hebben om
4 zich te verplaatsen in een ander. Mogelijk is er bij kinderen met HFA zowel een probleem in EF als in de ToM, al is er discussie of EF-problemen en ToM-problemen wel van elkaar te onderscheiden zijn. Pennington en Ozonoff (1996) voorspelden op basis van hun overzichtsartikel dat kinderen met ADHD inhibitieproblemen zouden hebben en geen werkgeheugenproblemen en dat kinderen met HFA juist precies het tegenovergestelde patroon zouden laten zien (een dubbele dissociatie). Ondanks dat cognitieve flexibiliteit en planning discrimineren tussen kinderen met ADHD en kinderen met HFA, wordt de dubbele dissociatie hypothese van Pennington en Ozonoff voor ADHD en HFA niet bevestigd. Dit is een belangrijke bevinding, aangezien de huidige theorieën over psychopathologie bij kinderen juist de specificiteit van EF-deficiënties voor verschillende syndromen benadrukken (e.g., Barkley, 1997a, 1997b, 1997b; Pennington & Ozonoff, 1996). Een mogelijke verklaring voor het niet vinden van duidelijk te onderscheiden profielen voor ADHD en HFA zou het task-impurity probleem van de gebruikte EFtaken kunnen zijn. Het task-impurity probleem verwijst naar het probleem dat bij het uitvoeren van een EF-taak niet slechts één proces, maar juist vele verschillende processen betrokken zijn. Deze verschillende processen zijn moeilijk van elkaar te (onder)scheiden. De onzekere validiteit en de lage test-hertest betrouwbaarheid van klassieke neuropsychologische taken zijn terugkerende thema s in de meeste artikelen en hoofdstukken over EF (e.g., Pennington & Ozonoff, 1996; Sergeant, Geurts, & Oosterlaan, 2002). Ook in de factor-analytische studies die we hebben verricht (zie het proefschrift) is te zien dat, ondanks dat we verschillende theoretische modellen konden fitten, er nog hoge residuen waren. Dit betekent dat er naast de meetfout in de instrumenten, ook nog een mediërende factor zou kunnen zijn die niet valt onder het overkoepelende begrip EF. De uitkomsten van zowel eerdere studies als deze studie zijn deels bepaald door de keuze van de taken en de afhankelijke variabelen. Naast klassieke neuropsychologische taken, zoals de WCST (cognitieve flexibiliteit) en de ToL (planning), zijn er ook meer theoretische gefundeerde taken afgenomen zoals bijvoorbeeld de Stop-Signaal taak, waarbij verondersteld wordt dat er minder sprake is van het hierboven genoemde task-impurity probleem. Bij dit type taken worden de taak parameters beïnvloed om direct het effect van de manipulatie op prestatie binnen proefpersonen te bekijken in plaats van tussen proefpersonen. Het is extra
5 opvallend dat ook met dit type taken (zoals dus de Stop-Signaal taak) kinderen met ADHD en HFA niet van elkaar te onderscheiden zijn. Uit het onderzoek blijkt ook dat de huidige generatie EF-taken geen grote bijdrage levert aan een heldere klinische diagnose in verband met ADHD en HFA. Dit concluderen we ondanks dat 56% van de kinderen correct werd ingedeeld (onderzocht met behulp van discriminant analyses) in één van de drie groepen, namelijk ADHD, HFA ofwel de normale controle groep (33% is kansniveau). De sensitiviteit van de EF batterij (67% correct geclassificeerde kinderen in de ADHD groep en 46% correct geclassificeerde kinderen in de HFA groep), maar met name de specificiteit (50% correct geclassificeerde kinderen in de normale controle groep) was beperkt. De Solanto e.a. studie (2001) heeft laten zien dat met een combinatie van twee taken die ontwikkeld zijn vanuit verschillende theorieën over ADHD (namelijk de inhibitie/eftheorie van Barkley [1997a; 1997b; 1997c] en de delay aversion theorie van Sonuga Barke [zie Sonuga-Barke, Taylor, Sembi, & Smith, 1992]) omtrent 89% van de ADHD kinderen en 85% van de normaal ontwikkelende kinderen correct geclassificeerd werden. Een combinatie van paradigma s, ontwikkeld vanuit verschillende theorieën, lijkt de classificatie van kinderen in diagnostische entiteiten te verbeteren. De huidige bevindingen impliceren overigens niet dat neuropsychologisch onderzoek bij deze groepen kinderen niet nuttig is. Neuropsychologisch onderzoek geeft wel degelijk inzicht in de specifieke sterktes en zwaktes van een individueel kind onafhankelijk van de diagnose en deze kennis kan richtlijnen geven voor de vormgeving van kind-specifieke behandelprogramma s. Multidisciplinaire diagnostiek, waarbinnen onder andere een ontwikkelingsanamnese tot de middelen behoort, blijft essentieel voor het stellen van de diagnose autisme dan wel ADHD. Naast overlap op het gebied van EFs is er ook symptomatische overlap tussen ADHD en HFA. In het onderhavige onderzoek is ook gekeken naar deze symptomatische overlap, namelijk op het gebied van taalpragmatiek. De Children s Communication Checklist (CCC, Bishop, 1998) is gebruikt om te onderzoeken of 1) pragmatische problemen zowel bij ADHD als bij HFA naar voren komen en of 2) ADHD en HFA van elkaar onderscheiden kunnen worden op basis van de ernst en het type pragmatische problemen die ze hebben. In het kort, pragmatiek zijn de regels voor het gebruik van taal in sociale situaties, zoals bijvoorbeeld weten wanneer je aan de beurt bent in een gesprek. Voor dit onderzoek zijn er twee verschillende studies
6 gedaan 2. Aan de eerste studie deden ouders en leerkrachten van 50 kinderen met ADHD, 50 kinderen met autisme, en van 50 normale controles mee (diagnostiek door multidisciplinaire teams gespecialiseerd in ontwikkelingsstoornissen) en bij het tweede onderzoek werden gegevens verzameld over 23 kinderen met ADHD, 42 kinderen met HFA, en 35 normale controles (deze kinderen deden ook mee in het onderzoek naar de EF-profielen). We laten zien dat zowel kinderen met HFA als kinderen met ADHD inderdaad pragmatische taalproblemen hebben. Verder, gezien de resultaten op de CCC, verschillen kinderen met ADHD en kinderen met HFA wel in de ernst van hun pragmatische taalproblemen, maar niet zo zeer in de aard van hun pragmatische taalproblemen. De pragmatische problemen bij zowel HFA als ADHD worden mogelijk veroorzaakt door EF problemen (Tannock & Schachar, 1996). Dit zou betekenen dat de huidige bevindingen van ernstigere en meer algemene pragmatische problematiek in HFA, de conclusie dat met name HFA gezien kan worden als een executieve stoornis onderstreept. Op basis van de resultaten van het onderzoek naar taalpragmatiek lijkt het zinvol om in de klinische praktijk kinderen met ADHD te screenen voor eventuele pragmatische taalproblemen zodat hier in hun behandeling aandacht aan besteed kan worden. In de dagelijkse klinische praktijk wordt dit aspect van ADHD namelijk mogelijk onderschat. Met de CCC worden ongeveer 78% van de kinderen met ADHD, HFA of kinderen zonder diagnose, correct geclassificeerd en de specificiteit van de CCC is hoog (98 tot 100%). Een diagnose ADHD die slechts gebaseerd is op de DSM-IV (APA, 1994), is in ieder geval niet voldoende om de problemen te beschrijven die kinderen met ADHD mogelijk hebben. Uit een andere studie van onze onderzoeksgroep (Verté, Geurts, Roeyers, Oosterlaan, & Sergeant, 2003) blijkt dat bij 99 kinderen met een klinische diagnose van autisme (en deze werd bevestigd door het gebruik van de ADI-R), 42 kinderen (42%) ook voldoen aan de criteria voor een diagnose ADHD. In het huidige onderzoek zijn van de 86 kinderen met een klinische diagnose ADHD, 22 kinderen (26%) van het onderzoek uitgesloten omdat er mogelijk sprake was van een stoornis binnen het autisme spectrum (N.B. dit was op basis van de ADI-R). Mogelijk krijgen dus te veel kinderen de diagnose ADHD, terwijl een 2 Dit onderzoek vond plaats in samenwerking met drs. S. Verté (Universiteit van Gent), dr. C.A. Hartman (Rijksuniversiteit Groningen), drs. E.J. Mulder (Rijksuniversiteit Groningen) en prof.dr. I. van Berckelaer-Onnes (Universiteit Leiden).
7 diagnose binnen het autistisch spectrum beter de problematiek zou beschrijven. De relatie tussen ADHD en autisme is dus zeker iets wat nog verder onderzoek behoeft. Om nog terug te komen op de vraag of er verschillen zijn tussen ADHD en autisme. Ja, er zijn zeer zeker verschillen, maar de overeenkomsten op het gebied van de neuropsychologie en de pragmatiek maken dat het goed is dat in de klinische praktijk verder wordt gekeken dan het etiket op basis van de DSM-IV (APA, 1994) en dat juist de problematiek van ieder individueel kind goed in kaart wordt gebracht.
8 Referenties American Psychiatric Association. (1994). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4 th ed.). Washington, DC: Author. Barkley, R. A. (1997a). Attention-deficit/hyperactivity disorder, self regulation, and time: Towards a more comprehensive theory. Developmental and Behavioral Pediatrics, 18, Barkley, R. A. (1997b). Behavioural inhibition, sustained attention, and executive functions: Constructing a unifying theory of AD/HD. Psychological Bulletin, 121, Barkley, R. A. (1997c). ADHD and the nature of self-control. New York: The Guilford Press. Baron-Cohen, S. (2000). Theory of Mind and autism: a fifteen-year review. In: S. Baron-Cohen, H. Tager-Flusberg, & D. J. Cohen. Understanding other minds (pp. 3-20). Oxford: Oxford University Press. Bishop, D. V. M. (1993). Annotation: Autism, executive functions and theory of mind: A neuropsychological perspective. Journal of Child Psychology and Psychiatry and Allied Disciplines, 34, Bishop, D. V. M. (1998). Development of the Children's Communication Checklist (CCC): A method for assessing qualitative aspects of communicative impairment in children. Journal of Child Psychology and Psychiatry and Allied Disciplines, 39, Denckla, M. B. (1996). A theory and model of executive function: A neuropsychological perspective. In G. R. Lyon & N. A. Krasnegor (Eds.), Attention, memory, and executive function (pp ). Baltimore, MD: Paul H. Brookes. Hughes, C., Russell, J., & Robbins, T. W. (1994). Evidence for executive dysfunction in autism. Neuropsychologia, 32, Le Couteur, A., Rutter, M., Lord, C., Rios, P., Robertson, S., Holdgrafer, M., & McLennan, J. (1989). Autism diagnostic interview: A standardized investigatorbased instrument. Journal of Autism and Developmental Disorders, 19, Leslie, A. M. (1987). Pretence and representation: The origins of Theory of Mind. Psychological Review, 94, Lezak, M. D. (1995). Neuropsychological assessment (3th ed.). New York: Oxford University Press.
9 Lord, C., Rutter, M., & Le Couteur, A. (1994). Autism Diagnostic Interview- Revised: A revised version of a diagnostic interview for caregivers of individuals with possible pervasive developmental disorders. Journal of Autism and Developmental Disorders, 24, Oosterlaan, J., Logan, G. D., & Sergeant, J. A. (1998). Response inhibition in AD/HD, CD, comorbid AD/HD+CD, anxious, and control children: A meta-analysis of studies with the stop task. Journal of Child Psychology and Psychiatry and Allied Disciplines, 39, Ozonoff, S. & Strayer, D. L. (2001). Further evidence for intact working memory in autism. Journal of Autism and Developmental Disorders, 31, Pennington, B. F., & Ozonoff, S. (1996). Executive functions and developmental psychopathology. Journal of Child Psychology and Psychiatry and Allied Disciplines, 37, Russell, J. (1997). Autism as an executive disorder. Oxford: Oxford University Press. Sergeant, J. A., Geurts, H. M., & Oosterlaan, J. (2002). How specific is a deficit of executive functioning for attention-deficit/hyperactivity disorder? Behavioural Brain Research, 130, Shaffer, D., Fisher, P., Lucas, C. P., Dulcan, M. K., & Schwab-Stone, M. E. (2000). NIMH Diagnostic Interview Schedule for Children version IV (NIMH DISC- IV): Description, differences from previous versions, and reliability of some common diagnoses. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 39, Shah P., & Miyake, A. (1999). Models of working memory: An introduction. In A. Miyake, & P. Shah (Eds.), Models of working memory: Mechanisms of active maintenance and executive control (pp ). Cambridge: Cambridge University Press. Solanto, M. V., Abikoff, H., Sonuga-Barke, E., Schachar, R., Logan, G. D., Wigal, T., Hechtman, L., & Hinshaw, S. (2001). The ecological validity of delay aversion and response inhibition as measures of impulsivity in AD/HD: A supplement to the NIMH Multimodal Treatment Study of AD/HD. Journal of Abnormal Child Psychology, 29,
10 Sonuga Barke, E. J. S., Taylor, E., Sembi, S., & Smith, J. (1992). Hyperactivity and delay aversion I: The effect of delay on choice. Journal of Child Psychology and Psychiatry and Allied Disciplines, 33, Tannock, R., & Schachar, R. (1996). Executive dysfunction as an underlying mechanism of behavior and language problems in attention deficit hyperactivity disorder. In J. H. Beitchman & N. J. Cohen (Eds.), Language, learning, and behavioural disorders (pp ). New York: Cambridge University Press. Verté, S., Geurts, H. M., Roeyers, H., Oosterlaan, J., & Sergeant, J. A. (2003). Executive functioning in children with autism and the syndrome of Gilles de la Tourette. Manuscript submitted for publication.
Executive functioning bij kinderen met een ontwikkelings- of gedragsstoornis
Executive functioning bij kinderen met een ontwikkelings- of gedragsstoornis Sylvie Verté INLEIDING Reeds geruime tijd worden pogingen ondernomen om te bepalen welke aspecten van diverse ontwikkelings-
Nadere informatiePublications. Publications
Publications Publications Publications De Bildt, A., Mulder, E.J., Scheers, T., Minderaa, R.B., Tobi, H. (2006) PDD, behavior problems and psychotropic drug use in children and adolescents with MR, Pediatrics
Nadere informatieThe development of ToM and the ToM storybooks: Els Blijd-Hoogewys
The development of ToM and the ToM storybooks: Els Blijd-Hoogewys Een reactie door Hilde M. Geurts Lezing Begeer, Keysar et al., 2010: Advanced ToM 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Autisme (n=34) Controle
Nadere informatieEF en gedragsproblemen. Walter Matthys
EF en gedragsproblemen Walter Matthys Verminderde EF bij gedragsproblemen afhankelijk van ADHD (symptomen)? Meta-analyse bij jonge kinderen met externaliserend gedrag (Schoemaker, Mulder, Dekovic & Matthys,
Nadere informatieExecutieve functies in vogelvlucht (met autisme als voorbeeld)
Executieve functies in vogelvlucht (met autisme als voorbeeld) Hilde M. Geurts Universiteit van Amsterdam Dr. Leo Kannerhuis Boodschap 1. Bij mensen met verschillende diagnoses zien we meer EF problemen
Nadere informatieADHD en ASS. Bij normaal begaafde volwassen. Utrecht, 23-01-2014 Anne van Lammeren, psychiater UCP/UMCG
ADHD en ASS Bij normaal begaafde volwassen Utrecht, 23-01-2014 Anne van Lammeren, psychiater UCP/UMCG Disclosure belangen spreker (potentiële) Belangenverstrengeling Geen Voor bijeenkomst mogelijk relevante
Nadere informatieCOMORBIDITEIT BIJ DYSLEXIE IN HET VOORTGEZET ONDERWIJS
COMORBIDITEIT BIJ DYSLEXIE IN HET VOORTGEZET ONDERWIJS NATIONALE DYSLEXIECONFERENTIE 3 APRIL 2013 Wilma Jongejan w.jongejan@vu.nl Onderwijscentrum VU (OCVU) DYSLEXIE: GEEN GEÏSOLEERD PROBLEEM Secundaire
Nadere informatieDe Invloed van Tekorten in Executieve Functies op het Functioneren van Kinderen met ADHD
De Invloed van Tekorten in Executieve Functies op het Functioneren van Kinderen met ADHD Nina Wijns Studentnummer: 6037801 Begeleidster: Anna Kuiper Aantal woorden eindversie: 5991 Aantal woorden abstract:
Nadere informatieHet executief en het sociaal cognitief functioneren bij licht verstandelijk. gehandicapte jeugdigen. Samenhang met emotionele- en gedragsproblemen
Het executief en het sociaal cognitief functioneren bij licht verstandelijk gehandicapte jeugdigen. Samenhang met emotionele- en gedragsproblemen Executive and social cognitive functioning of mentally
Nadere informatieAutisme, wat weten we?
Autisme, wat weten we? Matt van der Reijden, kinder- en jeugdpsychiater & geneesheer directeur Dr Leo Kannerhuis, Oosterbeek 1 autisme agenda autisme autisme en het brein: wat weten we? een beeld van autisme:
Nadere informatieAandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen
SAMENVATTING Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen klinische populaties, waaronder ook de Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD). Ook al wordt
Nadere informatieExecutief functioneren
Judith Luijkx 1 Executief functioneren Vergelijkingen tussen ASS, ADHD en een gecombineerd beeld van beide Op basis van een groot aantal onderzoeksgegevens en diverse indrukken vanuit de klinische praktijk
Nadere informatiefaculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Vroege ontwikkeling Motorische ontwikkelingspatronen bij jonge kinderen met ZEVMB
Datum 22-06-2015 1 Vroege ontwikkeling Motorische ontwikkelingspatronen bij jonge kinderen met ZEVMB Opzet en eerste resultaten Linda Visser Annette van der Putten Gertruud Schalen Bieuwe van der Meulen
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting
Samenvatting Op grond van klinische ervaring en wetenschappelijk onderzoek, is bekend dat het gezamenlijk voorkomen van een pervasieve ontwikkelingsstoornis en een verstandelijke beperking tot veel bijkomende
Nadere informatieProblemen met executieve functies bij kinderen met DCD: een literatuuroverzicht
1 Problemen met executieve functies bij kinderen met DCD: een literatuuroverzicht Marina Schoemaker, Merel Timmer, Marleen van der Wees, Heleen Reinders Messelink, Chiel Volman, Jolien van den Houten Wat
Nadere informatieCitation for published version (APA): Parigger, E. M. (2012). Language and executive functioning in children with ADHD Den Bosch: Boxpress
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Language and executive functioning in children with ADHD Parigger, E.M. Link to publication Citation for published version (APA): Parigger, E. M. (2012). Language
Nadere informatieAANDACHT VOOR EMOTIEREGULATIE BIJ KINDEREN EN JONGEREN MET ADHD
AANDACHT VOOR EMOTIEREGULATIE BIJ KINDEREN EN JONGEREN MET ADHD Prof. dr. Roeljan Wiersema Universiteit Gent Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Onderzoeksgroep Ontwikkelingsstoornissen
Nadere informatie7 Nederlandstalige Samenvatting
7 Nederlandstalige Samenvatting Autisme is een ontwikkelingsstoornis, waarvan de symptomen zich in de kindertijd voor het eerst manifesteren en gedurende het gehele leven in verschillende vormen aanwezig
Nadere informatieOmgaan met verschillen, passend onderwijzen!
Omgaan met verschillen, passend onderwijzen! Gedrag in de klas Labelen ASS en ADHD, waar denk je aan? Geef me de Vijf (Colette de Bruin) De methode heeft als uitgangspunt dat mensen met een autistische
Nadere informatieDefiniëring. Klinische profielen in de RTNA: PLI en ASS. Enkele voorbeelden. Pragmatische taalproblemen in de DSM. Pragmatische competentie:
Klinische profielen in de RTNA: PLI en ASS Dr. Mieke Ketelaars Definiëring Pragmatische competentie: Het adequaat gebruik van taal in context (Bishop, 2000) Maar: - Wat is adequaat? - Wat is taal in context?
Nadere informatieCognitieve profielen van volwassenen met HFA en het syndroom van Asperger
90 Cognitieve profielen van volwassenen met HFA en het syndroom van Asperger Dit artikel behelst de belangrijkste bevindingen vanuit het proefschrift Cognitive profiles of adults with high functioning
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/19052 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Manti, Eirini Title: From Categories to dimensions to evaluations : assessment
Nadere informatieLate fouten in het taalbegrip van kinderen
1 Late fouten in het taalbegrip van kinderen Petra Hendriks Hoogleraar Semantiek en Cognitie Center for Language and Cognition Groningen Rijksuniversiteit Groningen 2 De misvatting Actief versus passief
Nadere informatieExecutief functioneren in relatie tot taal bij kinderen met ADHD en kinderen met SLI. Esther Parigger juni 2012
Executief functioneren in relatie tot taal bij kinderen met ADHD en kinderen met SLI Esther Parigger juni 2012 APA, 2000 ADHD Taalproblemen zijn ook opgenomen in de symptoomlijst! Diagnose Symptomen -aanwezig
Nadere informatieAutismespectrumstoornis en ADHD
Autismespectrumstoornis en ADHD Herbert Roeyers Onderzoeksgroep Ontwikkelingsstoornissen Autisme Centraal, Gent, 29 november 2013 toevallige buren? broer en zus? verre familie? Autismespectrumstoornis
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/18701 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Gent, Tiejo van Title: Mental health problems in deaf and severely hard of hearing
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra
Nadere informatieUniversity of Groningen. The Friesland study Bildt, Alida Anna de
University of Groningen The Friesland study Bildt, Alida Anna de IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document
Nadere informatieKajak Congres Psychiatrie en LVB
WERKEN AAN SAMENSPEL Kajak Congres Psychiatrie en LVB Sammy Roording, Klinisch neuropsycholoog Karakter, Zorglijn LVB Ede/Apeldoorn s.roording@karakter.com Muntgebouw Utrecht, 17 mei 2018 pagina 1 INVENTARISATIE
Nadere informatieWanneer de vlag de lading niet meer dekt: over het gebruik van labels voor stoornissen
Wanneer de vlag de lading niet meer dekt: over het gebruik van labels voor stoornissen Het moeilijke kind stelt ons vragen: Wie is de volwassene is die hem of haar zo moeilijk vindt? Met welke ver(w)achtingen
Nadere informatieCitation for published version (APA): Mulder, E. J. (2006). The hyperserotonemia of autism spectrum disorders s.n.
University of Groningen The hyperserotonemia of autism spectrum disorders Mulder, Erik Joan IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from
Nadere informatieInes Volders 3 de licentie orthopedagogiek 1
AUTISME Autisme is een ontwikkelingsstoornis die gekenmerkt wordt door problemen op het gebied van communicatie, sociale omgang, verbeelding en repetitief gedrag. Ongeveer 70% van de mensen met autisme
Nadere informatieAutisme bij Ouderen: Een vergeten differentiaal diagnose bij verdenking op dementie.!
Autisme bij Ouderen: Een vergeten differentiaal diagnose bij verdenking op dementie.! 1) Dr. Amir Ahmed, klinisch geriater klinisch farmacoloog 2) Drs. Frédérique Geven, GZ-psycholoog en cognitief gedragstherapeut
Nadere informatieDe effectiviteit van Braingame Brian: samenvatting van het evaluatie-onderzoek 2012 2015
De effectiviteit van Braingame Brian: samenvatting van het evaluatie-onderzoek 2012 2015 1. Inleiding BB is een gecomputeriseerde cognitieve training voor kinderen met zelfregulatieproblemen (bv. kinderen
Nadere informatieUitgebreide toelichting van het meetinstrument. Nijmeegse Pragmatiek Test (NPT) 1 Algemene gegevens
Uitgebreide toelichting van het meetinstrument Nijmeegse Pragmatiek Test (NPT) Maart 2017 Review: 1. Sonja Bauhoff 2. Eveline van Engelen Invoer: Marsha Bokhorst 1 Algemene gegevens Lichaamsregio Aandoening
Nadere informatieASS in de verzekeringsgeneeskundige praktijk
ASS in de verzekeringsgeneeskundige praktijk Dr. P. Remijnse, psychiater UWV Breda, 4-7-2017 Disclosure belangen spreker (Potentiële) belangenverstrengeling Voor deze bijeenkomst mogelijk relevante relaties
Nadere informatieDisclosure belangen spreker
Vlaamse Vereniging voor SchoolPsychologie Neuropsychologie in schoolcontext School neuropsychologie en het begeleiden van de leerling met een bemoeilijkte ontwikkeling van de executieve functies Vormingscentrum
Nadere informatieWerkgeheugen in de praktijk: Ontwikkeling en stoornissen
Werkgeheugen in de praktijk: Ontwikkeling en stoornissen Drs. Berrie Gerrits Ik ga op reis en ik neem mee Centraal executieve systeem Fonologische lus Episodische buffer Visueel- Ruimtelijk kladblok Model
Nadere informatieOmdat uit eerdere studies is gebleken dat de prevalentie, ontwikkeling en manifestatie van gedragsproblemen samenhangt met persoonskenmerken zoals
Gedragsproblemen komen veel voor onder kinderen en adolescenten. Als deze problemen ernstig zijn en zich herhaaldelijk voordoen, kunnen ze een negatieve invloed hebben op het dagelijks functioneren van
Nadere informatieVroegdetectie van een autismespectrumstoornis bij jonge kinderen. Dr. Jo Wellens, kinder- en jeugdpsychiater TheA
Vroegdetectie van een autismespectrumstoornis bij jonge kinderen Dr. Jo Wellens, kinder- en jeugdpsychiater TheA 7-12-2018 Inhoud Vroegdetectie in een relationeel perspectief Infant and Early Childhood
Nadere informatieExecutieve Functies & Agressieve Gedragsproblemen Wat, bij Wie en Waarom?
Executieve Functies & Agressieve Gedragsproblemen Wat, bij Wie en Waarom? Prof.dr. Bram Orobio de Castro Ontwikkelingspsychologie, Universiteit Utrecht Wie? - overzicht - Agressie & Disruptieve Gedragsstoornissen
Nadere informatiePersoonlijkheidsstoornissen bij ouderen: Meten en weten. Prof. Dr. Bas van Alphen
Persoonlijkheidsstoornissen bij ouderen: Meten en weten Prof. Dr. Bas van Alphen Inhoud Temporele stabiliteit Leeftijdsneutraliteit DSM-5 Behandelperspectief Klinische implicaties Casuïstiek Uitgangspunten!
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/22989 holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/22989 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Pouw, Lucinda Title: Emotion regulation in children with Autism Spectrum Disorder
Nadere informatieDr. Barbara van den Hoofdakker, klinisch psycholoog - gedragstherapeut Accare Universitair Centrum Groningen. Lezing GGNet 27 juni 2013 1
Dr. Barbara van den Hoofdakker, klinisch psycholoog - gedragstherapeut Accare Universitair Centrum Groningen Lezing GGNet 27 juni 2013 1 Behandelmogelijkheden bij kinderen met ADHD in de basisschoolleeftijd
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/25886 holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/25886 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Ketelaar, Lizet Title: Beyond hearing : social-emotional outcomes following cochlear
Nadere informatieExecutieve functies en emotieregulatie. Annelies Spek Klinisch psycholoog/senior onderzoeker Centrum autisme volwassenen, GGZ Eindhoven
Executieve functies en emotieregulatie Annelies Spek Klinisch psycholoog/senior onderzoeker Centrum autisme volwassenen, GGZ Eindhoven Inhoud 1. Executieve functies en emotieregulatie 2. Rol van opvoeding
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/33187 holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/33187 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Hidding, Elske Title: Neurocognitive mechanisms and vulnerability to autism and
Nadere informatieExecutieve functies binnen de vroegbehandeling. Evelien Dirks NSDSK
Executieve functies binnen de vroegbehandeling Evelien Dirks NSDSK Van der Lem symposium september 2015 De6initie Executieve functies = parapluterm Executieve functies: Vaardigheden die nodig zijn om een
Nadere informatieAchtergrond project. Deelonderzoeken. Pragmatische taalproblemen? Onderzoeksgroep
Drs. M.P. Ketelaars Classificatie van kinderen met pragmatische taalproblemen Achtergrond project Samenwerkingsverband Radboud Universiteit Nijmegen en Sint Marie Prof. L. Verhoeven Dr. J. Cuperus Dr.
Nadere informatieExecutieve functies in je klas Een praktische workshop
Executieve functies in je klas Een praktische workshop Anton Horeweg Leerkracht, gedragsspecialist (M SEN) Auteur Gedragsproblemen in de klas in het basisonderwijs Gedragsproblemen in de klas in het voortgezet
Nadere informatieVoorspellers van Leerbaarheid en Herstel bij Cognitieve Revalidatie van Patiënten met Niet-aangeboren Hersenletsel
Voorspellers van Leerbaarheid en Herstel bij Cognitieve Revalidatie van Patiënten met Niet-aangeboren Hersenletsel Een onderzoek naar de invloed van cognitieve stijl, ziekte-inzicht, motivatie, IQ, opleiding,
Nadere informatiemensen met autisme zijn eigenlijk best flexibel?
Dus mensen met autisme zijn eigenlijk best flexibel? Een reflectie op het onderzoek van Edita Poljac Jan-Pieter Teunisse Discussion: Different from our expectations: 1. adolescents with autism seem to
Nadere informatieNeurofeedback: een geschikte behandeling voor autisme?
Neurofeedback: een geschikte behandeling voor autisme? Mirjam Kouijzer, MSc Radboud Universiteit Nijmegen Het programma Controversiële behandelingen Wat is biofeedback? Mijn onderzoek naar de effecten
Nadere informatieEmotieregulatie bij kinderen en jongeren met ADHD
Emotieregulatie bij kinderen en jongeren met ADHD Valerie Van Cauwenberghe en Prof. dr. Roeljan Wiersema Emotieregulatie bij kinderen en jongeren met ADHD Dit onderzoek werd uitgevoerd door: Prof. dr.
Nadere informatieUniversity of Groningen. Similar but different Joustra, Monica Laura
University of Groningen Similar but different Joustra, Monica Laura IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/33187 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Hidding, Elske Title: Neurocognitive mechanisms and vulnerability to autism and
Nadere informatieMaster Kinder- en Jeugdpsychologie. Een experiment naar de invloed van klassenrumoer op het inhibitievermogen
Master Kinder- en Jeugdpsychologie Een experiment naar de invloed van klassenrumoer op het inhibitievermogen van kinderen met ADHD vergeleken met een controlegroep Annelien Barten, 3824861 Datum: 08-07-2015
Nadere informatieHet hoofdstuk neurodevelopmental disorders in de DSM-5
korte bijdrage Het hoofdstuk neurodevelopmental disorders in de DSM-5 ACHTERGROND In mei 2013 is de vijfde editie van de dsm verschenen. DOEL Beschrijven van de veranderingen in dsm-5 in de diagnostische
Nadere informatieCURRICULUM VITAE LIST OF PUBLICATIONS
CURRICULUM VITAE LIST OF PUBLICATIONS Curriculum Vitae Curriculum Vitae Barbara Wilhelmina Cornelia Zwirs werd geboren op 3 oktober 1977 in Alphen aan den Rijn. Daar behaalde zij in 1995 haar Gymnasiumdiploma
Nadere informatieAutisme en de DSM-5 symposium autismenetwerk Zuid- Holland Zuid Autismeweek
Autisme en de DSM-5 symposium autismenetwerk Zuid- Holland Zuid Autismeweek Woensdag 2 april 2014 Ad van der Sijde, Yulius Autisme Paul Reijnen, BOBA Inhoud Presentatie Vragen Veranderingen DSM-5 autisme
Nadere informatieHET LAGERE SCHOOLKIND DEEL 2: SCREENING VAN GEDRAGS- EN EMOTIONELE PROBLEMEN
HET LAGERE SCHOOLKIND DEEL 2: SCREENING VAN GEDRAGS- EN EMOTIONELE PROBLEMEN Opleiding Jeugdgezondheiszorg Eline Van Hoecke Medische Psychologie Kinderen en Jongeren UZ Gent 30 maart 2012 1 OVERZICHT 1.
Nadere informatieLezing voor de NVA. Door Harmke Nygard-Smith Klinisch psycholoog. Ontwikkelingsstoornissen Dimence
Lezing voor de NVA Door Harmke Nygard-Smith Klinisch psycholoog Ontwikkelingsstoornissen Dimence Waarom diagnostiek? Hoe doen we eigenlijk diagnostiek? De DSM 5 Wijzigingen in de DSM 5 voor de autisme
Nadere informatieDiagnostiek en behandeling bij taal- en gedragsproblemen. Inhoud lezing. Specific Language Impairment (Stark & Tallal, 1981)
Diagnostiek en behandeling bij taal- en gedragsproblemen Dr. John van Daal Klinisch psycholoog/ psychotherapeut Inhoud lezing Taalproblemen Gedragsproblemen Comorbiditeit Ontwikkelingsdynamiek Signalering
Nadere informatieDe plaats van neuropsychologisch onderzoek binnen het diagnostisch proces
De plaats van neuropsychologisch onderzoek binnen het diagnostisch proces Werkgroep: Audrey Mol, Ilse Noens, Annelies Spek, Cathelijne Tesink, Jan-Pieter Teunisse Inhoud NPO en differentiaal diagnostiek
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/23005 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Stoutjesdijk, Regina Title: Children with emotional and behavioral disorders in
Nadere informatieCHAPTER 7. Samenvatting
CHAPTER 7 Samenvatting Samenvatting (Summary in Dutch) De interacties die depressieve patiënten hebben met anderen, in het algemeen, en de interacties van depressieve patiënten met hun partner, in het
Nadere informatieAdult ADHD Self-Report Scale-V1.1 (ASRS-V1.1) Symptoms Checklist from WHO Composite International Diagnostic Interview
Adult ADHD Self-Report Scale-V1.1 (ASRS-V1.1) Symptoms Checklist from WHO Composite International Diagnostic Interview World Health Organization 2009 All rights reserved. Based on the Composite International
Nadere informatieCommunication abilities of children with ASD and ADHD Kuijper, Sanne
Communication abilities of children with ASD and ADHD Kuijper, Sanne IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document
Nadere informatieDe invloed van affectieve betrokkenheid op moeilijk verstaanbaar gedrag
Date 14-10-2011 1 De invloed van affectieve betrokkenheid op moeilijk verstaanbaar gedrag Marga Martens Promovenda Rijksuniversiteit Groningen Consulent doofblindheid Koninklijke Kentalis Begeleiderscongres
Nadere informatiehet neuropsychologisch denkkader binnen een schoolsetting Claudia König Klinisch psycholoog, RCKJP
het neuropsychologisch denkkader binnen een schoolsetting Claudia König Klinisch psycholoog, RCKJP 15-03-2013 Inhoud Het neuropsychologisch denkkader De schoolsetting Ter ondersteuning bij het kind met
Nadere informatieOntwikkeling van een arbeidsidentiteit bij mensen met een autisme spectrum stoornis
Ontwikkeling van een arbeidsidentiteit bij mensen met een autisme spectrum stoornis Diana Rodenburg d.rodenburg@leokannerhuis.nl Copyright Dr. Leo Kannerhuis Visie en missie Het Dr. Leo Kannerhuis is een
Nadere informatieFaculteit Psychologie en Pedagogische wetenschappen. Academiejaar
Faculteit Psychologie en Pedagogische wetenschappen Academiejaar 2007-2008 Executieve functies bij kinderen met autismespectrumstoornissen en ADHD: Een vergelijking op basis van de Behavior Rating Inventory
Nadere informatieOntwikkelingsdysfasie en ASS 07/02/2013
ontwikkelingsdysfasie en ASS Joke Vandereet, logopediste Multidisciplinair Universitair Centrum voor Logopedie en Audiologie, UZ Leuven Expertisecentrum Autisme, UZ Leuven Centrum voor Ontwikkelingsstoornissen,
Nadere informatiePlannen en organiseren bij adolescenten met ADHD. Prof.dr. Saskia van der Oord klinische psychologie
Plannen en organiseren bij adolescenten met ADHD Prof.dr. Saskia van der Oord klinische psychologie Inhoud v Theoretische verklaringen ADHD v Plannen en organiseren bij ADHD v In het dagelijkse leven?
Nadere informatiehoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5
SAMENVATTING 117 Pas kortgeleden is aangetoond dat ADHD niet uitdooft, maar ook bij ouderen voorkomt en nadelige gevolgen kan hebben voor de patiënt en zijn omgeving. Er is echter weinig bekend over de
Nadere informatieAutisme & Agressie. Contactpersoon: Dr. Jan-Pieter Teunisse
Autisme & Agressie Een onderzoek naar het verband tussen mentale schakelvaardigheid en gedragsproblemen bij mensen met een verstandelijke beperking en autisme. Drs. Eelke Visser, Dr. Hans Berger, Prof.
Nadere informatieDe Rol van het Werkgeheugen en Taak-ambiguïteit bij het Meten van Cognitieve Flexibiliteit
De Rol van het Werkgeheugen en Taak-ambiguïteit bij het Meten van Cognitieve Flexibiliteit in Onderzoekssettings bij Kinderen met Hoogfunctionerend Autisme Sascha Meyer Bachelorthese Collegekaartnummer:
Nadere informatieDiagnostiek van executieve functies bij adolescenten
Diagnostiek van executieve functies bij adolescenten Samenvatting presentatie congres EF bij adolescenten Utrecht, 19 juni 2012 Dr. Mariëtte Huizinga Universiteit van Amsterdam Executieve functies Weerstand
Nadere informatiePsychiatrisering en de terreur van het perfecte kind. Prof. Dr. Stijn Vanheule Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen
Psychiatrisering en de terreur van het perfecte kind Psychiatriseren = Het moeilijke kind stelt de volwassene vragen: Wie is de volwassene is die hem of haar zo moeilijk vindt? Met welke ver(w)achtingen
Nadere informatieDia 1. Dia 2. Dia 3. Aspecten van cognitief functioneren in Autisme Spectrum Stoornissen. Executieve functies en autisme (Hill, 2004)
Dia 1 Aspecten van cognitief functioneren in Autisme Spectrum Stoornissen Een reactie van Bibi Huskens Dia 2 Executieve functies en autisme (Hill, 2004) Problemen in: Planning Inhibitie Schakelvaardigheid
Nadere informatieWerkgeheugen bij kinderen met SLI. Indeling presentatie. 1. Inleiding. Brigitte Vugs, 19 maart 2009. 1. Inleiding 2. Theoretische achtergrond
Werkgeheugen bij kinderen met SLI Brigitte Vugs, 19 maart 2009 Indeling presentatie 1. Inleiding 2. Theoretische achtergrond SLI, Geheugen, Werkgeheugen 3. Ontwikkeling werkgeheugen 4. Relatie werkgeheugen
Nadere informatieDiagnostiek en onderzoek naar autisme bij dubbele diagnose. Annette Bonebakker, PhD, klinisch neuropsycholoog CENTRUM DUBBELE PROBLEMATIEK DEN HAAG
Diagnostiek en onderzoek naar autisme bij dubbele diagnose Annette Bonebakker, PhD, klinisch neuropsycholoog CENTRUM DUBBELE PROBLEMATIEK DEN HAAG 1 Autisme spectrum stoornissen Waarom dit onderwerp? Diagnostiek
Nadere informatieDSM IV interview. Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis.
DSM IV interview Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis. A.A. Spek Klinisch psycholoog Centrum Autisme Volwassenen GGZ Eindhoven Wanneer
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/22748 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Fagel, Selene Sofia Alexandra Agnes Title: Childhood psychopathology and development
Nadere informatieCVA zorg, topsport voor ons allemaal. Dinsdag 11 april 2017
CVA zorg, topsport voor ons allemaal Dinsdag 11 april 2017 CVA: focus op de onzichtbare gevolgen en gedrag Ingrid Brands, MD, PhD Revalidatiearts Blixembosch De impact Stroke: 78% has cognitive complaints
Nadere informatieIs het depressie? Dr. M. Zuidersma, UMCG of is het een onderliggend neurodegeneratief beeld? Maar is dit wel zo? Disclosure belangen spreker
Disclosure belangen spreker Is het depressie? of is het een onderliggend neurodegeneratief beeld? Marij Zuidersma Interdisciplinary Center Psychopathology and Emotion regulation (ICPE) 7 mei 2019 (potentiële)
Nadere informatieVragenlijst voor Inventarisatie van Sociaal gedrag van Kinderen (VISK)
Instrument Vragenlijst voor Inventarisatie van Sociaal gedrag van Kinderen (VISK) De VISK is ontwikkeld om sociaal probleemgedrag van kinderen met (mildere) varianten van pervasieve ontwikkelingsstoornissen
Nadere informatieWat moeten leraren weten over informatieverwerkingsproblemen, autisme spectrum stoornissen en andere hersenpathologie? Hilgo Bruining Kinder en
Wat moeten leraren weten over informatieverwerkingsproblemen, autisme spectrum stoornissen en andere hersenpathologie? Hilgo Bruining Kinder en Jeugdpsychiater UMC Utrecht Een sociaal afwijkend kind in
Nadere informaties. m. j. h e i j n e n - k o h l, s. p. j. v a n a l p h e n autismespectrumstoornissen, diagnostiek, ouderen definiëring
k o r t e b i j d r a g e Diagnostiek van autismespectrumstoornissen bij ouderen s. m. j. h e i j n e n - k o h l, s. p. j. v a n a l p h e n samenvatting Autismespectrumstoornissen worden bij ouderen
Nadere informatieType Dementie als Oorzaak van Seksueel Ontremd Gedrag. Aanwezigheid van het Gedrag bij Type Alzheimer?
Type Dementie als Oorzaak van Seksueel Ontremd Gedrag Aanwezigheid van het Gedrag bij Type Alzheimer? Type of Dementia as Cause of Sexual Disinhibition Presence of the Behavior in Alzheimer s Type? Carla
Nadere informatieEMOTIEREGULATIE & AUTISME SPECTRUM STOORNISSEN
EMOTIEREGULATIE & AUTISME SPECTRUM STOORNISSEN W E T E N S C H A P P E L I J K O N D E R Z O E K B I J H O O G F U N C T I O N E R E N D E K I N D E R E N E N J O N G E R E N Janneke de Ruiter, MSc FOCUS
Nadere informatieSociale Interpretatie Test en Lees de Ogen Test bij hoog functionerende volwassenen met ASS
Sociale Interpretatie Test en Lees de Ogen Test bij hoog functionerende volwassenen met ASS C.C. Kan, B. Hochstenbach, C. Tesink, J. Pijnacker, J.K. Buitelaar SIT en LdO bij hoog functionerende volwassenen
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Dit proefschrift gaat over de oorzaken van het vóórkomen van symptomen van autisme spectrum stoornissen (ASD) bij kinderen met een aandachtstekort stoornis
Nadere informatieGIDS VOOR VOLWASSE N E N M E T A D H D HET T RA JECT VAN UW B E H A N D E L I N G
GIDS VOOR VOLWASSE N E N M E T A D H D HET T RA JECT VAN UW B E H A N D E L I N G VOORAF Uw arts heeft u een medicamenteuze behandeling voorgeschreven als hulp bij het onder controle brengen van de symptomen
Nadere informatieCode Cursusnaam block Ects Organization Theory Organization Development Relations and Networks of Organizations 4 6
Minor Organisatiewetenschappen (Organization Studies) 441074 Organization Theory 2 6 441079 Organization Development 3 6 Choose 1 of the following 2 courses: 441057 Relations and Networks of Organizations
Nadere informatieFocus op aandacht! Aandacht en aandachtsstoornissen: de gedragsneurologische en neuropsychologische invalshoek
Focus op aandacht! Aandacht en aandachtsstoornissen: de gedragsneurologische en neuropsychologische invalshoek VWVJ-Symposium Leuven, 20-3-2015 Prof. Dr. Evert Thiery Universiteit Gent Disclosure belangen
Nadere informatieProefschrift. Cannabis use, cognitive functioning and behaviour problems. Merel Griffith - Lendering. Samenvatting
Proefschrift Cannabis use, cognitive functioning and behaviour problems Merel Griffith - Lendering Samenvatting Het gebruik van cannabis is gerelateerd aan een breed scala van psychische problemen, waaronder
Nadere informatieWhat Part of Working Memory is not Working in ADHD? The effect of Reinforcement on Short Term Memory and the Central Executive
What Part of Working Memory is not Working in ADHD? The effect of Reinforcement on Short Term Memory and the Central Executive Drs. Sebastiaan Dovis Promovendus Klinische Ontwikkelingspsychologie Theorieën
Nadere informatie4. Curriculum Vitae bijlage: Curriculum Vitae bijvoegen met nadruk op uw eerdere relevante werkervaring.
Aanmelding registratietraject Kinder- en Jeugdpsycholoog NIP T.b.v. registratietraject volgens de Registratieregeling Kinder- en Jeugdpsychologen NIP van 29 Contactgegevens Naam en voorletters Dhr/Mevr.
Nadere informatieTheory of Mind en Autisme
Theory of Mind en Autisme Antonietta Spallicci Bachelorthese Universiteit van Amsterdam: Psychologie 5829194 A. Ploeger 18 juni 2012 Verslag: 4177 woorden (exclusief samenvatting) 1 Inhoudsopgave Samenvatting
Nadere informatie