ONTWERPER!IN!UITVOERING! Kansen!voor!middelgrote!architectenbureaus!! in!de!rol!van!uitvoerend!general!planner!

Transcriptie

1

2 ONTWERPERINUITVOERING Kansenvoormiddelgrotearchitectenbureaus inderolvanuitvoerendgeneralplanner Afstudeeronderzoek 23F11F2015 Afstudeerbedrijf: Korfkerarchitecten Sportlaan AZEmmeloord Bedrijfsbegeleider: ir.w.p.g.terhorst functie:hoofdarchitect/medefeigenaar / Opleiding: HogeschoolvanAmsterdam Bouwtechnischebedrijfskunde Uitstroomaccent:projectmanagement Afstudeerbegeleider: KoosJohannes Examinator: ClaartjeRakestraw Student: HarmKorfker Omslag:OntwerpconceptagrarischexpocentrumdoorKorfkerarchitecteni.s.m.BAUH

3 Voorwoord Eenkleinjaargeledenwerdmijnaandachtgetrokkendooreenartikelin hetvakbladdearchitectoverhetopnieuwuitvindenvanderolvande architect.hetartikelwasgebaseerdopdedienstenkaartdiedebnain samenwerkingmetalijdvandoornheeftontwikkeld.eenvandeze nieuwedienstenwasdebouwendearchitect.eendienstwaarbijde architectderisicodragendecoördinerenderolvandehoofdaannemer overneemt.datklonkalseenspannendenuitdagendonderwerp.gelijk kwamdevraagopofditvoormijnarchitectenbureauookhaalbaarzou zijnenwelkeimpactdatophetbureauzouhebben.zouhetniet prachtigzijnomvoorjeopdrachtgevereenmooiplanteontwerpenén terealiseren?onefstopfshoppingindearchitectuurmijncommerciële antennesvingenkansrijkesignalenop. Eenideewasgeboren.Eenpaarmaandenlaterontvingikeenakkoord opmijnonderzoeksvoorstelenkonikvanstart.inmiddelsbenik honderdenonderzoeksurenverder,isde bouwendarchitect meereen uitvoerendgeneralplanner enblijktheteenroltezijnwaarinde architectnietoveréénnachtijskangaan.hetiseeninteressant onderzoekgeweestdatmijnkennisvandebrancheendebouwheeft verdiept.hetheeftmijingesprekgebrachtmetveleinteressante mensenenheeftmooienieuwecontactenennetwerkenaangeboord. Ikhoopdatditonderzoekeenbijdragezalleverenaandeopmarsvande uitvoerendgeneralplannerindebouwwereld,beginnendbijualslezer. HarmKorfker,23november2015 2

4 3 Inhoudsopgave Samenvatting Eenprikkelendegedachte Aanleidingonderzoek OverKorfkerarchitecten Leeswijzer Theoretischkader Samenvatting Bouwendoordeeeuwenheen Samenvatting Haalhetbesteuitdebouw Denieuwearchitect.OnderzoeknaarderecenteveranderingenbinnendeNederlandsebouw endepositievandearchitect Samenvatting ArchitectuurenInnovatie.Ontwikkelingvanmogelijkhedentotketenintegratie doorarchitectenbureaus Cananarchitectalsobeacontractororadeveloper? CanBIMputarchitectsbackincontrolofprojects? FundamentalsofProjectExecution Conclusie Vraagstellingenonderzoeksmethodiek Probleemstelling Doelstelling Hoofdvraag Deelvragen Deuitvoerendgeneralplannerindepraktijk Redenenomderolvanuitvoerendgeneralplannertevervullen Derolvanuitvoerendgeneralplannerinmiddelgrotearchitectenbureaus ImplementatievanderolvanuitvoerendgeneralplannerbijKorfkerarchitecten OntvankelijkheidvanprofessioneleopdrachtgeversvanKorfkerarchitecten Methodiek Enquête Deuitvoerendgeneralplannerindepraktijk Prijszekerheidvanafdagéén Werkenmetonderaannemersenleveranciers Nieuwcompetentiesvooreennieuwerol Integraalcontract Rolenplekvanopdrachtgeverengebruikers Aansprakelijkheid,risico senverzekering Financiëledraagkracht BIM Redenenomderolvanuitvoerendgeneralplannertevervullen Wensvandeopdrachtgever Behoudvanwerk Verliesvankennisenkwaliteitindeuitvoering Stabiliteitbrengenineenfluctuerendemarkt Debouwmoetweerleukworden Derolvanuitvoerendgeneralplannerinmiddelgrotearchitectenbureaus Bekendheidvanderolvandeuitvoerendgeneralplanner Derolvanuitvoerendgeneralplannerindepraktijk Redenenvoorentegenderolvanuitvoerendgeneralplanner Profielvanpraktiserendebureaus Aandeelenomvangvanhetwerk Verwachtingvoordetoekomst...41

5 6.7.Samenvattendeconclusie ImplementatievanderolvanuitvoerendgeneralplannerbijKorfkerarchitecten Deinventarisatie Readytoroll Debottleneck Conclusieenplandecampagne Ontvankelijkheidvandeprofessioneleopdrachtgever Degeïnterviewden Debekendheidvandeuitvoerendgeneralplanner Dewenselijkheidvandeuitvoerendgeneralplanner Devoordelenenkansenopeenrijtje Nadelenenrisico s Zekerheid Kostenversuskwaliteit Korfkerarchitectenalsuitvoerendgeneralplanner Samenvattendeconclusie Conclusies Deelconclusies Eindconclusie Aanbevelingen...56 Nawoord...57 Begrippenlijst...58 Literatuurlijst...65 BIJLAGES...67 Bijlage1:Uitkomstenenquête

6 5 Samenvatting Architectenbureausverliezeninhetbouwprocesvaninitiatieftotopleveringsteedsmeerterrein. Bouwprojectenwordencomplexerwaardooreenscalaaannieuwerollenisontstaaninhet bouwprocesdiehetwerkterreinvandearchitecthebbenverkleind.verderleidtdedominantererol vanaannemersendeopkomstvangeïntegreerdeopdrachtentoteenmarginaliseringvanderolvan dearchitectingroteoverheidsopdrachten.ditheeftgevolgenvoordeomvangvandeberoepsgroep enkanleidentotverminderdelevensvatbaarheid.daarnaastdreigtdearchitectdoordeze ontwikkelingineenvroegtijdigstadiumgripteverliezenopdekwaliteitvanhetproject. Derolvanuitvoerendgeneralplanneriseeninteressantereactieopdezeontwikkeling.De hoofdvraagvanditonderzoekluidt:wat$omvat$de$rol$van$uitvoerend$general$planner$en$welke$ kansen$en$bedreigingen$biedt$deze$rol$voor$korfker$architecten$als$middelgroot$architectenbureau?$ Dedoelstellingvanhetonderzoekisomantwoordtekrijgenopdevraagwelketoegevoegdewaarde derolvanuitvoerendgeneralplannerheeftvoorkorfkerarchitectenenwaternodigisomdezerol tevervullen.metdeuitkomstenvanditonderzoekmoethetvoorhetbureaumogelijkzijneenplan vanaanpakoptestellenomdezerolteimplementereninhundienstverlening. Eenaantalgroteservicegerichtearchitectenbureausneemtderolvanuitvoerendgeneralplannerop zich,watinhoudtdatmenrisicodragendeverantwoordelijkheidneemtvaninitiatieftotoplevering. Inditonderzoekwordtgekekenwatderolvanuitvoerendgeneralplannerindepraktijkinhoudt. Ookwordtonderzochtwaaromarchitectenbureausderolvanuitvoerendgeneralplannernaarzich toetrekken.daarnaastwordtonderzochthoeveelmiddelgrotearchitectenbureausbekendzijnmet derolvanuitvoerendgeneralplannerenhoeveelvanhendezerolindepraktijkbrengen. VervolgenswordtgekekenwaterindeorganisatievanKorfkerarchitectenmoetveranderenomde rolvanuitvoerendgeneralplannertekunnenimplementerenenwordtonderzochthoe professioneleopdrachtgeversvankorfkerarchitectenhiertegenoverstaan. Omeengoedkaderteschetsenvoorhetonderzoekwordtgestartmetuitgebreidedeskresearch.Dit levertvervolgensweerinputopvoorcasestudieswaaringebruikwordtgemaaktvaninterviews.de branchebredevraagwordtonderzochtdoormiddelvaneenenquêteonderledenvandebna.voor demarktverkenningonderopdrachtgeversvankorfkeriseveneensgekozenvoorinterviews. Derolvandeuitvoerendgeneralplannerbiedtverregaandeintegratievanontwerpenuitvoering waarbijdeklooftussenontwerpenuitvoeringeffectiefwordtgedicht.deaanpakbiedtoptimale zekerheidvoordeopdrachtgeverzonderdathijinvloedverliest.ditwordtbereiktdoormaximale transparantie.dooreenefficiënterbimfgedrevenprocesenheteliminerenvanfaalkostenblijfter meerbudgetoverdatgeïnvesteerdkanwordeninkwaliteit.uitgangspuntisdatdearchitectalsgeen andertotheteindetoegedrevenisomdebestekwaliteitterealiserenbinnenhetbeschikbare budget.belangrijkstedrijfverenvooruitoefenenvanderolisdewensvanopdrachtgeversenhet behoudvaninvloedvandearchitecttijdensdeuitvoering. Branchebreedisderolslechtsbij25%vandemiddelgrotearchitectenbureausbekend.Echter,38% vandegeënquêteerdebureauswerktregelmatigopeenwijzedieovereenkomtmetdeuitvoerend generalplannermethode. VoorKorfkerarchitectenisernogeenaanzienlijktrajectafteleggenomklaartezijnvoorderolvan uitvoerendgeneralplanner.hetbureaumoetnogmetbimgaanwerkenenmoetmeerervaring opdoenmetprocesf/projectmanagementendirectievoering.kritiekepuntenzijnverderhet verkrijgenvanwerkkapitaalenhetwervenvaneenpilotproject.opdrachtgeversvankorfkerzienwel devoordelenvanéénaanspreekpuntenhetontzorgdworden,maarhetonbekendevanderolwerpt nogeendrempelop.zodoendeishetbelangrijkdatderolvanuitvoerendgeneralplannerbreder wordtingevoerdindebrancheenkorfkerzelfwerktaaneensuccesvollereferentiemiddelseen pilotproject. DebelangrijksteaanbevelingvoorKorfkerarchitectenenanderemiddelgrotearchitectenbureausdie overwegenderolvanuitvoerendgeneralplanneruittegaanoefenenishetmakenvaneengoede ramingenmeerjarenplanningwatbetreftdestappendieteondernemenzijnendaarbijtevens rekeningtehoudenmetdeopbouwvandeeigenvermogenspositie.hierbijishetbelangrijk allereersttefocussenopdestappendiebijdragenaandeverdereprofessionaliseringvanhetbureau.

7 Verdermoetinditplaneenaantalbeslismomentenwordeningebouwd.Momentenwaaropkansen enbedreigingenvanderolopnieuwtegenelkaarafgezetkunnenwordenenbeslotenkanwordenof hetbureauderolvanuitvoerendgeneralplannerdaadwerkelijkwilgaanuitoefenen. 6

8 1.Eenprikkelendegedachte Iederonderzoekbegintmeteenidee.Eenprikkelendegedachtediedenieuwsgierigheidaanwakkert, jeuitdaagtomjeergensinvasttebijtentotdatheteenbevredigendantwoordoplevert.indit hoofdstukwordtdatidee,dieaanleiding,ingeleid.eenspannendeontwikkelingdiede architectenbranchemogelijkuithetstofkandoenherrijzen.verderkomtindithoofdstukhet afstudeerbedrijfaandeorde.eenarchitectenbureauwaarvandeauteurtevensmedefeigenaaris. Datgegevensheeftditonderzoekmedevervuldmeteengedrevenheiddiesomsopgespannenvoet staatmethetdrukkelevenvandedeeltijdstudent.voordegeprikkeldelezervolgtdaarnainde leeswijzereenkorteuiteenzettingvanwathemindedaaropvolgendehoofdstukkentewachten staat. 1.1.Aanleidingonderzoek Sindsdestartvandekredietcrisisverkeertdearchitectenbrancheineendiepecrisis.Tussen2008en 2011isdebrancheinomvanggehalveerd. 1 Gedurendedezejarenvansterkekrimpheefterzicheen procesvoltrokkenvanontkenning,rouwentenslotteacceptatie. Deafgelopenjarenzijnernieuweinitiatievenenideeënontstaanwaarmeeopactievewijzegezocht wordtnaarnieuwewerkgebiedenvoordearchitectuur.onderdenoemer ReFengineeringthe architect heeftdebnaeendienstenkaartontwikkeldwaaropzesnieuwedienstenen verdienmodellenvoorarchitectenzijnuitgewerkt.centraalinveelvandezeinitiatievenstaathet besefdatdearchitectuurondernemendermoetworden. 2 Eenvoorbeeldvanzo ninitiatiefisderolvanuitvoerendgeneralplanner 3 ookwelbouwende architectgenoemd waarbijdearchitectvanstartvandeplanvormingtotopleveringeen risicodragendeverantwoordelijkheidopzichneemt.datbetekentookzorgdragenvoorde werkvoorbereidingenvoordecoördinatievandeuitvoering.enkelegrotereservicegerichtebureaus 4 hebbendezerolnaarzichtoegetrokken.dezeinitiatievenzijnontstaanalsreactieopdetrenddat aannemerssteedsverdernaarvorenschuiveninhetontwerpproces.vakbladdearchitectstelt: Bouwendearchitectenonderscheidenzichvantraditioneleaannemersdoorhuntransparante (financiële)processen,hunbetrekkelijkeenvoudigecontractenenhuninhoudelijkebetrokkenheid bijdeopdrachtgeverendeeindgebruikerinhetproces. 5 Inditonderzoekstaatdevraagcentraalwelkekansenderolvanuitvoerendgeneralplannerbiedt voorkorfkerarchitectenalsmiddelgrootarchitectenbureau.deverwachtingisdatdoorals uitvoerendgeneralplanneroptetreden,eenmiddelgrotearchitectenbureaualskorfkerarchitecten eengroteraandeelkanverkrijgenineenprojecteneengroteremeerwaardekancreëren. Daarnaastwordtgestelddatderolvanuitvoerendgeneralplannerzalleidentotverhoogdekwaliteit vanprojectenwaarmeehetbelangvandeopdrachtgeverendegebruikersgediendis.devraagisof datideeookleeftbijdeopdrachtgevers. Totslotwordtgestelddateenproject,waarindearchitectderolvanuitvoerendgeneralplanner vervult,transparantere(financiële)processenkent,eenvoudigerecontractvormeneneenuitvoering 1 BNA(2012).Benchmark$jaarcijfers$2011:$architectenbranche$gehalveerd.Verkregenvan:Geraadpleegdop12maart2015, vanhttp:// 2 BNA(2014).ReCengineering$the$architect:$welk$verdienmodel$pakken$architectenbureaus?Geraadpleegdop30maart 2015,vanhttp:// 3 Uitvoerendgeneralplanner isdebenamingdieinditonderzoekwordtgehanteerdvoorderoldiearchitectenbureausop zichnemeninhetbouwproceswaarbijdearchitectrisicodragendeverantwoordelijkheidneemtvaninitiatieftotoplevering enenigaanspreekpuntisvoordeopdrachtgevergedurendehetgeheleplanvormingsfénuitvoeringsproces.dezebenaming iseensamenvoegingvan uitvoerend watverwijstnaardepartijverantwoordelijkvoordeuitvoeringvaneenwerk en generalplanner watduidtopdepartijdietijdensdeplanvormingeindverantwoordelijkis.dezerolvandearchitect wordtookwelaangeduidmet uitvoerendgeneralplanner.ditscheptechternogweleensverwarring,aangeziendeterm uitvoerendgeneralplanner ookwordtgebruiktomeenarchitectaanteduidenwaarvanontwerpenwordengerealiseerd. Omverwarringtevoorkomenisgekozenvooreenanderebenaming. 4 CepezeddoetditondernaamCepezedProjectswww.cepezedprojects.nlenRothuizenArchitectenStedenbouwkundigen doenditonderdenaambouwmeesterpromethodewww.bouwmeester.pro. 5 VanDoorn,Alijd(2014).Nieuwe$diensten,$nieuwe$kansen.DenHaag:deArchitect 7

9 onderdeverantwoordelijkheidvaniemanddiemeerbetrokkenisbijdeopdrachtgever.kortom:de rolvanuitvoerendgeneralplannerlijktarchitecteneenuitgelezenkanstebiedenomzichopeen positievewijzeteonderscheiden. 1.2.OverKorfkerarchitecten DitafstudeeronderzoekheeftplaatsgevondenbijKorfkerarchitecten.Korfkerarchitecteniseen middelgrootallroundarchitectenbureaugevestigdinemmeloord.hetbureaubestaatsinds1988en isopgerichtdooraljekorfker.in2011ishetovergenomendoorgerbenterhorst(architect)enharm Korfker(commercieeldirecteur).Indevoorbijejarenheeftereenverbredingplaatsgevondeninhet portfolio.waareerdervoornamelijkgewerktwerdvoorcommerciëlepartijenenparticulierenen vaakopbasisvanjarenlangerelaties,wordttegenwoordigookveelvooroverheidensemioverheid gewerkt.ookzijnerindeafgelopenjarenveelnieuweopdrachtgeversbijgekomen. Hetbureauissindsdeovernametevensgegroeidvan4,5naar7fteenisbezigmeteenverdere professionaliseringsslag.in2012isdedisciplineinterieurarchitectuurtoegevoegdaanhetbureauen sindsdienwordtergeregeldgewerktaangrootschaligeinterieurprojectenincombinatiemet renovatie. Deverdelingvandisciplineinhetteamisalsvolgt:ontwerp(34%),technischeuitwerking(37%), directievoering/toezicht(6%),ondersteuning(14%)en(project)management(9%). Hetbureauheeftvanoudshereengoedereputatiealshetgaatomdebouwtechnischeuitwerking. Deontwerpenendebouwtechnischeuitwerkingvanprojectenwordenaanuitvoerderskantbeleefd alslogischenmaakbaar. Alshetgaatomdirectievoeringentoezicht,danwordterwelgeregeldtoezichtgehoudenbij projectenomdedirectievoerderteondersteuneneninbepaaldeprojectentreedthetbureauzelfop alsdirectievoerderincombinatiemettoezicht.erzijnechterookgeregeldprojectenwaarinde opdrachtgeverzelfdirectievoertentoezichthoudtofhiervooreenderdepartijinschakelt.dit verklaarthetrelatieflageaandeelvandezedisciplineinhetteam. Watbetreftdemethodiekentechniekvandetechnischeuitwerking,wordterbinnenKorfker architectennognietmetbimbewerkt.detechnischeuitwerkinggeschiedtin2dinautocad.alleen tenbehoevevanpresentatiedoeleindenwordenplannenschetsmatigin3duitgewerktmetbehulp vansketchup,handschetsenofphotoshop.erzijnwelplannenommetbimtewerken,maarhet ontbrekenvandezevraagbijopdrachtgeverenbeperkteinvesteringsruimtevanwegedeovername hebbengemaaktdatdezenognietzijngeconcretiseerd.deverwachtingisdathiermeeaangevangen zalwordenin2017. Alshettenslottegaatombouwkostenkennisdaniserkennisaanwezigbinnenhetbureaualshet gaatomramingengedurendedeinitiatieffaseendevoorontwerpfase.invervolgfaseswordendeze werkzaamhedenbuitendedeurgelegdbijbouwkostendeskundigen. SamengevatisKorfkerarchitecteneenbureaudatvolopinontwikkelingisenzichinhaarstapvan kleinnaarmiddelgrootmiddenineenprofessionaliseringsslagzit.indieontwikkelingishetbureau opzoeknaarnieuwemarktenenkansen.derolvanuitvoerendgeneralplannerzouzo nnieuwe marktaankunnenboren. Medewerker Functie Ontwerp Technische2 Toezicht/2 Onder2 (Project)2 uitwerking directievoering steuning management Totaal Gerben2ter2Horst hoofdarchitect 1,00 Harm2Korfker commercieel2directeur 0,05 0,30 0,65 Alje2Korfker senior2architect 0,25 Ben2Viskaal projectleider 0,02 Albert2Dunning projectleider/tekenaar 0,80 0,20 Christiaan2Remmelink bouwkundige2tekenaar 0,80 0,20 Herman2Slooyer bouwkundige2tekenaar 1,00 Sylvia2Dierkes secretaresse 0,70 Robin2Frings architect2in2opleiding 0,90 Bram2Vromans interieurarchitect 0,08 Daan2Mulder interieurarchitect 0,08 Totaal 2,36 2,60 0,42 1,00 0,65 7,03 Percentage 34% 37% 6% 14% 9% 100% Figuur1 Verdelingfte skorfkerarchitectenoverdeverschillendedisciplinesbinnenhetbureau 8

10 1.3.Leeswijzer Indezeleeswijzerwordteenbondigoverzichtgegevenvandeverdereinhoudvanditonderzoeken wordtperhoofdstukkortdeinhoudbeschreven. Inhoofdstuk2wordthettheoretischkaderneergezet.Belangrijkebronnendiekadersschetsenvoor hetonderzoeknaardearchitectalsuitvoerendegeneralplannerzijnsamengevat.hethoofdstuk wordtafgeslotenmeteensamenvatting. Hoofdstuk3gaatinopdevraagstellingendeonderzoeksmethodiek.Hethoofdstukstartmetde probleemstellingendezewordtvervolgensverderuitgewerktineendoelstelling,eenhoofdvraagen deelvragen.hetslotvanhethoofdstukgaatinopdeonderzoeksmethodiekwaarbijeenaparte paragraafisopgenomenomtoelichtingtegevenophetontwerpvandeenquêtedieisafgenomen. Inhoofdstuk4wordtopbasisvaninterviewsmetarchitecteneenbeeldgeschetstvandeuitvoerend generalplanner.erwordtingegaanopdebelangrijkstekarakteristieken,werkwijzenenvereistenom deroluittekunnenoefenen. Inhoofdstuk5wordthetonderzoeknaardeuitvoerendgeneralplannervoortgezetmeteen zoektochtnaarderedenenomalsarchitectdezerolopjetenemen.beschouwingenvanzowel praktiserendearchitectenalsbetrokkenopdrachtgeverspasserenderevue. Hoofdstuk6trekthetverhaalvervolgensbrederenbehandeltdeuitkomstenvaneenenquêtedie branchebreedisafgenomeninsamenwerkingmetdebna.erwordtinbeeldgebrachthoebekend derolisbinnendebranche,hoebureausertegenoverstaaneninwelkematehijindepraktijkwordt gebracht. Inhoofdstuk7wordthetonderzoekverdertoegespitstopKorfkerarchitectenalsafstudeerbedrijf.Er wordteeninventarisatiegemaaktvanwaarhetbureaustaatalsgaatomkennis,vaardighedenen bedrijfsmiddelenenoverigezakendienodigzijnomderolvanuitvoerendgeneralplanneruitte oefenen.dezeinventarisatiewordtvervolgensvertaaldnaareenstappenplanwaarbijhinderpalen apartwordenbenoemd.vervolgenswordtditstappenplanconcreetindetijdgezetenwordt daarmeedehaalbaarheidvanderolvoorkorfkerarchitectengetoetst. Inhoofdstuk8nemenweplaatsaandeanderekantvandetafelenkomenvierprofessionele opdrachtgeversaanhetwoordoverhunkijkopdearchitectalsuitvoerendgeneralplanner.erwordt gekekennaardebekendheidendewenselijkheidvanderol.voorfennadelenwordenbehandelden erwordtgetoetstofeenbelangrijkgrondbeginselvanderolwordtonderschreven.hethoofdstuk besluitmetdevraagofderolbijkorfkerpastomvervolgensineenconclusiedevisievande opdrachtgeverssamentevatten. Inhoofdstuk9wordenkomendedeelconclusieseneindconclusieaanbod. Inhoofdstuk10zijntotsloteenaantalaanbevelingenopgetekendvoorKorfkerarchitecten.Deze zettenopeenbondigewijzeopeenrijwelkestappenhetbureaumoetzettenomgevolgtegeven aanditonderzoek. Nadithoofdstukisnogeennawoordopgenomenwaarindemensendiemeehebbengewerktaandit onderzoekwordenbedankt,verderiseruitgebreidebegrippenlijsttoegevoegdwaarinalle belangrijkebegrippenzijnomschrevendieinditonderzoekzijngebruikt.ennadebegrippenlijst volgtdeliteratuurlijstwaarinallebronnenzijnvermelddievoorditonderzoekzijngeraadpleegd. Indebijlagetreftmentenslotteeensamenvattingvandeuitkomstenvandeenquête. 9

11 10 2.Theoretischkader Omonderzoektekunnendoennaarderolvandeuitvoerendgeneralplannerishetnodigallereerst eengedegentheoretischkaderteschetsen.eriseenuitgebreidliteratuuronderzoekgedaanom inzichttekrijgenindearchitectenbranche,dehistorievanderolvandearchitectenzijnhuidige positie,deinsenoutsvanhetbouwproces,ketenintegratie,innovatieenditininternationaal perspectief.indithoofdstukwordenverschillendebronnensamengevatwaarmeeeenkaderwordt neergezetwaaropinderestvanhetonderzoekwordtvoortgebouwd. 2.1.Samenvatting Bouwendoordeeeuwenheen Deeersteparagraafuit Inleidingbouwnijverheid staatstilbijontwikkelingvandebouwinwestf Europadoordeeeuwenheen.DezegeschiedenisstartindeMiddeleeuwen,waarmeemendoeltop detijdtot1700.indietijdwasdebouwgeorganiseerdalseennijverheid,datwilzeggen handwerksliedenverzameldineengilde.dezehandwerksliedenwerdengeleiddoorde bouwmeesterdiehetterealiserenbouwwerkinzijnhoofdhadzitten.meerdaneeneenvoudige schetsstondnietoppapier.verderdiendebijvoorbeeldeenkerkineennaburigestadalsreferentie. Doorhetvakmanschapvandegildes,hetgebrekaantijdsdrukendesimpeleorganisatiestructuur washetnietnodigdathetbouwplanvastlagoppapier. Indeperiodena1700begonditteveranderen.Erkwambehoefteaanandersoortigegebouwendie eenmeercomplexetechniekvereisten.daarnaastmaaktendeontwikkelingvantechniekditook mogelijk.daarstondtegenoverdathetniveauvanambachtsliedenachteruitgingenerdaardoor meerbehoefteontstondaantekeningen.ookdeopdrachtgeverwildevoorafwetenwatergebouwd zouwordenenwenstezodoendeookopvoorhandschetsenentekeningentezien.deoplossing hiervoorwerdgevondenineenscheidingtussenontwerpenuitvoering.dearchitectwerd verantwoordelijkvoorhetontwerpendebouwmeestervoordeuitvoering. Indeloopvande18 e eeuwontstondookdebehoeftebijopdrachtgeversomeenbouwwerkvoor eenzolaagmogelijkeprijsaantebesteden.gevolgwasdateenontwerpnauwgezetvastgelegd moestworden.hiervoorzorgdedearchitectmetcompleetuitgewerktetekeningen.de bouwmeestergafeenprijsafennamdaarmeeallerisico svoorzijnrekening.daardoorwerdernog weleenseenloopjegenomenmetdekwaliteit.opdrachtgeversreageerdehiervervolgensopdoor dearchitecteentoezichthoudenderoltegeventijdensdeuitvoering.opdezemanierisde traditioneledriehoeksrelatieontstaantussenopdrachtgever,architectenaannemerdiewetotopde dagvanvandaagnogveelaltegenkomen. Indeperiodena1900ontstondensteedsmeerinitiatievenomdebouwteindustrialiseren,metals gevolgverderspecialiseringenversprokkelingvanpartijendiebetrokkenzijnbijhetbouwproces.dat heeftertoegeleiddatdebelangrijksteuitdagingenvandebouwgelegenzijnophetgebiedvan samenwerkingencommunicatie.daarnaastisdescheidingtussenontwerpenuitvoeringinhet traditioneleproceseenprobleem.hierdoorwordenuitvoerendepartijennietbetrokkeninhet ontwerpprocesenkunnengeenkennisenervaringinbrengenophetgebiedvandemaakbaarheiden dedaarmeesamenhangendeefficiëntieinhetbouwproces. Indeafgelopenjarenisersteedsmeereenbewegingwaarneembaardieteruggaatnaarhetmodel vandemiddeleeuwen:debouwmeesteralsverantwoordelijkebouwcoördinatorvanheteerste initiatieftotoplevering.ditheeftzichgeuitinnieuwebouworganisatievormenzoalshet bouwteamconceptenturnfkeyfovereenkomsten.echter,dezenieuwevormenlossenookde problemennietzondermeerop.doordeeeuwenoudeaanbestedingscultuurisdegewoonteombij iederprojectweertewerkenmetgelegenheidsteams.hierdoorgaatdeopgedaneervaringin communicatieensamenwerkingvaakgrotendeelsweerverlorenvooreenvolgendproject. 6 6 Brinksma,ir.H.(red.).(2012).Jellema$Hogere$Bouwkunde,$Inleiding$bouwnijverheid$(pp.2F7)(3edruk,1eoplage).; Amersfoort:ThiemeMeulenhoff.

12 Samenvatting Haalhetbesteuitdebouw Indehandleidingvooropdrachtgeversmetdetitel Haalmeeruitdebouw wordenalleinsenouts vaneenbouwprojectopeenhelderewijzeopeenrijgezetvanuithetperspectiefvande opdrachtgever.inhetkeuzeprocesvandeopdrachtgever hoehetbouwprojectaantevliegen onderscheidtdehandleidingvierbelangrijkestappen,teweten:(1)watwilenkandeopdrachtgever (2)Analysevandebouwopgave(3)Welkebouworganisatievormisgeschikt(4)Welke aanbestedingsvormisgeschiktentoegestaan.dezewordenvervolgensinvierhoofdstukken uiteengezetomtebesluitenmeteenhoofdstukoverdekeuzezelf.doelisomdeinnovatieinde bouwtestimulerenenpatronen diemakendatervanuitgewoontegekozenwordtvooreen traditioneelproces tedoorbreken. Datbegintinhoofdstuk1metdewezenlijkevraagvoordeopdrachtgeveromteomschrijvenwathij wil.daarinonderscheidtmendriecategorieën,teweten:(1)waarvoorgeld(2)zekerheidengarantie (3)zeggenschapencontrole.Alswekijkennaarwaarvoorgeld,danheefthetbegripwaardevoor iedereopdrachtgeverweereenandereinhoud.voordeeengaathetvooralomkostenversus opbrengt,deanderwilzominmogelijkhindervanhetproces.bijzekerheidengarantiemoetenwe denkenaanhethebbenvanéénaanspreekpunt,vertrouwenindecompetentiesvande bouwpartners,garantieenborgingvanhetresultaat.daarnaastuiteraardookaanzekerheidover prijs,functionaliteit,kwaliteitentijd.totslotgaathetbijzeggenschapencontrolevooralover controleversusloslaten.daarbijwordenvijfniveausvanmatevanbemoeienisonderscheiden. Eentweedebelangrijkevraagiswatdeopdrachtgeverkan.Datgaatomdetijdenaandachtdiehij zelfbeschikbaarheeft.overzijncompetentieseneigenbouwprofessionaliteit.maarookoverzaken alssamenwerkingsvaardigheid,besluitvaardigheidenverplichtingenverbondenaanzijnfunctie (bijvoorbeeldalspoliticus). Hieruitvolgtdederdebelangrijkevraagendatiswelkeroldeopdrachtgeverheeft.Hetgaathierbij omzakenalspubliekofprivaat,incidenteelofregelmatig,professioneelofleek,sturendofinkopend. Debehoeftevandeopdrachtgeverhangtinbelangrijkematesamenmetzijnprofiel.Alsde standaardprofielennietaansluitenishetuiteraardaltijdnogmogelijkomaandehandvaneenscore opcompetentiesenwenseneeneigenprofieloptestellen. Hoofdstuk2spitstzichtoeopdeanalysevandebouwopgave.Ditbegintmetdevraaghoede bouwopgaveeruitziet.daarbijbepalenschaalencomplexiteitdeaardvandeopgave.eenkleine eenvoudigeklusvergteenheleandereaanpakdaneengrootencomplexproject.verderisookde scopebepalend;waterbinnenhetprojectvalt.descopekentdaarbijdriedimensies:tijd,ruimteen geld.alswewetenhoedebouwopgaveeruitziet,danishetbelangrijktekijkenwaardeuitdagingen liggen.datkandeelsindeinternecontextzijn,bijvoorbeeldeencomplexeorganisatieofeen complexetechniek.maaruiteraardookindeexternecontext,bijvoorbeelddemarkt,regelgevingof hetpolitiekeklimaat.totslotwordtookvoordebouwopgaveeenzestalprofielenopgesteldwaarin zakenalsgrootversusklein,complexversussimpel,uniekversusrepetitieftegenelkaarafworden gezet. Hoofdstuk3richtzichopdeverdelingvandetakenbinnenhetbouwproces.Hetbouwproceskent eenzestalfasesdiestukvoorstukeenonmisbaaronderdeelvormeninhetproces.hierbijwordt verwezennaarnen2574.defaseszijn:(1)initiatief(2)conditionering,d.w.z.verwervengrondincl. bouwvoorwaarden(3)financiering(4)ontwerp(5)uitvoering(6)instandhouding.iederefasevraagt omverschillendedisciplineséniederefasemoetgemanagedworden.prijsfencontractvormingkan inprincipeiniederefaseplaatsvinden.vervolgenswordtgekekennaardemogelijkhedentot samenwerkinginhetbouwproces.belangrijkindezeisinwelkematemenwiltclusteren.ditismede afhankelijkvancoördinatievermogen,benodigdekennisenpositiem.b.t.grond,geldofander procesbenodigdheden.erwordenvierhoofdvormenvansamenwerkingonderscheiden,teweten:(1) traditioneel(2)teamvariant(3)geïntegreerdebouworganisatievorm(4)strategischesamenwerking. Erzijnechternogontelbaresubvariantenopiederehoofdvormafhankelijkevandewijzevan aanbesteden,degunningscriteria,hetmomentvanaanbesteden,variatiesinbonusfmalussysteem endeoverdrachtvanhetbouwwerk.daarkomtbijdatfinancieringtegenwoordigvaakintegraal onderdeeluitmaaktvaneenbouworganisatievorm.

13 Inhoofdstuk4wordtvervolgensstilgestaanbijwatdeopdrachtgevermag.Datspitstzichallereerst toeopdewet(burgelijkwetboekenamvb s 7 ),hetbouwbesluit,vergunningsplichtenandere vereisten. Daarnaastspeeltmededingingeenrol.Alshetgaatomdemededingen,danzijnervoordeprivate opdrachtgevernietzoveelbeperkingen.voorpubliekeensemipubliekeorganisatiesisdateenander verhaal.zijhebbenzichtehoudenaaneuropesewetgeving.daarbijzijnertweerouteste bewandelen:(1)marktwerkingwaarbijerafhankelijkvandegroottevanhetprojecteuropeesen Nationaalaanbesteedwordt(openbaarofmetvoorafgaandeselectie)ofenkelvoudigofmeervoudig onderhands.eenandereroutezijnde(2)samenwerkingsvormenzoalspubliekprivate samenwerking,eenprojectalliantieeneenjointventure. Alsmenspecifiekekennisvandeopdrachtnemernodigheeft,kanerookgekozenwordenvoor onderhandeling.ditistevenseenwijzevanaanbestedendievaltonderdemarktwerking. Hierbijmoetinachtgenomenwordendatbepaaldebouworganisatievormzichnietlenenvooreen maniervanaanbesteden.kortwegkangezegdwordendateenopenbareaanbestedingzichalleen maarleentvoordetraditionelebouworganisatievormendatdezezichophaarbeurtweernietecht kwalificeertvooreenaanbestedingmiddelseenonderhandeling.belangrijkeopmerkingdiede schrijversvandehandleidingnogmakenisdatmennietmoetvergetenomdemenselijkefactorte waarborgen.datwilzeggen:datmenweetmetwiemenbijhetteselecterenbedrijfgaatwerkenen datereenklikis.hoelangereenprocesduurt,hoebelangrijkerdatis. Inhoofdstuk5wordttotslotgekekennaarhetmakenvandekeuze.Hierwordtnogeens schematischgeresumeerdwatinhoofdstuk1totenmet4isbehandeld.erwordtafgeslotenmeteen advies: Een$goede$samenwerking$ontstaat$vaak$niet$zomaar$vanzelf,$zo$blijkt.$Een$goede$ samenwerking$ontstaat$o.a.$als$gevolg$van$juiste$keuzes:$de$juiste$mensen$samenbrengen,$de$juiste$ competenties$samenbrengen,$en$oog$hebben$voor$de$uitdagingen$van$het$team$van$opdrachtgever$en$ opdrachtnemer. Opdiemanierkanhetbesteuitdebouwwordengehaald Denieuwearchitect.Onderzoeknaarderecenteveranderingenbinnende Nederlandsebouwendepositievandearchitect InditdoorAtelierKempeThillArchitectsandPlannersuitgevoerdeonderzoekisgekekennaarde structureleveranderingendiegaandezijnindebouwendeverregaandegevolgendiedeze veranderingenhebbenvoordepositieendewerkwijzevanarchitecten.inhetonderzoekismenop zoeknaardewezenlijkevragenvoordearchitectdiespelenrondomditonderwerp. Erwordtgestartmeteenkorthistorischoverzicht.Ditgaatinopdeverhoudingenindebouwinde afgelopen400jaar.allereerstkijktmennaarderolvandeopdrachtgever.hieroverisredelijkweinig bekend.eenopmerkelijkeobservatieisdeontwikkelingaanopdrachtgeverszijdevanrechtstreekse beslissingsstructurennaarindirectebeslissingsstructuren.ditiseengevolgvantoenemende complexiteitenschaalvanorganisatiesenvandekomstvanmanagementlagen. Alsgekekenwordtnaardearchitectdanvaltopdatdezefunctieinde17 e eeuwopweinigstatuskon rekenen.hetwarenmannenmeteenschildersachtergrondofeenachtergrondalsbeeldhouwer,die eniginzichthaddeninhetbouwprocesenaardigkondentekenen.verdervielopdaterweinigwaren endatzeslechtsbijzo n5%vandebouwwerkenbetrokkenwaren.inde18 e eeuwontstaan langzamerhandmeerprestigieuzeprojectenenzijnerenkelearchitectendiemetsteunvanhun vorstgaanstuderenaandeécoledesartsvanblondelinparijs.echter,pasinde19 e eeuwgroeitde erkenningvoorderolvandearchitect.architectenkrijgenmeerdeleidenderolindebouwprojecten alsbelangenbehartigervandeopdrachtgever.ditgaathandinhandmethetgroeiendeculturele bewustzijnvanhetbelangvandestadalssamenhangendgeheel.nade2 e wereldoorlogzijnde architectennauwbetrokkenbijdewederopbouwendeintensievewoningproductie. 7 AMvB:AlgemeneMaatregelvanBestuur 8 Keizer,M;Kuypers,ir.P.enMooimanFSalvini,M.(2006).Haal$het$beste$uit$de$bouw$Een$praktische$handleiding$voor$ bouwopdrachtgevers.rotterdam:sbrcurnet. 12

14 Deontwikkelingvanderolvandebouwerwordtookuitgebreidomschreven.Opvallendisdegroei vanmarginaleplekindesamenlevingtoteenvandebelangrijkstedragersvandeeconomie.doorde jarenheenheeftdebouwnijverheideenenormontwikkelingenemancipatiedoorgemaakt.het strevennaarwinstiswelinalleeeuwengelijkgebleven.totinde19 e eeuwdomineerdende bouwersdebouwenhaddenarchitecten dieinopkomstwaren eenkritischehouding.in1895 werdde Aannemersbond opgerichtmetalsdoeldebelangentebehartigenenderechtspositiete versterken.inhetbeginvande20 e eeuwtreedtereengrotereprofessionaliseringopindebouw wanneerervoorheteerstingenieurs,afgestudeerdindelft,vooraannemersgaanwerken.inde jarennadeoorlogmaakthetenormebouwvolumedatdeaannemerijeenexplosievegroei doormaakt,hetgeenuiteindelijkheeftgeleidtotdesterkemachtspositiediebouwendnederland 9 vandaagdedagheeft. Inhettweedehoofdstukvormendeonderzoekerszicheenbeeldvandemeningendieerlevenbijde architectenomtrentdeveranderingenindecontractueleverhoudingen.opvallendisdat85tot100% vandeopdrachtennogintraditionelevormplaatvinden.deanderecontractvormenzijnveruitinde minderheidofhelemaalafwezigindeportefeuillevandebureaus. Alsverdergekekenwordtnaardecontractueleverhoudingen,danvaltopdatdewerksfeereenstuk zakelijker,harderenjuridischingewikkelderisgeworden.architectenwordenvakeraansprakelijk gehoudenvoorfouteninhetbouwprocesenhunrolslinkt. Werkzaamhedenwordensteedsmeernaarhetbeginvanhetprocesverschoven.Hetvoorlopige ontwerpkrijgthetniveauvaneendefinitiefontwerpenhetdefinitiefontwerpbenadertalhet bestekniveau.hetgevolgisdatdezeggenschaprichtingdeuitvoeringafneemt.enkelearchitecten proberenhieropintespelendoormeerteontwerpeninprefabfelementenofdoorhufterproofte detailleren.datwilzeggendatdedetailleringbestandistegenonoordeelkundigewijzigingentijdens uitvoering.inditprocesverliesthetcultureleaspectvandearchitectuurhetvaakvanhet pragmatische.ditprocesvoltrektzichookbijdesign&buildconstructies.tochbiedtdeze constructieookkansenzoalshetmakenvanproefopstellingenen1:1modellen.echter,deervaringis datdezetotophedennietwordenbenut.daarbijmoetdearchitectzichaanpassenommeete kunnenindezeprocessen.hijmoetzichookverdiepeninzakenalsonderhoudenfinanciering.toch komthetvaakvoordatarchitectenbuitendebesluitvormingwordengehoudenzodraeenselectie gewonnenis. BijDBFMO(DesignBuildFinanceMaintainOperate)projectenmoetdearchitectiniederopzicht competentzijn.zowelopbouwtechnisch,budgettairalsbouwmethodischniveauwordtverwachtdat dearchitectmeedenkt.duurzaamheidspeeltinonderhoudenenergieverbruikeengroterolbijdeze projectenaangezieneengebouwookvoorlangereperiodeonderhoudenengeëxploiteerdwordt. Alshetgaatomderoldiearchitectenaannemeninhetprocesdangaateenveelheidaantermen overtafeldiewatzeggenoverdereikwijdtevanhunbetrokkenheid.bepaaldebureauszienhunrol vooralalsgeneralistenregisseurenbeperkenzichtothetontwerpproces.anderebureausgaanveel verderentredendaadwerkelijkopalsbouwmeester.architectenbureaucepezedgaathierinhet verst.zijtredenteallentijdeopalstotaaladviseurenvervullenregelmatigderolvanhoofdaannemer enzonietdantenminstederolvangeneralplanner. Alsweinogenschouwnemenhoeopdrachtgevershiertegenaankijkendanwordtduidelijkvande architectverwachtdathijveelverdergaatdandeesthetica.ookkennisvantechniekenen materialenisessentieel.ofhenopdrachtgegevenwordtvoordeverdereengineeringisechterwel afhankelijkvandeaanwezigkennisenkundeineenbureau. Kwaliteitsborgingiseenbelangrijkaandachtspuntindewerkzaamhedenvanarchitectenbureaus. Vanuitdatoogpuntgevenbureauserdevoorkeuraanhetplanvollediguittewerkenentotenmet opleveringbetrokkenteblijven.bepaaldebureausweigereneenopdrachtaantenemendiezijniet helemaalzelfuitkunnenwerken.anderebureausprobereninhunontwerpteanticiperenophet ontbrekenvaninvloedgedurendedeuitwerkingenuitvoering.vaakwordtdooropdrachtgevers 9 BouwendNederlandiseenNederlandsebrancheorganisatievoorbedrijvenindesectorenbouweninfrastructuur. 13

15 gedachtdatdeuitwerkingbespaardkanworden.menrealiseertzichonvoldoendedatdekosten vooruitwerkingdanalsnogbijdeuitvoerendepartijwordengemaakt. Architectenmoetenertegenwoordigvaakalvoorvechtenomesthetischtoezichttehouden. Toezichtisindeafgelopenjarensteedsmeerverschovennaardeopdrachtgeverenisindeloopder tijdlangzamerhandschaarsergeworden.erwordtveelalvertrouwdopdekundeenvaardigheden vandebouwers.rentabiliteitisvaakbelangrijkerdankwaliteit. InhetonderzoekwordenvervolgenstweecasesuitgewerktwaarinDBFMOafgezetwordttegeneen geavanceerdtraditioneleproject.hetuitgewerktedbfmoprojectbetrefthetministerievan financiënwaarmeyerenvanschootenarchitectenbetrokkenisgeweest.hetgeavanceerde traditioneleprojectbetreftwestravendatdoorderijksgebouwendienstisontwikkeldvoor Rijkswaterstaat.BetrokkenarchitectishierCEPEZED. InteressantisinditkaderhetinterviewmetLiesbethvanderPol,rijksbouwmeesternamensde Rijksgebouwendienst.DebeweegredenomovertestappenopDBFMOingroteaanbestedingenis datindejaren90negatieveervaringisopgedaanmetprojectenwaarbijtijdsplanningennietgehaald werdenenbudgettenoverschreden.vaakzijnditarchitectonischwelgewaardeerdeprojecten.met eengeïntegreerdecontractvormenalsdbfmowilmenherhalingvandergelijkeprojecten voorkomen.meniszichbewustvanderisico s,maarmeentdezeaftekunnenwentelendoor elementenvanhettraditioneleprocesintebrengeninhetdbfmoproces.hetprocesbiedt architectenzowelkansenalsbedreigingen.eenkansligtindeontwerpoplossingendiebijaanvang kostbaarderzijn,maarvoordelangeretermijnwelrenderenvanwegebijvoorbeeldminderkosten vooronderhoud.tegelijkertijdishetechtereengevaardatderolvandearchitectinhetgedrang komt.alsindeuitvraagnietspecifiekwordtafgedwongendatdearchitecttotheteindebetrokken is,kanhetookgebeurendatdearchitectnahetdefinitiefontwerpopeenzijspoorkomttestaan. DeonderzoekerszijnkritischinhunanalysevankeuzevandeoverheidvoorDBFMOcontracten.De belangrijkstekritiekpuntenopeenrij: Erwordtgetwijfeldaanhetrealiteitsgehaltevandebudgettendiezijnoverschredeninde jaren90,aangezienvaakmeteenpolitiekmotieftekrapwordtgebudgetteerd. Devisievandeoverheidom netalsindeindustriëlebranches deontwerperonderdeelte latenwordenvandeuitvoerendepartijgaatnaarzeggenvandeonderzoekersvolledig voorbijaandeculturelewaardevangebouwendiehetbetreft.daarnaastgaathetvoorbij aanhetuniekekaraktervaniederelocatieeniederebouwopgavewaarmeehet product zichnooitzallenenvoor masscostumization. EriskritiekopdeterugtrekkendebewegingdiedeRijksgebouwendienstmaakt.Hetrisico bestaatdatdeinvullingvanhetpubliekedomeinlangzamerhandinhandenkomtvanprivate partijenendedemocratischebeginselenvandesamenlevinggeweldaanwordtgedaan. Menvreesthetwegvallenvanelkestimulanstotinnovatieendatzowelindearchitectuurals indebouwtechniekenmaterialen. Hetdoetdemarktwerkingteniet,aangezienalleendegroteorganisatiekunnenvoldoenaan decomplexeeisen. Determijnvan25jaarisnietduurzaammetbetrekkingtothetfunctionelegebruikvanhet gebouwaangezienveranderingeningebruikendehuisvestingsbehoeftezichveelsneller voltrekken. VervolgenswordthetprojectWestravenbesproken,hetgeengetypeerdkanwordenalseen geavanceerdtraditioneelmodel.opvallendisdatditprocesveelvandevoordeleninzichlijktte hebbendiewordentoegeschrevenaaneendbfmoproces.redenhiervoorzijndegrote deskundigheidenvaardigheidvanhetarchitectenbureaudieopeengeïntegreerdewijzehetontwerp weetteenginerentotuitvoeringsgereed.verderiserooksprakegeweestvanprofessioneeleen ambitieusopdrachtgeverschapwaarmeegekekenisnaardelangeretermijn. Samenvattendwordtdevraaggesteldwaaromdeoverheiddeenergie,diegestokenwordtin geïntegreerdecontractvormen,nietsteektinhetverbeterenvanhettraditionelecontracttenguste 14

16 15 vanonafhankelijkheidvandearchitectendearchitectuur.verdersteltmendekritischevraagofde voorkeurvoorgeïntegreerdecontractvormennietvooralisingegevendoorkostengedreven argumentenengedachtvanuiteenoverheiddiezichmeerwenstterugtetrekken.entotslotwordt devraagopgeworpenofdbfmocontractenniethetresultaatzijnvandelobbyvangrote aannemers? Meneindigtmeteenconclusieenoproepwaarincentraalstaatdeuitdagingaandeopdrachtgever omintezettenophetverbeterenvandetraditionelewerkwijze.eensleutelomdittebereikenkan liggeninhetversterkenvandeplichtenvanarchitecten.hierbijkangedachtwordenaanversterking vantechnischekennisenbewustzijnmetbetrekkingtotkosten,onderhoudenfinanciering.men stelt: Opdrachtgeversmoetenvanarchitecteneisendatzezichnietalleenals conceptuele ontwerpers manifesteren,maaralseenbreedindebouwgepositioneerdepartij. Alsalternatieve optiewordtverderdegeneralplanningstructuuronderdeaandachtgebracht.hierbijwerkenalle ontwerpdisciplinesintegraalsamenonderverantwoordelijkheidvandearchitectenblijftde onafhankelijkecontrolegewaarborgddoordescheidingtussenontwerpenuitvoering Samenvatting ArchitectuurenInnovatie.Ontwikkelingvanmogelijkhedentot ketenintegratiedoorarchitectenbureaus. InnovatieiseenbelangrijkonderwerpindeNederlandsebouwsector.Ditkanzoweldoorde opdrachtgeveralsdeopdrachtnemergeïnitieerdkanworden.studiesnaarinnovatierichtenzich meestalopdebouwendepartijen,meerinhetbijzonderophunmogelijkhedenvanvoorwaartse integratieinhetbouwproces.hetverrichtenvanonderzoekopprocesinnovatievanuithet perspectiefvandeontwerpersisnietzogebruikelijk.opbasisvanindicatoren,zoalshetniveauvan deinnovatievekrachtinondernemerschapenprocesintegratie,kanongeveer30%vande ontwerpbureausinnederlandwordenbeschrevenalseeninnovatieveorganisatie.daaromkanvan bouwkundigeontwerpersverwachtwordendatzijeenwaardevollebijdrageleverenaaninnovatie enintegratieindebouw.hoofddoelvanhetonderzoekiseenbijdrageleverenaaninnovatieinde bouwsectorvanuithetperspectiefvandearchitectmetbehulpvanhetconceptvan systeemintegratie. Hetonderzoekstartmetdeomschrijvingvanderolvansysteemintegrator.Inanderesectoren (softwareenproductdesign)isdesysteemintegratoreenbegrip.doordeslimmecombinatievan procesintegratieenondernemerschapkandesysteemintegratoreenmotorzijnvoorinnovatie. Vanuitditbesefisbijdeonderzoekershetideeontstaandatdearchitectdezerolals systeemintegratorinbouwkolomgoedzoukunnenvervullen. Desysteemintegratorlaatzichdefiniërenals: Deaannemendeorganisatieverantwoordelijkvoor hetontwerpenenintegrerenvanexterngeleverdeproductenendienstenineensysteemvooreen individueleklant. (Renier,Volker,2008,p.8) Eenanderedefinitieluidt: Systeemintegratorenzetteneennetwerkvanverschillendeorganisaties opvoordeontwikkelingvaneensysteemvoordeindividueleklant.zijkiezendedeelnemende organisaties,bepalendeonderlingeafsprakenendeverdelingvandewerkzaamheden.nahet opzettenvanhetnetwerkcoördinerensysteemintegratorendewerkzaamhedeninhetnetwerk.ze stemmendeactiviteitenvandedeelnemendeorganisatiesopelkaarafomzodeconsistentieen coherentievanhetsysteemtewaarborgen. (Renier,Volker,2008,p.8) Dematevaninnovatieisdaaringelegendatervoldaankanwordenaanveranderendeeisenvande klantofaanveranderenderegelgevinginhetalgemeen.deonderzoekersonderscheidendaarbij tweevormenvaninnovatie:modulaireinnovatieenarchitectonischeinnovatie.modulaireinnovatie richtzichopeenenkelproject;architectonischeinnovatiekijktnaardelangeretermijnomzode concurrentiepositievandeondernemingteverbeteren. 10 Kempe,AndréenThill,Oliver(maart2010).De$nieuwe$architect.$Onderzoek$naar$de$recente$veranderingen$binnen$de$ Nederlandse$bouw$en$de$positie$van$de$architect.Rotterdam:AtelierKempeThillArchitectsandPlanners.

17 16 Deonderzoekersconcluderendatarchitectenintheoriezeergoedzoudenkunnenfunctionerenals eensysteemintegrator,omdatzegewendzijndeafzonderlijkebijdragenvandeverschillende disciplinesinhunontwerpteimplementeren.verbredingvandeactiviteitenvandehedendaagse architectzoukunnenleidentoteenwederopstandingvandearchitectzoalsbekenduithetverleden. Echter,ominnovatieterealiserenmoetenhetorganisatorischeklimaat,deorganisatiestructuuren demarktomstandighedengoedzijn. Vervolgensgaathetonderzoekverderinopinnovatie.Innovatiekanwordenonderscheidenin technologischeproductfenprocesinnovatie(implementerenvannieuweofverbeterdeproductenen processen)enorganisatorischeinnovatie(implementerenvanveranderingenentechniekenin organisatiestructuren).deliteratuurdiemenheeftgeraadpleegdonderscheidtverschillendevormen vaninnovatiemetbetrekkingtotderolvanarchitecten:productinnovatie,procesinnovatieen marktinnovatie.dezedrietypeskunnenookwordengezienincombinatie. Driebelangrijkesuccesfactorenvoordeimplementatievansuccesvolleinnovatieszijn:(1)het organisatorischeklimaat,(2)debedrijfsstrategieen(3)demarktomstandigheden. (1) Hetorganisatorischeklimaat:DecompetitievewaardemodelvanCameron&Quinn(2005) onderscheidtviertypenorganisatiecultuur:(1)clan,(2)adhocratie,(3)hiërarchieen(4) markt.hierbijwordenculturengetypeerdaandehandvantweedimensies:interneen externefocusversusflexibiliteitencontrole.elkeorganisatieheeftverschillendeculturendie bepaleninwelkematezijomkangaanmetveranderingenenwelkemogelijkhedenzijheeft omteinnoveren. (2) Debusinessstrategievaneenbedrijfbevatdedoelstellingenvaneenorganisatieendewijze waaropdieverwezenlijktzalworden.omdezedoelstellingentebereikenmoeten competentieswordenontwikkeld.debusinessstrategieenorganisatieklimaatzijnvan invloedophetniveauvanrisicogedragvaneenorganisatie.ominnovatieterealiseren, moetenbepaalderisico'swordengenomen. (3) Demarktomstandighedenhebbenookinvloedopdebehoefteaanenmogelijkhedentot innovatie.organisatiesineendynamischemarktzulleneerderinnoverenomhun marktpositieenmarktaandeeltebehouden.dehuidigenederlandsebouwmarkt(situatie 2008)isnietergdynamischendemeesteorganisatieslijkenzichteonderscheidenopprijs. Architectenzijninstaatomzichteonderscheidendoorhetontwerpprofielenservicelevel.Volgens deeib(nederlandseconomischinstituutvoordebouw)iseenaanzienlijkdeelvande architectenbureaustetyperenalseenmoderneorganisatie.datwilzeggendatzijeengrotemate vanprocesintegratiekennenenopeeninnovatievewijzeondernemen.deonderzoekers concluderendatalsarchitectenbereidzijnomhunorganisatorischeenmarketingstrategieënte veranderen,zepotentiëlekandidatenzijnvoorinnovatieineendynamischerebouwmarkt.men voorzietdatdehuidigefinanciëlecrisiszoukunnenleidentotdezeveranderingindedynamiekvan demarkt. Opbasisvanderesultatenvanditonderzoekkanwordengeconcludeerddatarchitectenzeker mogelijkhedenhebbenomalssysteemintegratorinhetbouwprocesoptetreden.derolvande systemintegratorkanwordenaangenomendooreenarchitectalsindividuofdoorzijnbedrijf.omdat voorderolvaneensysteemintegratorverschillendedisciplinesencompetentiesnodigzijn,hebben organisatiesvaakeennetwerkopgebouwdmetpartnersofbeslotenomdeeigenorganisatieuitte breiden. Eenarchitectkanopererenalseensystemintegratoroptweeniveaus: (1) Dearchitectalsontwerpereneencoördinatorindebouw. Overhetalgemeenwordenarchitectensterkgedrevendoorhunvisieenambitieomeen productmeteenhogearchitectonische,functioneleentechnischeontwerpkwaliteitte creëren.omgebruiktemakenvangeneralistischecompetentiesvandearchitectende specifiekeprojectkennisdiehijinhetontwerpprocesheeftverworven,kandearchitectook

18 17 wordenaangesteldalscoördinatorvandebouwfase.ditsteltdearchitectinstaatomervoor tezorgendatzijnontwerpvolledigwordtgebouwdzoalshetisontworpen. (2) Dearchitectalsaanjagervaninnovatieopgebouwniveau. Intheoriekanhetarchitectonischontwerpwordenbeschouwdalseeninnovatie,aangezien hetontwerpeenuniekeoplossingvooreenprobleembetreft.dathoudtindathet innovatievekaraktervaneenontwerpzichtoespitstopdehaalbaarheidvandatontwerp,het bereikenvaneenhoogkwaliteitsniveauofhetvindenvaneenoplossingvooreen projectgerelateerdprobleem.architectenwordennamelijkgedrevendoorarchitectonische ambities(productinnovatie)aandeenekant,enhetverlenenvandienstenalsondernemerin eenmarktsituatie(marktinnovatie)aandeanderekant. Erzijntweesoortenstrategieënvooreenarchitectomzichteontwikkelentoteen systeemintegratorindebouw: (1) Verticaleintegratie:debetrokkenheidvaneenorganisatieindeandereactiviteiteninhet productieprocesvaneenproductindezelfdebranche. (2) Horizontaleintegratie:hetuitbreidenvanbepaaldeactiviteitenvaneenorganisatienaar eenproductieprocesinanderebranches. Tenbehoevevanverticaleintegratiemoeteenarchitectenbureauzichaanpassenaan marktomstandighedenendebusinessstrategieenorganisatiestructuurveranderen.doorhet leverenvanintegraledienstverleningkunnenzehunklantenmeerproductkwaliteitleveren.om verticaleintegratieterealiserenisvaakmarktinnovatienodig.vaakisditeenbewuste organisatorischekeuzevanarchitectenbureauswaarbijtevensingezetwordtopnieuwte ontwikkelencompetenties. Horizontaleintegratievindthoofdzakelijknogopexperimentelebasisplaatsenisvaakhetgevolgvan een(gedeeltelijk)ontbrekendproductdatnodigisomhetbeoogdeontwerpterealiseren.alsde architectzichdoelbewustwiltoeleggenophorizontaalintegratie,danzalhijzichmoetenprofileren alseenalgemeneontwerperofzichspecialiserenindemode,gamedesignenproductontwikkeling. Deoplevingvandearchitectinderichtingvaneensysteemintegratorheeftconsequentiesvoorde huidigepraktijkindearchitectuurenbouw.zomoetdeklanteengoeddoordachtebeslissingnemen overdefocusvanzijnprojectendekenmerkendiedepartijdiederolvansysteemintegratorgaat vervullenmoethebben.dewijzewaaropeenarchitectderolvaneensysteemintegratorvervultin eenprojectverschiltwezenlijkvandewijzewaaropeenaannemerdiezelfdefunctiezouvervullen.de uitkomstvanhetprojectzaldaaromookanderszijn.datheeftallestemakenmethunverschilin focus.eentraditioneleaannemerheeftoverhetalgemeenhetdoelomzoveelmogelijkproductente leveren.zijnbelangrijkstedoeliszodoendehetopbouwenvancapaciteitoptebouwen.klanten selecterenhenmeestalopprijs.omdeprijzenteverlagen,organiseerteenaannemer productieprocessenzoefficiëntmogelijk.architectendaarentegenonderscheidenzichmeestaldoor deoriginaliteitvanhunontwerpen.bijarchitectenisdeprijsvoorklantenoverhetalgemeenniethet belangrijkstecriteriumbijdekeuze.architectenbeschouwenzichzelflieveralsdienstverlener.ze willenvoorhunklantenmaximalekwaliteitvanhetontwerpcreëren.zodoendezijnzenietbezigmet procesefficiency,maarmeteenoptimalerealisatievaneenproductbinnendegrenzenvanhet project. Handelenalssysteemintegratorheeftookgevolgenvoordeorganisatievanhetarchitectenbureau. Doordeambitiedehoogstemogelijkekwaliteitvanhetproducttewillenbereikenontstaateen focusopdekernactiviteitenvanhetontwerpproces.wanneerzederolvansysteemintegratornaar zichtoetrekken,moetenarchitectenhunactiviteitenverbreden.datgeeftenerzijdsdekansomhun ontwerpenvolledigzoterealiserenalsbedoeld.aandeanderkantbrengtdateenscalaaan administratieveenbestuurlijkewerkzaamhedenmetzichmee.datzijnactiviteitendiemeestalniet totdekerncompetentiesvaneenarchitectgerekendkunnenworden.bijdemeestebedrijvendiede rolvansysteemintegratorvervullenissprakevaneennieuwespinfofforganisatiewaarinnieuwe competentieswordenontwikkeldomhetgebrekaandezecompetentiesinhetarchitectenbureaute compenseren.dezespinfoffskunnenwordengekarakteriseerdalsprojectontwikkelingsbedrijvenof projectmanagementondernemingenwaarvandemedewerkersanderekwaliteitenhebbendande ontwerpers.samenmethetmoederbedrijfwordteennetwerkgecreëerdomhettotalegebouwte

19 leverenalseenconceptproduct.verantwoordelijkheidenbetrouwbaarheidwordenmeestal overgenomendoordespinfofforganisatiesalsgevolgvanzwakkerefinanciëlepositievande ontwerpbureaus. Deonderzoekersconcluderendatdepositievansysteemintegratornieuwemogelijkhedenopent voorarchitectendiewordengedrevendoorinnovatieendoordekwaliteitvanhetontwerp.dooruit tegaanvanderolvaneensysteemintegrator,makenzegebruikvanhuncompetentiesalsgeneralist enalseenoutfoffthefboxdenkerterwijlzedecontrolehebbenoverhetbouwprocesendekwaliteit vanhetgebouwkunnenwaarborgenzoalsbedoeld.doordezeverbredingvanhunactiviteiten kunnenarchitectenopnieuwhunpositievan'baumeister'claimen.ditdoenzijindetegenwoordige tijdechterbijgestaandooreenbusinesspartnervoordemanagementactiviteiten,aangeziendievaak nietopdeonverdeeldeaandachtvandeontwerperkunnenrekenen.hetonderzoekconcludeerttot slotdatslechtsenkelearchitectenbureausdeuitdaginghebbenaangenomenomhuncompetenties brederteontwikkelendanalleeninhetontwerpen,ondanksdatereengrootpotentieellijkttezijn opditgebied.hierligteenuitdagingvoordearchitectenbranche Cananarchitectalsobeacontractororadeveloper? DezezeerbondigevraagenantwoordrubriekmetdedirecteurvanhetRIBA(RoyalInstituteofBritish Architects)brengteenaantalkernkwestiesnaarvorenalshetgaatomhetvervullenvanderolvan hoofdaannemerofontwikkelaardooreenarchitect. Hetantwoordopdevraagofeenarchitectookaannemerkanzijnofontwikkelaariseenvolmondig ja.enkelevandemeestsuccesvolleontwikkelaarszijnarchitectofhebbengrotepassievoor architectuur.eenbelangrijkerestrictieisdatjeniettegelijkertijdadviserendarchitectkuntzijnen uitvoerendaannemer.decombinatievanbeiderollenbijeenprojectresulteertineen belangenconflictdatingaattegendegedragscodevanderiba. Alsjedearchitectbentvooreenopdrachtgeverenookalsaannemeropgaattreden,danmoeter gewerktwordenmeteen Design&Buildcontract.EenregulierJCT 12 contractvolstaatdanniet CanBIMputarchitectsbackincontrolofprojects? InditartikelonderzoektAmandaBirchhoehetbreeduitrollenvanBIMdearchitectdekansbiedtom eenmeercentraleroltespeleninprojecten. Historischgezienwasderolvandearchitectuitgebreiderdanvandaagdedag.Zemaaktenniet alleenhetontwerp,maarwareneveneensprojectmanagerendirectievoerder.detoenamevan complexiteitvanbouwwerkenheeftechtergeresulteerdineenscalaaannieuwerollendiederolvan dearchitecthebbenverkleind.bimbiedtarchitectenechterkansomeenmeercentralerolte vervulleninhetproces.dezekanswordtechternietgegrependoordearchitecten,metalsrisicodat zeookdezerolverliezenaaneennieuwlegervanbimmanagers. Hetisweliswaarzodatalleadviseurssamenwerkenaanhetmodelindecloud,maareriswel behoefteaaniemanddiederegiehoudt.architectenhebbenderegieindeopstartwaarzevorm gevenaanhetontwerp.dezerolzoudenzegedurendehetuitwerkingsfenuitvoeringsprocesmoeten houden. RussellCurtis,directeurvanRCKaarchitecten,vertelthoezijreagerenopsuggestiesvanandere adviseurs,maarteallentijdezelfhetlaatstewoordhebben.alsjedezerolnietnaarjetoetrektloop jehetrisicodatjealleenjeeigeninputgeeftaanhetbimmodel,jeinvloedmaarzeerbeperktis. 11 Renier,ir.Barbara;Volker,ir.Leentje(2008).Architectuur$en$Innovatie.$Ontwikkeling$van$mogelijkheden$tot$ ketenintegratie$door$architectenbureaus.delft:sectiedesign&constructionmanagementvandeafdelingrealestateand Housing,faculteitBouwkunde,TUDelft. 12 EenJCT(JointContractsTribunal)contractiseenstandaardcontractvoorbouwprojectendatin1930isopgestelddoorde RoyalInstituteofBritishArchitects(RIBA)endeNationalFederationofBuildingTradesEmployers(NFBTE).Hetsindsdien verschillendemalengeactualiseerd. 13 Brindley,Richard(2008).Can$an$architect$also$be$a$contractor$or$a$developer?BuildingOnline.Geraadpleegdop11april 2015,vanhttp:// 18