Beleidsplan Vrijwillige inzet in Sliedrecht (versie 3.1)

Transcriptie

1 Beleidsplan Vrijwillige inzet in Sliedrecht (versie 3.1) Steller: Hans Erkens/afdeling WEZ Portefeuillehouder: Johan Lavooi, wethouder Wmo Datum: 10 maart Aanleiding Aanleiding: Wmo Met prestatieveld 4 van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) heeft de ondersteuning van vrijwilligers en mantelzorgers een wettelijke basis gekregen. De vrijwillige inzet van burgers, zowel in georganiseerd verband (vrijwilligersorganisaties) als in ongeorganiseerd verband (kleinschalig burgerinitiatief), vormt een onmisbaar deel van de civil society. Vrijwilligerswerk is ook bij uitstek het voertuig voor burgers om verantwoordelijkheid te nemen en niet alles van een ander of de overheid te verwachten. Met vrijwillige inzet is de burger niet slechts consument van publieke diensten, maar levert hij actief een bijdrage. Hij geeft niet alleen zijn eigen meedoen vorm, maar draagt ook bij aan het meedoen van kwetsbare groepen. 1 Deze notitie betreft alleen het vrijwilligerswerk; het ondersteunen van mantelzorgers inclusief informele zorg komt in een aparte notitie ter sprake. In dit beleidsplan komen achtereenvolgens aan bod: - Vrijwilligerswerk - Actief burgerschap - Maatschappelijke stages Vrijwilligersbeleid Sliedrecht In Sliedrecht zijn duizenden mensen actief als vrijwilliger; vanuit de kerk, in een sport- of andere vereniging, bij een (zorg)instelling of zelfstandig in de eigen buurt. De gemeente Sliedrecht zag vanuit de Welzijnswet het ondersteunen van vrijwilligers al als een gemeentelijke taak; toch hebben we tot nu toe geen specifiek beleid vastgelegd met betrekking tot het vrijwilligerswerk. Met de komst van de Wmo is die taak verder uitgewerkt. Het Wmo-beleidskader Sliedrecht zegt over vrijwilligersbeleid het volgende: Doelen voor vrijwilligersondersteuning: De bereidheid van mensen om vrijwilligerswerk te doen neemt toe. De vraag naar en het aanbod van vrijwilligers zal passend en naar behoefte bij elkaar worden gebracht. Vrijwilligers voelen zich gewaardeerd en gesteund in hun activiteiten (beleidsuitspraak 17). Visie Sliedrecht Deze notitie vormt een uitwerking van actiepunt 10 tot en met 14 uit het Wmo-beleidsplan, maar heeft ook een link met actiepunt 2, ondersteuning van initiatieven voor actief burgerschap. We willen het volgende bereiken: - uit onderzoek willen we meer inzicht krijgen in de ondersteuningsbehoefte van alle vrijwilligers en hun organisaties; - opgaven vanuit dit onderzoek leggen we vast in een meerjaren beleidsvisie en plan van aanpak; - deelname aan en bekendheid en tevredenheid met het vrijwilligerswerk in Sliedrecht is over vier jaar toegenomen (maatschappelijk effect); - we willen dit o.a. meten vanuit Benchmark en Cliënttevredensheidonderzoek (door SGBO) en Sociale Monitor Drechtsteden (door OCD). Stichting Ouderenwerk Sliedrecht De gemeente Sliedrecht heeft de Stichting Ouderenwerk gevraagd om in het kader van de Wmo 1 Toelichting op de gezamenlijke van website VWS en VNG:

2 haar activiteiten en doelgroep te verbreden. Ouderenwerk heeft aangegeven het verbredingstraject in te zetten door middel van een vijftal initiatieven, waarvan de volgende betrekking hebben op dit beleidsplan: - opstellen van een plan van aanpak voor het versterken van de sociale samenhang (bijlage 1); - ontwikkelen, herstructureren en ondersteunen van het vrijwilligerswerk (bijlage 2). De keuze voor Ouderenwerk is gebaseerd op het feit dat zij de afgelopen jaren veel kennis en ervaring heeft opgedaan in het ondersteunen van eigen (zorg)vrijwilligers. Het is dan een logische stap om deze expertise in te zetten voor een bredere groep vrijwilligers en hun organisaties. Om die reden trekken de gemeente en Ouderenwerk samen op bij het uitwerken van het vrijwilligersbeleid. Gezamenlijk onderzoek naar het huidige vrijwilligersbeleid Alvorens nieuw beleid te ontwikkelen wilde de gemeente onderzoeken wat de huidige ontwikkelingen in het vrijwilligerswerk zijn. Naast een literatuuronderzoek naar landelijke maatschappelijke trends hebben de gemeente en Ouderenwerk in het najaar van 2008 interviews gevoerd met 28 instellingen met vrijwilligers. De interviews vonden plaats met een aantal zorginstellingen, wijkplatforms en kerken. Ook werden sportverenigingen en instellingen op het gebied van jongeren, cultuur en milieu bezocht. Omdat het om een gezamenlijk onderzoek gaat, is een deel van tekst overgenomen uit bijgaande notitie Vrijwilligers aan zet, uitkomsten onderzoek naar de gewenste ondersteuning van het vrijwilligerswerk in Sliedrecht (Bureau Petra van Loon i.o.v. Stichting Ouderenwerk, januari 2009). De centrale vraag bij de interviews was: welke knelpunten ervaart men bij het werven, ondersteunen en behouden van vrijwilligers en welke taken en rollen verwacht men in de ondersteuning van vrijwilligers door de gemeente en Ouderenwerk? Leeswijzer In het volgende hoofdstuk wordt ingegaan op de definitie van het vrijwilligerswerk, verschillen in typen organisaties en landelijke ontwikkelingen en de gevolgen voor het vrijwilligerswerk. In hoofdstuk 3 wordt ingegaan op de bevindingen vanuit de interviews onder de Sliedrechtse vrijwilligersorganisaties en de knelpunten op het gebied van ondersteuning. In het vierde hoofdstuk volgen beleidsdoelen en uitspraken en in hoofdstuk 5 de verdere uitwerking in taken, overige thema s (actief burgerschap en maatschappelijke stages), financiële onderbouwing en tijdspad. 2

3 2. Uitkomsten uit het literatuuronderzoek In dit hoofdstuk wordt achtereenvolgens ingegaan op algemene landelijke maatschappelijke ontwikkelingen in het vrijwilligerswerk. We starten met het benoemen van een gezamenlijke definitie. Definitie vrijwilligerswerk Vrijwilligerswerk is een breed begrip. De volgende definitie is tot dusver de meest gebruikte: Werk, dat onbetaald en onverplicht verricht wordt ten behoeve van anderen of van de (kwaliteit van de) samenleving in het algemeen, in enig georganiseerd verband. 2 Hierin vinden we vier algemene kenmerken (zie: figuur 1). Figuur 1: algemene kenmerken vrijwilligerswerk - onbetaald: Inde praktijk zien we veel verschillen. Wettelijk is vastgelegd dat elke vrijwilliger een onbelaste onkostenvergoeding mag ontvangen. - onverplicht: Er is sprake van een toenemend aantal vormen van vrijwilligerswerk waarbij het vrijwillige karakter onder druk staat, geleid vrijwilligerswerk genoemd. 3 Voorbeelden hiervan zijn maatschappelijke stages, sociale activering of inburgering. - in georganiseerd verband: Vrijwilligerswerk is lang niet alleen meer beperkt tot georganiseerde verbanden, denk maar aan actief burgerschap. - ten behoeve van een ander: Vaak klopt dat, maar vrijwilligerswerk gebeurt ook uit motieven als ontmoeting, ontplooiing of iets leren. De activiteiten komen ook vaak ten goede aan de eigen groep of vereniging. Daarnaast komen we naast de traditionele term vrijwilligerswerk steeds vaker het begrip vrijwillige inzet tegen. In het kader van de Wmo heeft de laatste term de voorkeur, omdat elke vorm van vrijwillige inzet een bijdrage kan leveren aan de doelstellingen die de gemeente zich in het kader van de Wmo stelt. Anders dan vrijwilligerswerk is bij mantelzorg (zorg die niet in het kader van een hulpverlenend beroep wordt gegeven aan een hulpbehoevende door één of meerdere leden van diens directe omgeving, waarbij de zorgverlening direct voortvloeit uit de sociale relatie) veelal géén sprake van een vrijwillige keuze. We rekenen deze vorm dan ook niet tot het vrijwilligerswerk. De ondersteuning van mantelzorgers is in een aparte notitie uitgewerkt. Typen organisaties De structuur van een organisatie wordt voor een groot deel bepaald door het type instelling. Doelstelling, manier van werken en structuur moeten bij elkaar passen. In de verschillende organisatietypen hebben vrijwilligers een andere plek en rol. Elk organisatietype kent een eigen organisatiewijze, aansturingstijl en motivatie van medewerkers (zie: figuur 2). Figuur 2: typen organisaties met vrijwilligers - dienstverlenend: Vaak in de vorm van een stichting, bijvoorbeeld: Stichting Ouderenwerk, Rivas en MEE. - campagnevoerend: De inhoud en doelgroep hangen samen met een goede zaak of goed doel. Voorbeelden zijn Greenpeace, Amnesty International en in Sliedrecht: Werkgroep 3 e Merwedehaven. - voor-ons-door-ons: Vaak in de vorm van een vereniging, bijvoorbeeld: patiëntenorganisaties, een toneelvereniging, een migrantenorganisatie of een sportvereniging. Voor een uitvoerige beschrijving van de drie organisatietypen wordt verwezen naar bijlage 2. 2 Definitie in 1980 opgesteld door de interdepartementale Commissie Vrijwilligersbeleid, binnen het toen genaamde ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk werk (CRM). 3 Toekomstverkenning vrijwilligerswerk 2015 over het vrijwilligerspotentieel van de Nederlandse samenleving, Lesley Hustinx, Lucas Meijs en Esther ten Hoorn. 3

4 Mengvormen In de praktijk zien we ook een mengeling van typen. Sommige organisaties zijn als actiegroep ontstaan maar langzamerhand geprofessionaliseerd. Ook kerken kennen een gemengde vorm; vaak voor-ons-door-ons met een sterke focus op de buitenwereld (campagnevoeren). Lokale instellingen als Spring in en Spring bij zijn ontstaan vanuit kerkgemeenten en hebben een sterk dienst- of zorgverlenend karakter en zijn professioneel georganiseerd. Voor beleidsontwikkeling is het van belang de verschillende organisatietypen te onderkennen, omdat ze ieder om een eigen manier van ondersteuning vragen. In hoofdstuk 4 gaan we daar verder op in. Maatschappelijke ontwikkelingen en trends Het vrijwilligerswerk en de vrijwilliger van vandaag zijn niet meer te vergelijken met het vrijwilligerswerk van twintig jaar geleden. Maatschappelijke ontwikkelingen hebben er voor gezorgd dat de beschikbaarheid, wensen en behoeften van mensen zijn veranderd. Maar dat geldt niet overal; sommige traditionele waarden zijn binnen het vrijwilligerswerk behouden gebleven. De volgende maatschappelijke ontwikkelingen en trends hebben gevolgen voor het vrijwilligerswerk. - De samenleving stelt hogere eisen aan kwaliteit op diverse niveaus. Toenemende eisen bij overheid, vrijwilligers en consumenten vragen om extra inspanningen. Gemeenten stellen hogere kwaliteitseisen aan vrijwilligersbesturen en verlangen meetbare output in ruil voor subsidies. Dat vertaalt zich in hogere eisen aan de vrijwilliger. Maar ook vrijwilligers zelf stellen hogere eisen aan de organisaties waarvoor zij zich inzetten. Hierdoor komt het vrijwilligerswerk meer onder druk te staan. - Individualisering maakt dat organisaties beter moeten aansluiten bij de leefwereld van verschillende doelgroepen. Die leefwereld ziet er voor vitale ouderen, drukbezette tweeverdieners of jongeren anders uit. Dat speelt een rol in de werving en het behouden van vrijwilligers (begeleiding en waardering). Het vrijwilligerswerk moet beter aansluiten op persoonlijke interesses van mensen. Binding met een organisatie komt vaak voort vanuit wat speelt in het leven of de directe omgeving van de vrijwilliger. Vrijwilligerswerk wordt een uitdaging gevonden, kan leuk en verrijkend zijn, men kan zich ontplooien en het sluit aan op iemands leefstijl. Opvallend is dat vooral ouderen en veelal leden uit de vaste kern doorgaans nog wel traditionele motieven hebben. - De stijging van het aantal arbeidsuren blijkt een negatieve invloed te hebben op de beschikbaarheid voor het vrijwilligerswerk, waarbij de toestroom van vrouwen naar de arbeidsmarkt een belangrijke rol speelt. - Combineren van verschillende levensdoelen. Organisaties moeten rekening houden met zowel het betaalde werk als de privé-situatie van hun vrijwilligers. Er ontstaat een groeiende vraag naar kortdurend vrijwilligerswerk en flexibiliteit is hierbij van groot belang. Gevolg: mensen zijn met organisaties waar zij vrijwilligerswerk doen een lossere band gaan onderhouden, terwijl veel organisaties nog steeds zijn georganiseerd vanuit het idee dat vrijwilligers gaan voor hun club. - Demografische ontwikkelingen. Deze laten zien dat de bevolking vergrijst en ontgroent. Het aandeel ouderen op het totaal van de bevolking neemt flink toe. Verhoudingsgewijs zijn er minder jongeren. De vergrijzing zet de arbeidsmarkt onder druk. Zo zijn er politieke wensen om ouderen langer aan het werk te houden. Dit verhoudt zich slecht tot de rol van ouderen in het vrijwilligerswerk en het verenigingsleven, waar ouderen vaak de drijvende kracht vormen. Recent onderzoek toont aan dat er een groeiend aantal ouderen is tegenover een dalend aantal ouderen dat vrijwilligerswerk doet. Dat heeft onder andere te maken met het geven van meer informele hulp. Zo zal het aantal oppasgrootouders de komende jaren naar verwachting toenemen. Dat kan de tijdsbesteding aan vrijwilligerswerk onder druk zetten. - Vergrijzing zorgt er ook voor dat het beroep op vrijwilligerswerk in de zorg toeneemt. Meer ouderen betekent ook meer mensen die gebruik maken van vrijwillige bezoekdiensten of vrijwillige thuishulp. - Het percentage Nederlanders van allochtone herkomst zal naar verwachting de komende jaren blijven stijgen. Allochtonen zijn sterk ondervertegenwoordigd in het georganiseerde vrijwilli- 4

5 gerswerk. Hun activiteiten concentreren zich meestal op activiteiten binnen de eigen groep. Taalbarrières, onbekendheid met vrijwilligerswerk, als ook met de organisatiecultuur van veel vrijwilligersorganisaties werken belemmerend. Knelpunten in het vrijwilligerswerk Hieronder beschrijven we knelpunten die als gevolg van de beschreven maatschappelijke ontwikkelingen en trends in het vrijwilligerswerk zijn ontstaan. - Tekort aan nieuwe vrijwilligers en onvoldoende doorstroom binnen besturen. Uit sommige onderzoeken blijkt dat veel organisaties onvoldoende vermogen hebben om dit probleem zelfstandig op te lossen. Dat vraagt om een passend aanbod. Er stromen te weinig nieuwe vrijwilligers in: jong en oud, autochtoon en allochtoon, vaste en tijdelijke vrijwilligers. Een daaruit voortkomend probleem is de vergrijzing van het vrijwilligersbestand. Vrijwilligers in zorg en welzijn worden steeds ouder en doen soms op hoge leeftijd nog vrijwilligerswerk. Maar met het klimmen der jaren krijgen deze vrijwilligers op leeftijd te maken met lichamelijke beperkingen. - Uit ander onderzoek blijkt dat er géén teruggang van het aantal vrijwilligers is; het blijkt zelfs te stijgen. Toch ontstaat er een vrijwilligerstekort, doordat er meer behoefte is aan vrijwilligers (o.a. wegens hogere eisen en regeldruk) en door de veranderende inzet van vrijwilligers (meer vrijwilligers noodzakelijk per taak). Het gemiddelde aantal werkzame uren per vrijwilliger neemt wel af. - Een andere verwachting is, dat het vrijwilligerstekort toeneemt doordat vrijwilligers zich minder lang binden aan één organisatie. Toch blijkt uit onderzoek dat vrijwilligers zeer trouw zijn aan (voornamelijk) levensbeschouwelijke organisaties. Verder blijkt dat er een samenhang is tussen de omvang van sportverenigingen en de vrijwilligersproblematiek. Het vrijwilligerstekort loopt op naarmate de sportclub groter is. Er is ook een verband tussen de beschikbaarheid van vrijwilligers en de omvang van gemeenten; een tekort aan vrijwilligers komt het minst vaak voor bij verenigingen uit gemeenten tot inwoners. - Gebrek aan zelfstandig veranderingsvermogen bij vrijwilligersorganisaties. Veel organisaties houden vast aan traditionele werkwijzen. Nieuwe vrijwilligers stellen andere eisen. De nieuwe vrijwilliger werkt meer op momenten dat het hem schikt en is slechts tijdelijk beschikbaar. Hij is kritischer en maakt zijn eigen afwegingen. Organisaties moeten hun werkwijzen aanpassen aan de eisen van deze tijd en investeren in verandering en meer flexibel werken. Flexibilisering van organisaties is noodzakelijk om te anticiperen in een veranderde samenleving. - Problemen met profileren. Organisaties hebben moeite zich goed te neer te zetten. Vrijwilligersorganisaties moeten aangeven waarvoor ze staan en welke doelen zij hebben. Zij moeten zich beter leren profileren en op een aansprekende wijze communiceren. - Het blijkt een probleem om jongeren te werven voor vrijwilligerswerk. Jongeren zijn onvoldoende betrokken bij vrijwilligerswerk. Veel organisaties zijn niet of onvoldoende in staat om goed te reageren op jongeren. Aan de ene kant zien we onder jongeren veel vooroordelen en onbekendheid met vrijwilligerswerk. Aan de andere kant zien we dat veel vrijwilligersorganisaties kampen met een stoffig imago. - Toename van vrijwillige activiteiten waarbij het initiatief van derden uitgaat. De overheid zet vrijwilligerswerk in als instrument bij inburgering, reïntegratie- of activeringstrajecten en in het onderwijs (maatschappelijke stage). Dat heeft tot gevolg dat het vrijwilligerswerk laagdrempelig moet zijn om mensen de kans te geven mee te doen, ook als ze daar extra hulp bij nodig hebben. Participatieplekken vereisen een andere, vaak intensievere begeleiding. 5

6 Vier oorzaken voor afname aantal vrijwilligers Hieronder worden vier oorzaken genoemd, die een afname van het aantal vrijwilligers tot gevolg hebben, afkomstig uit het onderzoek Toekomstverkenning vrijwillige inzet 2015 (Devilee, 2005). We hebben daarbij een inschatting gemaakt van het mogelijke effect voor het vrijwilligerswerk in Sliedrecht. 1. De invloed van ontkerkelijking sinds de jaren zestig. Omdat kerkelijk betrokkenen aanzienlijk vaker vrijwilliger zijn dan niet kerkelijk betrokkenen, heeft dit invloed op de beschikbaarheid van vrijwilligers. Anders dan het landelijke beeld, is van ontkerkelijking in Sliedrecht en een daarmee afnemend aandeel aan het vrijwilligerswerk nog beduidend minder sprake. 2. Een groeiend tijdgebrek. De veronderstelling is dat als individuen het drukker krijgen, de bereidheid om vrijwilligerswerk te doen zal dalen. Het aantal vrijwilligers is echter niet afgenomen, wel het aantal beschikbare uren per vrijwilliger. Dit vraagt lokaal om het formuleren van andere uitgangspunten, herschikken van taken en het werven van nieuwe groepen. 3. Vrijwilligerswerk wordt vaak opgeschort tot de derde levensfase. Mensen beschikken over meer tijd en belemmeringen van gezin en carrière zijn dan veelal minder aanwezig. Dit hoeft geen belemmering te zijn; er zijn in de toekomst meer ouderen en beschikbaar voor het vrijwilligerswerk. Daarbij blijkt de nieuwe groep 65-plussers mondiger, vitaler en actiever en heeft een hoger opleidings- en bestedingsniveau. Acties om deze groep voor het vrijwilligerswerk warm te maken hebben in Sliedrecht recentelijk al zijn vruchten afgeworpen. 4. Een verschil in mentaliteit tussen oudere en jongere generaties door o.a. socialisatieverschillen. We zien zowel landelijk als lokaal dat verschillende leeftijdsgroepen verschillende kenmerken hebben voor wat betreft, wensen en beschikbaarheid. Dit biedt echter ook nieuwe kansen; de generaties kunnen elkaar aanvullen en versterken. Organisaties moeten hierop leren inspelen (doelgroepen- of levensloopbeleid). Ook maatschappelijke stages kunnen hier een positief effect op hebben. In het volgende hoofdstuk zien we welke specifieke knelpunten voor het vrijwilligerswerk in Sliedrecht gelden en welke oplossingen hierbij door de instellingen zijn aangedragen. 6

7 3. Bevindingen uit de interviews met Sliedrechtse organisaties met vrijwilligers In het najaar van 2008 hebben Ouderenwerk en de gemeente Sliedrecht een aantal interviews afgenomen met organisaties met vrijwilligers. Aan dit onderzoek hebben alle drie typen organisaties deelgenomen, zowel binnen de zorg als daarbuiten. De resultaten van het onderzoek en de interviews zijn in december 2008 voorgelegd aan een brede klankbordgroep. Daaruit blijkt dat onderstaande bevindingen uit het landelijk onderzoek ook in Sliedrecht worden herkend. - Demografische ontwikkelingen. Moeite met werven van nieuwe vrijwilligers, vergrijzen vrijwilligersbestand, tekort aan (opvolgers voor) bestuurskader en jongeren niet weten te bereiken werden door organisaties genoemd. De vergrijzing lijkt vooral zichtbaar in de sectoren zorg en welzijn (zorgvrijwilligers). Er zijn zowel organisaties die moeite hebben om nieuwe vrijwilligers te vinden als organisaties die een overschot hebben en daarom met een wachtlijst werken. - Gebrek aan zelfstandig veranderingsvermogen. Organisaties hebben moeite om in te spelen op de persoonlijke interesses, motivatie, capaciteiten en beschikbaarheid van vrijwilligers. Dat vraagt om een bepaalde en vooral voor verenigingen nieuwe manier van denken, om flexibiliteit en maatwerk. - Moeite met profileren. Organisaties met vrijwilligers weten zich onvoldoende te presenteren naar potentiële vrijwilligersgroepen. Zij hebben hulp nodig bij het verbeteren en vernieuwen van hun communicatie en PR. Profilering werkt twee kanten op: promoten van het aanbod (diensten/activiteiten) en versterken van de wervingskracht voor nieuwe vrijwilligers. Het gaat er in toenemende mate om dat organisaties meer dan voorheen laten zien wat zij doen en dit op een aansprekende wijze communiceren. Overige lokale ontwikkelingen, knelpunten en genoemde oplossingen De keuze van mensen om actief te zijn in de lokale samenleving of zich te verbinden aan een groep wordt voor een groot deel bepaald door traditie en doordat men is opgegroeid in een levensbeschouwelijk milieu. Ook speelt in Sliedrecht de lokale identiteit een belangrijke rol. Uit de interviews valt op dat de binding met Sliedrecht sterk is en dat de geïnterviewden zich willen inzetten voor het welzijn van haar bewoners. - Samenwerking en afstemming aanbod. Dit thema is veel aan de orde is gekomen. Er is binnen het vrijwilligerswerk sprake van versnippering en eilandjes; er gebeurt veel wat men niet van elkaar weet, ook op gebieden waar samenwerking tot de mogelijkheden zou behoren (voorbeeld: fondsen werven of het delen van een locatie of vervoermiddel). Er is een overlap aan aanbod en men maakt te weinig gebruik van elkaars kennis, mogelijkheden en faciliteiten. Verenigingen hebben behoefte aan extra handjes voor het uitvoeren van tijdelijke activiteiten zoals onderhoud en het helpen bij evenementen en toernooien. - Armoede en participatie van kwetsbare burgers. Een aantal geïnterviewden maakt zich zorgen en stelt vast dat kwetsbare burgers slecht bereikt worden met de huidige voorzieningen. Als oplossingen ziet men een andere benadering van deze groep, waarbij in plaats van regels en procedures de cliënt centraal wordt gesteld. Ook outreachend werken op plekken waar deze doelgroep komt (kerken, voedselbank, kringloopcentrum) wordt genoemd. - Leeftijdsopbouw. Binnen de sportverenigingen ziet men dat (actieve) ouders zich terugtrekken uit het verenigingsleven als de kinderen ouder worden. Veel kinderen verlaten het Sliedrechtse verenigingsleven zodra ze gaan studeren. - Vrijwilligersvacaturebank. Het blijkt dat vooral zorginstellingen als MEE, Rivas en ASVZ profijt hebben van de vrijwilligersvacaturebank. Andere organisaties geven aan weinig tot geen profijt te hebben van deze vorm van bemiddeling. Dit valt te ondermeer verklaren door het eerder beschreven onderscheid in typen organisaties. - Waardering. Veel organisaties hebben aangegeven dat de gemeente meer zou mogen doen aan het waarderen van vrijwilligers, door hen meer in het zonnetje te zetten. Dat is belangrijk omdat de gemeente daarmee het belang van het vrijwilligerswerk voor de lokale samenleving erkent. Bovendien kan er een wervende werking vanuit gaan naar mensen die zich nog niet vrijwillig inzetten. De gemeente uit haar waardering o.a. door de jaarlijkse uitreiking van de vrijwilligerspenning, maar dit thema zou breder opgepakt kunnen worden. Een belangrijke vorm van waardering is het onderkennen en behouden van zelfstandigheid en verantwoordelijkheid van 7

8 mensen die zich vrijwillig inzetten. We zien hiervan goede voorbeelden binnen het vrijwilligersbeleid van de Stichting Ouderenwerk. - Toename van de vraag. Er kunnen bij vrijwilligersorganisaties problemen ontstaan als er een te groot beroep op hun diensten wordt gedaan. Een te grote vraag zet organisaties onder druk voor wat betreft vrijwilligerscapaciteit en coördinatie. - Organisaties hebben behoefte aan deskundigheidsbevordering. Het kan gaan over financiële zaken, locatiebeheer, toepassen van regels en wetten en methoden om vrijwilligers te werven en te behouden. Ook als het gaat om het ontwikkelen van een visie op vrijwilligerswerk, kadervorming of hoe te werken met nieuwe doelgroepen in het vrijwilligerswerk. Uit de interviews blijkt dat veel organisaties onvoldoende op de hoogte zijn van regelingen die voor hen van belang zijn. Zo weet bijna niemand hoe het precies zit met de onkostenvergoeding voor vrijwilligers of de maatschappelijke stage. Aandachtspunten en dilemma s In het volgende hoofdstuk worden bovengenoemde lokale ontwikkelingen, gesignaleerde knelpunten en oplossingen vertaald in uitgangspunten voor een meerjarig vrijwilligersbeleid. Daarbij dienen zich de volgende aandachtspunten of dilemma s aan: 1. Organisaties moeten hun traditionele werkwijzen en het daarbij behorende eisenpakket aanpassen aan de eisen van deze tijd. Het vraagt om investeren in verandering en meer flexibel werken. Flexibilisering van organisaties is noodzakelijk om te anticiperen in een veranderde samenleving. Functies die veel tijd vragen kunnen worden opgeknipt in deeltaken; soms tijdelijk van aard en soms slechts tijd vragen in een bepaalde periode. 2. Sommige organisaties hebben aangegeven dat vrijwilligers op hoge leeftijd te weinig effectief of representatief zijn. Een aantal organisaties is overgegaan tot het instellen van een leeftijdsgrens. Voor vrijwilligers op hoge leeftijd is dat een strop, omdat voor hen het vrijwilligerswerk belangrijk is voor de sociale contacten, dagritme en gevoel nog mee te doen in de samenleving. Hoe leren we organisaties dat maatwerk van belang is? 8

9 4. Beleidsdoelen en uitspraken met betrekking tot vrijwilligersondersteuning In dit hoofdstuk wordt de visie ten aanzien van het vrijwilligerswerk (blz. 1) uitgewerkt in concrete beleidsdoelen en kaderstellende beleidsuitspraken. Daarbij zijn de gegevens uit het onderzoek naar ontwikkelingen en knelpunten een belangrijk uitgangspunt. Wat kunnen we hieruit leren en hoe vertalen we dit naar Sliedrechts vrijwilligersbeleid? Wat wil de gemeente bereiken (beleidsuitspraken): 1. De bekendheid met en de bereidheid tot vrijwilligerswerk onder Sliedrechtse burgers zal de komende jaren toenemen. De vraag naar en het aanbod van vrijwilligers zal passend en naar behoefte bij elkaar worden gebracht. Dit vraagt om een meer vraaggerichte benadering. 2. Er dient meer dan voorheen rekening te worden gehouden met de capaciteiten (competenties) en wensen van vrijwilligers. Daarbij dient flexibel te worden omgegaan met de vraag en (tijdelijk) aanbod aan vrijwilligers. Hierbij is het belangrijk dat nieuwe doelgroepen zoals jeugd, middengroepen, allochtonen en nieuwe ouderen worden bereikt. 3. Vrijwilligers voelen zich gewaardeerd en gesteund in hun activiteiten. Hieronder valt het binden en behouden van vrijwilligers door middel van goede ondersteuning (faciliteren en scholen) en waardering (materieel en immaterieel). 4. Vanuit Benchmark, Cliënttevredenheidsonderzoek (SGBO) en Sociale Monitor Drechtsteden meten we periodiek of we onze beleidsdoelen hebben gehaald. Sliedrecht beschikt nog over onvoldoende kwantitatieve gegevens met betrekking tot (organisaties met) vrijwilligers 4. De Sociale Monitor van 2009, dient als nulmeting en kan belangrijke nieuwe gegevens opleveren. Deze gegevens kunnen aanleiding geven om het beleid op onderdelen bij te stellen. We willen nog nadere voorstellen doen hoe we deze gegevens in beeld zullen brengen en zullen dit afstemmen met de Wmo-adviesraad. Beleidsuitspraken met betrekking tot de verschillende rollen: 1. Gemeente is opdrachtgever en (politiek en bestuurlijk) eindverantwoordelijk voor het beleid. Zij formuleert een strategische beleidsvisie op het ondersteunen van (organisaties met) vrijwilligers en stelt hiervoor de nodige middelen (subsidie) beschikbaar. Zij geeft rechtstreeks uiting in de vorm van waardering van vrijwilligers. 2. Stichting Ouderenwerk is als opdrachtnemer verantwoordelijk voor de uitvoering van de ondersteuning aan organisaties met vrijwilligers. Zij werkt dit uit in een Plan van Aanpak. Jaarlijks rapporteert zij de gemeente over de resultaten en legt verantwoording af over de inzet van de middelen (subsidie) hierbij. 3. Participatie en Activering Drechtsteden (PAD) is een regionaal kenniscentrum. Zij onderhoudt een regionale website met actuele gegevens t.b.v. organisaties met vrijwilligers (kennisbank). Zij biedt lokaal cursussen (deskundigheidsbevordering) aan en stemt de organisatie en facilitering af met de Stichting Ouderenwerk. 4. Organisaties met vrijwilligers zijn primair verantwoordelijk voor het ondersteunen en begeleiden van de eigen (individuele) vrijwilligers. Daarbij kunnen zij terug vallen op ondersteuning door de Stichting Ouderenwerk en/of PAD. 5. Vrijwilligers zijn de onmisbare spil als het gaat om vrijwillige inzet. Bij het verrichten van vrijwilligerswerk weten zij zich ondersteund door de eigen organisatie (bestuur en begeleiders), Ouderenwerk (vrijwilligerspunt) en PAD (website, kennisbank en deskundigheidsbevordering) en de gemeente (o.a. beleid, waardering en loketfunctie). Drie Pijlers bij het ondersteunen van (organisaties met) vrijwilligers De gemeente en Ouderenwerk hebben de lokale knelpunten en oplossingen vertaald in drie pijlers, die als basis dienen voor het ondersteunen van organisaties met vrijwilligers. De pijlers zijn: 4 Het onderzoek dat aan de basis ligt van deze notitie heeft vooral een kwalitatieve insteek: de beleving van organisaties ten aanzien van het vrijwilligerswerk en de ervaren knelpunten. 9

10 1. Promotie en stimuleren van vrijwillige inzet. Hieronder verstaan we activiteiten als communicatie en promotie van het vrijwilligerswerk door de instellingen en de ondersteuning hierbij vanuit de gemeente en Ouderenwerk. Hierdoor wordt aan instellingen met vrijwilligers en hun diensten en daarmee het vrijwilligerswerk meer bekendheid gegeven. Het ontwikkelen van een vraaggerichte manier van werven maakt daar eveneens deel van uit. 2. Samenwerken en werken aan samenhang. Instellingen hebben aangegeven dat ze meer willen samenwerken, mits de eigen identiteit voldoende herkenbaar blijft. Dit vraagt om goede coördinatie en regie. Het gaat om het inzichtelijk maken van het aanbod (activiteiten) en het met elkaar in contact brengen van organisaties met vrijwilligers (uitwisseling en netwerk). 3. Verenigingsondersteuning. Deze moet vooral gericht zijn op praktische zaken, maar ook op visie en strategische vraagstukken en het bieden van maatwerk. Ook hierin kunnen verenigingen individueel worden ondersteund, maar het heeft ook betrekking op collectieve activiteiten (cursusaanbod en deskundigheidsbevordering). Wat gebeurt er al Sinds het vaststellen van het Wmo-beleidsplan is in Sliedrecht al een aantal ontwikkelingen met betrekking tot vrijwilligersondersteuning in gang gezet. - De Stichting Ouderenwerk heeft de coördinatie en het beheer van de Vrijwilligersvacaturebank Sliedrecht van de gemeente overgenomen. Maar ook bij het Serviceloket (Wmo-loket) kunnen burgers terecht met eenvoudige vragen over vrijwilligerswerk of vrijwillige inzet. - De zes gemeenten van de Drechtsteden zijn met PAD voor 2009 een nieuwe overeenkomst aangegaan. PAD functioneert als regionaal kenniscentrum. Zij onderhoudt een regionale website met vacatures uit de regio en actuele ontwikkelingen op het gebied van vrijwilligerswerk (kennisbank). Daarnaast organiseert PAD in samenwerking met lokale welzijnsinstellingen cursussen (deskundigheidsbevordering) voor instellingen met vrijwilligers. Sliedrecht draagt naar rato aantal inwoners voor 2009 een bedrag bij van 2.275; te dekken uit het Wmo-budget. - Sinds 1 januari 2009 biedt de VNG gemeenten de mogelijkheid om deel te nemen aan een collectieve vrijwilligers- en mantelzorgverzekering, die is ondergebracht bij Centraal Beheer/Achmea. De verzekering bestaat uit een basis- en een pluspakket. De pakketten kosten elk 0,125 per inwoner. Sliedrecht neemt deel aan deze regeling. Het rijk heeft hiervoor een jaarlijkse vergoeding van ruim 4 miljoen Euro beschikbaar gesteld (gemeentefonds). Voor Sliedrecht komt dit neer op maximaal per jaar (gelijk aan de kosten). 10

11 5. Uitwerking Dit hoofdstuk vormt de concrete uitwerking van de doelen en uitspraken. Het gaat hier vooral om de vraag hoe we dingen willen aanpakken. Hierbij komen achtereenvolgens aan de orde: - ondersteuning vrijwilligers, hoe dit te bereiken; - ondersteuning burgerinitiatieven (actief burgerschap); - maatschappelijke stages. Ondersteuning vrijwilligers, hoe dit te bereiken Instellingen zijn primair verantwoordelijk voor het ondersteunen en begeleiden van eigen vrijwilligers. Toch blijkt dat organisaties een grote behoefte hebben aan ondersteuning hierbij. Een groot deel van de ondersteuningstaken willen we neerleggen bij de Stichting Ouderenwerk. Dit geldt niet alleen voor de eigen 240 (zorg)vrijwilligers, maar vooral andere instellingen met vrijwilligers, zowel binnen als buiten de zorg. We hebben gezien dat vooral de zorg- of dienstverlenende instellingen baat hebben bij matching vanuit de vacaturebank. Deze bemiddeling ligt voor verenigingen weer minder voor de hand; die hebben vooral behoefte aan ondersteuning in visieontwikkeling en levensloopbeleid ten behoeve van opvolging vanuit de eigen gelederen. Voor deskundigheidsbevordering komen beide soorten instellingen weer in aanmerking en is uitwisseling en leren van elkaar essentieel voor een goede afstemming en samenwerking. Ouderenwerk zal hierbij lokaal maatwerk bieden en voor lokaal overstijgende taken samenwerking zoeken met PAD. Activiteiten in het kader van de ontwikkeling van de ondersteuningsstructuur De Stichting Ouderenwerk heeft het voornemen met de middelen die voor het jaar 2009 en verder beschikbaar worden gesteld een ondersteuningsstructuur en -aanbod ten behoeve van het vrijwilligerswerk te ontwikkelen die uit de volgende activiteiten bestaat: 1. Opzet en verdere ontwikkeling Vrijwilligerspunt Sliedrecht Het vrijwilligerspunt biedt vrijwilligers en organisaties die met vrijwilligers werken informatie, advies en ondersteuning. Dit steunpunt beheert de vrijwilligersvacaturebank waar vraag en antwoord elkaar ontmoeten, informeert mensen die vrijwilligerswerk willen doen over de mogelijkheden en voorwaarden en helpt hen een passende functie in het vrijwilligerswerk te vinden. Organisaties kunnen een beroep op het vrijwilligerspunt doen bij het opstellen van vacatureprofielen en het opzetten van werving. Het vrijwilligerspunt houdt hiertoe wekelijks een spreekuur, en is telefonisch en via bereikbaar. 2. Versterking informatievoorziening en publiekscampagnes Het vrijwilligerspunt heeft een eigen website In 2009 zal de website worden omgevormd tot een informatiepunt waar, naast de vacatures, ook informatie is te vinden voor vrijwilligers zoals: vrijstellingen, vergoedingen, verzekeringen, vrijwilligerswerk naast een uitkering. Voor organisaties die met vrijwilligers werken zal informatie worden opgenomen over werving en selectie, binden van vrijwilligers, omgaan met verantwoordelijkheden, scholingsaanbod en beleidsontwikkeling. Het vrijwilligerspunt is sinds 1 januari 2009 gevestigd in De Reling en beschikt daarmee over faciliteiten om bijeenkomsten te houden en cursussen aan te bieden. Ouderenwerk zal maandelijks in het Kompas een pagina wijden aan Wmo-thema s als vrijwilligerswerk, burgerinitiatieven en mantelzorg. 3. Maatschappelijke versterking vrijwilligerswerk Het vrijwilligerspunt organiseert in 2009 de manifestatie "Senioren voor Sliedrecht". Dit landelijke concept nodigt mensen uit vrijwilligerswerk te gaan doen en biedt organisaties op een andere wijze de mogelijkheid in contact te komen met potentiële vrijwilligers. Uitgangspunt van de methodiek is dat meer mensen bereid zijn vrijwilligerswerk te doen wanneer zij daar direct voor worden benaderd. Deze methodiek blijkt bijzonder succesvol te zijn. Het voornemen is deze manifestatie tweejaarlijks te organiseren. 4. Overleg vrijwilligersorganisaties Het vrijwilligerspunt neemt het initiatief om een overleg op te zetten met organisaties die met vrijwilligers werken. Doel is het opsporen van knelpunten en ervaringen en "good practices" 11

12 uitwisselen. Het overleg dient als klankbordgroep voor het vrijwilligerspunt dat de ondersteuning van het vrijwilligerspunt toetst en bijstuurt. 5. Themabijeenkomsten en Workshops In samenwerking met PAD zal een programma worden opgesteld van themabijeenkomsten en workshops. Deze bijeenkomsten zijn erop gericht organisaties te ondersteunen bij het ontwikkelen van een valide en in de tijd passend vrijwilligersbeleid en bij de praktische uitvoering. Ook bijeenkomsten gericht op groepen vrijwilligers zijn mogelijk. 6. Dag van de vrijwilliger In samenwerking met de Gemeente Sliedrecht zal vorm en inhoud gegeven worden aan de landelijke dag van de vrijwilliger. Ondersteuning burgerinitiatieven (actief burgerschap) Dit beleidsplan vormt eveneens een uitwerking van actiepunt 2 uit het Wmo-beleidsplan: het ondersteunen van initiatieven van burgers voor actief burgerschap en de besteding voor het jaarlijkse stimuleringsbudget van (structureel vanaf 2009) 5.500,00. Het gaat hierbij om een concrete uitwerking van de volgende beleidsuitspraken uit het beleidskader: - De gemeente kiest voor actief burgerschap bij de ondersteuning. Als regisseur stimuleert en ondersteunt de gemeente burgers om zelf verantwoordelijk te zijn in de fysieke en sociale omgeving. De gemeente geeft hierbij prioriteit aan initiatieven voor ondersteuning aan kwetsbare groepen burgers (beleidsuitspraak 3). - De gemeente biedt jaarlijks een budget ter aanmoediging voor initiatieven van burgers die als voorbeeld kunnen dienen aan anderen om het actief burgerschap inhoud en vorm te geven. Deze budgetten worden als waarderings- of activiteitensubsidie verstrekt. De welzijnsorganisaties bieden ondersteuning (in proces, gebruik van accommodatie, en logistiek ) aan initiatieven van burgers die tot doel hebben met elkaar en voor elkaar initiatieven te ontwikkelen in de eigen omgeving (beleidsuitspraak 4). Wat wil de gemeente De gemeente Sliedrecht wil actief burgerschap en eigen verantwoordelijkheid voor burgers en omgeving stimuleren. In de begroting is jaarlijks 5.500,00 gereserveerd ten behoeve van extra inzet burgerinitiatieven in het kader van de Wmo. Het beheer over deze middelen is in handen gesteld van Ouderenwerk. Deze burgerinitiatieven hebben betrekking op kwetsbare burgers die ondersteuning nodig hebben en op versterking zelfredzaamheid, saamhorigheid, wederzijdse ondersteuning en sociale activering. Welzijnsorganisaties bieden ondersteuning bij het opzetten van deze initiatieven. De gemeente Sliedrecht vindt het belangrijk dat het ontwikkelen, herstructureren en ondersteunen van het vrijwilligerswerk en het ondersteunen van burgerinitiatieven in onderlinge samenhang plaatsvindt. In de uitwerking hebben Ouderenwerk, (organisaties met) vrijwilligers, wijkplatforms en Wmo-adviesraad een belangrijke bijdrage geleverd. De interviews met (coördinatoren van) organisaties met vrijwilligers en een bijeenkomst met de klankbordgroep hebben veel waardevolle input opgeleverd. Bijgaande Notitie We doen allemaal mee, plan van aanpak voor het versterken van de sociale samenhang door BPVL in opdracht van Stichting Ouderenwerk (bijlage 2) vormt een verdere uitwerking en bevat criteria voor de inzet van de jaarlijkse stimuleringgelden extra inzet burgerinitiatieven. Ouderenwerk zal de jaarlijkse keuze voor een initiatief afstemmen met de wijkplatforms. Activiteiten Ouderenwerk wil met de volgende -deels bestaande- activiteiten invulling geven aan ondersteuning van burgerinitiatieven: - Hart voor elkaar: het stimuleren van onderlinge hand- en spandiensten; - Sociaal Raadslieden: laagdrempelige sociaal juridische dienstverlening en licht administratieve ondersteuning aan kwetsbare burgers; - Portiekportiers: vrijwilligers die huismeesters ondersteunen bij het schoon en netjes houden van portieken en flats; - Boodschappenplus: een aanvullende dienstverlening op de Sjuttel voor mensen met mobiliteitsproblemen. 12

13 Maatschappelijke stages Vanaf 2011 zijn leerlingen van het voortgezet onderwijs verplicht 72 uur stage te lopen binnen het vrijwilligerswerk met als doel jongeren in aanraking te brengen met het vrijwilligerswerk. Het rijk stelt hiervoor vanaf 2009 structureel middelen ter beschikking (gemeentefonds). In figuur 3 staan de middelen voor Sliedrecht beschreven. Het onderwijsveld ontvangt hier bovenop nog aparte middelen. Deze middelen zijn bedoeld voor het opzetten van een makelaarsfunctie. Het vrijwilligersveld krijgt geen extra middelen hiervoor. Namens de Drechtsteden is PAD gevraagd om beleid te ontwikkelen met betrekking tot maatschappelijke stages in de Sport. Figuur: 3 middelen voor maatschappelijke stages Sliedrecht (gemeentefonds) Totaal totaal Sliedrecht Wat wil de gemeente Sliedrecht heeft nog geen beleid ontwikkeld voor de besteding van deze middelen. Dit heeft onder andere te maken met het feit dat Dordrecht gezamenlijk beleid voor de Drechtsteden zou ontwikkelen. Op basis van de eerste concepten heeft een aantal gemeenten besloten, om in afwachting van nieuwe voorstellen lokaal zelf beleid te ontwikkelen. Sliedrecht heeft in de weg hier naartoe in 2008 gesprekken gevoerd met het Griendencollege, de Sprong en Bleyburgh. Zij voeren in samenwerking met Papendrechtse scholen voor voortgezet onderwijs sinds vier jaar een landelijke pilot uit. Het Griendencollege heeft hiertoe stagecoördinatoren aangesteld. De Sprong en Bleijenburgh geven aan dat hun leerlingen over het algemeen niet in aanmerking komen voor maatschappelijke stage. In die gevallen waar dat wel het geval is, zijn er afspraken met het Griendencollege. Met deze pilot zijn goede ervaringen opgedaan en men heeft de maatschappelijke stage inmiddels structureel gemaakt. Vooralsnog lijkt de behoefte aan extra middelen voor een coördinatiefunctie binnen het Sliedrechtse onderwijsveld niet noodzakelijk. Liever zou men zien dat deze middelen alsnog ter beschikking worden gesteld ten behoeve van (extra begeleiding van de leerlingen tijdens de stage door) de organisaties binnen het vrijwilligerswerk. Activiteit Tussen de gemeente en het Griendencollege is afgesproken om in de eerste helft van 2009 een gezamenlijke werkconferentie te organiseren voor onderwijs, vrijwilligersinstellingen, leerlingen en hun ouders en gemeente. Thema hierbij is hoe wij in Sliedrecht de komende jaren invulling willen geven aan maatschappelijke stages, wat tot nu toe de ervaringen (leer- en knelpunten) zijn en ten behoeve van welke functies we de extra middelen daarbij willen inzetten. Voorgesteld wordt om de middelen voor 2009 voor dit doel voorlopig te reserveren (zomernota). Naar aanleiding van de werkconferentie zullen wij nog nadere voorstellen doen met betrekking tot het beleid en de inzet van deze middelen. 13

14 5. Financiën en planning (tijdspad) Middelen Ouderenwerk Als we kijken naar de gemeentebegroting voor 2009, onderdeel Wmo, zien we dat er voor de verbreding taakstelling Ouderenwerk in 2009 geld beschikbaar is gesteld, waarvan een deel betrekking heeft op de ondersteuning van vrijwilligers en actief burgerschap. Daarmee zijn de beleidsdoelen uit het Wmo-beleidsplan in de begroting geborgd. De verbredingstaken kunnen als volgt worden gespecificeerd (Programma 084, 34330/ ): - verbreding taken, incl. 0,5 fte wijkgericht werken (incl. Diensten bij Wonen met Zorg); - lokale ondersteuning van mantelzorgers en vrijwilligers 5 ; - stimuleringsbudget burgerinitiatieven ( 5.500,00). Op basis van ervaringen willen we bezien hoe we de verbredingsmiddelen op termijn over de verschillende programmaonderdelen zullen inzetten. De invulling zal plaatsvinden op basis van uitvoeringsovereenkomsten met Ouderenwerk. Overige middelen - In 2009 zal vanuit de Wmo (dekking VTA) eenmalig een bedrag van 2.250,00 naar PAD gaan (kennisbank, website en deskundigheidsbevordering). - Voor de inzet van de middelen ten behoeve van maatschappelijke stages (algemene uitkering) zullen in de zomernota 2009 voorstellen worden gedaan. - Voor de collectieve vrijwilligers en mantelzorgverzekering (algemene uitkering) zullen in de zomernota 2009 voorstellen worden gedaan (jaarlijks 6.000,00). Tijdspad voor het vervolgproces Onderstaand figuur geeft een planning weer met betrekking tot de bestuurlijke en politieke besluitvorming, communicatie en implementatie. Figuur 5: Tijdspad (vervolgproces): Wanneer: Wat: 17 maart 2009 Bespreking conceptnotitie Vrijwillige Inzet met bijlagen in college, Wmoadviesraad (9 maart) en bestuurlijk overleg WZW (20 maart); Bespreking conceptnotitie mantelzorgondersteuning met Evaluatie pilot in college, Wmo-adviesraad (tussentijds) en best. overleg WZW (20 maart) 30 maart 2009 advies met beide notities en bijlagen in opiniërende raad 14 april 2009 Besluitvorming Beleidsplannen vanaf 21 april 2009 communicatie naar instellingen en burgers en implementatie juni 2009 Werkconferentie Maatschappelijke stage i.s.m. Griendencollege augustus 2009 advies aan college m.b.t. maatschappelijke stage Dit is exclusief de subsidie van ,00 aan MEE voor regionale en lokale mantelzorgondersteuning 14

15 Bijlage I Vrijwilligers aan zet, Onderzoek en Plan van Aanpak ondersteuning van het vrijwilligerswerk in Sliedrecht Door Bureau Petra van Loon in opdracht van Stichting Ouderenwerk, 20 februari

16 Inhoudsopgave Inleiding 1. Vrijwilligerswerk onder de loep 1.1 Van vrijwilligerswerk naar vrijwillige inzet 1.1 Typen organisaties 1.2 Maatschappelijke ontwikkelingen en trends 1.3 Knelpunten in het vrijwilligerswerk 2. Onderzoek Sliedrecht 2.1 Opzet onderzoek 2.2 Typen (vrijwilligers)organisaties in onderzoek 2.3 Bevindingen onderzoek 3. Herstructurering van de ondersteuning van het vrijwilligerswerk 3.1 Huidige ondersteuning 3.2 De functie bemiddeling 3.3 Wat is er nog meer nodig? 3.4 Thema s vertaald in functies 4. Conclusies 16

17 Inleiding In Sliedrecht zijn duizenden mensen actief als vrijwilliger; vanuit de kerk, in een sport- of andere vereniging, bij een (zorg)instelling of zelfstandig in de eigen buurt. De gemeente Sliedrecht heeft aan de Stichting Ouderenwerk gevraagd of zij haar kennis en ervaring rond het ondersteunen van (zorg)vrijwilligers ten dienste wil stellen van andere vrijwilligers. Dit past in het beleid van de gemeente waarbij zij Ouderenwerk heeft gevraagd om haar activiteiten en doelgroep te gaan verbreden. Hieronder valt ook de coördinatie van de Vrijwilligersvacaturebank. Deze notitie geeft aan op welke wijze de Stichting Ouderenwerk vindt dat de ondersteuning van het vrijwilligerswerk vorm zou moeten krijgen. Daarvoor is eerst literatuuronderzoek gedaan naar landelijke ontwikkelingen en trends. Vervolgens is gekeken in hoeverre deze landelijke ontwikkelingen en trends van invloed zijn op de situatie in Sliedrecht. Daartoe zijn achttien verschillende Sliedrechtse (vrijwilligers)organisaties uitvoerig geïnterviewd. Door een beleidsmedewerker van de gemeente zijn nog eens tien verenigingen die met vrijwilligers werken geïnterviewd. De interviews hebben een helder beeld gegeven van de lokale situatie, over de reeds lopende (vrijwilligers) initiatieven en de belangrijkste lokale knelpunten in het vrijwilligerswerk. Op 11 december 2008 zijn de uitkomsten van de interviews aan een groep genodigden (geïnterviewden en andere partijen) gepresenteerd. Tijdens deze bijeenkomst is over de uitkomsten van het onderzoek, in de vorm van de belangrijkste knelpunten en gewenste vormen van ondersteuning gediscussieerd. In het eerste hoofdstuk nemen we het begrip vrijwilligerswerk onder de loep. We onderscheiden drie typen (vrijwilligers) organisaties omdat die typologie ons helpt verschillen te zien in de wijze waarop bijvoorbeeld werving en behoud van vrijwilligers binnen die drie typen organisaties ingevuld moet worden en waar de ondersteuning op aan zou moeten sluiten. Verder aandacht voor ontwikkelingen en trends die ertoe leiden dat (vrijwilligers)organisaties moeten leren meer op persoonlijke interesses, kwaliteiten en agenda van vrijwilligers in te spelen. In het tweede hoofdstuk aandacht voor het onderzoek dat is gehouden onder Sliedrechtse (vrijwilligers) organisaties. Het onderzoek heeft bruikbare informatie opgeleverd over de gewenste ondersteuning vanuit het vrijwilligersveld. Deze informatie uit het veld leidt in het derde hoofdstuk tot een beschrijving van hoe Ouderenwerk de ondersteuning in wil gaan richten. En tot slot de conclusies over inzet en middelen voor de ondersteuning van het vrijwilligerswerk. 17

18 Hoofdstuk 1 Vrijwilligerswerk onder de loep Vrijwilligerswerk is een breed begrip. Als je mensen vraagt wat ze onder vrijwilligerswerk verstaan, krijg je daar heel verschillende antwoorden op. De één denkt meteen aan koffieschenken in een verzorgingshuis, de ander aan de scouting en weer een ander aan bestuurswerk voor de voetbalclub. In dit hoofdstuk gaan we verder in op het begrip vrijwilligerswerk, beschrijven we drie typen vrijwilligersorganisaties, maatschappelijke ontwikkelingen en trends die invloed hebben op het vrijwilligerswerk en tot slot staan we stil bij een aantal knelpunten in het vrijwilligerswerk. 1.1 Van vrijwilligerswerk naar vrijwillige inzet Er is een definitie van vrijwilligerswerk en die luidt als volgt: Werk dat onbetaald en onverplicht verricht wordt ten behoeve van anderen of van (de kwaliteit van) de samenleving in het algemeen, in enig georganiseerd verband. 6 Deze definitie lijkt vrij eenduidig want het gaat in deze definitie om onbetaald en onverplicht werk dat voor anderen in de samenleving wordt gedaan binnen (enig) georganiseerd verband. Maar is vrijwilligerswerk altijd onbetaald en onverplicht? Er zijn vrijwilligers die niets ontvangen en zelfs hun eigen reiskosten betalen, maar er zijn ook vrijwilligers die een flinke vergoeding krijgen. De meeste vrijwilligers kunnen in ieder geval hun onkosten vergoed krijgen want wettelijk is vastgelegd dat elke vrijwilliger een onbelaste onkostenvergoeding mag ontvangen. En wat is onverplicht? Leden van de kerkgemeenten hebben de morele plicht anderen te helpen en wat te denken van de formele verplichting van een maatschappelijke stage in het voortgezet onderwijs. We zien de laatste jaren dat er steeds meer vormen van vrijwillige inzet ontstaan waarbij het vrijwillige karakter onder druk staat: maatschappelijke stages, bedrijven die hun werknemers vrijwilligerswerk laten doen, sociale activering, inburgeraars. In de literatuur wordt dit type vrijwilligerswerk geleid vrijwilligerswerk genoemd. 7 Dat brengt ons op het derde kenmerk. Is vrijwilligerswerk altijd in georganiseerd verband? Er wordt heel wat vrijwillige inzet geleverd voor kortlopende en los-vast georganiseerde buurt- en burgerinitiatieven. Van mensen die actief zonder georganiseerd verband zijn goede voorbeelden te vinden op de site van 16 miljoen Nederlanders. 8 Vrijwilligerswerk is lang niet alleen beperkt tot georganiseerde verbanden. En is vrijwilligerswerk altijd voor een ander? Vrijwilligerswerk is ook altijd een beetje voor jezelf, of de eigen groep waartoe men behoort (sport, recreatie e.d.). Omdat vrijwilligers er contacten of veel voldoening aan over houden. Of iets nieuws kunnen leren. De laatste tijd komen we in beleidsdocumenten en onderzoeken steeds vaker het bredere begrip vrijwillige inzet tegen in plaats van vrijwilligerswerk. In het kader van de Wmo heeft de term vrijwillige inzet ook veruit de voorkeur omdat elke vorm van vrijwillige inzet een bijdrage kan leveren aan de doelstellingen die een gemeente zich in het kader van de Wmo stelt. Of het nu gaat om een bijdrage aan de leefbaarheid of aan de leefomgeving of aan de samenleving in haar geheel. Daarom is het van belang alle vormen van vrijwillige inzet in Sliedrecht te ondersteunen en te stimuleren. Van de voetbalclub tot de lokale afdeling van het Rode Kruis, van de kerkgemeenten tot het initiatief van burgers. 1.2 Typen organisaties De doelen van een organisatie bepalen voor een groot deel de structuur van de organisatie en van hoe het vrijwilligerswerk daar een plek in krijgt. De meest bekende indeling van vrijwilligersorganisaties is een indeling in drie typen vrijwilligersorganisaties met ieder een ander soort (lange- 6 Deze definitie is in 1980 opgesteld door de interdepartementale Commissie Vrijwilligersbeleid, binnen het toen genaamde ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk werk (CRM) 7 Over het vrijwilligerspotentieel van de Nederlandse samenleving, Lesley Hustinx, Lucas Meijs en Esther ten Hoorn- Toekomstverkenning vrijwilligerswerk

19 termijn) doel. 9 Deze verschillen in doelen hebben direct gevolgen voor hoe de organisatie functioneert. In de verschillende organisatietypen hebben vrijwilligers een andere plek en rol. Elk organisatietype vraagt om een eigen organisatiewijze, om een eigen aansturingstijl, en andere motivatie van medewerkers. Voor de ondersteuning is het belangrijk oog te hebben voor deze verschillen in organisatietypen en daar de ondersteuningsvragen ook op af stemmen. In de praktijk van veel organisaties zien we trouwens een mengeling van typen. De drie typen zijn: 1. Dienstverlenende organisaties (servicedelivery) Dienstverlenende organisaties vind je vaak in de vorm van een stichting. Voorbeelden hiervan zijn Stichting Ouderenwerk of MEE. De klant staat voorop. Omdat deze organisaties duidelijke klanten hebben, zijn selectie en training van vrijwilligers belangrijk. Dienstverlenende organisaties hebben vaak een organisatiestructuur met een duidelijke verdeling van taken en verantwoordelijkheden. Vrijwilligers worden gemotiveerd door de dienst die ze aan een ander kunnen verlenen. Vrijwilligers willen niet teveel tijd kwijt zijn aan organisatorisch gedoe. Hiërarchie en duidelijke werkafspraken worden in een dienstverlenende vrijwilligersorganisatie op prijs gesteld. Er wordt flexibel geworven, afhankelijk van de taak. Er zijn meer losstaande projecten of programma s en vrijwilligers zijn voornamelijk betrokken bij hun deel (door hun taak) van de organisatie. 2. Campagnevoerende organisaties (campaigning) Bij campagnevoerende organisaties hangt de inhoud en de doelgroep van de goede zaak af. Denk hierbij aan organisaties als Greenpeace en Amnesty International. De organisatie is extern gericht: er is een boodschap die de wereld in moet, soms gericht op de eigen omgeving (lokale actiegroep of buurtcomité) en soms gericht op de hele bevolking (milieugroepen) of de hele wereld (Amnesty International). Een campagneorganisatie trekt mensen aan omdat de boodschap samenvalt met hun eigen ideaal. Er is veel ruimte voor discussie over dat ideaal en de te volgend strategie. Hiërarchie ligt lastiger dan in een dienstverlenende organisatie. 3. Voor-ons-door-ons (ook wel mutual-support of zelforganisatie) Voor-ons-door-ons organisaties kennen vaak de vorm van een vereniging. Dat kan een patiëntenorganisatie zijn (belangenbehartiging), een toneelvereniging (gezamenlijke interesse), een migrantenorganisatie (herkenning en gezelligheid voor mensen uit hetzelfde land van herkomst) maar ook de traditionele sportvereniging. Veel voor-ons-door-ons organisaties zijn verenigingen waarbij de vrijwilligers afkomstig zijn uit de eigen achterban. Vrijwilligers vinden elkaar op de gedeelde situatie. Samen doen, betrokkenheid, gezelligheid zijn de belangrijkste waarden. Kenmerkend is dat vrijwilligers meerdere rollen in de organisatie kunnen vervullen: uitvoerend, besturend, controlerend. De doelen van de organisatie zijn intern gericht, de leden produceren als vrijwilliger zelf de diensten. Selectie van vrijwilligers vindt maar beperkt plaats. Het is belangrijker dat je onderdeel van de groep bent dan welke vrijwilligerscapaciteiten je meebrengt. Als mensen geïnteresseerd zijn in een bepaalde functie of taak is dat vaak al genoeg. 1.3 Maatschappelijke ontwikkelingen en trends Het vrijwilligerswerk en de vrijwilliger van vandaag zijn niet goed meer te vergelijken met het vrijwilligerswerk van twintig jaar geleden. Maatschappelijke ontwikkelingen en trends hebben er voor gezorgd dat de beschikbaarheid van mensen is veranderd. Maar ook de wensen en behoeften van mensen zijn veranderd. Welke maatschappelijke ontwikkelingen en trends hebben gevolgen voor het vrijwilligerswerk? De samenleving stelt hogere eisen aan de kwaliteit. Dat zien we terug op diverse niveaus. Toenemende eisen bij overheid, maar ook vrijwilligers en bezoekers, gebruikers of cliënten van vrijwilligersorganisaties vragen om extra inspanningen. Gemeenten stellen hogere kwaliteitseisen aan vrijwilligersbesturen en meetbare output in ruil voor subsidies. Eisen aan de professionaliteit en kwaliteit van dienstverlening betekent dat vrijwilligerswerk in toenemende mate moet voldoen aan eisen 9 Lucas C.P.M. Meijs, management van vrijwilligersorganisaties, Caravel Publishing

20 van overheid/bezoeker/gebruiker. En dat vertaalt zich in hogere eisen die worden gesteld aan de vrijwilliger. Maar ook vrijwilligers stellen hogere eisen aan de organisaties waarvoor zij zich inzetten. Door de individualisering moeten organisaties aansluiten bij de leefwereld van verschillende doelgroepen. Die leefwereld ziet er anders uit voor vitale ouderen, drukbezette tweeverdieners of jongeren. Dat speelt niet alleen een rol in de werving maar ook bij het behouden van vrijwilligers (taken, begeleiding en waardering). Verder moet het vrijwilligerswerk beter leren aan te sluiten op persoonlijke interesses van mensen. Binding met een organisatie komt vaak voort vanuit wat speelt in de directe omgeving of het eigen leven van de vrijwilliger: omdat het vrijwilligerswerk een leuke uitdaging wordt gevonden, het verrijkend is, je je kunt ontplooien en het aansluit op je leefstijl. Een opvallend verschil is dat vooral ouderen en veelal leden uit de vaste kern doorgaans nog wel de traditionele motieven hebben. Combineren van levenssferen. Vrijwilligersorganisaties moeten rekening houden met zowel het betaalde werk als de privésituatie van vrijwilligers. Er ontstaat een groeiende vraag naar kortdurend vrijwilligerswerk en flexibiliteit is hierbij van groot belang. Gevolg: vrijwilligers en organisaties zijn een lossere band gaan onderhouden. Echter veel organisaties zijn nog steeds georganiseerd vanuit het idee dat vrijwilligers gaan voor de club. Demografische ontwikkelingen. Deze laten zien dat de bevolking vergrijst en ontgroent. Het aandeel ouderen op het totaal van de bevolking neemt flink toe. Verhoudingsgewijs zijn er weer minder jongeren. De vergrijzing zet de arbeidsmarkt onder druk. Daaruit komt de politieke wens voort om via bijvoorbeeld het afschaffen van prepensioenen ouderen langer aan het werk te houden. Dit verhoudt zich slecht tot de rol van ouderen in het vrijwilligerswerk en het verenigingsleven, omdat ouderen daar vaak de drijvende kracht vormen. Recent onderzoek toont een groeiend aantal ouderen aan maar met een beperktere bereidheid tot het doen van vrijwilligerswerk. Dat heeft onder andere te maken met het geven van meer informele hulp: zo neemt bijvoorbeeld het aantal oppasgrootouders toe en dat aantal zal de komende jaren naar verwachting stijgen. Dat kan de tijdsbesteding aan vrijwilligerswerk door ouderen onder druk zetten. Vergrijzing zorgt er ook voor dat het beroep op vrijwilligerswerk in de zorg toeneemt. Meer ouderen betekent ook meer mensen die gebruik maken van vrijwillige bezoekdiensten of andere vrijwillige thuishulp. Nederland krijgt kleur. Het percentage Nederlanders van allochtone herkomst is de afgelopen decennia fors gegroeid en zal voorlopig blijven stijgen. Allochtonen zijn sterk ondervertegenwoordigd in het georganiseerde vrijwilligerswerk. Hun activiteiten concentreren zich meestal op activiteiten binnen de eigen groep. Taalbarrières, onbekendheid met vrijwilligerswerk, als ook met de organisatiecultuur van veel vrijwilligersorganisaties werken belemmerend. 1.4 Regeldruk Wetten en regels zijn er om de samenleving te reguleren. Vrijwilligers staan niet buiten de wet en moeten ook aan de wetgeving voldoen. Dat leidt soms tot ingewikkelde situaties omdat de wetgeving niet rechtstreeks bedoeld is voor vrijwilligers. In Nederland is geen aparte wetgeving voor het vrijwilligerswerk met als gevolg dat wetten die gelden voor gewone burgers of bedrijven ook op vrijwilligers en vrijwilligersorganisaties van toepassing zijn. Voor de kantine van een voetbalvereniging gelden dezelfde wetten en regels als voor bedrijfskantines en andere horecagelegenheden. Klachten uit de samenleving over overregulering heeft de overheid doen besluiten om overbodige wetgeving te schrappen of te vereenvoudigen. Daarbij wordt gekeken naar landelijke en lokale regels. Het effect is dat dit leidt tot minder besteding van tijd van vrijwilligers voor het aanvragen of verantwoorden van subsidies, vergunningen en minder onkosten bij het voldoen aan regelgeving en meer tijd voor de eigen activiteiten. Vrijwilligersorganisaties kunnen zich daardoor beter richten op hun kernactiviteiten. 1.5 Knelpunten in het vrijwilligerswerk 20