Vlechtheggen van de Achterhoek

Transcriptie

1 Vlchthggn van d Achtrhok Hdn, vrldn n tokomst van n vrgtn landschapslmnt Ondrzok uitgvord in ht kadr van ht 'Voorbridingsprojct gvlochtn hggn in d Achtrhok' Lx Rolvld Jf Giln

2 Colofon Opdrachtgvr: Stichting Landschapsbhr Gldrland, lidr van ht projct 'Vlchthggn in d Achtrhok' Opdrachtnmr: Firma Hggn Brdwg AR Randwijk info@hggn.nu Uitgvord door: Lx Rolvld (Hggn), in samnwrking mt Jf Giln (Jf Giln Landschapsbhr-cultuurhistorisch ondrzok) n Brt Mas (Mas Ecologisch Advisburau-opzt cologisch ondrzok n training vrijwilligrs) Vldinvntarisati: Vrijwilligrs mt ondrstuning van Brt Mas, Robrt Cln n Lx Rolvld, invntarisati vlchtsporn door Jf Giln. Foto's: Jf Giln n Lx Rolvld Vormgving n producti: Corn Zltn Rclam Boxmr Bgliding: Vrniging Ndrlands Cultuurlandschap Stichting Landschapsbhr Gldrland Aan ht projct 'Vlchthggn in d Achtrhok' hbbn mgwrkt: - Stichting Landschapsbhr Gldrland - Agrarisch Natuurvrniging 't Ondrholt - Vrniging Ndrlands Cultuurlandschap - Gmntn Zutphn, Lochm n Bronckhorst - Firma Hggn Ht projct wrd financil moglijk gmaakt door: - Provinci Gldrland - EU programma Ladr+ - Gmntn Zutphn, Lochm n Bronckhorst - National Postcod Lotrij Foto voorpagina: Vlchtspoor in midoornhg langs ht Krkpad in Warnsvld Randwijk, augustus

3 Inhoudsopgav Colofon Inliding 1. Hggn in soortn n matn Waar vindn w hggn? Knmrkn van hggn in d Achtrhok Aanbvlingn voor ondrhoud n bhr 2. Trug in d tijd: ht landschap van d Achtrhok D oostlijk zandgrondn Maatschapplijk ontwikklingn n ht agrarisch cultuurlandschap 3. Hggn als spigl van d tijd Van akkrs naar widn Allrhand gvlochtn afschidingn Opkomst n nrgang van hggn n houtwalln 4. Op zok naar d vlchthg D ontdkking van vlchtsporn En Achtrhoks vlchtstijl? 5. Vlchthggn van d tokomst Hrstl oud vlchthggn Functis n aanlg van niuw vlchthggn Aan d slag Gbruikt litratuur Bijlag 1: Gvondn vlchtsporn

4 Inliding Vlchthg; ht bgrip dook rond 2000 in Ndrland op. Ht was gnog mt d vrlodring van Ndrland. Wg mt ht prikkldraad. Vlchthggn trug in ht landschap. Ht id wrd door ht publik mt nthousiasm bgrot, maar bij vl landschaps- n trrinbhrnd organisatis wrd ht rg nthousiast ontvagn. Duur, cologisch kaalslag n cultuurhistorisch nit vrantwoord warn vl ghoord ractis. Btj bij btj slaagdn niuwbakkn hggnvlchtrs r nittmin in hir n daar opdrachtn t krijgn. En van d rst opdrachtn kwam van d tonmalig gmnt Warnsvld: ht vlchtn van d midoornhggn in d IJsslwid n ht trainn van wrkploglidn van d Agrarisch Natuurvrniging 't Ondrholt. Ook al warn z daarna ondoordringbaar n n nit t nmn barrièr, d gvlochtn hggn van d IJsslwid kondn toch nit vrhindrn dat Warnsvld kort r na wrd inglijfd bij d gmnt Zutphn. Maar ht mooi gzicht van d gvlochtn hggn tgn d rand van ht oud dorp n d ontdkking van sporn van oud vlchtwrk in n midoornhg langs ht Krkpad achtr ht gmnthuis van Warnsvld, liddn wl tot ht rst projct ovr vlchthggn in Ndrland. Ht 'Voorbridingsprojct gvlochtn hggn in d Achtrhok', zoals ht hoopvol gdoopt wrd, mocht dan al snl op n aantal nthousiast partnrs rknn, provincial blidsmakrs zagn in ht projct toch nog vooral n bdriging van waardvoll struwlhggn n ht vrvuiln van ht national landschapsbhr mt n ngls hobby. Ht nthousiasm uit d strk ('participati') n ht vindn van niuw functis voor vlchthggn ('innovati') gavn d doorslag n zo kondn ind 2004 in 3 gmntn vrijwilligrs uitgrust mt hipjs, handschonn n takknzagn aan d slag om d rst hggn t vlchtn. Ondrdl van ht projct vormd vnns d opdracht n bschrijving t makn van cologi n cultuurhistori van d hggn in d Achtrhok (ls d dri dlnmnd gmntn). D grot vraag was of r ovrtuignd bwijs t vindn was voor ht gbruik van vlchthggn in d Achtrhok in ht vrldn. En zo ja, bstond r dan zo its als n Achtrhoks stijl van hggnvlchtn? Als dat zo zou zijn, zou ht dan bij d constatring blijvn dat r n traditi van hggnvlchtn hft bstaan, of zijn r moglijkhdn dat d vlchthg zich n niuw plaats vrwrft op ht st plattland van d 21 uw? Vijf wkn warn r bgroot om in ht vld d hggn t bstudrn, op zok t gaan naar vlchtsporn, bronnnondrzok t don naar d gschidnis van (vlcht)hggn in d Achtrhok n n antwoord op gstld vragn t gvn. D bschikbar tijd was nit voldond om ht ghl projctgbid nauwkurig t ondrzokn. Gschat wordt dat ruim d hlft van d hggn vrdld ovr d oud gmntn Gorssl, Warnsvld n Hummlo-Kppl is ondrzocht. Voldond om n bld t schtsn van d uitnlopnd hggn in d strk, d gvondn vlchtsporn n d niuw rol van vlchthggn in d strk. D rsultatn van ht cologisch n ht cultuurhistorisch ondrzok zijn in dit rapport samngbracht. In ht rst hoofdstuk wordn d gïnvntarisrd hggn bschrvn: d vrschillnd typ hggn, d soortn struikn n bomn di r in voorkomn n d kwalitit van d hggn. Ht hoofdstuk indigt mt aanbvlingn voor ondrhoud n bhr. Ht twd hoofdstuk gft n bschrijving van ht landschap van d Achtrhok n d wijz waarop ht in d loop dr tijd vrandrd. In ht drd hoofdstuk wordt d gschidnis van hggn in d Achtrhok gschtst. Wat d zoktocht naar vlchtsporn in ht vld oplvrd wordt vrtld in hoofdstuk 4. Aan ht ind van dit hoofdstuk komt d vraag naar d Achtrhoks vlchtstijl aan d ord. Ht bok wordt bslotn mt n schts van d topassingsmoglijkhdn van vlchthggn, oud n niuw, in d Achtrhok. D niuw functis van vlchthggn zijn samngvat in d brochur D vlchthg trug in ht landschap uitggvn door d Stichting Landschapsbhr Gldrland. Ht projct 'Vlchthggn in d Achtrhok' was n gzamnlijk projct van d Stichting Landschapsbhr Gldrland (projctliding), d Agrarisch Natuurvrniging 't Ondrholt, Firma Hggn, Vrniging Ndrlands Cultuurlandschap n d gmntn Bronckhorst, Zutphn n Lochm. Aan cursussn n vldwrk hbbn bovndin ruim hondrd vrijwilligrs dlgnomn. Ht wrkgbid van ht projct wrd gvormd door ht grondgbid van d voormalig gmntn Hummlo-Kppl, Warnsvld n Gorssl. Aan dit rapport hbbn divrs prsonn n bijdrag glvrd. D invntarisati n karaktrisring van vlchtsporn n ook ht bronnnondrzok is uitgvord door Jf Giln (Vrniging Ndrlands Cultuurlandschap).(Thans wrkzaam als Jf Giln Landschapsbhr, Nijmgn). Brt Mas (Ecologisch Advisburau Mas) hft d opzt van ht cologisch ondrzok n d training van vrijwilligrs vrzorgd. Robrt Cln (Elfnboom) hft gholpn bij ht afrondn van d invntarisati van hggn. Emma Dool (Ecologisch Advisburau Mas) hft ht kaartmatriaal vrzorgd. D algmn vldinvntarisatis zijn uitgvord door vrijwilligrs uit d strk, waarvoor onz hartlijk dank. Analys van ht cologisch n cultuurhistorisch ondrzok n ht schrijvn van dit vrhaal komn op naam van Lx Rolvld n Jf Giln. Divrs prsonn waarondr Marlis van Loon (Landschapsbhr Gldrland), Jaap Dirkmaat (Vrniging Ndrlands Cultuurlandschap) n Robrt Cln hbbn commntaar op ht concptrapport glvrd, waarvoor dank. 3

5 1Hggn in soortn n matn Gwapnd mt n kaart n opnamformulirn hbbn vrijwilligrs n ondrzokrs in d zomr van 2005 n in 2006 hggn afglopn n van lk hg n sri knmrkn gnotrd: ht cologisch ondrzok. In totaal zijn 98 hggn bschrvn mt n total lngt van ruim 20 kilomtr. D blangrijkst knmrkn wordn in dit hoofdstuk kort bschrvn n mt foto's gïllustrrd. Aan ht ind van ht hoofdstuk bsprkn w aandachtspuntn voor n btr ondrhoud n bhr van hggn. Vrijwilligrs aan ht invntarisrn Waar vindn w hggn? Hggn zijn ontstaan uit d bhoft land t bgrnzn n van n dicht v- of wildkrnd rastr t voorzin. Hggn komn vooral in d hogr dln van Ndrland voor. Daar waar r slotn mt prmannt watr zijn, zoals in d vngbidn, was r immrs gn bhoft aan hggn. Ook in hogr dln, zoals d Achtrhok, komn hggn nit ovral voor. Ht landschap van d dri gmntn is ingdld in landschapstypn². In tabl 1.1 n kaart 1.1 n 1.2 is aanggvn waar r hggn t vindn zijn. Tabl 1.1 Landschapstypn n d aanwzighid van hggn in Gorssl, Warnsvld n Hummlo-Kppl. (D landschapstypn zijn ontlnd aan d gmntlijk landschapsblidsplannn. Aan d indlingn is door d autur ht typ 'bbouwd omgving' togvogd, omdat n aantal hggn langs krknpadn, rond bgraafplaatsn d. staan.) (-) nit/zldn (x) wl Gron vlakkn gvn d in d gmntn aanwzig landschapstypn wr. Landschapstyp Gorssl Gmnt Warnsvld Hummlo- Kppl Essn x Kampn x x x Trras-/ovrwalln x Rivirwidn - x x Uitrwaardn x Hid- n brokontginningn Bossn n landgodrn Bbouwd omgving x x x 4

6 In tabl 1.1 n op d kaartn 1.1 n 1.2 kan mn zin dat hggn nit of winig voorkomn in hid- n brokontginningn n in bosgbidn. En dichtntwrk van hggn wordt gvondn in d uitrwaardn n d rivirwidn. En andr blangrijk standplaats van hggn, howl mindr dicht, zijn d randn van d oud akkrcomplxn, d ssn. In d latr kampn (éénmansssn) zijn hggn gvondn, maar rlatif winig. In bbouwd omgving vindn w hggn rond bordrijn n boomgaardn maar ook langs krknpadn n rond bgraafplaatsn. Op brokontginningn zijn winig hggn gvondn omdat in dz natt gbidn slotn wrdn ggravn om ontwatring t vrbtrn. Elznsingls wrdn hir ht karaktristik landschapslmnt. Vl van d ontgonnn hid wrd in bos n bouwland omgzt. Eind 19 uw wrdn rond bouwland, zoals rdr rond ssn n kampn, gn hggn mr gplant. In hoofdstuk 2 wordt uitgbrid inggaan op d historisch achtrgrond van ht grondgbruik n d rol van hggn. Kaart 1.1 Gïnvntarisrd hggn in d voormalig gmntn Gorssl n Warnsvld Hg Bossn n landgodrn Kamprlandschap Essn landschap Hid- n brokontginningn Rivirwid- n uitrwaardnlandschap Kaart 1.2 Gïnvntarisrd hggn in d voormalig gmntn Hummlo n Kppl. Hg Bossn n landgodrn Kamprlandschap Trrasrug / ovrwal Brokontginningn Rivirwidn 5

7 Knmrkn van hggn in d Achtrhok Ht typ hg In ht gbid zijn duidlijk vrschilln t zin in d vorm van hggn. In bbouwd omgving zijn z vlal laag n rchthokig, hggn hbbn r n sirfuncti n wordn daarom rglmatig gknipt. Laag, n mindr prcis n rglmatig gsnoid zijn d hggn rond oud scomplxn. Hggn in d typisch widgbidn (rivirwidn n uitrwaardn) tnslott, zijn vaak uitggroid tot hog n brd struwln. Z wordn mindr vaak gsnoid, howl d frqunti rg kan vrschilln (In d tijd dat hggn nog vkrnd dindn t zijn, wrdn d hggn waarschijnlijk vl vakr gsnoid. Ht mrndl van d hggn zal laag zijn gwst n vormd gn struwl.). Hggn di aan akkrs grnzn wrdn vakr gsnoid omdat born gn bhoft hbbn aan n hog n brd hg rond hun gwas. sirhg struwl Jong, oud n mnghggn In d invntarisati is n ondrschid gmaakt naar jong (18%), oud (62%) n mnghggn (20%). D laatst catgori bstaat uit oud hggn waarin gatn mt jong plantson zijn opgvuld. Ho oud d hggn zijn is vaak moilijk vast t stlln. Ht tlln van d jaarringn is n moglijkhid maar daarvoor dinn struikn afgzaagd t wordn. Ht mrndl (ruim 80%) van d gïnvntarisrd hggn is als oud t bstmpln, dat wil zggn dat z nit rcnt (d laatst jaar) gplant zijn. In fit wordn d mst 'oud hggn' gvormd door struikn di naar all waarschijnlijkhid mr dan 100 jaar oud zijn. Z zijn vaak al op kaartn van 1850 t vindn. Howl dit nit wil zggn dat d struikn al zo oud zijn, is dit wl aannmlijk. Daarbij komt dat d oud hggn in uitrwaardn n rivirwidn soortnrijk zijn, wat n indicati is voor oud hggn. Sommig hggn rond ssn bvattn vlchtsporn n duidlijk aanwijzing dat ht ook hir om rg oud hggn gaat. D dikt van d stammn is ovrigns gn god indicati voor d oudrdom van hggn. D intnsitit van ht snoin hft namlijk n strk invlod op d diktgroi van d stammn. Intnsif gsnoid hggn (sirhggn, hggn rond ssn) hbbn struikn mt vlal dunn stammn, trwijl d struikn in d widgbidn n fors stamomtrk hbbn. Soortn struikn in d hg Sirhggn bstaan mstal uit n nkl soort. Soms zijn r één of mrdr soortn 'ingslopn', vooral Vlir, doordat vogls zaad vrspridn. In vl sirhggn komn gn doornstruikn voor maar vooral soortn mt mooi blad zoals Buk n Haagbuk. Ook hggn rond d oud akkrcomplxn (ssn) zijn vlal nit rg soortnrijk. In dz hggn staat voornamlijk Eénstijlig midoorn, n soort di fijn vrtakt is n stvig takdoorns hft waardoor hij makklijk tot n ondoordringbaar afschiding t makn is. Daarnaast komn r rglmatig vlirn in voor, soms aangvuld mt n nkl xmplarn van andr soortn (zi tabl 1.2 op pagina 8). 6

8 D hggn in d rivirwidn n uitrwaardn zijn vaak wl soortnrijk. In ruim 40% van d hggn wrdn mr dan dri soortn struikn aangtroffn. In bijna 10% van d hggn staan zlfs tin of mr vrschillnd soortn struikn n mrjarig klimmrs. En uitzondring vormn d jong hggn di in d mst gvalln bstaan uit nkl Eénstijlig midoorn soms aangvuld mt Hondsroos n Gwon Es. Ht grot aantal soortn dat in oud hggn aangtroffn kan wordn staat in tabl 1.2 opgsomd. Vruchtn van Twstijligmidoorn Eénstijlig midoorn Naast Eénstijlig midoorn is Sldoorn n vlvoorkomnd soort. Sldoorn wokrt makklijk doordat hij zich door middl van wortluitloprs, ook in ht wiland (!), vrsprid. Bijzondr is n dichtvrtakt struwl van boswilg in ht rivirwidgbid van d Brkl in Warnsvld. D mst ovrig soortn vormn, indin z in n hg voorkomn, n bprkt aandl: vlal mindr dan 5%. In oud hggn komn nkl soortn voor di landlijk gzin bijzondr zijn, zoals Wgdoorn n Spaans aak, of zldzaam zoals d Hggnroos, d Bklird hggnroos n d Grootvruchtig n d Bastaardmidoorn. Ht hrknnn van dz roznsoortn n bijzondr midoornvariëtitn vrist spcialistisch knnis. Z zijn dan ook nit bij ht cologisch ondrzok gvondn, maar bij rdr invntarisatis in ht gbid. (Mas, B. n C.Rövkamp, Inhms bomn n struikn in d Graafschap. Autochton gnnbronnn n oud bosplaatsn. Provinci Gldrland, afdling landlijk Gbid, 2002.) D variati aan struikn in d oud hggn van rivirwidn n uitrwaardn zijn d laatst tastbar hrinnring aan ht hardhoutooibos, d ovrbossn di lang gldn langs d grot rivirn voorkwamn. D soortn uit ht hardhoutooibos zijn trug t vindn in d oud hggn. Waarschijnlijk hbbn born ht plantmatriaal voor hun hggn uit d natuur ghaald. Midoornhggn van latr datum zijn aangplant mt plantson uit kwkrijn n zijn vaak éénzijdig van samnstlling. Sldoornpruimn 7

9 Tabl 1. 2 Soortnsamnstlling n soortknmrkn van oud hggn in rivirwidn n uitrwaardn. 8 Oud hggn, n blangrijk gnnbron D soortn in oud hggn zijn autochton soortn dat wil zggn dat z van oorspronklijk inhms hrkomst zijn. Z hbbn zich al duizndn jarn aangpast aan d plaatslijk bodm- n klimaatsomstandighdn. Z ondrschidn zich van nit autochton soortn ondrmr doordat r op n rond dz struikn n zr groot aantal organismn (insctn, mossn, schimmls, micro-organismn.d.) t vindn is waarm z als ht war samnlvn. D cologisch waard van autochton bomn n struikn is dan ook hoog. Er zijn tvns aanwijzingn dat d autochton midoorn mindr gvolig is voor ht door fruit- n boomtlrs gvrsd bactrivuur, waarvoor midoorn n van d waardplantn is. Nog maar 5% van d bomn n struikn in Ndrland is van autochton hrkomst. Hirdoor vormn oud hggn n unik gnnbron di zorgvuldig bhrd dint t wordn. (Mas, B. (rd.), Inhms bomn n struikn in Ndrland nvlaandrn. Hrknning, vrspriding, gschidnis n gbruik, Amstrdam, 2006.)

10 Hggn n bomn Mt uitzondring van hggn in bbouwd gbid n rond ssn, komn in hggn vrij algmn bomn voor. Z vormn n onlosmaklijk ondrdl van ht Achtrhoks hggnlandschap van rivirwidn n uitrwaardn. D bomn in hggn dindn als producntn van bouwhout (opgaand ikn n ssn), maar ook, mt nam d knotbomn, als lvrancir van grifhout (ik, s, wilg) n vvor (s). D mst voorkomnd bomn zijn Zomrik, Gwon s, Schit-, Bind- n Kraakwilg. In ruim d hlft van all gïnvntarisrd hggn staan bomn. In ruim 75% hirvan komn opgaand bomn voor. Dit zijn vooral ikn n ssn. In its mindr hggn (50%) komn knotbomn voor wat naast knotwilgn ook prachtig knotikn of -ssn kunnn zijn. En nkl kr is r sprak van spaartlgn van hakhoutstovn van ik n s. In circa 70 % van d hggn mt bomn, voornamlijk oud n mnghggn, komn oud bomn voor. Nt als oud struikn, vormn oud bomn n waardvoll gnnbron van autochton bomn in Ndrland. Gn n slcht ondrhoud vormt n rnstig bdriging voor bomn in ht hggnlandschap. Knotbommn di t lang nit gsnoid wordn, schurn vrog of laat uit. Vl bomn wordn slcht n vaak onnodig hoog opgsnoid om d stds grotr wordnd landbouwmachins dicht bij d hg t kunnn latn oprrn n wortlstlsls wordn bschadigd door dicht langs bomn t plogn. Waardring van d hggn Uit ht voorgaand zal duidlijk zijn gwordn dat hggn in d Achtrhok op n aantal puntn kunnn vrschilln. Voor ht ontwikkln van blid n bhr is ht daarom nuttig d hggn t waardrn. Dit is gburd aan d hand van d invntarisatiggvns, op basis van dri kwalititn: cultuurhistorisch, cologisch n gnnbronwaard. D critria voor d waardring zijn wrggvn in tabl 1.3. D waardring is nit absoluut maar gft n rlatif vrschil aan van mr of mindr blangrijk. monumntal ikn Tabl 1.3. Waardring van hggn op basis van cultuurhistorisch, cologisch n gnnbron kwalitit. Kwalitit Waardring % 1) Critria Cultuurhistorisch zr hoog hoog laag Oud hg mt oud knotbomn n/of vlchtsporn Oud hg Jong hg Ecologisch zr hoog hoog matig/laag Oud struwlhg mt (oud) bomn Oud struwlhg zondr bomn of jong struwlhg mt bomn Jong struwlhggn, dicht, complt knip- n schrhggn, n structuurarm, onvolldig hggn zr hoog 42 Oud hg mt >5 soortn n/of minimaal 1 bijzondr soort Gnnbron matig 39 Oud hg mt <5 soortn n gn bijzondr soortn 1) : All hggn zijn voor lk kwalitit afzondrlijk boordld. gn 19 Jong hggn van nit-autochton hrkomst n knip-n-schrhggn. 9

11 D waardring van d hggn op basis van d dri kwalititn is ovr ht algmn hoog. Dit houdt vrband mt ht fit dat n groot dl van d hggn in ht gbid oud is, d struwlvorm hft n gn al t grot gatn vrtoont. Hggn mt vl grot gatn zulln in d invntarisati waarschijnlijk ondrvrtgnwoordigd zijn. Indin w naar d waardring voor cultuurhistorisch n cologisch kwalititn kijkn, blijkt dat ruim 50 % van all gïnvntarisrd hggn (kaart 4.1 n 4.2, pag. 25 n 26) d hoogst scor voor één of bid kwalititn hft. Tlln w daar d hoogst scor voor gnnbronwaard bij dan is ruim 60% van d hggn als "bijzondr" waardvol t karaktrisrn. Ovr gatn n andr uvls Ht bhoud n d kwalitit van hggn is afhanklijk van god ondrhoud n ht aanngslotn houdn van d struiknrij. Vl oud hggn in ht buitngbid zijn nit mr volldig. Er zittn klin of grot gatn in n soms zijn hl hgdln vrdwnn. Solitair midoornstruikn vormn soms n dnkbldig lijn waar ooit n hg mot hbbn gstaan. Uit d invntarisati blijkt dat n kwart van d hggn gn gatn van btknis hft n dat in bijna 60% van d hggn mr of mindr grot gatn (5-30% van d total lngt) voorkomn. En op d zs hggn (16 %) is r zr slcht aan to. D gatn bslaan mr dan ééndrd van d lngt van d hg. D 'hggn' waaraan nog slchts door n nkl struik hrinnrd wordt, zijn in dz opsomming ovrigns ondrgwaardrd omdat z in d invntarisati nit opgnomn zijn. D laatst struikn van n oud hg Hggn hbbn hun oud functis vrlorn waardoor ht vrwijdrn van snoihout tot n sluit- n kostnpost is gwordn. Ondrhoud gburt hirdoor zo godkoop moglijk n mt winig zorg. Ht slcht gbruik van klplmaairs in ht hggnondrhoud is hirvan n schrijnnd voorbld. Ht vormt n grot bdriging voor d schoonhid n d lvnsduur van zowl oud als jong hggn. D klplmaair knipt immrs nit maar slaat ht t snoin hout mt snl ronddraaind klpls van d struik. Zodra d klpls gn twijgn maar takkn rakn lidt dit tot rnstig n vaak onhrstlbar bschadiging. D situati is in d Achtrhok wat dit btrft nog nit zo rnstig als in andr dln van Ndrland omdat vl hggn als struwlhggn wordn bhrd. Voorzichtighid is chtr gbodn, n nkl wijziging in ht subsidiblid hft in d Maashggn rond Boxmr tot n snll, dramatisch vrslchtring van ht hggnlandschap glid. 10

12 Aanbvlingn voor ondrhoud n bhr Als aanvulling op d vorig paragraaf ovr waardring van d hggn is ht god kort aan t gvn ho d kwalitit van hggn bhoudn dan wl vrbtrd kan wordn. Hirvoor zijn zvn aanbvlingn gformulrd: 1. Inbotn n complt makn van hggn Door gatn in hggn op t vulln mt jong plantson kan ht vrval van hggn n halt wordn togropn n wordt d cologisch waard vrhoogd. D kwalitit van ht landschap wordt vrbtrd door rnstig gdgnrrd hggn wr aan t vulln. Voor aanplant gldt dat godkoop duurkoop is. God plantson, n god grondbwrking n n juist wijz van plantn lijkn t vanzlfsprknd om t motn wordn gnomd. D praktijk wijst ht tgndl uit. Tvns is nazorg nodig op plaatsn waar bramn, brandntls d. al t uitbundig groin. Bij ht inbotn n aanvulln van hggn mot d vntul noodzaklijk aanplant van bomn nit ovr ht hoofd wordn gzin. 2. Gbruik van autochtoon matriaal n lokaal voorkomnd soortn Ht gbid is n blangrijk gnnbron. Dz kwalitit dint nit vrmindrd t wordn door gbruik van haagplantson n bomn van nit-autochton hrkomst. D mrkostn van autochtoon plantson vormn bovndin n klin dl van d bgroting. Bhoud van biodivrsitit vrist ook dat in d soortnsamnstlling rkning wordt ghoudn mt d in ht gbid voorkomnd soortn (zi tabl 1.2, pag. 8). Oogst autochton Eénstijlig midoorn god ondrhoud is cruciaal 3. Juist machins n snoimthodn Slcht ondrhoud vormt n rnstig bdriging voor hggn in hl Ndrland. God snoin van hggn houdt in dat mn dun hout snoit n dat n hg aan dri kantn (bid zijdn n d bovnkant) gsnoid wordt. Ht wil zggn dat hggn, mt uitzondring van d struwlhggn, rglmatig (ls één kr pr jaar) gsnoid wordn. Hirdoor kunnn wondjs ovrgroin n ontstaat n fijn vrtakt, dicht hg. Er mot dus n ind komn aan ht klpln n ht afzagn of -knijpn van dikk takkn. Er zijn voor ht snoin van grot n klin hggn, divrs gschikt machins waarondr tal van hggnscharn vrkrijgbaar. En juist instructi door opdrachtgvrs van machinistn n loonwrkrs, n tozicht op ht glvrd wrk, al dan nit gsubsidird door d ovrhid, is noodzaklijk. 11

13 4. Stop ht afzttn van hggn op 1 mtr hoogt Ht afzagn van struwlhggn op 1-1,2 mtr hoogt wordt ovral in Ndrland togpast. Ht is n handlwijz di gstold is op d oud (nog stds nit uitgbannn) bornpraktijk om van hggn rastrpaln t makn waartgn ht prikkldraad gtimmrd wrd. Dit 'knottn' van hggn is ongwnst omdat r grot (nit ovrgroibar) wondn ontstaan. Hirdoor rot d hoofdstam glidlijk in n blijft d hg van ondr kaal. Ht altrnatif is struwln om d jaar vlak bovn d grond af t zttn. Hirdoor ontstaat n dicht, gzond, zichzlf vrjongnd hg. En nvoudig n duurzam mthod mt grot cologisch n landschapplijk voordln. van oud vlchthg tot 'stompjshg' 6. Bschrming van monumntal bomn Monumntal bomn di in hggn of solitair in ht landschap staan (ooit ondrdl van n hg di grooid is) vrdinn xtra aandacht vanwg hun grot cultuurhistorisch, cologisch, landschapplijk n gnnbronwaard. Ht vrdint aanbvling monumntal bomn t invntarisrn n n bschrmplan t makn waarbij voor lk boom n bhrplan zou motn wordn opgstld. 5. Btr omgaan mt bomn Ht ondrhoud n bhr van bomn, inclusif monumntal knotbomn, laat vl t wnsn ovr. Takkn wordn hr n dr afgzaagd als d doorgang van stds grotr machins blmmrd wordt. Wortlstlsls wordn bschadigd n krijgn gn kans zich t ontwikkln doordat r tot dicht bij bomn gplogd wordt. Knotbomn wordn nit of zr laat gknot waardoor takkn uitschurn of zr grot zaagwondn ontstaan. Voorlichting ovr ht ondrhoud van bomn is dringnd nodig. Waar moglijk dinn afsprakn gmaakt t wordn ovr ht god n tijdig snoin van knotbomn n opgaand bomn. Voorkomn mot wordn dat solitair bomn door onjuist bhr (vrtrappn n stambschadiging door v, wortlbschadiging door plogn binnn kroonprojcti, gbruik bstrijdingsmiddln) bschadigd rakn of doodgaan. 7. Gbidsgricht blid n bhr Ht bhr van ht hggnlandschap is vaak nit mr dan d optlsom van d bslissingn van individul ignarn. Subsidirglingn bpaln stds mr d wijz waarop ht landschap (d hggn, bomn, prclrandn) ondrhoudn wordt. Hirin schuilt n gvaar: Als door n vrandring in d subsidirgls ht bijvoorbld financil intrssant wordt om all hggn tot lag (knip- n schrhg) t makn dan zal ht landschapsbld drastisch vrandrn. Om ondrling samnhang n kwalitit van ht (hggn) landschap t stimulrn, is daarom n gbidsgricht blid nodig dat r voor zorgt dat ondrhoud n bhr op n tchnisch god n landschapplijk vnwichtig wijz gburn. 12

14 Trug in d tijd: 2Ht landschap van d Achtrhok Hggn vormn n markant ondrdl van ht cultuurlandschap in d Achtrhok n van grot dln van Ndrland. Ht is n landschapslmnt mt n vrhaal ovr d vrandringn in ht landgbruik di trug gaat tot d Middluwn, n soms vrdr. En cultuurhistorisch bschrijving van hggn, lifst van vlchthggn, in d Achtrhok is nit nvoudig. Wi schrf r ovr hggn, laat staan ovr hggn in d Achtrhok? W probrn n bld t schtsn door informati uit schriftlijk bronnn (trloops vrmldingn, rglingn voor landgbruik.d.) waarin hggn gnomd wordn, t plaatsn in n brdr plaatj. Dat plaatj bstaat uit d landschapsknmrkn van d Achtrhok, d gschidnis van d strk n d landbouw. Door z op n tijdsbalk t plaatsn zal blijkn dat ht vnijn in d staart zit. Maatschapplijk ontwikklingn n ht agrarisch cultuurlandschap Akkr bschrmd door hggn. Prnt togschrvn aan Pitr Brughl d Oud. (16 uw) D oostlijk zandgrondn D Achtrhok is ondrdl van d dkzandgrondn van Oost-Ndrland. Daarvan makn ook grot dln van Drnt n Ovrijssl dl uit. Ht dkzandlandschap, ontstaan tijdns d laatst ijstijdn, is nigszins golvnd n wordt doorsndn door bkdaln, van ondrmr d Oud IJssl n d Brkl. D wstlijk n zuidlijk grns van ht gbid wordt gvormd door d laag glgn rivirkligrondn van d rivirn Rijn n IJssl mt daar langs d hogr glgn ovrwalln. In grot dln van d Achtrhok was d ontwatring vrogr langzaam of warn laag glgn dln afgslotn n ontstond moras. D strk hft n grillig patroon van hogr (drogr) n lagr (nattr tot moras) glgn grondn. Doordat d vruchtbaarhid van d grond ook varird mostn bwonrs van d strk hun bwoning, landbouw n andr activititn god op ht landschap afstmmn. Ton Julius Casar ruim 2000 jaar gldn in zijn Commntarii d bllo Gallico (Notitis ovr d Gallisch oorlogn) ht vl gcitrd vrhaal ovr d gvlochtn hggn in ht land van d Nrviërs (huidig Blgië, Zuid-Ndrland) lit opschrijvn, was d Achtrhok n nat n moilijk toganklijk gbid: Uitgstrkt morasgbidn n natt bkdaln mt daarin 'ilandjs' van hogr n droog glgn zandgrond mt n minimaal ntwrk van padn n wgn. Nog hl lang zou dit zo blijvn. Als zo'n 1600 jaar latr n andr brucht vldhr, d hrtog van Alva, d innam van Dn Bril door d Watrguzn wrkt door d handlsstdn Zutphn n Dvntr t vrovrn, uit t moordn n plat t brandn, is ht achtrland van dz stdn nog stds n dun bvolkt, wost gbid. Ht dd zijn huidig naam r aan. Vrandringn in ht agrarisch cultuurlandschap in d loop dr uwn zijn schmatisch vastglgd in tabl 2.1. In d bglidnd tkst wordn z toglicht aan d hand van blangrijk maatschapplijk ontwikklingn d afglopn 1500 jaar. D Achtrhok is, zoals gzgd, lang tijd n gïsolrd gbid gwst. Maatschapplijk ontwikklingn voltrokkn r zich langzamr dan ldrs in Ndrland. In d Vrog Middluwn ( ) warn d zandgrondn dun bvolkt. D voornamlijk agrarisch bvolking woond vrsprid in klin ndrzttingn of afzondrlijk op d hogr glgn zandruggn. D akkrcomplxn, d ssn, bstondn uit langgrkt prcln. Z vormdn klin landbouwnclavs in n z van wost grond, bstaand uit uitgstrkt bossn, hidn, vnn, ooibossn n natt graslandn. Born vrbouwdn gwassn als rogg, havr, grst, rapn, hop n vlas n hildn rundv ('bstn'), varkns, schapn n gitn. Ht v wrd op allrli stukkn grond gwid. In d rst plaats op d 'widgrondn' di bstondn uit bos, hid n gronlandn. Daarnaast ook op akkrs (stopplbwiding) n hooilandn (voor- n nabwiding). Bossn warn blangrijk voor ht vorn van varkns, maar schapn n rundv kwamn r ook n bgraasdn vooral d opn gdltn. D hidn warn vooral ht domin van d schapn, maar d mr grashoudnd hidn warn ook gschikt voor rundv. D bst widgrondn, d natt gronlandn, bstondn uit dophidvgtati doorgroid mt wild grassn. Born ondrdruktn d groi van struwl (wilg n gagl) door z uit t stkn n t vrbrandn. D btr widgrondn warn vooral bstmd voor rundv dat hogr isn aan zijn voding stlt. Ht houdn van schapn was r nit of bprkt togstaan. Zo was in d mark van Eps in d 18 uw ht widn van schapn in d gronlandn van 1 mi tot 1 novmbr vrbodn. 13

15 Tabl 2.1 Vrandringn in ht landschap vanaf d Middluwn Tussn 1000 n 1300, d rst hlft van d lat Middluwn ( ), vindt in Ndrland n ldrs in Europa, n strk bvolkingsgroi plaats. D bvolkingsdichthid in d Achtrhok is ovrigns laag 2 n rond 1500 nog maar in d ord van 10 bwonrs/km (Barnds t al., 1997, p. 20). D gldconomi komt voor ht rst na d Romins tijd wr op gang n d vraag naar landbouwproductn als graan groit. D moglijkhid ssn uit t bridn is chtr bprkt. Daarom ontstaan vrsprid in ht landschap, bij stukjs grond di rdlijk gschikt zijn voor akkrbouw, huiskampn, ook wl éénmansssn gnomd. Mt dz kampontginningn ontstaat ht oud hovnlandschap (Hndrikx, 1999). Na vrloop van tijd rakn d akkrs door t intnsiv tlt uitgput. Er is mr mst nodig van ht v dat op d wost grond (hi, bos, nat grasland) 'widt'. D vhoudrij is in dinst van d akkrbouw n mot zovl moglijk mst producrn om d akkrs vruchtbaar t houdn. "Gorgica' of 'ht lvn op ht land'. Houtsnd uit Vrgilius-uitgav (1517). Middluws tafrl mt op d achtrgrond wild dat d door tuynn afgztt akkrs bdrigt. In ht middn n hrdr di ikls uit d boom slaat voor zijn varkns. 14 Trwijl d huidig intnsiv vhoudrij n gigantisch ovrschot aan mst producrt, is ht gbrk aan mst uwnlang n rnstig blmmring van d landbouw gwst. Born invstrdn vl tijd n middln in ht producrn van zovl moglijk mst om hun gwasproducti op pil t kunnn houdn. T intnsif gbruik van d wost grondn lidd gaand wg tot ht vrdwijnn van bossn n n tonam van ht opprvlak aan hidvldn. D opkomst van d wolindustri in d 14 uw n d almaar grotr wordnd hidvldn lidn in d 15 n 16 uw tot n strk groi van d schapnhoudrij. Om ht gbruik van d wost grond t rgln ontstaan d markn, organisatis di ht gmnschapplijk gbruik van d wost grondn rgln. D markgnootschappn zorgdn vaak ook voor ht bschrmn van d houtwalln rondom d ssn. Houtkap was bijvoorbld strng grglmntrd. D mst markbpalingn gaan chtr ovr ht widn van schapn. Hild n bor t vl v of graasd ht daar waar dat nit togstaan was dan kon ht v in bslag gnomn wordn, of wordn gschut. D bor kon zijn dirn wr trugkrijgn tgn btaling van n bot (Dirkx, 1997, p. 31) n stond dan, ho kan ht andrs, voor schut! Uit armod gborn, ontwikkldn zich illgaal, op afglgn plkkn, kutrbdrijfjs, di soms uitgroidn tot dorpjs. D invlod van d markgnootschappn was nit ovral vn strk. In strkn mt vl grootgrondbzit warn d markn mindr strk. Als d bhoft aan widgrond tonmt n d tchnik r rijp voor is, wordt n bgin gmaakt mt ht vrdln van d grond in d bkdaln ondr 'grchtigd' born. Elznbrokbossn wordn gkapt, d strookvormig kavls ontwatrd n in hooi- n widland omgzt (Hndrikx, 1999, p. 88) Hirdoor kon d vstapl groin(barnds t al., 1997, p. 17).

16 In ht Rijn/IJssldal ontwikkln zich handlscntra zoals Dvntr, Zutphn n Dosburg. Zij liggn aan d blangrijk hanswgn di Pruisn vrbindn mt ht wstn van Ndrland. Tussn d 12 n 14 uw vindt waarschijnlijk ht mrndl van d bdijkingn langs d IJssl plaats (Spk t al., 1996, p. 60). Vanaf d 16 uw is r n tndns tot intnsivring van d landbouw in d oostlijk zandgbidn. In d 17 n 18 uw daln d landbouwopbrngstn n bginnn grootgrondbzittrs landgodrn t ontwikkln. Vaak ging dit gpaard mt aanplant van grot prcln bos. Eind 18 uw, in d Frans tijd, wordt d horighid in d Achtrhok als laatst (!) strk in Ndrland afgschaft. D landbouwopbrngstn lopn trug maar d bhoft aan (mijn)hout nmt to. Vl hidgrond wordt in dnnnbos omgzt. Potstalln, di moglijk al rdr wrdn ingvord, zorgn voor n btr mstproducti voor d akkrs. Ht oppr vlak aan hid brikt in d 18 n bgin 19 uw zijn grootst omvang. In 1850 bstond ongvr d hlft van d zandgrondn in Ndrland uit hidvldn.(dirkx, 1997, p. 49) Ht plaggnstkn voor mstproducti in d potstalln is intnsif n lidt tot vrschraling van d hidn n tot zandvrstuivingn. Aan ht bgin van d 19 uw bginnn landsbstuurdrs zich t bkommrn om d uitgstrkt wost grondn. Wttlijk rglingn voor d vrdling van gmnschapplijk bhrd ('gmn') grondn ontstaan in d Frans Tijd, maar wordn nit dirct op grot schaal in praktijk gbracht (Noorn, 1975, para. VI-2). In dz priod ontwikklt zich n niuw grop grootgrondbzittrs di zich tolgt op ht bbossn n in cultuur brngn van zandgrondn. Hirbij slotn zich latr staatslidn, militairn, litratorn n oud-indiëgangrs aan. Bijvoorbld Mr. A.C.W. Staring di bgin 19 uw op d Wildnborg bij Vordn n kanaal naar d Brkl laat gravn n d drooggvalln strk mt bos bplant (Ci. Landschapsvrzorging Achtrhok n Limrs, 1954, p. 19, in ht vrvolg 'Ci.' gnomd). Omstrks 1870 nmt d aanplant van bos n grot vlucht door d afschaffing van d markn n d landbouwcrisis di tot wrkvrschaffingsprojctn lidt. Ht opprvlak hid op d zandgrondn nmt hirdoor strk af. D 19 uws ontginning van d 'vldn' lidt tot ht ontstaan van ht 'niuw hovnlandschap', dat gknmrkt wordt door rchthokig kavls. Eind 19 uw is ht landbouwsystm in vrval graakt doordat ht t gslotn is. Door d ontwikkling van d intrnational handl gaat d markt voor productn zoals graan n wol vrlorn aan Amrika n Australië. Tchnisch vrniuwing n mr marktgrichthid zijn noodzaklijk. Eind 19 uw nmn d ontwikkling n ht gbruik van xtrn mststoffn (stadsafval-guanokunstmst) snl to waardoor d akkrbouw lossr komt t staan van vhoudrij n d druk op hidn n graslandn als mstproducntn vrmindrd. Cultuurmaatschappijn zoals d in 1888 opgricht Ndrlands Hidmaatschappij n d Grontmij (1915) spln bij d hidontginning n blangrijk rol. D conomisch ontwikkling ist ind 19 uw mr social dynamik n lidt tussn 1840 n 1886 (Marknwt) tot ht afschaffn van ht marknstlsl. D Achtrhok is n van d laatst gbidn waar dit ht gval is. D vrdling gmnschapplijk bhrd grondn gburt naar vnrdighid van akkrlandbzit. Hirdoor gaat n blangrijk dl hirvan naar grondgrondbzittrs (adl). Rond 1900 vindn vl tchnisch ontwikklingn plaats: kunstmst vindt ingang, btr graanrassn n drainagtchnikn, spcialisati in d landbouw, coöpratis, intrd van machins in d landbouw n industriël vrwrking van landbouwgwassn. En nit t vrgtn, ht prikkldraad. In 1873 in d Vrnigd Statn uitgvondn, bgint ht vlak na d Erst Wrldoorlog zijn snll opmars in Ndrland. D ontwikkling van d landbouw raakt door tchnisch vrniuwing n n groind bvolking in n stroomvrsnlling. In d drtigr jarn wordt in ht kadr van d wrklooshidsbstrijding d hidontginning grootschalig voortgzt Prikkldraad n schaalvrgroting 15

17 D vrandringn in grondgbruik n daarm van ht landschap, zijn hirdoor ingrijpnd. In d Achtrhok had ht grootgrondbzit ovrigns n bhoudnd wrking doordat landbouwkundig ontwikklingn r mindr snl wrdn ingvord n landgodrn ondr d natuurschoonwt nit in ruilvrkavlingn wrdn opgnomn. D blangstlling voor ht bhoud van ht agrarisch cultuurlandschap n natuurbschrming groit vanaf d jarn zvntig (Baas t al., 2005). Landlijk subsidirglingn voor natuur n landschapsbhr wordn ingvord. In 2000 wordt d agrarisch natuurvrniging 't Ondrholt opgricht n ontwikklt zich tot n van d mst activ vrnigingn in zijn soort in Ndrland. D visi van watrschappn (Watrschap Rijn n IJssl) op watrbhr wijzigt ingrijpnd. Naast ht agrarisch blang gaan natuurbhr, rcrati n watrbrging n rol spln. D 'bknormalisringn' van nkl dcnnia rdr wordn voor n dl ongdaan gmaakt. Vijftig jaar latr, na d Twd Wrldoorlog, komt ontwikkling van ht Ndrlands zandgbid opniuw in n stroomvrsnlling. Aan ht uwnoud gmngd bdrijf komt n ind; spcialisati in d landbouw n d vhoudrij nmn n grot vlucht. Agrarisch vrniuwing wordt ondrstund door uitgbrid cultuurtchnisch ingrpn (ruilvrkavling, landinrichting, bknormalisring) (Barnds t al., 1997, p. 23). D bvolkingsgroi, d noodzaak tot n btr watrhuishouding n hrvrkavling van agrarisch st grond, lidn aan ht bgin van d 20 uw al tot d rst ruilvrkavlingn. Vanaf d jarn 50 nmn z n grot vlucht. In d Achtrhok vindn ruilvrkavlingn plaats vanaf d jarn zstig. Door tchnisch ontwikklingn vrvagn natuurlijk bgrnzingn stds mr. D landbouwvoorlichting draagt bij aan d norm ontwikkling van akkrbouw n mt nam vhoudrij in d Achtrhok. Ho vr ht strvn tot fficiënt bdrijfsvoring kan gaan, mldt d Ci. Landschapsvrzorging Achtrhok n Limrs (Ci., 1954, p. 46 ) : Zlfs nit bij bnadring valt t zggn ho groot d schad aan ht natuurschoon van ht Achtrhoks land is gwst door raadgvingn (van d landbouwvoorlichting rd.) als: - ruim hoog gboomt in wilandn n bouwgrond op (tgn rsp. vvrlis door bliksminslag n schad aan gwassn door schaduw n wortlconcurrnti); - ruim houtwalln op (grondaanwinst; gn nachtvorst mr op bschutt plaatsn); - kap d wgn schoon (gn moddrbann mr). D hrknbaarhid van ht 'traditionl' cultuurlandschap nmt strk af. Dzlfd commissi luidt d noodklok ovr d tloorgang van ht Achtrhoks landschap n schrijft: In d afglopn dcnnia is ht opprvlak bos n wost grondn r namlijk ontstllnd vrmindrd. Mn slcht ikn walln, ging ovr tot bknormalisati n hidontginning, trwijl zandhuvls nog stds wordn afggravn. Ht landschap vrvlakt lttrlijk n figuurlijk. En cultuurstpp ligt in ht vrschit. Naast ht vrdwijnn van landschapslmntn is ook ht gwijzigd ondrhoud (functivrlis van landschapslmntn n daardoor gn of minimaal ondrhoud) van grot invlod op ht landschapsbld. D tognomn aandacht voor cultuurhistori n hrstl van ht agrarisch cultuurlandschap lidt in 2003 tot n gzamnlijk initiatif van gmntn, natuur- n landschapsorganisatis n d agrarisch natuurvrniging 't Ondrholt om n projct voor vlchthggn in d Achtrhok t formulrn. 16

18 3Hggn als spigl van d tijd D spurtocht naar d vlchthg in d Achtrhok was n zoktocht in ht vld naar bijzondr vormn in hggn, n in bokn n rapportn naar vrwijzingn ovr ht voorkomn n ht gbruik van hggn in d strk. Hir n daar aangvuld mt informati van aangrnznd gbidn gft dit hoofdstuk n rst bschrijving ovr ht vrldn van d vlchthg in d Achtrhok. Van akkrs naar widn Hggn gavn prclgrnzn aan n dindn als ondoordringbar afschiding. Vrandringn in bwoning n landgbruik zoals hirvoor gschtst, bpaaldn dus waar hggn n vrglijkbar landschapslmntn aanglgd wrdn. In dit hoofdstuk wordt gschtst ho hggn zich sinds d Middluwn ontwikkld hbbn. Als r aanwijzingn zijn voor ht gbruik van vlchttchnikn in andr landschapslmntn dan wordt dit vrmld. In tabl 3.1 is schmatisch wrggvn in wlk priodn allrli 'typ hggn' in Ndrland gbruikt wrdn. In d tabl is n ondrschid gmaakt tussn 'hggn' in dinst van d akkrbouw n di voor d vhoudrij. Tot ongvr d 19 uw was ht d blangrijkst functi van hggn om akkrs t bschrmn tgn schad door v n wild. Pas na di tijd komn hggn op grot schaal in bld als middl om ht v in d wid t houdn. Omhiningn rond akkrs vrlizn dan al voor n blangrijk dl hun functi. Middluws tuyn Tabl 3.1 Ontwikklingn van hggn vanaf d Middluwn (vrddigingswal) Niuw aandacht hggn 17

19 Allrhand gvlochtn afschidingn En hl rks namn voor allrli hggn is in tabl 3.1 opgnomn. Hirondr volgt n kort bschrijving van hun knmrkn n gbruik. Tuynn En tuyn (tun, tuyn, tu, ton in Middl-Ndrlands) is n omhining van houtn paln vrbondn door n vlchtwrk van takkn (Spk, 2004, p. 709). D oudst vrmlding van tuynn in Ndrland datrt uit d tind uw, maar ht gbruik van houtn vlchtwrkn is al vl oudr (Spk, 2004, p. 716). Tuynn zijn n van d mst voorkomnd vormn van omhiningn in d Middluwn di ook op vl landschapsschildrijn t zin zijn (Noorn, 1975). Van ht hkwrk is latr ht woord 'tuin' (ht omhind stuk grond) afglid. Bij ht 'btuynn' slogn born rst houtn paln (vrmodlijk ikn) in d grond. Voor ht buigzam vlchtwrk wrd rijshout van wilg, ls, hazlaar, s n brk gbruikt (Noorn, 1975; Spk, 2004; Tack t al., 1993), moglijk aangvuld mt midoorntakkn ( di gmackt is van rysrn nd van doornn nd dsr ghlijc (Noorn, 1975). Naast tuynn van dood hout bstaat r n variant waarbij dood n lvnd hout gcombinrd wordn om n jong hg t bschrmn n tglijkrtijd tot n dicht omhining t makn: d tuynhg. Na ht plantn van d niuw hg wordt dz hirto hlmaal ingpakt in 'tuynwrk' van dood matriaal. D jong hg wordt zodond d rst jarn bschrmd door d tuyn. Tuynhggn motn n aantal jarn aangvuld wordn mt vrs snoihout omdat ht dod hout vrbrokklt n vrgaat. Hirto litn born in Zuid Limburg, waar d laatst oud tuynhggn tot nkl jarn gldn t zin warn, mi- n sldoorn hggn tw, dri jaar doorschitn om hiruit ht snoihout voor n niuw tuyn t kappn. Door afschidingn van dood hout t vrvangn door hggn n houtkantn was r nit langr hout nodig voor ht makn van omhiningn, maar wrdn d niuw omhiningn juist n blangrijk bron van houtproducti! In gbidn waar onvoldond brandn bouwhout bschikbaar was door bosdgradati warn hggn zlfs n rg blangrijk houtproducnt. In grot dln van Vlaandrn vormdn (idr 6-9 jaar gkapt) vkrnd, hggn mt daarin vl zomr ik, s n zwart ls, in d 19 uw d blangrijkst bron van hout (Tack G. n M. Hrmy, in Hrmy M. n G. d Blust, 1997, hfd. 6.). Voor d vl omhiningn uit dood hout was vl grifhout nodig dat voornamlijk uit hakhout n van knotbomn wrd btrokkn. In d Middluwn was in Vlaandrn ht mst grifhout voor t(h)uunhout bstmd (Tack t al., 1993, p. 143). Ht is dan ook nit vrmd dat r tal van bpalingn in Ndrland bknd zijn waarbij ht kappn van hout wrd grglmntrd. In tijdn van houtschaarst zal ht gbruik van tuynn aan bandn zijn glgd. Waarschijnlijk is dit vanaf d 17 uw stds mr ht gval (Noorn, 1975; Spk, 2004) n wrdn tuynn glidlijk vrvangn door lvnd hggn. In Vlaandrn wrdn z ovrigns plaatslijk st nog tot vr in d 20 uw gbruikt. Dit lijkt in d Achtrhok ook ht gval t zijn gwst voor zovr ht tuynn rond rvn btrft. In ht 'Oud-Achtrhoksch born lvn: ht ghl jaar rond' (Huvl, 1927) wordt mlding gmaakt van n ton van takkn gvlochtn om ganzn n kippn op ht rf n uit ht hof n akkrs t wrn. Tuun als lux rfafschiding anno

20 D mst v- n wildkrnd lijnvormig lmntn van struikn n bomn rond akkrs stondn op wallichamn. D bouw van dz wallichamn lvrd tvns aan één of bid zijdn van d wal n grppl op. In ht bronnnondrzok zijn van d Middluwn tot d 19 uw d volgnd lmntn naar vorn gkomn: Eswal, wildwal (-graaf) D swal was d mst gangbar bgrnzing van d s (Spk, 2004, p. 702). Ht was n aardn wal di mt hakhout n/of doornig struikn wrd bplant. Aan d buitnzijd wrd d wal bgrnsd door n grppl. Hiruit kwam d grond voor d wal. D Ci. (1954) gbruikt vrijwl dzlfd omschrijving voor wildwal of wildgraaf. Volgns Noorn (1975) wordn door sommig auturs ondr wildgravn ook d swalln n kampwalln gschaard, howl 'cht' wildwalln n vl bprktr vrspriding kndn n d wrklijk oudrdom n functi nog slcht bknd zijn. Wildwalln wrdn voor zovr bknd aanglgd om t voorkomn dat wild uit d bossn n loslopnd v (dat aan d aandacht van d hrdrs was ontsnapt) d akkrgwassn zoudn bschadign. Wildwalln wordn tgnwoordig rdr mt d Lat Middluwn dan mt prhistorisch tijdn in vrband gbracht. Ook om d gronlandn, hooi- n wiland tussn s n bk, stond n wal voor ht schuttn van v (Ci., 1954, p. 22). Door d kampnontginningn wrd stds mr bos ontgonnn n ontstondn r tussn d bdrijvn stds mr bornbosjs n hakhoutwalln (Hoffnagl, 1954, p. 230). Wildwal mt gvlochtn struikn in d Middluwn (uit: Bossn van Vlaandrn) Voor d aanlg n ondrhoud van swalln bstond, d vaak ongschrvn, rgl dat idr di land had dat grnsd aan d swal vrantwoordlijk was voor ht dsbtrffnd dl. In d vrogmiddluws volksrchtn wrdn hog bots vastgstld voor achtrstallig ondrhoud van omhiningn (Spk, 2004, p. 699). Vl ssn in Drnt warn halvrwg d 17 uw nog nit mt n wal omgvn, maar mt n houtn tuyn (Spk, 2004, p. 702). Volgns Spk zou d rdn hirvoor kunnn zijn dat d aanlg van hondrdn mtrs zwar aardn walln n norm krachtsinspanning vrist. In n priod van stds uitbridnd ssn is d aanlg van n mindr duurzam maar vrplaatsbar houtn afschiding moglijk n btr oplossing gwst. In d Achtrhok mt zijn mr vrsprid bwoning n vrhoudingsgwijs grotr inspanning voor d aanlg van s- n kampwalln, zou dit in nog strkr mat kunnn gldn. D bschikbaarhid van hout was tot dz priod waarschijnlijk gn problm. st In d rst hlft van d 20 uw haddn d swalln hun functi vrlorn. D grot schaapskuddn warn vrdwnn, d hid in cultuur gbracht. D swalln kondn wordn opgruimd of dgnrrdn doordat d bomn n struikn wrdn gkapt n ht wallichaam rodrd n glidlijk in d akkr wrd gplogd. In d Achtrhok zijn d laatst 150 jaar, zoals in d volgnd paragraaf zal wordn gïllustrrd, vl hggn n houtwalln vrlorn ggaan. Maar ook blangrijk is dat op d ovrgblvn houtwalln sinds di tijd n andr bhr is togpast. Vl walln wrdn ingricht voor houtproducti n ingplant mt Amrikaans ikn n dnnn. Indin dit nit ht gval was dan wrd wl van ht traditionl hakhout bhr van ikn afgstapt. D oud ikn stovn groidn uit n d grot bomn ovrschaduwdn d ghl wal. D mantlvgtati mt doornstruikn di tot di tijd als v- n wildkring gdind had, vrdwn glidlijk, n daarm waarschijnlijk ook d sporn van ht oud vlchtwrk. Vbocht En vbocht is n mt struikn n bomn omwald stuk land dat doorgaans glgn is bij n huiskamp. Hir wrd ht v 's nachts bijn gdrvn. Ton ht aantal bordrijn groid, ontstond bhoft aan n gmnschapplijk voorzining, één grot vbocht aan d bos- of wilandzijd van d ndrztting (d brink of huvl). Zlhm is n god voorbld van n brinkdorp. Born bhildn hun ign vbocht als huiskamp of huiswid (Hndrikx, 1999, p. 86). Vdrift of -drf En vdrift is ht pad waarlangs v van d vbocht of brink naar d widgbidn (gronlandn, hid gbidn) wrd gdrvn. Omdat akkrs rond d bordrijn lagn was r altijd gvaar voor schad aan gwassn door afdwalnd v. Wannr n vdrift door d akkrs of wilandn lip, lgd mn daarom aan wrszijd daarvan n wal aan (Spk, 2004). Vlchtspoor op vdrf in Eld, Drnt 19

21 Landwr D grootst constructis di als ondoordringbar lvnd afschidingn dinst ddn warn d landwrn. En landwr bstond uit n wallichaam mt gracht of soms uit 2 wallichamn n dri grachtn. D wallichamn warn bplant mt bomn n struikn, waarbij vlchttchnikn wrdn togpast om z ondoordringbaar t makn. Z wrdn opgworpn als vrddigingslinis van stdn of strkn, maar ook om d doorvor van godrn t controlrn n blasting op productn t hffn (Noorn, 1975). Z warn dus nit bdold als vkring om akkrs t bschrmn. Landwrn lkn op wildgravn maar warn mstal hogr. Rond d middluwn motn landwrn, di soms kilomtrs lang warn, nit zldzaam gwst zijn (Baas t al, 2005). In d Achtrhok wordn d rst landwrn gnomd in d 14 uw. D oudst vrmlding van lantwringh is uit 1269 (D Bruijn t al., 1974). Omstrks 1300 bgon mn rond d stad (Dosburg rd.) aardn walln op t wrpn, bplant mt doornstruikn, wlk op d duur n ondoordringbar wildrnis vormdn. In dz hggn plantt mn bovndin ikn n bukn, di na gkapt t zijn wr uitlipn n zo n wirwar van takkn vormdn. Ook boog mn d takkn wl naar d grond om d wildrnis nog dichtr t makn (Vos, 1957). Volgns Lydn (1942) haddn dln van n landwr gn wallichaam mt grachtn maar nkl lvnd hggn. Dz hggn hbbn na ht vrval van d d d landwrn in d 17 n 18 uw gn sporn achtrglatn (Lydn, 1942). God bwaard voorbldn van mt doornstruikn n kruplhout bplant walln zijn t vindn op d Bunigr landwr bij Lossr n d Httr landwr bij Nttrn. Van dz landwrn zijn dln nog aanwzig, maar moilijk in ht landschap hrknbaar. Bij Eibrgn is n landwr mt sporn van gvlochtn zomrikn t vindn. Hggn Hg, haag is afglid van ht Middl-Ndrlands hag, hg, n omhining van lvnd hout di brdr kan zijn dan d vlal small hggn di w thans knnn. In dit vrslag wordt gn ondrschid gmaakt tussn hg n haag. Haag is n synonim van hg. Volgns Tack t al. (1993) kunnn hggn gschorn hagn, hakhoutwalln of kaphagn zijn (Kaphagn zijn hagn di gbruikt wordn voor ht kappn van loof als vvor. Hirvoor wrdn vaak ssn- of haagbukhggn gbruikt. Dz topassing is nit in Ndrlands bronnn gvondn, maar lijkt ldrs in Wst-Europa algmn voorgkomn t zijn.). Door ht vrdwijnn van vl houtkantn is ht bgrip st hg in d 20 uw stds mr vrngd tot gschorn haag (thans in Ndrland bknd als knip- n schr hg). Hggn kwamn in d 17 uw op grot schaal langs d randn van ssn voor. Vanwg zijn doornig n makklijk t vlchtn takkn was d midoorn (hagdoorn) rg gschikt voor lvnd omhiningn. In d Laat-Middluws sprukn, uitsprakn n litrair bschrijvingn wordt vlvuldig vrwzn naar ht voorkomn van hggn (hagn) (Noorn, 1975, para. IV.3.3.4). Hirbij wordn hagdoorn (midoorn) n braam als bgroiing gnomd. Toch mldt Noorn (1975) dat z winig vrwijzingn ovr d samnstlling van doornhggn gvondn hft. Z mnt dat dit t makn kan hbbn mt ht fit dat midoorn gn blangrijk houtproducnt is, n dat hggn t alldaags n vanzlfsprknd warn. Namn van bordrijn wordn nog in vrband gbracht mt landwrn, in ht bijzondr mt doorgangn in d wal. Voorbldn hirvan zijn ondrmr d bordrijn 't Wal n Klaphk bij Gorssl n d hofstdn Kijkovr n Klaphk bij Warnsvld (Hndrix, 1999, p.86). Van Niss (1927) nomt in n artikl ovr landwrn in Twnt bordrijnnamn waaruit d functi van wachthuis of bwaking af t lidn valt. Bijvoorbld Boomr, Pas-op, d Wacht, Boomrshos, Hkjan n Tollnr. D mst hggn n ondoordringbar landschapsl mntn zijn r tot d 19 uw vooral op gricht om akkrland t bschrmn tgn wild of loslopnd (ghod) v. Ht v wrd al dz uwn ghod op natuurlijk (nit gcultivrd) graslandn, hidvldn n in d bossn (Ovrigns latn Tack t al. (1993) zin dat r n grot variati in widn bstond (nat-droog, vl-winig bomn, god-slcht 'gras' nz.) n in ht gbruik rvan door d vrschillnd soortn v daar rkning m wrd ghoudn.). Pas in d 19 uw wordn d rolln omgkrd n gbruikt mn hggn nit langr rond akkrs maar rond widn. En vrandring in plaats n functi van dz niuw hggn. Vlchtspoor n hkhout op landwrd bij Eibrgn 20

22 D 19 uw vormt d aanloop tot d grot n snll st vrandringn in tchnik n landgbruik in d 20 uw. Vrdling van d markngrond, ontginning van wost grond, n bgin van tchnisch ontwikklingn in d landbouw, liddn tot n snll uitbriding van vwidn di op d zandgrondgbidn omgvn wrdn door hggn. Tglijkrtijd vrlizn s- n kampwalln hun functi. Er wordn vl ikn gkapt n walln opgruimd. In 1854 wordt in d Landbouw- Courant (Noorn, 1975, para. VI-3) mlding gmaakt van ht omzttn van hggn n oud hakhoutbossn in akkrland. In d priod 1895 tot 1914 nam d vrwijdring van oud houtwalln rond akkrs hand ovr hand to. Aldus vrlorn d cultuurgrondn dr zandstrkn n ignaardighid, waardoor zij zich uwnlang van di andr strkn haddn ondrschidn. In 1911 warn vrijwl all 'oud iknhagn' vrdwnn (Baas t al, 2005). Doordat d landbouwontwikkling in d Achtrhok mindr snl vrlip is dit procs hir moglijk langzamr vrlopn. D achtruitgang in d lngt aan hggn is voor d Twd Wrldoorlog ingzt maar nmt vanaf d jarn 50 n grot vlucht door rdr gnomd ontwikklingn als ruilvrkavlingn, schaalvrgroting in d landbouw, aanlg van wgn, huizn n bdrijfsn kantoortrrinn. Noorn (1981) vrglijkt d dichthid aan hggn n houtwalln in n tintal zandgbidn n concludrt dat tussn 1880/1910 n 1978 gmiddld 70% van d total lngt aan hggn n houtwalln vrdwnn is. En van d ondrzocht gbidn was ht Wintrwijks Platau (voornamlijk houtwalln, winig hggn) waar n vrlis van 71% wrd gmtn. Dit cijfr gft slchts n dl van d vrandring wr, namlijk d lngt aan hggn n houtwalln. Ht gft gn informati ovr d kwalitit van d lmntn. Door functivrlis n daarm vrband houdnd slcht ondrhoud n vrwaarlozing, zijn vl hggn n houtwalln gdgradrd. Cijfrs hirovr zijn nit gvondn. Bordrij mt hg in d Achtrhok Erfhggn In ht prachtig bok Bossn van Vlaandrn (Tack t al., 1993) wordn d 'gschorn hagn' vrdld in wid- n hofhagn (wrhagn n sirhagn in (Spk, 2004). Z vrschilln zowl in plaats waar z gvondn wordn als in functi. D widhagn zijn hirbovn bhandld. D rfhggn zoals d laatst catgori hirna zal wordn gnomd, vindn w in ht bbouwd gbid rond rvn, krkhovn d. Z dinn nit als vkring howl dit rond mostuin n boomgaard wl ht gval kan zijn. Mstal zijn ht sirhggn di d grns tussn ht mijn n ht dijn markrn n bschrming bidn tgn klinv, huisdirn n ongwnst blikkn. Z wordn vrijwl altijd intnsif ondrhoudn. Sirhggn zijn mstal rond 1 mtr hoog, maar kunnn zoals rond d bgraafplaats van Hoog-Kppl ook hog (3.5 mtr) gschorn hggn zijn. Oud rfhggn (Modrn rfhggn waarvan vl mt xotn als conifrn n laurir, vnals klin sirhggn van ondrmr palmboompj (buxus) wordn hir buitn bschouwing glatn.) zijn vaak van Haagbuk of Buk. Ook zijn hggn van Eénstijlig midoorn aangtroffn. D oud sirhggn zijn in ht vldondrzok mgnomn omdat juist in dz hggn vlchtsporn bwaard zijn gblvn. Moglijk omdat z ovr ht algmn god ondrhoudn wrdn. Ook bij ht bronnnondrzok kwam ht vlchtn van sirhggn naar vorn: Rond d hof stond vaak n hg van haagbuk, di mn zr kunstig door lkaar had gbogn n zo glid, dat mocht n dl afstrvn, r wr n niuw loot naast zit. Mn nomt dit hagbuk soms haglbuk'n. Andrn haddn hggn van hagdoorn op d zlfd wijz glid, ht ook midoorn, hagdurn, durn, doorn, dornhggn of durnhgg (Kondrink, 1982). 21