Grote (inheemse) grazers in natuurbeheer

Transcriptie

1 Grote (inheemse) grazers in natuurbeheer ervaringen en wat levert het op voor biodiversiteit? ANKONA 14/02/2015 Geert De Blust & Jan Van Uytvanck

2 Grote vragen over grote grazers in de natuur 1. Grote grazers in natuurbehoud en beheer? 2. Welke dieren? 3. Hoeveel dieren? 4. Begrazing(sonderzoek) in het Zwin en de Zwinbosjes 5. Begrazing(sonderzoek) in de Kalmthoutse Heide 6. Take home message

3 Grote herbivoren in natuurbehoud en -beheer Grote herbivoren of exoten? (rund, paard, ezel )

4 Grote herbivoren in natuurbehoud en -beheer 1. Nieuw visies op de rol van natuurlijkheid, natuurlijke processen (nieuwe wildernis) oorspronkelijke natuur, sterk verminderde menselijke invloed complete ecosystemen : introductie wilde grazers & roofdieren herstel van natuurlijke processen => kennishiaat (aantallen, soorten, effecten in tijd & ruimte)

5 Spontane processen Spontaan kolonisatie, kieming, vestiging afsterven van planten concurrentie successie begrazing (incl. facilitatie) natuurlijke verstoringen s.l. Mensenhanden aanplant kappen, maaien, dunnen vrijstellen, beschermen fasen overslaan rasters, bescherming, jacht allerlei werken ontwikkelingsfasen in fijnmazig mozaïek met natuurlijke verstoringen als sturende factor : grote terreinen Homogenere structuur in de beheereenheid, sturende factor = mens : controle, kleine terreinen

6 Grote herbivoren in natuurbehoud en -beheer 2. Herstellen van condities i.f.v. beheerdoelen bv. zaaddispersie, vegetatiestructuren, mestfauna Bv. in Vlaanderen : ± 8000 ha begraasd natuurgebied ± ½ in cultuurlandschappen Doelen meestal specifiek: bv. behoud soortenrijk kamgrasland, broedende kievit ± ½ in half-natuurlijke landschappen Doelen: opbouw of behoud gevarieerde, structuurrijke mozaïeken met struweelvogels, zaaddispersie naar andere terreindelen,

7 Grote herbivoren in natuurbehoud en -beheer Zaaddispersie 2. Herstellen van condities i.f.v. beheerdoelen bv. zaaddispersie, vegetatiestructuren, mestfauna

8 Grote herbivoren in natuurbehoud en -beheer Fijnschalige mozaïeken (gebieds- of landschapsniveau)

9 Grote herbivoren in natuurbehoud en -beheer Fijnschalige mozaïeken: niveau vegetatievlek

10 Grote herbivoren in natuurbehoud en -beheer 3. Kosten drukken Algemeen: hoe minder noodzakelijke werkuren voor mensen (herder, ) hoe minder duur en voordeliger t.o.v. andere beheervormen hoe groter de te beheren (aaneengesloten) oppervlakte, hoe minder duur en voordeliger

11 Welke dieren? Toenemende dieetspecialisatie Hooglander Konik paard Schaap Shetland pony Konijn Ezel echte grazers ongewervelden

12 Welke dieren? Grazers eten GRAS >>>>> kruiden, struiken, hout Runderen Kuddedieren Zware dieren => kans op vertrappeling Gebruiken hele terrein => structuurverschillen minder uitgesproken, tenzij lage in dichtheden, grote terreinen Goede kenmerken voor natuurbeheer => winterhard => zelfstandig kalven

13 Welke dieren? Paarden/pony s/ezels Kuddedieren Zware dieren => kans op vertrappeling Gebruiken/onderhouden korte graslanden (grazende snoeiers) => structuurverschillen vaak heel uitgesproken, ook in kleine terreinen Eten VEEL, ook laagwaardig voedsel, vaak ook hout, schors Ezels eten distels en graven wortelstokken uit om ze op te eten Mesthopen (latrines), in kleine terreinen

14 Welke dieren gebruiken schapen Kuddedieren => kans op vertrappeling Lichte dieren is klein Voorkeur voor droge terreinen Eten selectiever: knabbelen ook aan (heide)struikjes, kruiden, hout (vnl. in de winter) Met herder of kleine rasters: drukbegrazing zonder bodemschade

15 Welke dieren gebruiken? Welke dieren? Natuurbeheer met gedomesticeerde grote grazers: = nabootsen van het natuurlijke proces Wat met Snoeiers?: eten kruiden, knoppen, vruchten, bladeren, jonge boompjes en in de winter twijgen en bast Wat met Variabele vreters?: kunnen overschakelen van snoeien naar grazen

16 Welke dieren? Geiten Variabele vreters, eten relatief veel hout, ook hogere begroeiing => bosvorming tegengaan, => bramen opruimen Klimmers, ontsnappen Keuze is dus afhankelijk van de fysische eigenschappen van de grazer én van specifieke terreinkenmerken (vegetatiestructuur, bodem(vochtigheid), grootte, ongewenste planten, aanwezigheid van functionele habitats (zie verder) De keuze is veel minder afhankelijk van een bepaald vegetatietype

17 Hoeveel dieren? bos mozaïek bos/ grasland kale bodem struweel/grasland Beheerdoel: hoe open moet het landschap zijn? Toenemende graasdruk -> Biodiversiteit Opbrengsten uit bos Opbrengsten uit landbouw Bokdam (1990)

18 Hoeveel dieren?

19 Hoeveel dieren? Hoe zal de openheid evolueren?

20 Hoeveel dieren? Verder afhankelijk van Draagkracht van het terrein: voedselaanbod over de seizoenen Beheerdoel Omvormen van de vegetatie / soortensamenstelling Vergroten van de structuurvariatie Behouden van bestaande soortensamenstelling en structuur Behoeften van de dieren in verschillende fysiologische fasen: onderhoud, dracht, lacterend, groei (bijvoederen, krachtvoer, mineralen noodzakelijk?)

21 Onderzoek en beheerervaring in de Kalmthoutse Heide

22 Begrazingsdruk en veranderingen in de vegetatie Aantal dieren / ha (periode?) samenstelling en productiviteit van de vegetatie Oude degenererende Struikhei gevoeliger dan jonge Struikhei tot 40% jaarlijkse groei afgegeten : geen verandering nadien 80% jaarlijkse groei afgegeten : tot 50% reductie nadien Recent onderzoek: geen afname in bedekking bij consumptie 22,5% - 41,4% (95% kans) Pijpenstro dominantie breken: meerdere jaren 2/3 jaarlijkse groei afeten stootbegrazing of met herder (mei oktober) omslag na ong. 3 jaar meerdere malen / jaar hoge bezetting op zelfde plek: oppassen voor wormbesmetting Grote Heide Venlo. Structuurrijke heide met brem 15 jaar na drukbegrazing

23 Begrazingsdensiteiten schapen gebruikt voor heide (Kalmthout) bij een gemiddeld en een laag productieniveau (begin groeiseizoen) begrazingsdruk Reductie biomassa Schapen / ha Schapen / ha bij een laag productieniveau (juni) extensief < 20% 1 0,5 intermediair 20% 60% 1 3,5 0,5 3 intensief 60% - 80% 3,5 5,5 3 4 zeer intensief > 80% > 5,5 > 4

24 Galloway runderen in de Kalmthoutse Heide Verandering in dieet afhankelijk van het seizoen. Herfst: toenemend bezoek van bos voor eikels en droge heide voor struikhei

25

26 Kalmthoutse Heide Galloway runderen Verschillend terreingebruik gedurende de seizoenen

27 Specifiek doelen voor begrazing Ook specifiek (en generiek) beheerdoel: verminderen van strooiselopstapeling en hierdoor reductie van brandgevoeligheid (vb. Kalmthoutse Heide) Niet begraasde exclosure: meer strooisel, hevigere brand) Not grazed Grazed with very low stocking rate

28 Reactie van Pijpenstro op begrazing (zowel gemiddeld als zeer extensief begraasd) zelfde als na brand Biomassa bladeren niet begraasd / begraasd, in Massa resp. van natte de bladeren en droge heide # halmen niet begraasd / begraasd, in resp. Aantal natte bloeistengels en droge heide BM (g/16dm²) ,0 nat 40,3 28,6 droog 47,2 NB B BlstA (#/16dm²) ,2 nat 35,7 1,9 droog 9,4 NB B Proportie strooisel niet begraasd / begraasd, Aandeel in van resp. het strooisel natte in de en totale droge massaheide Berekend # halmen niet begraasd / begraasd, bij 100% bedekking Bloeistengelaantal bij volledige Moliniabedekking %SM/TotM (%) ,1 nat 65,6 79,8 droog 50,5 NB B nat droog gemid. NB B Ook bij lichte toename via verhoogde reproductie begrazing potentieel afname strooiselproductie sturen op periode begrazing bijdrage aan brandpreventie

29 Functionele habitats Maar de toestand binnen een groot vast raster hangt in hoge mate af van het algemene vegetatiepatroon daar en de verdeling van de verschillende functionele habitats / vegetaties

30 Timing en sturing i.f.v. bereiken doelen en vermijden negatieve effecten Beperken negatieve effecten op fauna 1,0 Brood*grazing χ2 = 4.33, df = 1, p = Brood*grazing χ2 = 6.48, df = 1, p = ,8 Proportion 0,6 0,4 First brood = voor begrazing Nest success = fledged young 1 Breeding success = proportion of fledged offspring 0,2 0,0 First brood Second brood No grazing Grazing No grazing Grazing Nest success Offspring survival

31 Broedseizoenen 2010 en 2011 (201 nesten) nesten in zones met schapen: 4 keer minder kans om ten minste 1 jong uit te laten uitvliegen Nestpredatie overdag veel hoger wanneer schapen aanwezig waren (periode 2) en onafhankelijk van het beheer Onderzoek Glenn Vermeersch, Dan Slootmaekers (zie ook Vogelnieuws)

32 Results 1,0 Brood*grazing χ2 = 4.33, df = 1, p = Brood*grazing χ2 = 6.48, df = 1, p = First brood = before grazing 0,8 Proportion 0,6 0,4 Nest success = fledged young 1 Breeding success = proportion of fledged offspring 0,2 0,0 First brood Second brood No grazing Grazing No grazing Grazing Nest success Offspring survival Nest success was lower for the second brood and was also much lower in the grazed compared to the ungrazed second brood plots Offspring survival did not differ between first and second brood in the ungrazed plots while it was clearly lower for the second brood in the grazed plots

33 Typical Woodlark habitat

34

35 Niet eenduidige effecten begrazing op grondbroeders Bv. Nachtzwaluw: vooral broeden buiten de begrazingsrasters fourageren binnen de begrazingsrasters

36 vroeger : natuur functioneel onderdeel van het landbouwsysteem. Begrazing op de Kalmthoutse Heide, eind 19 de, begin 20 ste eeuw Kalmthoutse School Rosseels

37 Begrazing in Zwin en Zwinbosjes 76 ha 10 ha 30 ha 93 ha 17 ha 13 ha

38 Zwinbosjes

39 Poelen Begrazing in duinen - Vroeger: landbouwgebruik - Nu: natuurbeheer met allerlei grazers Onderzoek L. Denys & J, Packet, INBO

40 Poelen in begraasd terrein Fysische verandering bodem verstoring verdichting Chemische verandering bodem import/export/cyclische processen Mineralen, nutriënten, organisch materiaal, sneller Competitie successie? trager Verbreiding van soorten door dieren Colonisatiesnelheid Prioriteitseffect vegetatiesamenstelling smakelijk/onsmakelijk Kieming uit zaadbank reproductie structuur bedekking hoogte waterpeil type dier en gedrag graasregime bodem type Nutriëntenvoorraad

41 Eerste indrukken - Voedselaanrijking en degradatie - Vertrappeling => vertroebeling

42 Ouderdom ~ begrazing number of taxa Gemiddelde species richness soortenrijkdom +/- grazing per poel >10 years alfa onbegraasd without alfa begraasd with number of taxa Totale species soortenrijkdom heterogeneity van +/- alle grazing poelen >10 years beta without beta with Hoogste soortenrijkdom rond 3-5 jaar Begrazing eerder positief voor soortenrijkdom Oudere begraasde poelen lijken steeds meer op elkaar

43 Samengevat Soortenrijkdom neemt af bij ouder worden Begrazingseffecten zijn positief in de eerste 10 jaar: verlengt soortenijke fasen Begrazing is vnl, positief voor ondergedoken watervegetaties (en ook voor dieren?) Eerder dan uitrasteren van poelen: véél poelen voorzien: goede spreiding van de graasdruk Lange tijd begrazing: wellicht degradatie opvolging + ingrijpen (ruimen)

44 Belang vd ligging van poelen (Heidebos)

45 Zwinvlakte Strandkweek

46 Zwinvlakte Grazers ~ concurrentie tss planten => dominante soorten => dynamiek => Kleinere schorresoorten Vogels?

47 Zwinvlakte Opmeten van transecten: specifieke veranderingen onder invloed van begrazen vs. niet begrazen,

48 Telemetrie

49 Telemetrie

50 Vegetatiekaart

51 onderzoeksresultaten - Habitatgebruik + activiteit (rusten, grazen) - ev. dieet (directe observaties) - Veranderingen in de vegetatie ifv de tijd - Beheerdoelen gehaald? - Bijsturen van beheer (begrazing, extra maatregelen, problemen)

52 Take home message Welke dieren? Start graasproject: - Keuze van diersoort Er is geen eenduidig verband tussen een bepaald soort grazer en een bepaalde gemeenschap, vegetatietype of doelsoort. - Graasdruk staat niet los van de diersoort

53 Take home message graasdruk en diersoort in functie van:? 1. beheerdoelen Bv. - doel = dispersie van zaden naar afgelegen terreindelen: langharige runderen, schapen - doel = zeer korte graslandvlekken in een mozaïeklandschap: paardachtigen - doel = terugdringen natte ruigten: runderen

54 Take home message graasdruk en diersoort in functie van:? 2. grootte van het terrein - Kleine terreinen: keuze van diersoort relatief minder belangrijk; sturing wordt vnl. bepaald door de geringe oppervlakte - Grote terreinen: belang van de keuze neemt toe samen met de manier van sturen: - Bv. - sterke sturing nodig: herder met schapen - instandhouden bestaand mozaïek: vrij rondlopende runderen, schapen - creëren van korte graslandvlekken: paarden

55 Take home message graasdruk en diersoort in functie van:? 3. Kennis van functionele habitats - Droge, warme slaapplekjes - Drinkpoelen - Schaduw - Doorwaadbare plekken Andere functies - Bezoekers (+ honden): tussen paarden, schapen, koeien - Landbouwproducten

56 Take home message graasdruk en diersoort in functie van:? 5. Ongewenste effecten - Exoten (bv. Crassula in poelen) - Verstoring van nesten, reptielen - Verminderde bloei (bv. van struikhei) => minder nectar, pollen