SV\J T ISh-, ^jtfo'to De tomaat en het kasklmaat J. H. Groenewegen
J. H. Groenewegen, Proefstaton voor de Groenten- en Frutteelt onder Glas te Naaldwjk De tomaat en het kasklmaat In 958 s een werkgroep kasklmaat opgercht, de tot taak kreeg de nvloed van klmatologsche factoren op de teelt te bestuderen. Bj de bestuderng van het kasklmaat worden verschllende wegen gevolgd: a. Er wordt een lteratuurstude gemaakt. b. Door metngen worden verschllen n het kasklmaat bepaald. c. De esen welke verschllende gewassen stellen worden nader bestudeerd. Wat punt c betreft, heeft de werkgroep zch n eerste nstante beperkt tot het belangrjkste gewas onder glas, nameljk de tomaat. Ten ende de klmaatsomstandgheden waaronder dt gewas het beste groet beter te leren kennen, zjn n de jaren '58 en '59 dverse metngen n de praktjk verrcht; dt geschedde mede met het oog op verschllen n de behandelng de door de tunder wordt toegepast. De onder punt b genoemde metngen worden vooral n de kassen van het Insttuut voor Tunbouwtechnek verrcht []. Bovenden zjn n 959 en 960 n de praktjk, n kassen met tomaten, metngen gedaan om te trachten de nvloed van het kas type op het kasklmaat en plaatseljke verschllen n het kasklmaat vast te stellen. Bedrjfsvergeljkng door metngen n koude warenhuzen In 958 werden op twee Westlandse bedrjven met tomaten n koude warenhuzen metngen verrcht met thermohygrografen. Bj de keuze van de bedrjven werd er op gelet dat de omstandgheden betreffende grond, gezondhedstoestand van de grond, voorteelt, datum van utplanten en dergeljke zoveel mogeljk geljk waren. Verwacht werd dat de ene tunder mnder goed n staat zou zjn de tomaten het meest geschkte klmaat te geven dan de andere. Inderdaad traden er vroeg n het sezoen wel eens temperatuursverschllen op. Om de tjd van het jaar worden de luchtramen gedurende de nachten nog gesloten en ets meer of mnder vroeg luchten n de morgen veroorzaakt dan tjdeljk klene verschllen. In het algemeen waren de verschllen tussen de bedrjven echter gerng en was de nvloed van het klmaat buten de kas van overheersende betekens op het klmaat onder glas. Ter llustrate van dt laatste s n grafek het temperatuursverloop op bede bedrjven utgezet. Op het ene bedrjf s de temperatuur regelmatg ets hoger geweest dan op het andere. Dt moet worden toegeschreven aan een grotere dchthed van het betrokken warenhus als gevolg van een beter onderhoud. Dt s stellg gunstg geweest. Dat overgens weng verschllen werden waargenomen, houdt ongetwjfeld verband met de gernge regelbaarhed van het klmaat n koude kassen. Ut het temperatuurverloop overdag bljkt nergens, dat dt door luchten geljkmatger s geworden. Bovenden s onder koud glas de dageljkse varate zeer groot. Dt moge onder meer bljken ut tabel. De relateve luchtvochtghed s uteraard sterk gebonden aan het temperatuurverloop. Opvallend was dat de relateve luchtvochtghed onder 35
Tabel I. TemperaUurkaraktersteken van een aantal dagen tussen 27 me en 0 jun 275 285 295 305 35 6 26 36 46 56 76 86 96 06 Maxmum temperatuur n C Aantal uren met temp. hoger dan 25 C Mnmum temperatuur n ' C 's nachts Aantal uren met temp. lager dan 5C 30 36 30 28 33 36 36 35 35 30 29 26 2 28 4 8 9 0 8 6 2 3 0 5 8 0 2 8 3 5 5 3 5 2 4 8 9 9 9 7 0 7 0 2 8 0 7 0 0 3 3 Aantal uren met relateve luchtvochtghed hoger dan 95 % 0 8 9 0 9 5 0 glas veelal gedurende 9 tot 2 uren tussen de 95 en 00% schommelt. Overdag daalt ze tot 70 à 60% en soms tot 50%. In het algemeen bljkt dus dat er tussen de bede bedrjven geen sprake s geweest van belangrjke klmaatsverschllen. Deze utkomst was mede aanledng om n 959 metngen te gaan doen op stookbedrjven. Bedrjfsvergeljkng door metngen n stook warenhuzen In 959 vonden deze metngen plaats n de gemeente Berkel en Rodenrjs; wederom bj een als mddelmatg (a) en een als zeer goed bekend staande tunder (b). Op bede bedrjven was een ouderwets warenhus aanwezg. De teelt vng vrjwel op hetzelfde tjdstp aan; de grond was goed gestoomd en n het algemeen geschkt voor de teelt van vroege stooktomaten. Bj beschouwng van grafek 2 bljkt dat de temperaturen, de tjdens de mstperode n februar n de warenhuzen zjn aangehouden, zeer verschllend waren. Op bedrjf a schommelde de temperatuur regelmatg rond de 5 C; op bedrjf b s daarentegen ook tjdens deze donkere perode gestreefd naar een behoorljk verschl tussen dag- en de nachttemperatuur. Verder begon op bedrjf b de temperatuur vroeger n de morgen te stjgen In aprl en me was de nachttemperatuur op bedrjf a veelal enkele graden hoger dan op bedrjf b. Soms was ook de dagtemperatuur hoger, hetgeen op bedrjf a n de peken van grafek 3 nogal eens tot utdrukkng komt. Voorts s op bedrjf b de relateve luchtvochtghed gemddeld ets lager geweest. Behalve het verschl n zwaarte van het gewas kan de ets hogere temperatuur hervan de oorzaak zjn geweest. Resumerende kan gesteld worden dat n 959 tussen de twee bedrjven vooral verschllen n temperatuur tot utng kwamen specaal tjdens de donkere perode n februar. De stand van het gewas op bede bedrjven vertoonde eveneens verschllen. Op bedrjf a was de groe mnder sterk, de eerste tros mslukte en ook de vruchtzettng van de hoger zttende trossen verlep mnder goed. De wortelwerkng was onvoldoende. Om alsnog vruchten aan de planten te krjgen, werd regelmatg met groestoffen gespoten. Op het mnder goed groeende gewas gaf dt echter beschadgng. Bovenden zjn op bedrjf a de gevolgen van een mozaïekvrusaantastng door onvoldoende groe en wortelwerkng ernstger geweest dan op bedrjf b. Lang doortelen werd op 352
bedrjf a uteraard net toegepast. Het endresultaat op bedrjf a was een geldopbrengst van f 0,50 per m 2 en op bedrjf b, waar de groe en vruchtzettng goed waren, van f 5,75 per m 2. Ongetwjfeld zjn alle hervoor genoemde verschllen mede veroorzaakt door verschllen n het kasklmaat. Temperatuur en luchtvochtghed n verschllende kastypen Op bedrjf b, waarvan herboven sprake was, waren verschllende kastypen aanwezg. Behalve n het reeds genoemde ouderwetse warenhus zjn n 959 en n 960 ook metngen verrcht met thermohygrografen n een Venlokas en n een hoge kas met op het dak verznkt jzeren roeden, kappen van 9,60 m breed en een glashellng van 30 (grafek 4). De klmaatverschllen waren net groot. In 959 werden n het ouderwetse warenhus wel ets mnder hoge temperaturen geregstreerd. Het dudeljkst bleek dt n de perode van 9 tot 28 februar en van 26 maart tot 5 aprl. De relateve luchtvochtghed was n de hoge kas tjdeljk mnder hoog. Dt klopt ook met de waarnemng dat de bloemen n deze kas het stufmeel eerder op de dag losleten. In 960 traden er tussen de dre kastypen nog mnder verschllen op. End januar-begn februar was de temperatuur n de Venlokas soms een enkele graad hoger dan n de andere kassen, doch later was het omgekeerde het geval. Ut de resultaten van de metngen n bede jaren kan geen bepaalde concluse worden getrokken over de nvloed van het kastype op het kasklmaat. Dt wl net zeggen dat het kastype geen verschllen veroorzaakt. Een moeljkhed bj het verrchten van metngen n de praktjk s echter, dat een tunder door mddel van luchten, stoken en dergeljke ook het kasklmaat beïnvloedt. De verschllen de kastypen eventueel veroorzaken kunnen herdoor genvelleerd worden Lchtmetngen n verschllende kastypen In 960 zjn gedurende bepaalde peroden lchtmetngen gedaan met adderende lchtmeters. Heronder staan de gevonden getallen n tabelvorm vermeld. Een van de meters heeft net steeds goed gefunctoneerd. Door jkngen bj het begn en na afloop van de metngen s hervoor een correcte aangebracht. Tabel 2. Resultaten van Hoge kas 22-2 62 92-43 27 lchtmetngen Venlokas 63 30 Oud warenhus 00 Buten Ut de cjfers bljkt dat er tussen de hoge kas en de Venlokas geen dudeljke verschllen voorkwamen. In het ouderwetse warenhus kwam belangrjk mnder lcht bnnen. De verschllen n lcht waren ook aan het gewas te zen. In het oude warenhus waren de planten meer gerekt en slapper van bouw. De gevonden lchtverschllen kwamen ook tot utng n de opbrengst. In het ouderwetse warenhus vel de oogst mnder vroeg en was de totaalopbrengst lager dan n de twee lchtere kastypen. Klmaatsverschllen op verschllende plaatsen n een kas In de hoge kas met brede kappen s n de perode van 25 tot 73 één thermohygrograaf opgesteld geweest n het mdden van de mddelste kap en 'één dcht bj de grens van twee kappen (onder de goot). Tussen deze twee plaatsen konden geen dudeljke verschllen n temperatuur en luchtvochtghed worden vastgesteld. Toch kon dudeljk worden waargenomen dat de grond n de omgevng van de goot sterker utdroogde met als gevolg een mnder goede groe van de daar aanwezge planten. Wellcht zjn sterkere luchtstromngen ter plaatse de oorzaak van de gevonden afwjkng. Ten slotte zjn, zowel n de hoge kas als n de Venlokas, van 73 tot 284 thermohygrografen onder en boven het gewas opgesteld. Ut grafek 5 bljkt 00 353
Fg. 5. Thermograafstroken weergevende het temperatuurverloop n verschllende glasopstanden,'c * * *v<. nt,»*t *J6 'lb 'If *h._j_.. \ J\\ fx f*\l._ Fg.. Temperatuur n twee koude warenhuzen van 25 jun tot 2 jul TO'C M» ^~»»» r~ '* r r ~V.! «t 7 'V* _ ' ^\. A <«k A». \ ; ' rt byv ~ ' v^ Fg. 2. Temperatuurverloop van 9 tot 5 februar van bedrjf a en b tjdens mstperode (de ljn van bedrjf a geeft het mnste verschl tussen dag en nacht te zen) > <, u ««ƒ r^ ^Cp vy «7y <y X[~y o Fg. 3. Temperatuurverloop van 2 tot 9 aprl bedrjf a bedrjf b V \ -- l "». % Jy T *'& M»» « <M s _ tf^ \. ^-T* *'A \st! [ ' ** 3tU "T! j»'* 'h ßfV^S*^, Fg. 4. Temperatuurverloop van 26 maart tot 2 aprl n een ouderwets warenhus, een hoge kas en een Venlo-kas (de ljn met de hoogste dagtemperaturen s de van de hoge kas; het temperatuurverloop n de Venlo-kas s met een stppelljn aangegeven) l! ^ Fg. 5. Temperatuurverloop van 4 tot 2 aprl langs de grond en boven het gewas (de ljn met de grootste peken geeft het verloop boven het gewas aan) 354
dat overdag de temperatuur boven het gewas vaak 5 en soms 0 hoger was dan onder het gewas. De nachttemperatuur was boven het gewas meestal het laagst. Het verschl tussen dag- en nachttemperatuur was boven het gewas steeds aanzenljk. Onder het gewas was het verschl tussen dag- en nachttemperatuur echter meermalen betrekkeljk klen, met name als er 's nachts flnk doorgestookt wordt om het rjpen te bevorderen en als overdag bj zonneschjn de verwarmngsbuzen betrekkeljk koud bleven. Door de grote temperatuurverschllen onder en boven het gewas traden ook grote verschllen op n relateve luchtvochtghed. Bj een volgroed gewas staat de kop van de plant dus n een geheel ander klmaat dan het onderend. Enkele algemene opmerkngen over temperatuur en luchtvochtghed In de praktjk spreekt men vaak van een bepaalde nachttemperatuur. Dat s dan meestal de mnmumtemperatuur de n een bepaalde nacht s berekt. Ut de verschllende grafeken bljkt echter dat het net mogeljk s om van een bepaalde dagof nachttemperatuur te spreken, specaal net wanneer het koud glas betreft. De temperatuur schommelt regelmatg en n de voormddag s er vaak van een geledeljke stjgng en n de namddag van een geledeljke dalng van de temperatuur sprake. Ook 's nachts zakt de temperatuur geledeljk naar een bepaalde waarde om daarna weer te gaan stjgen. Betreffende de luchtvochtghed s reeds opgemerkt dat deze onder koud glas gedurende de nachten langdurg zeer hoog kan zjn. Onder verwarmd glas doet dt bezwaar zch mnder vaak voor. Onder verwarmd glas s bovenden de relateve luchtvochtghed n het begn van het sezoen n het algemeen mnder hoog. Zelfs tjdens de mstperode van 959 werd onder het verwarmde glas geen butengewoon hoge relateve luchtvochtghed geconstateerd. Iets verder n het sezoen zet men de relateve luchtvochtghed 's nachts wat hoger worden. Een enkele keer stjgt de luchtvochtghed dan ook boven 95% doch dt s meestal gedurende korte tjd het geval; daardoor s dt mnder bezwaarljk dan onder koud glas. Het verband tussen relateve luchtvochtghed en temperatuur kon vrjwel steeds worden gevonden. Het verband met cultuurmaatregelen, zoals luchten, kon net worden vastgesteld. Samenvattng Onder koud glas zjn de mogeljkheden voor het regelen van het klmaat beperkt; n de praktjk wordt het klmaat onder koud glas vooral bepaald door het klmaat buten de kas. De dageljkse varate n temperatuur en luchtvochtghed kan groot zjn. De relateve luchtvochtghed s vaak meer dan ten uur zeer hoog. Onder gestookt glas treden veel grotere klmaatsverschllen op tussen de bedrjven onderlng. Waar tjdens het onderzoek de dag- en nachttemperatuur verschllend waren, werden betere resultaten berekt dan waar deze tjdeljk weng verschlden. Er kon geen dudeljke nvloed van het kastype op de temperatuur en relateve luchtvochtghed n kassen met stooktomaten worden vastgesteld. Het kastype beïnvloedt wel n sterke mate de hoeveelhed lcht de een kas bnnenvalt. Dt ledt tot vroegheds- en opbrengstverschllen. Het kasklmaat kan plaatseljk verschllen. Vooral bj een volgroed tomatengewas s overdag bj zonneschjn de temperatuur boven het gewas belangrjk hoger en de relateve luchtvochtghed belangrjk lager dan langs de grond, 's Nachts s de temperatuur boven het gewas vaak ets lager dan langs de grond. Lteratuur Los, G. J. : Temperatuur en lcht n onverwarmde kassen van verschllend type. Meded. Dr. Tunb. Jaargang 960, blz. 242. Los, G. J. e.a. : Luchtbewegng n kassen. Meded. Dr. Tunb. Jaargang 96, blz. 38. 355
Summary The tomato and the glasshouse clmate. J. H. Groenewegen, Expermental Staton for Frut and Vegetable Growng under Glass, Naaldwjk. In 958 a workng party on glasshouse clmate was set up to study the effect of clmatologcal factors on glasshouse cultvaton. The workng party confned tself to the tomato. In 958 and 959 several measurements were carred out. The possbltes of regulatng the clmate n cold glasshouses proved to be lmted. There was no clear effect of the type of glasshouse on the temperature and the relatve humdty of the ar n heated tomato glasshouses. It s possble that the dfferences due to the type of glasshouse are cancelled out by the cultural measures of the market grower. The type of glasshouse, however, greatly affects the amount of lght that enters the glasshouse. Ths gves rse to dfferences n earlness and yeld.