www.pwc.nl Duurzaamheidsbarometer Februari 2011 (meting in december 2010)
Inhoud Achtergrond Duurzaam ondernemen en het regeringsbeleid Duurzaam ondernemen en beloning Duurzaam ondernemen en de economische omstandigheden De financiële dimensie van duurzaam ondernemen Duurzaam ondernemen in de maatschappij Bijlagen
Achtergrond Periodiek onderzoek naar duurzaam ondernemen*. Dit is de achtste meting. Ondervraagd zijn spelmakers (directeuren, managers, CSR officers en andere beleidsverantwoordelijken) werkzaam binnen ondermeer de financiële dienstverlening, industrie, zakelijke dienstverlening en overheid/not for profit. Bij de achtste meting zijn er in totaal 213 completes gehaald. Het veldwerk heeft plaatsgevonden tussen 15 november en 24 december 2010. Onderzoek uitgevoerd door Motivaction * Om aan te duiden dat men naast financiële winst ook aandacht heeft voor andere waarden zoals mensen en milieu bij het ondernemen worden verschillende termen gebruikt; Corporate (Social) Responsibility, duurzaam ondernemen, maatschappelijk verantwoord ondernemen, of de zogenaamde triple P-benadering van People, Planet en Profit. In deze presentatie hanteert het begrip duurzaam ondernemen.
Inhoud Achtergrond Duurzaam ondernemen en het regeringsbeleid Duurzaam ondernemen en beloning Duurzaam ondernemen en de economische omstandigheden De financiële dimensie van duurzaam ondernemen Duurzaam ondernemen in de maatschappij Bijlagen
Duurzaam ondernemen en het regeringsbeleid Er zijn veel maatregelen die het kabinet kan nemen om duurzaamheid te stimuleren Wat vindt u dat het kabinet zou moeten doen om het duurzaam ondernemen te stimuleren? (n=213) Belastingmaatregelen Stimuleren duurzame projecten Subsidies verlenen Financieel aantrekkelijk maken (algemeen) Bepaalde (niet-duurzame) subsidies afschaffen Het goede voorbeeld geven Duidelijke eisen/voorwaarden/regels stellen Transparantie/meer bekendheid geven aan goede initiatieven Goed gedrag belonen (algemeen) Stimuleren innovatie/kennis Investeren in duurzame energieopwekking Niets Regelgeving verminderen Vervuiler belasten Eigen verantwoordelijkheid van ondernemingen Op de agenda plaatsen (internationaal)standpunt innemen Overige antwoorden Weet niet/geen antwoord 3% 1% 0% 2% 7% 6% 6% 5% 5% 5% 11% 12% 16% 16%
Duurzaam ondernemen en het regeringsbeleid Kwart noemt belastingmaatregelen als concreet voorbeeld Welke concrete voorstellen voor een Green Deal legt u graag voor aan het nieuwe kabinet? (n=213) Belastingmaatregelen 23% Geen voorstellen Duurzame oplossingen stimuleren 16% 16% Energie besparen Toename groene energie 9% Investeren in groene technieken/innovatie Klimaatbestendige bouw met lagere WOZ waarde belonen Subsidies verlenen Afval scheiden beter managen/recyclen Bewustwording klimaatproblemen stimuleren Het nieuwe werken vaker inzetten/stimuleren Regelgeving verminderen Burgerparticipatie in ideeën over duurzame oplossingen Gebruik openbaar vervoer stimuleren 4% 4% 3% 3% 3% 3% 2% 2% 1% Overige antwoorden Weet niet/geen antwoord 15% 17%
Duurzaam ondernemen en het regeringsbeleid Stellingen (1/2) In hoeverre bent u het eens met onderstaande stellingen? (n=213) Een consistent investeringsklimaat voor duurzame energievormen is essentieel 3% 4% 33% 5 2% De aanbestedingsprocedures rondom duurzame projecten dienen 1% 6% vereenvoudigd te worden 43% 41% Afnemers van grijze energie (kolen, olie, gas) gaan terecht via een opslag op hun energierekening betalen voor stimulering en subsidiering van de duurzame energieprojecten. 5% 19% 40% 34% 2% Het kabinet steekt te weinig geld in maatregelen voor ondernemers die de economie duurzamer maken 4% 13% 3 35% 9% Het kabinet moet inzetten op het versterken van lokale energiebedrijven. 5% 21% 40% 19% 14% De hervorming van de SDE-regeling naar een SDE+ regeling (met opslag op grijze stroom) is een goede zaak. 4% 13% 47% 26% Zeer mee oneens Mee oneens Mee eens Zeer mee eens Weet niet/geen antwoord 7
Duurzaam ondernemen en het regeringsbeleid Stellingen (2/2) In hoeverre bent u het eens met onderstaande stellingen? (n=213) De huidige subsidieregeling voor duurzame energie gaat terecht op de schop 9% 33% 32% 15% Het verlagen van het percentage duurzame energie in 2020 van 20% naar 14% is realistisch 12% 3 2 7% 15% Het mes in de fiscale regeling voor duurzaam beleggen (groen beleggen regeling) is een goede zaak 24% 43% 19% 6% Het regeerakkoord maakt voldoende duidelijk wat het onder een Green Deal verstaat 16% 52% 16% 3% 12% Het regeerakkoord leidt de komende 4 jaar tot meer duurzaam ondernemerschap 1 51% 15% 3% 14% Dit regeerakkoord schept een consistent investeringsklimaat voor duurzame energievormen 21% 47% 14% 2% 16% Het regeerakkoord van het kabinet straalt duurzame ambitie uit 31% 47% 11% 2% Zeer mee oneens Mee oneens Mee eens Zeer mee eens Weet niet/geen antwoord 8
Duurzaam ondernemen en het regeringsbeleid Uit de stellingen blijkt: Het huidige regeerakkoord straalt totaal geen duurzaamheid uit De respondenten zijn niet te spreken over hoe het huidige kabinet omgaat met duurzaamheid. De overheid zou meer geld moeten steken in maatregelen voor ondernemers die de economie duurzamer maken. Het regeerakkoord is onduidelijk op dit gebied, creëert geen consistent duurzaam investeringsklimaat en zal dan ook niet leiden tot meer duurzaam ondernemerschap. Met name een consistent investeringsklimaat vindt men essentieel voor duurzame energievormen Wel zegt bijna 30% dat het een goede zaak is dat het mes in de fiscale regeling voor duurzaam beleggen gaat. En bijna de helft vindt het terecht dat de huidige subsidieregeling voor duurzame energie op de schop gaat. Het lijkt alsof men het goed vindt dat er iets gebeurt, alleen hoe dat in het regeerakkoord opgenomen is, spreekt niet aan. 9
Duurzaam ondernemen en het regeringsbeleid Hervorming subsidieregeling heeft beperkt effect Toch leidt het bij tot uit- of afstel van grote projecten Welke gevolgen heeft de hervorming van de subsidieregeling voor duurzame energie voor uw organisatie? (n=213) Geen: wij investeren niet in duurzame energie 30% Geen: realiseren wel duurzame energie, maar maken geen gebruik van de subsidieregeling 17% Beperkt: subsidieregeling is ondergeschikt in financiering 25% Beperkt: indirect door beeldvorming worden ook andere plannen onzeker 11% Groot: onze bestaande projecten moeten worden stopgezet 1% Groot: geplande projecten worden uitgesteld of niet uitgevoerd Overig 13% 10
Duurzaam ondernemen en het regeringsbeleid Verplaatsen van verantwoordelijkheid levert vooral financiële prikkels Het kabinet zet in op het principe 'de vervuiler betaalt'. Welke prikkels voor duurzaam ondernemerschap levert het verplaatsen van verantwoordelijkheid naar de markt? (n=213) Financiële prikkels/de vervuiler betaalt 2 Markt/industrie ook laten meewerken aan duurzaamheid 1 Geen Investeren in groene technieken/innovatie Belastingmaatregelen 12% Goed idee/goed principe Meer maatschappelijke bewustwording Transparantie/openheid handhaven Energie besparen 6% 6% 5% 5% Hergebruik/recycling bevorderen Het nieuwe werken stimuleren 2% 1% Overige antwoorden Weet niet/geen antwoord 15%
Duurzaam ondernemen en het regeringsbeleid Huidig regeerakkoord heeft negatief effect op duurzaamheid Nederland verliest positie in milieudebat en alleen rendabele initiatieven komen nog van de grond Wat zijn de belangrijkste effecten van het huidige regeerakkoord op duurzaamheid? (n=213) Nederland verliest haar positie in het internationaal milieudebat Alleen rendabele energie alternatieven komen van de grond 41% 40% Nauwelijks merkbaar effect voor bedrijven 30% Meer ondernemerschap 25% Vooral effect voor investeerders in kleinschalige lokale duurzame energie 16% Minder concurrentieverstoring Kritisch geluid milieubeweging gaat verdwijnen Andere 11% Geen van deze 9% 12
Inhoud Achtergrond Duurzaam ondernemen en het regeringsbeleid Duurzaam ondernemen en beloning Duurzaam ondernemen en de economische omstandigheden De financiële dimensie van duurzaam ondernemen Duurzaam ondernemen in de maatschappij Bijlagen
Duurzaam ondernemen en beloning Bij één op de vijf ondernemingen hangt variabele beloning samen met duurzaamheidcriteria. Heeft uw onderneming prestatiecriteria ten behoeve van variabele beloning die betrekking hebben op duurzaamheid? 22% 16% 79% 84% Ja Nee februari 2010 (n=255) december 2010 (n=213) 14
Duurzaam ondernemen en beloning Klant- en medewerkertevredenheid belangrijkste aspecten variabele beloning Welke criteria/duurzaamheidaspecten zijn vastgesteld in het variabele beloningsbeleid? Basis - Heeft prestatiecriteria mbt duurzaamheid Klanttevredenheid Medewerkerstevredenheid Energiebesparing/CO2-reductie Veiligheid & ongevallen (LTI) Klachten Diversiteit Benchmark met sectorgenoten Kwaliteit duurzaamheidverslag (GRI level) Percentage duurzame producten of diensten in totale aanbod Milieucertificaten (ISO 14000) Notering Dow Jones Sustainability Index Waterbesparing Score op de Transparantiebenchmark Anders, namelijk: 24% 9% 20% 23% 20% 17% 16% 6% 15% 17% 13% 6% 9% 14% 4% 9% 2% 6% 16% 9% 49% 40% 43% 36% 37% 63% 62% 75% februari 2010 (n=55) december 2010 (n=35) 15
Duurzaam ondernemen en beloning Invloed van duurzaamheidscriteria op variabele beloning lijkt wat af te nemen. In welke mate zijn deze criteria van invloed op de variabele beloning? Basis - Heeft prestatiecriteria mbt duurzaamheid Zijn voor < 20% van invloed op hoogte variabele beloning 46% 69% Zijn voor 20-50% van invloed op variabele beloning 26% 40% Zijn voor > 50% van invloed op variabele beloning 6% 14% februari 2010 (n=55) december 2010 (n=35) 16
Duurzaam ondernemen en beloning Duurzaamheidcriteria bij variabele beloning gelden meestal voor het management of de Raad van Bestuur. Dit type variabele beloning geldt voor: Basis - Heeft prestatiecriteria mbt duurzaamheid Management 57% 56% Raad van bestuur 49% 51% Alle medewerkers 36% 46% Anders, namelijk: 9% februari 2010 (n=55) december 2010 (n=35) 17
Duurzaam ondernemen en beloning Grote meerderheid rapporteert periodiek over maatschappelijke- en duurzaamheidsaspecten. Wordt binnen uw onderneming periodiek gerapporteerd over maatschappelijke, duurzaamheidaspecten? Basis - Heeft prestatiecriteria mbt duurzaamheid Ten behoeve van monitoring doelstellingen op het gebied van duurzaamheid 34% 44% Ten behoeve van transparantie en verantwoording aan (externe) stakeholders 11% 29% Ten behoeve van beheersing operating costs 13% 43% Anders, namelijk: 3% 13% Nee 2% 9% februari 2010 (n=55) december 2010 (n=35) 18
Inhoud Achtergrond Duurzaam ondernemen en het regeringsbeleid Duurzaam ondernemen en beloning Duurzaam ondernemen en de economische omstandigheden De financiële dimensie van duurzaam ondernemen Duurzaam ondernemen in de maatschappij Bijlagen
Duurzaam ondernemen en de economische omstandigheden Duurzaamheidsinitiatieven lijken toe te nemen Als gevolg van de economische crisis hebben wij: M8 Dec 2010 (n=213) 7% 57% 36% M7 Feb 2010 (n=255) 11% 6 21% M6 Nov 2009 (n=207) 7% 71% 21% M5 Sep 2009 (n=243) 70% 19% M4 Mei 2009 (n=269) 7% 72% 20% M3 Feb 2009 (n=238) 6% 75% 1 Duurzaamheidsinitiatieven of -investeringen gereduceerd of stopgezet Onze duurzaamheidsinitiatieven of investeringen ongewijzigd gelaten Besloten ons juist nu meer toe te leggen op duurzaamheidsinitiatieven 20
Duurzaam ondernemen en de economische omstandigheden Men legt zich meer op duurzaamheid toe want op (middel)lange termijn zal dat zich uitbetalen Ook omdat klanten meer duurzaamheid verwachten. Kunt u toelichten waarom u zich juist nu meer gaat toeleggen op duurzaamheid? (Basis: gaat zich meer toeleggen op duurzaamheidsinitiatieven) Op (middel)lange termijn zal duurzaamheid uitbetalen Klanten verwachten dit in toenemende mate 6 6 66% 64% 76% 74% Levert concurrentievoordeel op 49% 54% 50% Levert kostenbesparing op Het stimuleert om onze prestaties te verbeteren 44% 50% 50% 44% 4 59% M8 Dec 2010 (n=77) M7 Feb 2010 (n=54) M6 Nov 2009 (n=44) Duurzame innovaties zijn cruciaal om aan recessie te ontkomen 22% 30% 34% Wij willen onze duurzaamheidratings laten stijgen 34% 39% 44% Overheden scherpen hun (inkoop)eisen aan 26% 32% 32% * Zie bijlage voor grafiek met alle metingen 21
Duurzaam ondernemen en de economische omstandigheden Duurzaamheid is en blijft voor velen een integraal onderdeel van bedrijfsbeleid en past in lange termijn strategie. Kosten duurzaamheid blijken marginaal op totale bedrijfskosten. Kunt u toelichten wat de achterliggende redenen zijn om uw duurzaamheidsinitiatieven ongemoeid te laten? (Basis: duurzaamhiedsinitiatieven zijn ongewijzigd) 43% Duurzaamheid is integraal onderdeel bedrijfsbeleid 46% 51% 54% Duurzaam ondernemen is voor ons lange termijn strategie 39% 47% 40% 43% Bedrijfsleiding wil vasthouden aan huidige lange termijn strategie 15% 29% 2 2 M8 Dec 2009 (n=122) M7 Feb 2010 (n=175) Kosten/investeringen in duurzaamheid zijn marginaal op totale bedrijfskosten 26% 22% 20% 36% M6 Nov 2009 (n=148) M5 Sep 2009 (n=171) Duurzaamheid is onlosmakelijk met onze keten verweven 20% 21% 21% 22% We willen onze duurzaamheidrating vasthouden 5% 12% * Zie bijlage voor grafiek met alle metingen 22
Duurzaam ondernemen en de economische omstandigheden Met name investeringen in milieu- en klimaatmaatregelen zijn gereduceerd (N.B. het is een kleine groep die is ondervraagd) Kunt u toelichten op welke wijze uw organisatie duurzaamheidsinitiatieven heeft verminderd of stopzet? (Basis: heeft duurzaamheidsinitiatieven gereduceerd of stopgezet) Minder inhuren adviseurs Reduceren maatschappelijke sponsoring/giften Reduceren investeringen in milieu- en klimaatmaatregelen Uitstellen opleiding en training Overige: Minder strikte duurzaamheideisen stellen aan leveranciers Stopzetten gehele Corporate Responsibility beleid 21% 21% 14% 11% 13% 12% 11% 7% 7% 7% 33% 36% 44% 43% 41% 40% 41% 33% 36% 29% 52% 60% 52% 53% M8 dec 2010 (n=14) M7 feb 2010 (n=27) M6 Nov 2009 (n=15) M5 Sep 2009 (n=25) Opschorten partnerships Stopzetten of uitstellen van duurzaamheidrapportages 4% 4% 4% 14% 20% * Zie bijlage voor grafiek met alle metingen 23
Inhoud Achtergrond Duurzaam ondernemen en het regeringsbeleid Duurzaam ondernemen en beloning Duurzaam ondernemen en de economische omstandigheden De financiële dimensie van duurzaam ondernemen Duurzaam ondernemen in de maatschappij Bijlagen
De financiële dimensie van duurzaam ondernemen Duurzaamheid eerder kostenneutraal dan winstgevend Welke financiële dimensie typeert duurzaamheid in uw bedrijf het beste? 36% Duurzaamheid is kostenneutraal 23% 32% 30% 24% Duurzaamheid is kostenbesparend Duurzaamheid is winstgevend 21% 29% 30% 30% 30% 2 M8 Dec 2010 (n=213) M7 Feb 2010 (n=256) M6 Nov 2009 (n=207) M5 Sep 2009 (n=243) 23% 19% Duurzaamheid is kostenverhogend 19% 17% 25
De financiële dimensie van duurzaam ondernemen Winstgevend: duurzaamheidsinitiatieven betalen zich uit in verbeterde reputatie en bekendheid Sorteert onze verbeterde reputatie en bekendheid effect op de algemene winstgevendheid Zijn we aantrekkelijker op de arbeidsmarkt Boren we andere afzetmarkten en klanten aan Trekken we (andere) investeerders of business partners aan Zijn onze werknemers gemotiveerder (hogere arbeidsproductiviteit) Verdienen wij op ons energie- en/of waterbeleid Is de samenwerking met leveranciers efficiënter Zijn de marges op onze producten of diensten gestegen Is sales, marketing en communicatie kosten effectiever Realiseren we sneller resultaten op R&D en innovatie >>Anders, namelijk: Door recente duurzaamheidinitiatieven: Basis - Duurzaamheid is winstgevend 53% 62% 60% 64% 3 4 43% 39% 3 47% 41% 30% 33% 40% 31% 30% 40% 35% 34% 43% 22% 26% 33% 20% 22% 21% 24% 20% 13% 14% 11% 11% 12% 19% 1 11% 17% 11% 11% 12% 7% M8 Dec 2010 (n=58) M7 Feb 2010 (n=58) M6 Nov 2009 (n=58) M5 Sep 2009 (n=56) 26
De financiële dimensie van duurzaam ondernemen Kostenbesparing: bespaard wordt er vooral op het gebied van energie- en/of waterkosten Besparen wij op energie- en/of waterkosten Besparen wij door recycling en hergebruik Besparen wij op inkoopkosten Besparen we op transportkosten en personeelsvervoerskosten Is de samenwerking met leveranciers efficiënter Besparen wij op grondstofkosten Zijn we aantrekkelijker op de arbeidsmarkt en besparen we op wervingskosten Besparen we op sales-, marketing- en communicatiekosten Door het toepassen van duurzaamheidinitiatieven: Basis - duurzaamheid is kostenbesparend Anders, namelijk: Besparen we op R&D- en innovatiekosten 47% 47% 43% 51% 24% 3 41% 32% 33% 29% 21% 35% 12% 27% 32% 19% 27% 26% 27% 34% 20% 25% 19% 2 9% 4% 7% 5% 4% 1% 9% 80% 80% 70% 76% M7 Dec 2010 (n=51) M7 Feb 2010 (n=73) M6 Nov 2009 (n=63) M5 Sep 2009 (n=74) 27
De financiële dimensie van duurzaam ondernemen Kostenverhogend: duurzaamheidsinitiatieven brengen vooral hogere inkoop-, energie-, en waterkosten met zich mee Zijn de inkoopkosten gestegen Zijn de kosten van energie en water gestegen Zijn de kosten van grondstoffen gestegen Kunnen we minder kiezen uit leveranciers (opdrijvend prijseffect) Maken we extra kosten voor duurzame projecten en sponsoring Zijn de transportkosten gestegen Zijn de marges op onze producten of diensten lager Zijn de kosten voor R&D en innovatie gestegen Zijn de personeelskosten gestegen >>Anders, namelijk: Zijn de sales-, marketing- en communicatiekosten gestegen Door het toepassen van duurzaamheidinitiatieven: Basis - Duurzaamheid is kostenverhogend 37% 20% 27% 39% 33% 30% 17% 20% 33% 20% 17% 17% 33% 20% 22% 29% 27% 25% 15% 23% 20% 24% 17% 17% 15% 22% 15% 20% 15% 12% 7% 46% 63% 70% M8 Dec 2010 (n=41) M7 Feb 2010 (n=48) M6 Nov 2009 (n=20) M5 Sep 2009 (n=41) Hebben we minder afzetmarkten en minder klanten 6% 5% 7% 28
De financiële dimensie van duurzaam ondernemen Ruim de helft van de klanten is niet bereid extra te betalen voor duurzame diensten of producten Zijn klanten bereid meer te betalen voor uw duurzame producten en diensten? Ja, 0-5% 23% 23% Ja, > 5% Weet niet/geen antwoord 7% 6% 20% 19% M8 Dec 2010 (n=213) M7 Feb 2010 (n=48) Nee 51% 52% 29
De financiële dimensie van duurzaam ondernemen Een derde vindt dat subsidiegelden in alle gevallen alleen in nationale projecten geïnvesteerd mogen worden Ja, in alle gevallen Vindt u dat subsidiegelden enkel geïnvesteerd mogen worden in nationale projecten, ook al betekent dit dat de kosten substantieel hoger zullen zijn? (n=213) Ja, mits Nee 31% 61% "wat is een nationaal project" "kwaliteit is gegarandeerd" "nuttig voor maatschappij" "rendement redelijk is" "innovatie op lange termijn terugverdiend wordt" "dat aanwijsbaar ten goede komt aan nationale R&D / know how" "internationaal geld wordt terugverdiend" "van tevoren doelstellingen smart worden beschreven" "goede onderbouwing" "deze daadwerkelijke bijdrage leveren" "dit Europees beleid wordt" 30
Inhoud Achtergrond Duurzaam ondernemen en het regeringsbeleid Duurzaam ondernemen en beloning Duurzaam ondernemen en de economische omstandigheden De financiële dimensie van duurzaam ondernemen Duurzaam ondernemen in de maatschappij Bijlagen
Duurzaam ondernemen in de maatschappij Overheid en bedrijfsleven spelen grootste voortrekkersrol Rol overheid lijkt wat af te nemen en die van het bedrijfsleven toe te nemen. Welke partij(en) spelen een voortrekkersrol m.b.t. Corporate Responsibility? 75% 50% 25% Overheid Bedrijfsleven Consumenten(-organisaties) Wetenschap Medewerkers/OR NGOs Aandeelhouders Vakbond 0% M1 Jun 2008 (n=166) M2 Sep 2008 (n=259) M3 Feb 2009 (n=238) M4 Mei 2009 (n=268) M5 Sep 2009 (n=243) M6 Nov 2009 (n=207) M7 Feb 2010 (n=255) M8 Dec 2010 (n=213) 32
Duurzaam ondernemen in de maatschappij Grootste rol wordt van de overheid en bedrijfsleven verwacht Welke partijen zouden hierbij een voortrekkersrol moeten spelen volgens u? 75% 50% 25% Overheid Bedrijfsleven NGOs Wetenschap Consumenten(-organisaties) Medewerkers/OR Aandeelhouders Vakbond 0% M1 Jun 2008 (n=166) M2 Sep 2008 (n=259) M3 Feb 2009 (n=238) M4 Mei 2009 (n=268) M5 Sep 2009 (n=243) M6 Nov 2009 (n=207) M7 Feb 2010 (n=255) M7 Dec 2010 (n=213) 33
Duurzaam ondernemen in de maatschappij Met name van de aandeelhouder wordt een grotere rol verwacht Waar zit de discrepantie tussen wie de voortrekkers rol speelt en deze rol zou moeten spelen? (voorschreidend gemiddelde) Aandeelhouders -9% 2 Overheid -9% 13% Medewerkers/OR -9% 9% Vakbond Consumenten )organisaties( Bedrijfsleven -9% -9% -9% 6% 5% Wetenschap -9% 3% NGOs -9% 34
Inhoud Achtergrond Duurzaam ondernemen en het regeringsbeleid Duurzaam ondernemen en beloning Duurzaam ondernemen en de economische omstandigheden De financiële dimensie van duurzaam ondernemen Duurzaam ondernemen in de maatschappij Bijlagen
Achtergrond Branche Financiële dienstverlening Zakelijke dienstverlening Gezondheidszorg/welzijn 14% 15% 15% Industrie Overheid Bouwnijverheid 6% Groothandel/tussenhandel Nutsbedrijven (o.a. energiebedrijven, postbedrijven) Telecom Transport/opslag NGO Automatisering Communicatie Detailhandel Onderwijs/onderzoek 3% 3% 3% 3% 3% 2% 2% 1% 1% Landbouw/visserij Anders 36
Achtergrond Aantal medewerkers < 250 3 250 999 26% 1000 5000 21% 5000 10.000 9% > 10.000 7% 37