Catherina Halkes (1920-2011) Leven In een langlpende serie Grte Thelgen mag de grand ld lady van de feministische thelgie niet ntbreken. Deze bespreking krijgt een wat ander karakter dan die ver andere thelgen. Reden is, dat zij niet z heel veel heeft geschreven en zeker geen dikke beken, maar p andere manieren des te meer invled heeft gehad, en dat er wel nlangs een dik bek ver haar geschreven is: een wetenschappelijke bigrafie van 600 blz. die zich baseert p het vele (bijna alles) dat ze sinds de 50-er jaren bewaard heeft ver haar leven en werk. 1 Behalve een levensbeschrijving is dat tegelijk k de geschiedenis van een kleine eeuw Nederlands kathlicisme. Catharina Janna Maria Halkes werd gebren p 2 juli 1920 in Vlaardingen in vral van meders kant een zeer gegede RK familie. Ze was de jngste van drie zussen, in de familie vele geestelijken. Gdsdienst nam een grte plaats in, de regels werden strikt nageleefd. Ze ging naar een schl van de zusters, ze gent van de sfeer, de wierk, het rijke rmse leven, en bleef haar leven lang van die kant van de kerk huden. Na het verlijden van haar vader en haar udste zus was het in de crisistijd sms financieel heel krap, drdat uitgeleend geld niet terugkwam. We waren rijk en arm tegelijk. Ze leerde makkelijk, haalde aan het RK lyceum vr meisjes in Rtterdam haar gymnasiumdiplma met de hgste cijfers. Al p schl ntppte ze zich als leider, gangmaker, iemand met ambitie. Een studie klassieke talen in Leiden (thelgie kn niet vr een RK vruw) werd verhinderd dr de rlg. Met werken en cursussen ntwikkelde ze zich. De vergeleverde brieven getuigen van een innig traditineel gelf: RK is het enige ware gelf, vergave aan Gds wil de grtste deugd. De rlg in West-Nederland betekende hngertchten, ten bleek k haar zakelijk talent: ze ging actief achter de rente p investeringen aan, de eerste (niet de laatste!) keer dat ze zich mest bewijzen in een mannenwereld. Na de rlg ging ze Nederlands studeren. In de rlg had ze bijles gehad van Luis Rgier, een geleerd man, auteur van Geschiedenis van het Kathlicisme, later hgleraar te Nijmegen. 2 De relatie met Rgier was zeer innig, maar er ntstnd k een breuk: wat er precies gebeurd is, is nduidelijk mdat juist deze crrespndentie in het archief ntbreekt Later is de relatie hersteld. Studeren in Leiden pent de wereld vr haar, ze is actief in de studentenbeweging van de Kathlieke Actie. In 1949 studeert ze af, in 1950 truwt ze met studiegent The Gvaart in een mis met drie heren, geestelijken uit beide families, met een speciale pauselijke zegen. Ze verhuizen naar Breda waar The leraar wrdt, krijgen een dchter en twee zns. Tine blijft k maatschappelijk actief,.a. als presidente van het Kathliek Vruwengilde. Haar inzet hier is, het Gilde van gezelligheid m te vrmen tt serieuze vrming vr vruwen. Ze laat sprekers kmen, zet cursussen p. Na vijf jaar heeft ze vldende gedaan en vertrekt weer; nrust is een kenmerkende eigenschap. Tijdsbeeld In de vijftiger jaren is de Nederlandse vruw ng lang niet geëmancipeerd. 3 Er is wel iets gaande: met name ntwikkelde vruwen uit de betere kringen namen het niet meer dat ze in allerlei rganisaties 1 Annelies van Heijst & Marjet Derks, Catharina Halkes. Ik verwacht iets grts. Levenswerk van een feministisch thelge, 1920-2011. Nijmegen 2016. 2 Hij maakte haar.a. bekend met Catharina van Sienna, haar patrnheilige, met wie ze zeker het drtastende deelt: Catharina ntzag zich niet, zelfs de paus terecht te wijzen. 3 Pas in 1956 wrdt de gehuwde vruw handelingsbekwaam vr de wet. In 1957 wrden de belemmeringen p het werken van gehuwde vruwen pgeheven, na een Kamermtie die met nipte meerderheid aangenmen wrdt drdat álle vruwen in de kamer die steunen, k de kathlieke tegen hun partij de KVP in. 1
mnddd gemaakt werden. Ze wilden hun vleugels uitslaan en hun capaciteiten inzetten vr de samenleving. In deze tijd maakt Tine naam met interviews en vrdrachten waarin ze benadrukt dat de taak van de vruw, anders dan de kerk ten predikte, wijder is dan alleen binnen het gezin. Z zette ze zich in vr bewegingen die de gdsdienstbeleving van kinderen wilden veranderen: geen prestatiegdsdienst meer met vastentrmmeltjes, kinderbiecht, misbezek afkruisen, maar de vreugde van het gelf beleven. Het brengt haar in cnflict met de pastr in Ginneken waar ze dan wnen. Ze is veel weg, The vangt dat p in het gezin. Zdra dat kan (1957) gaat ze k parttime werken als lerares Nederlands. De bigrafie nemt hen in die tijd een pwerkppel, want The wrdt een gezien leraar Nederlands, schrijft beken ver Nederlandse en Vlaamse literatuur en zit in de jury van de P.C. Hftprijs. Netwerken De vlgende jaren zijn een kwestie van invechten in de RK wereld, via functies als presidente van het Kathliek Vruwengilde. Het is een wereld van mannenblwerken en tegenstand, maar k veel kathlieken die vertuigd zijn van de ndzaak van verandering, herdefiniëren van de plaats van de vruw, de rlverdeling, de seksualiteit. Als vruw die óók een gezin draaiend hudt krijgt ze veel krediet, meer dan ngehuwde vruwen vr zver die geen religieuzen zijn staan zij in laag aanzien mdat ze niet passen in het RK beeld van de vruw. De bigrafen wijzen erp dat ze nder vruwen een bevrrechte psitie had, met elke chtend huishudelijke hulp: de meeste vruwen hadden geen hulp f waren zelf hulp Niettemin wrdt haar eigen leven een rlmdel vr vruwen: in interviews wrdt mstandig uitgelegd he man en kinderen meewerken in het huishuden zdat k de vruw buitenshuis haar invled kan den gelden. Ze kan geweldig netwerken, krijgt geregeld interviews in tnaangevende bladen en begint aan een lange mars dr de instituties,.a. als bestuurslid van de Radbudstichting. Ze wrdt k p tv regelmatig gevraagd dr de KRO. Vanaf 1962 werkt ze samen met Frans Haarsma, priester en hgleraar aan het seminarie Rijssenburg te Driebergen. Hij is adviseur van kardinaal Alfrink en betrkken bij de vrbereidingen van het Tweede Vaticaans Cncilie. Opnieuw gaan er deuren pen, ze gaat met hem drie weken naar Rme rnd de pening van het Cncilie m verslag te den vr het vruitstrevende blad Te elfder ure. Opvallend is he ze helemaal kan zwijmelen bij de plechtigheid van de pening p het Sint Pietersplein, het grtse en massale, de liturgie. Ze geniet, legt cntacten met de bisschppen Alfrink, en vral Bekkers en Bluyssen. Opvallend, vr mij nieuw: Zij en Frans Haarsma krijgen een liefdesrelatie, dat wist k The. De bigrafie schrijft lacniek: sleg de vnk ver en begn een amureuze relatie, die een leven lang zu standhuden. Tine stelde haar echtgent daarvan p de hgte en verzekerde aan Frans dat er in haar huwelijk pen en experimenteel als het was ruimte was vr het vlledig beleven van deze nieuwe liefde. Het echtpaar Gvaart-Halkes was in de jaren vijftig naar een pen huwelijksbeleving gegreid. De echtelieden lieten elkaar ruimte vr meer affectieve en intieme relaties met derden. Dat de vrijheid z ver ging, zullen velen in de kathlieke buiten wereld niet hebben vermed [ver Tine en Frans]: Vr hun gevel betrachtten ze ascese en brachten ze ffers, mdat er zveel mmenten waren waarp ze niét hij elkaar knden zijn In die lijn zag Tine k een leven met Frans vr zich: in liefde verbnden, samen denken en werken aan kerkvernieuwing, waarbij hij haar, dankzij zijn psitie, verder kn brengen. (182-183) Cmmentaar? Ze flirt krt met de plitiek, wil daarm naar Den Haag verhuizen maar dat hudt The tegen. Het strandt in cnflicten ze is allesbehalve cnflictmijdend rndm vruwelijke kandidaten vr de Kamerverkiezingen. Later heeft ze daarvan spijt gehad: In de plitiek kun je echt iets veranderen. Studeren en schrijven Inmiddels gaat haar gebrek aan thelgisch achtergrnd haar pbreken. Verschillend prmtieplannen gaan niet dr, evenals het vinden van een aangepast traject met vrijstellingen m thelgie te studeren. Ze det wel veel aan pleiding maar geen frmele examens. In 1964 schrijft ze haar 2
eerste bek: Strm na de stilte. De plaats van de vruw in de kerk, het eerste bek van een Nederlandse vruw ver de nderdrukte situatie van de vruw in kerk en thelgie. Het bek krijgt veel enthusiaste maar k kritische reacties. Iemand als dr. Marga Klmpé is mild psitief maar nemt het wel een bek van een huisvruw. Prf. dr. Christine Mhrmann, de eerste vruwelijke hgleraar aan de KUN, nemt het bek milieugebnden, afgestemd p de intellectuele middenklasse en een andere recensent, een jnge prgressieve vruw, nemt het bij verschijnen al veruderd en hekelt het prgressieve jargn. Een bek vr dames in mantelpak Z zit ze, zals vaker, tussen twee vuren. Anderen nemen het vr haar p, nder andere pater Jan van Kilsdnk. Five minutes f fame Wereldberemd was ze even in 1967: als enige vruw, samen met Alfrink en Schillebeeckx, in een artikel in Time ver de ultra-prgressieve Nederlandse kerkprvincie. Natuurlijk kwamen daar felle reacties p, pr en cntra. Alle strijdkwesties beschrijven waarin ze terecht kwam is nbegnnen werk. Als bestuurslid van de Radbudstichting kreeg ze te maken met het uittreden en huwen van studentenpastr Huub Osterhuis. Ze speelde als een van de weinige invledrijke vruwen een rl bij het Pastraal Cncilie in Nrdwijkerhut (1967-68), dat achteraf de tegenstellingen tussen de prgressieve en cnservatieve krachten eerder verscherpte. Er waren in die tijd grte vergezichten: vele kathlieken verwachtten dat het celibaat z n langste tijd gehad had. 4 Achteraf blijkt het een felle maar wel kleine intellectuele prisping te zijn geweest. De grte beweging was dat heel veel mensen de kerk verlieten en zich met deze discussies niet meer bezighielden. Langzaam maar zeker wrdt Tine een van de begbeelden van vernieuwing in de RK kerk. Tegelijk blijkt uit dagbeken, aldus de bigrafen, dat ze innerlijk nzeker was en leed nder de afhankelijkheid: vr alles wat ze wilde bewerkstelligen had ze anderen (lees: mannen) ndig met de ndige invled. Dat lukte haar verigens heel ged: de bigrafie beschrijft een wirwar aan aktiegrepen en kmmissies ; vergaderen met een grt deel van haar tijd gevraagd hebben. Tegelijk kreeg ze het meilijk: in de vijftiger jaren was ze als academisch gevrmde vruw en werkende meder een uitzndering: in de late 60-er en de 70-er jaren was dat niet meer geneg en miste ze in de kringen waarin ze verkeerde, dat ze geen thelg was en geen dctrstitel had. Wel had ze de KPV (klinisch pastrale vrming) training gedaan, en de supervisrenpleiding daarvan. Cnstant blijft ze streven naar expsure in de media. Intussen is het prbleem k de greiende afstand tussen de prgressieve vrhede waarte zij behrt en de RK vruwenverenigingen die ze ng steeds als haar achterban ziet. Want na het aanvankelijke enthusiasme hudt de vernieuwing in RK Nederland vrij snel p, met de beneming van de bisschppen Simnis (Rtterdam) en Gijsen (Rermnd). Er kmt wel een tegenbeweging p gang, met naast Haarsma (inmiddels hgleraar in Nijmegen) grte internatinale namen als Küng, Rahner en Metz, die streeft naar een syndaal, demcratisch, bestuur van de kerk. Persnlijk is er vr Tine een kninklijke nderscheiding, maar er kmen k huwelijksprblemen. In 1972 maken The en Tine hun echtscheiding bekend. Academische lpbaan De feiten zijn simpel: vanaf 1970 parttime medewerker, later hfdmedewerker, pastrale thelgie aan de thelgische faculteit in Nijmegen; vanaf 1977 een fulltime aanstelling vr feministische thelgie; in 1982 een eredctraat van Yale (VS); van 1983-1986 de eerste Nederlandse hgleraar feministische thelgie. Het verhaal erachter is ingewikkelder. De rde draad die uit de bigrafie naar vren kmt is dat ze steeds net niet gekwalificeerd was vr functies, en er behrlijk lbbywerk ndig was, van anderen en van haarzelf. 5 Ze zit gevangen tussen ijver vr het vak en persnlijke ambitie (die twee zijn niet te scheiden) en het gebrek aan erken- 4 Met het uittreden van 200 priesters in één jaar zu je verwachten dat de ndklk geluid werd. 5 Ze werd medewerker thelgie znder dat ze frmeel thelg was, hfdmedewerker znder geprmveerd te zijn; vr de prichting van een functie feministische thelgie ging ze buiten de faculteit m naar het universiteitsbestuur. Ze schrmde niet mgelijke cncurrenten in een negatief daglicht te stellen. Het eredctraat van Yale is geïnitieerd dr haarzelf en Frans Haarsma na een bezek aldaar. Ok vr de leerstel heeft ze zelf het ndige in beweging gezet. 3
ning anderzijds. De tegenstand is sms ingegeven dr bezwaar tegen haar inzichten, sms k zakelijk en terecht al zu Tine dat niet snel inzien, maar niet alle vruwen rndm haar heen vnden haar een gede keus vanwege (gebrek aan) wetenschappelijkheid en de pkmst van een nieuwe generatie met nieuwe vragen (ze was 63 bij haar beneming). Het is zeker óók een kwestie geweest van hnreren van een lange lpbaan in de strijd vr vruwenrechten. Een tussenevaluatie. Wat weet u zelf ng van deze peride? Hebt u de discussies gevlgd? Was dit nu een typische RK kwestie? Was het debat ver vruwenemancipatie in de rest van de maatschappij (inclusief de prtestantse kerken) anders, makkelijker? Het cnservatieve verwijt is, dat feminisme man en vruw tegen elkaar pzet en funest is vr huwelijken. He kijken we daar tegenaan? (Feministisch) thelg Vanaf haar aanstelling aan de faculteit (1970) nemt ze zich thelg. Pas in 1975 ntdekt ze de feministische thelgie, althans de term! Tt nu te was het steeds ng maar gegaan m de psitie van de vruw, m het Mariabeeld, maar niet m de thelgie zelf als spreken ver Gd. 6 Keerpunt is het lezen van Mary Daly s Beynd Gd the Father, dat ze ervaart als een thuiskmen. In de jaren erna raakt ze snel thuis in het feministische internatinale netwerk, met vruwen als Letty Russell, Rsemary Radfrd Ruether. Ze pakt de thema s p en zrgt ervr zichzelf in de kijker te spelen: reageren p publicaties van anderen en daarbij haar eigen prjecten nemen. Z wist ze een plaats te creëren vr feministische thelgie. Binnen het feminisme is ze echter niet meteen geaccepteerd. Daar is men juist van gdsdienst áf, met Gd met een thelg niet meer aankmen: Gd is in jezelf. Het blijft een dubbele strijd, binnen de thelgische mannenwereld vr het recht van vruwen, binnen het feminisme vr de zin van thelgie. In 1979 verschijnt een bundeling van artikelen Met Mirjam is het begnnen, in het Duits vertaald als Gtt hat nicht nur stärke Söhne en daar zeer ppulair gewrden. Ok buiten het academisch circuit is ze actief in preken en liturgie, niet eenvudig als vruw. Pausbezek Haar grtste faam heeft ze ngetwijfeld gekregen rnd het pausbezek in 1985. Ze is, samen met Wies Stael-Merkx, de latere vrzitter van de 8-mei-beweging, dr de Unie van kathlieke vruwenverenigingen afgevaardigd vr een gesprek van vruwen met de paus, maar p zeker mment bleek dat ze van Simnis niet aan het gesprek mee mcht den. Niet haar teksten (de discussie mest spntaan lijken maar ieders bijdrage werd eerst gescreend) maar haar persn zuden tt plarisatie leiden. Simnis heeft niet beseft dat zijn weigering tt vele malen grtere plarisatie zu leiden. Het wrdt een mediakwestie en de standpunten raken verhard. Een cmprmis Tine zu mgen spreken maar óók een cnservatieve vertegenwrdiger van een traditinele RK vruwenvereniging stuit p een weigering van Tine. De bigrafen nemen het mythevrming dat de affaire in het cllectief geheugen is gewrden tt het spreekverbd van Simnis, en niet de weigering van het cmprmis dr Halkes. Het verzuurt de verhudingen: ng jaren later zijn er verwijten tussen vruwen die niet en die uiteindelijk wél aan het pausbezek deelnamen. Op 8 mei 1985 beleeft Tine haar finest hur als eregast p de manifestatie p het Malieveld vrafgaand aan het pausbezek. 7 Vanaf dat mment geldt ze als de grande dame van de feministische thelgie. Ze blijft ng lange tijd een luis in de pels van de kerk waarvan ze altijd lid blijft. Wat vinden we van de persn van Tine Halkes? Zu die persnlijkheid k z gevrmd kunnen zijn uit nd : als je spreken niet gehrd wrdt, met je schreeuwen? Als je er niet tussenkmt znder ellebgen met je ze wel gebruiken? He staan we tegenver de kritiek vanuit de cnservatieve hek: ging ze te ver, eiste ze te 6 Interessant: een paar jaar later schrijft ze al 25 jaar aan feministische thelgie te den. 7 Vier dagen later haalt Hedwig Wasser de wereldpers dr wel het gesprek aan te gaan met de paus, en afwijkend van de gedgekeurde tekst in één minuut alle heikele punten te benemen: afhuden gescheiden mensen van eucharistie, ngehuwd samenwnen, hmseksualiteit, belerende huding van de kerkleiding. 4
veel? Of was ze wellicht te vreg? He staan we tegenver de kritiek vanuit de radicale feministische hek, dat ze te burgerlijk was (in elk geval sciaalecnmisch) en te intellectueel, teveel mevruw in mantelpak Inhud: denken ver mannen en vruwen In haar inaugurele rede (1984) zet Halkes uiteen, dat er vele manieren zijn m tegen de verhuding man/vruw aan te kijken. 1. Onderschikking. De vruw als mislukte man zu zijn, later geschapen, tweederangs wezen. Eeuwenlang heeft deze leer, in vele tnaarden en subtiliteiten, de bventn geverd. 2. Plariteit. Hierbij wrdt ingezet p de verschillen tussen man en vruw, die stevig wrden aangezet en psitief wrden bezien. In Rmantiek en idealisme wrdt de vruw een eindels verheven, mystiek wezen, en z p een vetstuk geplaatst. Thelgisch is het mdel natuurlijk Maria, maagd en meder. Vruwen wrden in een keurslijf geplaatst, ze meten sereen en kuis zijn, en kunnen aan dit ideaalbeeld Maagd & Meder natuurlijk swies niet vlden. Cncrete vruwen schieten hier niets mee p. 3. Gelijkwaardig maar verschillend lijkt een stuk beter, maar in de praktijk betekent het vaak dat vruwen in bepaalde rllen wrden geduwd, die beter bij hen zuden passen (bijv. zrgtaken), en dat ze als aanvulling van de man wrden gezien. 4. Het emancipatiemdel: cmplete gelijkheid van man en vruw, maar wel p een abstract niveau. Simne de Beauvir, auteur van het zeer invledrijke De tweede sekse ( Je wrdt niet als vruw gebren maar als vruw gescialiseerd ) is hier de leidsvruw in geweest. Als alternatief vr het laatste mdel, dat veel mannelijke thelgen te ver gaat, zijn allerlei frmules bedacht, zals nderscheid in gelijkheid. Dat is ged bedeld, maar een uitdrukking als de vruw is niet minder persn dan de man, maar anders verraadt vlgens Halkes al dat er ng steeds vanuit de man wrdt gedacht. Dat idee is ud: k de kerkvaders erkennen dat smmige vruwen gede dingen den, maar dan tch alleen als ze het vruwelijke achter zich laten en zich naar mannelijke nrmen richten. Het mdel dat ze zelf vrstaat is ingewikkelder: het transfrmatieve, p het persn zijn van vruw f man gerichte mdel dat zich zdanig dient te realiseren dat het k p een maatschappijverandering is gericht We hren de ech s van die tijd: het persnlijke is plitiek (wat natuurlijk k z is! JD). Ze nderbuwt dat thelgisch via het het scheppingsverhaal uit Genesis 1. Man en vruw zijn beide beeld van Gd, maar tegelijk zijn ze k schepselen gericht p elkaar, p seksualiteit en vrtplanting (en daarin zijn ze géén beeld van Gd, die immers sekse en seksualiteit te bven gaat). Ze is vrzichtig m uit deze fundamentele tekst cnclusies ver gelijkheid van man en vruw te trekken, daar gaat het niet ver. Wel stelt ze: het gezamenlijke, beeld van Gd zijn en zrgen vr de schepping, gaat vóór het gedifferentieerde, de verscheidenheid m/v. Znder de tekst van Gen. 1,26-28 geweld aan te den, kunnen we stellen dat het diepste geheim, de meest markante trek van elke mens is dat zij/hij geschapen is m p Gd te lijken, Gd te representeren en verantwrdelijkheid te dragen vr de schepping. Mannelijk f vruwelijk zijn is secundair, kmt vereen met het karakteristieke van al het geschapene m vruchtbaar te zijn en vraagt telkens, in de geschiedenis en in elke cultuur, m een verantwrde invulling en vrmgeving. (11) Een mens is allereerst mens, en zveel meer dan haar geslacht, de nderlinge verschillen zijn veel grter. Haar betg gaat vervlgens richting het analyseren en veranderen van sciale en ecnmische machtsstructuren niet nbekend in de 80-er jaren. Maar ze det meer: ze past dit k te p thelgische cncepten als znde en genade. De pvatting van znde als pstand van het pstandige ik, en zelfverlchening als het ideaal is typisch mannelijk: veel vruwen lijden aan de mgekeerde znde : hun eigen ik wegcijferen en te weinig zichzelf durven zijn. Vr vruwen is iets anders ndig dan het afbreken van het eg: Ok hierm hebben vruwen vruwen ndig m in nderlinge liefde en tederheid maar k in nderling pastraat helende en heelmakende gebrteprcessen te bevrderen, birthing each ther int life. Verlssing is een gebrteprces. Gezien de histrisch heel verschillende gang die mannen en vruwen in nze westerse culturen zijn gegaan is, thelgisch gesprken, vr het kwaad van de macht verlssing ndig dr rechtvaardigmaking en daarna, in tweede instantie, heling dr heilig(heel)makende genade; de vlgrde ligt mgekeerd waar het vruwen betreft die 5
vóór alles aan heling behefte hebben en aan bewustwrding van kracht in zichzelf Zusterschap is geen spanningslze verzameling vruwen, maar vraagt m een kritische cnfrntatie tussen arme en rijke vruwen, ngeletterde en academische vruwen, blanke en zwarte vruwen, lesbische en heterseksuele vruwen. Pas daardr en daarna kunnen we k een met elkaar verbnden zusterschap vrmen. Juist in de fase van de drtcht, waarin een aantal van ns zich bevindt, zal blijken wat dit zusterschap waard is, wat slidariteit met de ntrechten elders in de wereld vrstelt. (14-15) Discussie: heeft ze gelijk met deze analyse? Speelt dit ng steeds? Zusterschap: bevrijdende f tenenkrmmende zinnen? Bevrijding Eerder al heeft ze feministische thelgie gedefinieerd als bevrijdingsthelgie. In Met Mirjam is het begnnen betgt ze dat vruwen meer willen dan mee kunnen den meeden binnen de kaders die dr mannen aangegeven zijn; ze willen die kaders veranderen. Het gaat m autnmie zelf kunnen bepalen wie en he je wilt zijn, niet meer gedefinieerd wrden dr rllen in relatie tt anderen (meder, dchter, echtgente). Maar wie zijn man en vruw dan? Zijn er mannelijke en vruwelijke eigenschappen, f is dat allemaal aangeleerd? Dit alles hudt in dat ik niet meer gelf dat man en vruw cmplementair zijn aan elkaar, laat staan dat de vruw een nuttige en ndige aanvulling van de man zu zijn. Beiden hebben zij de mgelijkheid van integratie in zich van wat tt nu te als mannelijke en vruwelijke cmpnenten, c.q. plariteiten te bek stnd, m daardr autnme, naar heelheid en andrgynie greiende mensen te wrden. Dit betekent niet dat we in ns pgen tt menswrding geen behefte aan menselijke relaties zuden hebben. Het tegendeel is waar, want daaraan greien wij juist. Maar het betekent wel dat iedere mens, man f vruw, kan uitgreien znder ndzakelijkerwijs de aanvulling van de andere sexe ndig te hebben. (23) Zijn er mannelijke / vruwelijke eigenschappen? Vrbeelden!? 8 thelgie Het is duidelijk dat haar fcus lag p de psitie van de vruw in cncrete zin. In veel artikelen verweeft ze haar eigen ervaringen. In Met Mirjam wel een paar artikelen die meer thelgisch zijn. In een artikel ver de bijbel haalt ze vruwelijke beelden van Gd naar vren en vruwelijke figuren in de bijbel, die te vaak genegeerd zijn f dr mannen uitgelegd en ingekaderd. Ze keert zich tegen verhalen als Genesis 19 (Lt die zijn dchters aanbiedt aan de Sdmieten) en andere pijnlijke teksten. De vraag f de bijbel een andrcentrisch bek is wil ze ng penlaten vr nader nderzek; Jezus ervaart ze in elk geval wel als bevrijdend tegenver vruwen. In een ander artikel, dat eigenlijk verrassender is, laat ze zien dat de Middeleeuwers sms Paulus hun meder nemen, Franciscus sms als meder wrdt aangesprken, en k Gd als lieve Meder. Blijkbaar keek men meer naar de functie (zrg) dan naar het geslacht (Met Mirjam, 66-67). Plaatsbepaling In de huidige gender-discussies gaat de discussie heel wat verder dan Tine Halkes. Haar thelgiseren kan aan de radicaliteit van Mary Daly, Rsemary Radfrd Ruether en tch k Drthee Sölle niet tippen. Dat heeft ngetwijfeld te maken met haar eigen scialisatie als, ndanks alles, truwe vlgeling van de RK kerk. Ze heeft iets in beweging gezet, en veel vruwen bekend gemaakt met een bevrijdende manier van thelgiseren. Maar haar thelgische invled is beperkt gebleven. Is het bvenstaande een gede samenvatting? Wat is vlgens u de blijvende betekenis van Tine Halkes manier van thelgie bedrijven? 8 Onlangs werd in een strip dr Renske de Greef (NRC 1-9-2018) ng geestig afgerekend met het verheerlijken van de vruw, zals vruwen zijn sterker, stabieler, als zij regeerden kwamen er geen rlgen etc. Halkes had het kunnen schrijven: tekennen van een unanieme psitieve eigenschap ntdet vruwen van hun individualiteit Vr mij gaat feminisme ver gelijkwaardigheid en het recht p een eigen identiteit. 6