Cultuurhistorie en archeologie Ruimte voor de Waal

Transcriptie

1 Openbaar Onderwerp Cultuurhistorie en archeologie Ruimte voor de Waal Programma / Programmanummer Grondbeleid / 1032 BW-nummer Portefeuillehouder J. van der Meer Samenvatting Met het graafwerk van de nevengeul bij Lent gaat een belangrijk deel van het cultureel-historisch erfgoed direct ten noorden van de Waal verloren. Het betreft erfgoed uit verschillende perioden in de Nijmeegse geschiedenis. Behoud van het cultuur-historisch erfgoed was één van de belangrijke Nijmeegse thema s in het planvormingstraject voor het project Ruimte voor de Waal Nijmegen. Daarom heeft het rijk met het SNIP3-besluit in 2011 een budget beschikbaar gesteld voor visualisatie van dit erfgoed op het toekomstig eiland en in het directe projectgebied. Een zorgvuldig proces met Nijmeegse en Lentse experts en bewoners in 2013 heeft geleid tot een voorstel voor een eerste serie investeringen in cultuur-historisch erfgoed waarover al tijdens de realisatie van het project besloten dient te worden. Directie/afdeling, ambtenaar, telefoonnr. OB10, Karsten Schipperheijn, Datum ambtelijk voorstel 17 december 2013 Registratienummer D Ter besluitvorming door het college 1. Vaststellen van de besteding van het budget cultuurhistorie & archeologie Ruimte voor de Waal Nijmegen voor de eerste tranche activiteiten die tijdens de realisatiefase van het project Ruimte voor de Waal Nijmegen moet worden uitgevoerd dan wel opgestart. Leidinggevende N. Poolen Paraaf akkoord Datum Programmamanager H. Berends Programmadirecteur J. Sprangers Alleen ter besluitvorming door het College Besluit B&W d.d. 11 februari 2014 nummer: 3.11 Conform advies Aanhouden Anders, nl. Bestuursagenda Paraaf akkoord Datum Gemeentesecretaris Portefeuillehouder

2 1 Probleemstelling In de SNIP adviesnota is reeds verwoord: De dijkteruglegging heeft ingrijpende consequenties voor de cultuurhistorische aspecten van het gebied. In een aantal gevallen is het niet haalbaar om cultuurhistorische objecten of structuren te behouden. In andere gevallen kan de nieuwe ingreep de betekenis van de verloren structuren juist beter in beeld brengen en biedt het kansen voor het uitbouwen van Nijmegen als stad aan de rivier. Rondom de volgende vier thema s is in het ontwerp de cultuurhistorische rijkdom opgepakt en benut: het leven met de rivier, met een belangrijke rol voor - zowel de voormalige als de nieuwe - dijk als cultuurdrager; de stad en de verbindingen, waarbij de al eeuwenoude verbinding over de Waal centraal staat; sporen van het strijdtoneel, met aandacht voor de herinneringen aan de militair/strategische positie van de noordelijke Waaloever; leven in het Lentse, waarin de wijze waarop de Lentenaren het gebied door de eeuwen heen hebben bewoond en benut een plek heeft gekregen. Om de verschillende tijdslagen in de oudste stad van Nederland ook in de toekomst lees- en voelbaar te houden is door het Rijk een budget beschikbaar gesteld onder de symbolische noemer visualiseren Knodsenburg. Dit was, naast bijvoorbeeld kweloverlast en bereikbaarheid tijdens de bouwperiode, één van de belangrijke thema s die in het planproces aan de orde is gesteld door bewoners van Nijmegen en Lent en die in de uiteindelijke afspraken tussen gemeente en rijk een plaats hebben gekregen. Een aantal objecten kon vooraf al benoemd worden en deze zijn gespaard gebleven in het planproces. Denk hierbij aan de drie kazematten die vanwege de cultuur-historische waarde bewaard zijn gebleven. Omdat er rekening werd gehouden met elementen die bij aanvang van het project nog niet te voorzien waren, omdat deze nog niet direct zichtbaar, onderzocht of onderbouwd waren in de planvormingsfase, is het budget beschikbaar gesteld dat nadere invulling krijgt zodra dit wel mogelijk is. Het voorstel dat nu voorligt, betreft een zorgvuldig opgestelde eerste tranche van bestedingen voor de visualisering van archeologische opgravingen en cultuurhistorische elementen die maatschappelijk een duidelijke toevoeging betekenen gericht op het beleven van de geschiedenis van Nijmegen in het projectgebied. Onder cultuurhistorische elementen vallen specifiek die objecten die te maken hebben met de oorlogsvoering (bijv. elementen van de IJssellinie) of die door de aanleg van het project verloren zijn gegaan (woningen aan de Oosterhoutse dijk). Het gaat daarbij om visualiseringen/verbeelding van de eindsituatie en niet om tijdelijke visualisering gedurende de werkzaamheden aan het project. Voor een aantal objecten is het nu nodig een besluit te nemen. Bijvoorbeeld omdat een object nu in de weg ligt voor de werkzaamheden in het projectgebied (restanten fundamenten strandbad Lent), omdat er anders erfgoed voorgoed verloren raakt (locatie landhoofd brug naar Fort Knodsenburg) of omdat de werkzaamheden logischerwijze (werk met werk maken, geen desinvestering) in de uitvoering van het huidige project moet worden meegenomen (terugbrengen Veerstoep Lent). 2 Juridische aspecten Besluitvorming hierover heeft geen juridische consequenties. Hierbij wordt opgemerkt dat de uitvoering van het project conform geldende wet- en regelgeving op het terrein van archeologie en cultuurhistorie wordt uitgevoerd.

3 2 3 Doelstelling Het plan Ruimte voor de Waal-Nijmegen is door de gemeente Nijmegen ontworpen met de insteek dat de combinatie van waterveiligheid en ruimtelijke kwaliteit van cruciaal belang zijn voor het gebied. Eén facet van deze ruimtelijke-kwaliteit is de cultuur-historische betekenis van het gebied. Het voorstel is erop gericht het budget door het rijk verantwoord te besteden zodat de cultuur-historische en archeologische betekenis van het gebied zichtbaar, voelbaar en beleefbaar blijft. 4 Argumenten In april en mei 2013 zijn, als onderdeel van een breder inventarisatieproces, twee sessies met deskundigen en enkele bewonersvertegenwoordigers uit het plangebied georganiseerd. Het doel was het benutten van het cultuurhistorisch geweten uit het gebied en om daarbij zoveel mogelijk facetten van archeologische- en cultuur-historische waarde van het gebied te verzamelen en te concretiseren. Dit is uitgevoerd aan de hand van een lijst met voorstellen en ideeën. Het positieve effect van deze gezamenlijke lijst was het vergroten van het draagvlak voor het uitvoeren van verschillende deelprojecten binnen de thema s cultuurhistorie en archeologie binnen het project. In bijlage 1 is het overzicht opgenomen van de voorstellen die uit het traject en later tijdens de planuitvoering naar voren zijn gekomen. De voorstellen met * hebben nadere uitwerking nodig, hetzij omdat hiervoor co-financiering nodig is (aangezien de budgetbeschrijving geen 100% investering in deze initiatieven rechtvaardigt) hetzij omdat er nadere uitwerking in tijd mogelijk of inhoudelijk nodig is. 5 Klimaat Het gehele project betreft een nadere invulling van het duurzaam bestendig maken van Nederland tegen het hoogwater van de grote rivieren. 6 Financiën Het betreft rijksmiddelen die de gemeente in afstemming met het rijk mag aanwenden voor cultuurhistorische bestedingsdoelen in het projectgebied Ruimte voor de Waal Nijmegen. Het budget is reeds beschikbaar gesteld door het rijk. Dit betreft een eerste voorstel voor het aanwenden van dit budget. 7 Participatie en Communicatie In april en mei 2013 is een participatief proces van onder meer twee sessies met deskundigen en bewonersvertegenwoordigers uit het plangebied georganiseerd. Het doel was het benutten van het cultuurhistorisch geweten uit het gebied en om daarbij zoveel mogelijk facetten van archeologische- en cultuur-historische waarde van het gebied te verzamelen en te concretiseren. Communicatie over de besluitvorming over de selectie met samenwerkingspartners en media vindt plaats op basis van een communicatieplan. 8 Uitvoering en evaluatie Na het vaststellen van de Visie Ruimtelijk Kwaliteit (Visie RK) is de aannemerscombinatie i- Lent reeds gestart met de volgende stappen in het proces, te weten het opstellen van het Ruimtelijk Inrichtingsplan en het uitwerken van de verschillende objecten tot een definitief ontwerp (DO). De planning is dat in april/mei 2014 het Ruimtelijk Inrichtingsplan en de bijbehorende DO s definitief zullen zijn.

4 3 9 Risico Het risico van het niet nemen van een besluit is dat objecten verloren gaan of dat er nu in het project werkzaamheden worden uitgevoerd die later weer moeten worden ontmanteld. Bijlage(n): Overzicht

5 4 Bijlage 1 In deze bijlage is het overzicht opgenomen van de voorstellen die uit het participatieve traject met deskundigen en bewonersvertegenwoordigers en later tijdens de planuitvoering naar voren zijn gekomen. De voorstellen met * hebben nadere uitwerking nodig, hetzij omdat hiervoor co-financiering nodig is (aangezien de budgetbeschrijving geen 100% investering in deze initiatieven rechtvaardigt) hetzij omdat er nadere uitwerking in tijd mogelijk of inhoudelijk nodig is. 1. Veerstoep 2. Restanten strandbad 3. Gevelsteen Griftdijk-Zuid 4. Visualisering Knodsenburg 5. Tekst strips op kade 6. Koppelstukken Hoogwaterpad 7. Past on a pallet * 8. Krukboerderij * 9. Huisstijl, wegwijzers en infoborden* 10. Update App geschiedenis plangebied * 11. Documentaire of boek* Het totale budget betreft 2,23 mln (excl BTW). Voorgesteld wordt de 1e tranche objecten van punt 1 tot en met 6 vast te stellen. Voor deze objecten is een bedrag gemoeid van 0,99 mln. Het betreft objecten waarvan de keuze, gezien de uitvoeringsplanning van de aannemer, nu gemaakt moet worden (zie toelichting): Elementen Raming 1. Veerstoep Restanten strandbad Gevelsteen Griftdijk-Zuid Visualisering eerste fase Knodsenburg Tekst strips op kade Koppelstukken Hoogwaterpad Past on a pallet Totaal (excl BTW) Voor de tweede tranche resteert een bestedingsruimte van 1,24 mln. De 2e tranche nader uit te werken voorstellen zal onder meer bestaan uit onderstaande voorstellen. Tijdens de uitvoering van het project Ruimte voor de Waal Nijmegen kunnen er echter nieuwe cultuurhistorische elementen gevonden worden waarvan na afstemming met het rijk bepaald kan worden of hiertoe het resterende budget kan worden aangewend. Voorstellen tweede tranche (later te bepalen): 8. Visualiseren tweede fase Knodsenburg* 9. Huisstijl, wegwijzers en infoborden* 10. Krukboerderij * 12. Update App geschiedenis plangebied * 13. Documentaire of boek*

6 5 Ad. 1. Veerstoep In het ontwerp voor de veerstoep is de voormalige veerstoep, deels de bestaande krib, het centrale element en wordt zodanig aangepast dat er een veerbootje kan aanleggen. De havenkom en oude toeleidende route naar de veerdam zijn voorzien van een robuuste inrichting van basaltton. Op de rand van de uiterwaard, aan het eind van de Veerdam, is een balkon met twee grote trapelementen aangebracht dat een panoramisch zicht biedt op de Nijmegen (de Stevenskerk). Om een mogelijkheid te creëren voor het aanleggen van een veerboot in de veerhaven wordt een koebrug met een ponton aangebracht. De aannemer, die in hetzelfde gebied nu een ingreep doet, kan met relatief geringe meerkosten (werk met werk maken) deze historische haven realiseren. Ad.2. Restanten strandbad Lent In de uiterwaarden zijn restanten van het strandbad Lent gevonden. Het voorstel van lokale deskundigen is om dit strandbad naar de westelijk punt van het westelijk eiland te verplaatsen. Het strandbad ligt nu op de plaats waar de nevengeul wordt gegraven. Daarom is het besluit nu nodig. Ad.3. Gevelsteen Griftdijk-Zuid Dit voorstel betreft het plaatsen van de Gevelsteen van het huis Griftdijk Zuid (vanuit de wederopbouw 1947) op een locatie binnen het plan. Daarbij is de voorkeur van plaatsing op de westgevel van het Bastion of de kade. Het voordeel van het Bastion is dat het gebouw feitelijk bijna de locatie markeert van de panden die gesloopt zijn. De werkzaamheden voor het uitvoeringsontwerp van het Bastion zijn in volle gang. Daarom is het nodig hier nu een besluit over te nemen. Ad. 4. Visualisering Knodsenburg Knodsenburg (16e eeuw) is een bijzondere plek. Gebouwd tijdens de Opstand tegen Spanje, moest het Lentse verdedigingswerk het Spaanse garnizoen van Nijmegen schaak zetten. Knodsenburg vormde een voorpost van de Nijmeegse verdediging en een bruggenhoofd over de Waal. Een springplank, vanwaar met uitvallen konden doen naar de Staatse garnizoenen van Arnhem in het noorden en Tiel in het westen. De naam verwijst naar de gewoonte van het Nijmeegse volk om zich bij oproer te wapenen met knotsen. In 1566 hadden een katholieke meute mannen en vrouwen mat dat wapentuig de protestanten de stad uitgejaagd. Sindsdien was deze knotsendag voor de roomsen een feestdag. Het terrein van Knodsenburg vormt daardoor een site of memory van de eerste orde, een waar het de ambitie is dat de Nijmegenaren er nadrukkelijk stil kunnen staan bij de achtergronden ervan. Een plek ook, die het plangebied in de beleving van toekomstige bewoners uniek kan maken. De contour van de binnenste wal van voormalig fort Knodsenburg ligt grotendeels in de toekomstige nevengeul maar raakt ter hoogte van café de Zon en de zuidelijke aanlanding van de Promenadebrug de Oosterhoutsedijk. Op deze plekken liggen er kansen om het verhaal van Knodsenburg tot uitdrukking te brengen. De oostzijde van de zuidelijke aanlanding van de Promenadebrug is de meest kansrijke plek om dit verleden een publieke uitdrukking te geven, te meer omdat dit een bepalende en altijd zichtbare plek in de openbare ruimte op het eiland is.

7 6 De gemeente is op het moment bezig met het opstellen van een scenariostudie voor de ontwikkeling van Veur-Lent. In deze scenario s wordt onderzocht wat de meest optimale maaiveldhoogte van de op te leveren 3 ha is voor een duurzame en financieel haalbare ontwikkeling van Veur-Lent. De visualisatie Knodsenburg maakt ook onderdeel uit van deze studie. Op basis van het huidige stand van zaken gaat het bij de ideeën voor het visualiseren van Knodsenburg bijvoorbeeld om: het markeren van het gevonden landhoofd van de brug naar het fort in de noordoever van de nevengeul het markeren van de contouren van het fort in het maaiveld van het te ontwikkelen gebied (onderdeel van de scenariostudie) lichtprojectie van oude contouren Knodsenburg op het water De kosten voor deze invulling zijn nog niet duidelijk. Een eerste fase-raming is nodig om bovenstaande elementen een plek te bieden bij de invulling van visualisatie Knodsenburg. Ad. 5. Tekst strips op kade In het Voorlopig Ruimtelijk Inrichtingsplan van het project ruimte voor de Waal Nijmegen en meer specifiek in het Voorlopig Ontwerp van de nieuwe kade is een voorstel gedaan om op de plekken waar de waterkering zichtbaar wordt in het straatoppervlak van de hoge kade stalen strips te plaatsen. Het idee is daarop een tekst aan te brengen die refereert aan de Rivier de Waal en zowel historie als toekomst van dit gebied. De definitieve tekst moet nog worden opgesteld. Het voorstel is erop gericht de juiste cultuur-historische teksten (dichter des vaderlands, stadsdichter) te vragen en de fysieke uitvoering van deze strips. Ad. 6. Koppelstukken Het is ook van belang om een duidelijk gemarkeerde route te creëren die de cultuurhistorische elementen met elkaar verbindt en die de subtiel door de rivier gecreëerde hoogteverschillen in het rivierpark (de morfologische ondergrond) zichtbaar maakt. De padenstructuur wordt op dit moment geconcretiseerd. Ad. 7. Past on a pallet Van alle gesloopte panden is materiaal bewaard wat op een pallet past. Hiervoor zal een kunst/vormgevingsopdracht worden opgesteld, zodat het verleden van de vijftig gesloopte woningen op een respectvolle wijze in het gebied hun plek krijgen. De plek waar deze objecten kunnen worden gesitueerd worden op dit moment uitgewerkt. Tweede tranche Ad. 8. Visualisering Knodsenburg Om de bewogen en rijke historie van Knodsenburg een plaats te geven in het ontwerp zouden bestaande relicten, waar mogelijk, kunnen worden ingepast. Daarbij dienen zich kansen aan om de dijk van Veur-Lent te gebruiken als basis voor visualisering van de verschillende onderdelen van het fort: de stervormige buitengracht en bedekte weg, de vierkante gracht en schans met bastions en het terreplein. Delen van de schans zouden weer kunnen worden hersteld in het kader van de ruimtelijke vernieuwing, behoud door ontwikkeling. (Deelrapport Knodsenburg Projectnota MER (blz. 16). De nadere stedenbouwkundige en architectonische uitwerking van het eiland op de locatie van het oude Knodsenburg biedt een grote kans om één van de meest markante cultuurhistorische elementen beleefbaar te maken voor de toekomst. Dit wordt in een later stadium uitgewerkt.

8 7 Ad. 9. Huisstijl, wegwijzers en infoborden In het voorlopig ruimtelijk inrichtingsplan is een voorstel gedaan voor het ontwikkelen van een huisstijl voor wegwijzers/infoborden/paddenstoelen en meubilair in het rivierenpark. Hiervoor zal een ontwikkelopdracht worden verstrekt, waarbij ook wordt gekeken naar samenhang met nabijgelegen gebieden en vormen van co-financiering. Ad. 10. Krukboerderij * Aan de Oosterhoutsedijk nr. 53 staat nog een markante Krukboerderij. De lokale deskundige hebben gepleit om te onderzoeken of het skelet of bind bruikbaar is om her te gebruiken. Bijvoorbeeld bij de entrees van het rivierenpark. Ad. 11. Update App geschiedenis plangebied * De algemene App voor het plangebied, in samenwerking door de gemeente en een communicatiebureau ontwikkeld, is net gelanceerd. Voorstel is deze App door te ontwikkelen met specifieke aandacht voor archeologische en cultuurhistorische aspecten. Ad. 12. Documentaire of boek * Het zal hier niet gaan om volledige financiering, maar om co-financiering van een breder initiatief.