Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

Transcriptie

1 Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden 2018 Een gedetailleerd overzicht van de veranderingen op de bedrijfsonroerendgoedmarkt in de regio Haaglanden

2 Klassiek en beeldbepalend kantoorpand op de hoek van de Groot Hertoginnelaan en Stadhouderslaan, Den Haag Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden 2018 Uitgave: april 2019 Steenworp Vestigingsadviseurs Haaglanden Prinses Beatrixlaan BM Den Haag Postbus BB Den Haag Telefoon: Internet: Foto voorzijde: Bordewijklaan 18, Den Haag Steenworp is organisatorisch ondergebracht bij de gemeente Den Haag en inventariseert het aanbod van bedrijfsonroerendgoed voor de negen gemeenten in Haaglanden Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

3 Monitor bedrijfsonroerendgoed 2018 Inhoud Samenvatting 5 1. Voorwoord 6 2. Inleiding 7 Aanbod 7 Indeling in categorieën 7 Bedrijfsverzamelgebouwen 8 Doorstroming 8 3. Aanbod kantoren 9 Planontwikkelingen kantoren 10 Aanbod van grotere kantoorgebouwen 10 Aanbod kantoren per gemeente 10 Doorstroming kantoren 20 Kantorenvoorraad 20 Aanbodpercentage kantoren Aanbod bedrijfsruimten 26 Nieuwbouw bedrijfsruimten 27 Aanbod van grote bedrijfsruimten 29 Aanbod bedrijfsruimten per gemeente 30 Doorstroming bedrijfsruimten Aanbod detailhandel 36 Aanbod detailhandel gemeente Den Haag 37 Aanbod detailhandel overige gemeenten 38 Doorstroming detailhandel 39 Aanbodpercentage detailhandel Aanbod horecazaken Aanbod agrarische objecten Aanbod kavels bouwgrond Conclusie 47 Zoeken naar creatieve oplossingen 48 Tot slot Begrippenlijst 50 Bijlagen Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

4 Steenworp brengt het aanbod bedrijfsonroerendgoed in kaart in de volgende gemeenten: Delft Den Haag Leidschendam-Voorburg Midden-Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

5 Samenvatting Het Bedrijfs Informatie Systeem (BIS) bevat gegevens over het totale aanbod aan bedrijfsonroerendgoed in Haaglanden. Vanaf 2015 is er een afname geweest in het aanbod van zowel kantoren, bedrijfsruimten als winkelruimten. Deze daling heeft zich in 2018 bij kantoren en winkels doorgezet. Bij bedrijfsruimten is er een toename van het aanbod, maar dit wordt veroorzaakt door het aanbod van een groot distributiecentrum in Harnaschpolder, dat in 2019 opgeleverd wordt. Als we dit object, met op 31 december 2018 een aanbod van ± , buiten beschouwing zouden laten dan is er bij bedrijfsruimten ook een afname geweest in het aanbod en wel met 17,7%. Deze - 17,7% zou dus in de plaats komen van de 6,8% in onderstaande tabel 0.1. Beschikbaar bedrijfsonroerendgoed in Aanbod Verschil Percentage Kantoren ,8% Bedrijfsruimten % Winkel ,7% Tabel 0.1 Het aanbod horecazaken is in 2018 ongeveer gelijk gebleven, van 145 naar 146 objecten. In 2017 was er nog een daling van 32 objecten. De daling van het aanbod agrarische objecten (onder meer glastuinbouw) zette door: in 2018 van 16 naar 12, terwijl in 2017 al sprake was van een daling van 20 naar 16 objecten. Verschillende gemeenten in Haaglanden stimuleren de transformatie van leegstaande en incourante kantoren naar andere functies. Een flink deel is sterk verouderd en gevestigd op minder aantrekkelijke locaties in de regio. Deze zullen naar verwachting niet snel een nieuwe huurder vinden. In de gemeenten Den Haag en Leidschendam-Voorburg zijn de afgelopen jaren veel transformaties tot uitvoering gebracht waardoor het aanbod en het aanbodpercentage in deze gemeenten sterk zijn gedaald. In Den Haag is er een groeiende behoefte aan kantoorruimte. Daarom heeft transformatie binnen de gemeente Den Haag geen prioriteit meer. In de gemeenten Rijswijk en Zoetermeer staan er nog wel veel transformatieplannen op stapel. Het is een ingewikkeld proces dat veel onderzoek en marktverkenning vraagt en meestal een aanpassing van het bestemmingsplan. Het kan dan ook jaren duren voordat alle vergunningen, de financiering en aanbesteding rond zijn. Zolang dat nog niet het geval is, blijven deze opgenomen in de BOG-cijfers als aanbod van verhuurbare kantoorruimte. Bij bedrijfsruimten was er begin 2018 al een schaarste in het aanbod, vooral in de kleinschalige bedrijfsruimten. Als we de bouw van een groot distributiecentrum buiten beschouwing laten is het aanbod gedurende 2018 verder gedaald. Dit geeft aan dat de schaarste alleen nog maar toeneemt, ondanks de realisatie van vele nieuwbouwprojecten van kleinschalige bedrijfsruimten op diverse plaatsen in de regio. Bij detailhandel is er al enkele jaren een lichte daling van het aanbod te zien. Deze lijn zette zich in 2018 door met een daling, uitgedrukt in vierkant meters, van 2,7%. Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

6 1. Voorwoord Steenworp Vestigingsadviseurs Haaglanden adviseert bedrijven die van plan zijn te verhuizen naar een andere locatie binnen de regio Haaglanden. Ook startende bedrijven die zich willen vestigen kunnen rekenen op de ondersteuning van Steenworp. Met deze activiteiten wil Steenworp de werkgelegenheid behouden en waar mogelijk versterken. Steenworp werkt onder de verantwoordelijkheid van de gemeente Den Haag. Voor u ligt de Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden Steenworp maakt deze monitor inmiddels voor het 15e jaar. Hiermee krijgt u een gedetailleerd inzicht in de veranderingen op de bedrijfsonroerendgoedmarkt in Haaglanden over het afgelopen jaar en de voorgaande 14 jaren. Alle feiten en cijfers in deze monitor zijn afkomstig uit het Bedrijfs Informatie Systeem (BIS), de database van Steenworp. De analyse van de gegevens is uitgevoerd door Steenworp. Wanneer u vragen heeft over deze monitor, of behoefte heeft aan meer informatie, dan kunt u contact opnemen via info@steenworp.nl of Voor actuele informatie over het huidige aanbod, zoals specifieke gegevens over bepaalde bedrijfs, kunt u ook zelf terecht in de Database Bedrijfs van Steenworp. Deze is toegankelijk via Klassiek kantoorpand, Prinsessegracht 7, Den Haag Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

7 2. Inleiding De gegevens in deze monitor zijn afkomstig uit het Bedrijfs Informatie Systeem (BIS) van Steenworp. Deze database bevat nagenoeg het totale aanbod van bedrijfsonroerendgoed (BOG) in de regio Haaglanden. Steenworp onderhoudt contact met ruim 400 makelaars en andere vastgoedaanbieders om de database continu up-to-date te houden. Bij de verwerking van de gegevens voor deze monitor hanteert Steenworp de volgende uitgangspunten: Aanbod Waar over aanbod gesproken wordt bedoelen we het BOG dat beschikbaar is op de commerciële markt. Leegstaande die door de eigenaren niet te huur of te koop zijn gezet tellen niet mee in het aanbod. Daartegenover telt een aangeboden pand wel mee als aanbod, ook als het nog niet leegstaat, tot maximaal één jaar voor de datum waarop het daadwerkelijk beschikbaar komt. Deze situatie doet zich voor als bijvoorbeeld een ondernemer zijn huurcontract al heeft opgezegd maar zijn bedrijfspand nog niet heeft verlaten. Het aanbod is dus niet gelijk aan de leegstand. Nieuwbouw wordt vaak al aangeboden als het gebouw alleen nog op papier bestaat. Steenworp registreert dit aanbod dan als planontwikkeling in BIS. In deze monitor tellen we het geplande BOG mee als nieuw aanbod als het binnen een jaar wordt opgeleverd. BOG dat pas op langere termijn beschikbaar komt wordt nog niet in het aanbod opgenomen. Wel besteedt deze monitor apart aandacht aan de planontwikkelingen in de regio. Aanbod dat uit de markt is gehaald staat in de tabellen aangemerkt als vervallen aanbod. Het gaat dan niet alleen om de die door de markt opgenomen zijn (verhuurd dan wel verkocht) maar ook om die vanwege allerlei andere redenen niet meer beschikbaar zijn op de commerciële markt, bijvoorbeeld door sloop, renovatie of herbestemming. Een flink deel van de kantorenvoorraad is verouderd en/of gevestigd op minder aantrekkelijke locaties. Deze maken weinig kans via de reguliere weg verhuurd te worden, ook niet nu de economie aantrekt. Via sloop of transformatie worden ze uit de markt genomen. In meerdere gemeenten zijn hiervoor acties in gang gezet. In de gemeenten Den Haag en Leidschendam- Voorburg zijn de afgelopen jaren veel transformaties tot uitvoering gebracht waardoor het aanbod en het aanbodpercentage in deze gemeenten sterk zijn gedaald. Voor veel complexen is de procedure om tot transformatie van een kantoorgebouw te komen in gang gezet maar deze procedures zijn in veel gevallen nog niet afgerond. Een aantal van deze complexen wordt nog wel op de commerciële markt aangeboden en zolang de transformatie vergunning nog niet is afgegeven en de werkzaamheden nog niet zijn gestart, worden deze ook in deze monitor bij het actuele aanbod meegeteld. Veel inspanningen om tot een transformatie of herbestemming te komen en zodoende het aanbod van kantoorruimte te verminderen zijn dus nog niet direct in de cijfers terug te vinden. Indeling in categorieën Panden worden in BIS ingedeeld naar gelang hun hoofdbestemming. Een bedrijfsruimte met een eigen kantoor geldt als een bedrijfsruimte. De bij de bedrijfsruimte behorende kantoorruimte telt niet mee bij het aanbod kantoorruimte in deze monitor. Alleen als het kantoorgedeelte ook zelfstandig aangeboden wordt geldt het als een apart kantoor en wordt het wel bij het aanbod van kantoorruimte meegerekend. Dit staat overigens los van de planologisch-juridische regeling, er wordt gekeken naar wat in de markt wordt aangeboden. Panden met een dubbele bestemming tellen volledig mee bij het aanbod van beide categorieën. Een winkel-/kantoorruimte bijvoorbeeld Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

8 telt een keer mee bij detailhandel en een keer bij kantoren. Daarnaast zijn ook de kavels bouwgrond opgenomen in de monitor. De indeling in oppervlaktecategorieën is te vinden in tabel 2.1. Kantoren Bedrijfsruimten Detailhandel Kavels bouwgrond Tabel > > > 800 > Verder is ook het aanbod van horecazaken en het aanbod van agrarische objecten, waaronder glastuinbouwbedrijven, in deze monitor opgenomen. Bedrijfsverzamelgebouwen Naast het aanbod waarover in deze monitor gerapporteerd wordt is er in het BIS van Steenworp ook aanbod aanwezig in bedrijfsverzamelgebouwen. Dit zijn ruimten die op flexibele basis met kortdurende contracten aan ondernemers worden aangeboden, bijvoorbeeld Business Centers en Nieuwe Werken Concepten. Hier wordt bijvoorbeeld kantoorruimte per maand, per dag of met een contract op basis van werkelijk gebruikte uren aangeboden. De ruimten die via deze weg worden aangeboden behoren, volgens de maatstaven van Steenworp, niet tot structureel aanbod omdat de faciliterende organisatie voor deze concepten zelf een huurcontract heeft met de eigenaar van het pand of zelf eigenaar is van het pand. Doorstroming Naast het absolute aanbod is ook de doorstroming van het BOG een belangrijke economische indicator. Een hoge opname betekent meer dynamiek in de bedrijfsonroerendgoedmarkt dan een lage opname. Steenworp gebruikt in deze monitor het opnamepercentage (het deel van het oorspronkelijke aanbod dat opgenomen is) om aan te geven hoe hoog of laag de doorstroming is. Ter illustratie een voorbeeld: Het aanbod van kantoor daalt van op 1 januari 2018 tot op 31 december Stel dat dit veroorzaakt is door een opname van 2.000, met een nieuw aanbod van Het doorstromingspercentage is dan 20%. Precies dezelfde daling van het aanbod had ook kunnen plaatsvinden door een opname van 6.000, terwijl er nieuw aanbod is bijgekomen in In dat geval is het opnamepercentage, of doorstroomsnelheid, 60%. Dat is die keer zo hoog als in scenario 1, wat duidt op meer beweging in de BOG-markt. Voorbeeld doorstroomsnelheid Scenario 1 Scenario 2 Aanbod per 1 januari () Nieuw op de markt () Opname gedurende het jaar () Aanbod per 31 december () Doorstroomsnelheid 20% 60% Tabel 2.2 Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

9 3. Aanbod kantoren De daling in het aanbod kantoorruimte van de afgelopen jaren heeft zich in 2018 doorgezet. Eind 2018 komt dit aanbod uit op ruim Dit is 11,3% van de totale aanwezige voorraad kantoren. Het ligt hiermee gemiddeld nog steeds ruimschoots boven de gewenste frictieleegstand van 5 à 6%. In bepaalde gebieden is het aanbod op het niveau van de frictieleegstand. Procentueel is de afname van het aanbod, uitgedrukt in vierkante meters, 8,8%. Deze daling deed zich in vrijwel alle oppervlaktecategorieën voor. Het totale kantorenaanbod van Haaglanden in 2018 is weergegeven in tabel 3.1. Kantoren Oppervlaktecategorie Beschikbaar aanbod per Nieuw aanbod periode 2018 Vervallen aanbod periode 2018 Beschikbaar aanbod per Verschil in aanbod vanaf Verschil in percentage vanaf ,6% 1,1% ,9% -5,2% ,2% -9,5% ,8% -6,1% > ,8% -11,3% Totaal ,8% -8,8% Tabel 3.1 In grafiek 3.1 is de fluctuatie in het kantorenaanbod voor de regio te zien over de afgelopen 15 jaar. De peildatum voor elk jaar is 31 december. Grafiek 3.1 Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

10 Planontwikkelingen kantoren Naast het op pagina 9 weergegeven aanbod stond er eind 2018 in totaal kantoorruimte aangekondigd als planontwikkeling, bestemd voor de commerciële markt. De aangekondigde planontwikkelingen kantoren staan in tabel 3.2. Project Vestigingsplaats Opp. () Jan Willem Frisolaan 3 * Den Haag Monarch IV Den Haag New Babylon (uitbreiding / verbouwing) Den Haag Waldorpstraat (K&R kavel) * Den Haag Tabel 3.2 * De projecten aan de Jan Willem Frisolaan en aan de Waldorpstraat zijn in 2018 als nieuwe planontwikkelingen voor de commerciële markt aangekondigd. Met uitzondering van de Jan Willem Frisolaan liggen deze ontwikkelingen in het Central Innovation District (CID), het economisch hart van Den Haag. Er zijn in 2018 in de hele regio geen eerder aangekondigde nieuwbouwprojecten in aanbouw gegaan of opgeleverd die als nieuw aanbod in het actuele aanbod werden opgenomen. Aanbod van grotere kantoorgebouwen Eind 2018 worden 41 kantoorgebouwen aangeboden met een oppervlakte van meer dan In totaal gaat het hier om een aanbod van ongeveer , zie ook tabel 3.1. Het Rijksvastgoedbedrijf stoot geen grote kantoorgebouwen meer af. Er is een toenemende behoefte aan kantoorgebouwen voor de in Den Haag gevestigde overheidsinstanties waardoor het Rijksvastgoedbedrijf zich inmiddels richt op het aankopen van kantoor. Het aanwezige aanbod van grotere kantoorgebouwen wordt weergegeven in de overzichten van de verschillende gemeenten. Aanbod kantoren per gemeente Naast Den Haag zijn Rijswijk, Zoetermeer, Delft en Leidschendam-Voorburg de gemeenten met de grootste kantorenvoorraad in de regio. Bij elk van deze gemeenten is de voorraad kantoorruimte meer dan De andere regiogemeenten hebben elk een kantorenvoorraad van minder dan Voor de gemeenten met een kantorenvoorraad boven de heeft Steenworp aparte overzichten gemaakt. Leidschendam-Voorburg In Leidschendam-Voorburg is de kantorenvoorraad in de afgelopen jaren sterk afgenomen door de transformatie / herbestemming van grote incourante kantoorgebouwen. Eind 2013 was de kantorenvoorraad nog Eind 2018 is dit nog maar Het aanbod is in 2018 wederom gedaald. Uitgedrukt in aantal bleef het aanbod gelijk, maar uitgedrukt in oppervlakte slonk het aanbod met 28,2%. De cijfers staan in tabel 3.3 op de volgende pagina. Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

11 Kantoren Aanbod per Aanbod per Verschil Verschil in percentage 0,0% -28,2% Tabel 3.3 De fluctuaties in het aanbod in Leidschendam-Voorburg over de afgelopen 15 jaar zijn weergegeven in grafiek 3.2. De peildatum voor elk jaar is 31 december. Grafiek 3.2 Eind 2013 was het aanbodpercentage van kantoren in Leidschendam-Voorburg niet minder dan 31,8%. Eind 2018 is dit nog maar 5,1% en het bevindt zich daarmee op het niveau van de gewenste frictieleegstand. Er zijn eind 2018 vier in Leidschendam-Voorburg waarin meer dan kantoorruimte wordt aangeboden. Deze zijn te vinden in tabel 3.4. Adres Oppervlakte () Aangeboden sinds Overgoo 5, Leidschendam Overgoo 3-3A, Leidschendam Charlotte van Pallandtlaan 12-18, Voorburg Prins Bernhardlaan 'Corbulo', Voorburg Tabel 3.4 Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

12 Delft In Delft is de kantorenvoorraad in 2018 afgenomen van naar Er werd kantoorruimte aan de voorraad onttrokken, zie tabel 3.5. Adres Oppervlakte () Hooikade Van Bleyswijckstraat Tabel 3.5 Het aanbod in Delft is in 2018 voor het derde achtereenvolgende jaar gedaald. Van het aantal nam het aanbod met ruim 20% af. In oppervlakte uitgedrukt was de afname minder, namelijk 6,9%. Het totaaloverzicht van het aanbod is te zien in tabel 3.6. Kantoren Aanbod per Aanbod per Verschil Verschil in percentage -21,1% -6,9% Tabel 3.6 De fluctuaties in het kantorenaanbod in Delft over de afgelopen 15 jaar zijn te vinden in grafiek 3.3. De peildatum voor elk jaar is 31 december. Grafiek 3.3 De grootste kantoorgebouwen, met een aanbod van meer dan 2.000, die eind 2018 werden aangeboden zijn te vinden in tabel 3.7 op de volgende pagina. Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

13 Adres Oppervlakte () Aangeboden sinds Poortweg 2-8 * (multi tenant) Delftechpark Delftechpark Tabel 3.7 * Multi tenant gebouwen zijn gebouwen waarin meerdere bedrijven gevestigd zijn. Deze gebouwen zijn vaak al langere tijd op de markt. Er zitten wel fluctuaties in het beschikbare metrage. Er worden regelmatig delen van het gebouw verhuurd maar er komen ook regelmatig nieuwe gedeelten voor verhuur beschikbaar. Zoetermeer In 2018 is er in Zoetermeer voor het derde achtereenvolgende jaar een beperkte afname geweest in het aanbod. De afname, uitgedrukt in aantal, was drie (3,8%). De afname in aantal was slechts 1,0%, zoals te zien is in tabel 3.8. Kantoren Aanbod per Aanbod per Verschil Verschil in percentage -3,8% -1,0% Tabel 3.8 De fluctuaties in het kantorenaanbod in Zoetermeer over de afgelopen 15 jaar zijn te zien in grafiek 3.4. De peildatum voor elk jaar is 31 december. Grafiek 3.4 Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

14 Van het totale aanbod in 76 bevindt zich 53%, namelijk , in slechts acht die behoren tot de oppervlaktecategorie boven 5.000, zie tabel 3.9. Adres Oppervlakte Aangeboden in sinds Bredewater 8-14 'De Kristaltoren' * Boerhaavelaan 11 (hoogbouw) Boerhaavelaan 7 'Terra Nova' gebouw 'Azië' * Boerhaavelaan 'Stadspoort' Louis Braillelaan 100 'Firenze' Boerhaavelaan 3 'Terra Nova' gebouw 'Afrika' * Bredewater 24 * Albert Einsteinlaan 50 'Zaragossa' Tabel 3.9 * Deze staan op de nominatie om getransformeerd te worden De kantorenvoorraad in Zoetermeer nam in 2018 met af van naar Daarnaast zijn er in Zoetermeer veel die op de nominatie staan om getransformeerd te worden. In totaal gaat het hier om Daarin bevindt zich nog aanbod. Als al deze plannen doorgaan wordt de kantorenvoorraad en het aanbod Het aanbodpercentage is momenteel 18,6% maar zal dan uitkomen op 14,1%. Rijswijk In Rijswijk is de kantorenvoorraad in 2018 toegenomen van naar , een vermeerdering van In 2018 werd de nieuwbouw van het European Patent Office (EPO) aan de Patentlaan opgeleverd. Dit nieuwe gebouw van vervangt het bestaande gebouw van , dat aan de kantorenvoorraad onttrokken wordt. Per saldo nam hierdoor het aanbod met toe. Daarnaast was er een onttrekking van in de vorm van het voormalige CBR kantoor aan de PC Boutenslaan. Dit pand is getransformeerd naar woningen. Daarnaast zijn er meerdere kantoorgebouwen die voor transformatie op de nominatie staan. De gezamenlijke oppervlakte van de waarvoor concrete plannen lopen is ruim Hierin bevindt zich nog aanbod. Omdat hiervoor nog diverse procedures lopen is hiervan nog niets in de cijfers terug te vinden. In 2018 is er een afname van het aanbod geweest van 10,8%. Van het aantal is het aanbod juist toegenomen met 6,0%. Een overzicht van het aanbod in Rijswijk is te vinden in tabel Kantoren Aanbod per Aanbod per Verschil Verschil in percentage 6,0% -10,8% Tabel 3.10 De fluctuaties in het kantorenaanbod in Rijswijk over de afgelopen 15 jaar zijn terug te vinden in grafiek 3.5 op de volgende pagina. De peildatum voor elk jaar is 31 december. Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

15 Grafiek 3.5 In de periode vanaf 2014 is er een gestage afname geweest in het aanbod. Het aanbodpercentage lag eind 2013 nog op 30,8%. Eind 2018 is dit teruggelopen naar 23,0 %. Dit is echter nog steeds beduidend meer dan de gewenste frictieleegstand van 5 à 6%. Als de hierboven geschetste plannen voor transformatie uitgevoerd worden neemt de voorraad met ruim en het aanbod met ruim af. Dan wordt dit aanbodpercentage 21,5%. De afname in het aanbod is niet gelijkmatig over geheel Rijswijk verdeeld. Om dit aan te tonen is dit in kaart gebracht voor twee afzonderlijke bedrijventerreinen c.q. kantorengebieden, namelijk Hoornwijck en Plaspoelpolder, zoals te zien is in tabel Gebied Afname in het aanbod in Hoornwijck 16% 24% 13% Plaspoelpolder 5% 5% 2% Tabel 3.11 Een grafische weergave van deze verschillen is te vinden in grafiek 3.6. op de volgende pagina. Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

16 Grafiek 3.6 In Rijswijk zijn er eind 2018 dertien met een aanbod van meer dan met een totaal van Dit is 57,4% van het totale aanbod. Een overzicht van deze is terug te vinden in tabel Adres Oppervlakte () Aangeboden sinds Lange Kleiweg 6-28 'Da Vinci' Van Benthemlaan 11 Voormalige 'Haagsche Courant' Laan van Vredenoord 'New Corner' Doctor H. Colijnlaan Burgemeester Elsenlaan 329 'Elsencenter' hoogbouw (rechts) Cobbenhagenstraat 7 /De Bruyn Kopsstraat Burgemeester Elsenlaan 170 'Office Park Rijswijk' Burgemeester Elsenlaan 329 'Elsencenter' hoogbouw (links) Handelskade 49 'Mercurion' Volmerlaan Generaal Eisenhowerplein 'Traffic Square' Laan van Zuid Hoorn 14 'Oversteen' Diepenhorstlaan 13 / Verrijn Stuartlaan Tabel 3.12 Er zijn twee kantoor als geheel nieuw aanbod op de markt gekomen: Doctor H. Colijnlaan en Diepenhorstlaan 13 / Verrijn Stuartlaan 17. Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

17 Het kantoorpand Diepenhorstlaan 13 / Verrijn Stuartlaan 17 in Rijswijk Den Haag Den Haag heeft de grootste kantorenvoorraad in de regio, in totaal ruim 4,2 miljoen, dat is ruim 60% van de totale voorraad kantoorruimte in de regio. In 2017 zijn er veel transformatieplannen gerealiseerd. Dit had ook invloed op het aanbod dat door deze transformatie is komen te vervallen. Daardoor nam het aanbod in 2017 in Den Haag, uitgedrukt in vierkante meters, met bijna 40% af. In 2018 is er een minder grote afname in zowel de voorraad als in het aanbod. Bij de voorraad was de afname ruim Het aanbod is, uitgedrukt in vierkante meters, met 9,0% afgenomen. De cijfers van het aanbod zijn te vinden in tabel Kantoren Aanbod per Aanbod per Verschil Verschil in percentage -12,6% -9,0% Tabel 3.13 De fluctuaties in het kantorenaanbod in Den Haag over de afgelopen 15 jaar zijn opgenomen in grafiek 3.7. op de volgende pagina. De peildatum voor elk jaar is 31 december. Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

18 Grafiek 3.7 In dit aanbod zijn er 20 en complexen waarin eind 2018 een aanbod van meer dan kantooroppervlakte beschikbaar is. De gezamenlijke oppervlakte hiervan is Een overzicht van deze staat in tabel Adres Oppervlakte () Aangeboden sinds Regulusweg 1 'Haagse Veste IV' Wijnhaven 8 'Muzentoren' Groenhovenstraat 2 'Gebouw Berlage' Waldorpstraat 'The Globe' Spaarneplein Anna van Buerenplein 39 'New Babylon' Johanna Westerdijkplein Waldorpstraat 60 'Haagse Hoge Huis' Regulusweg Prinses Beatrixlaan 2 (SDU) Maanweg Bordewijklaan Henri Faasdreef Koningin Julianaplein 10 'Stichthage' Oude Middenweg Floris Grijpstraat 2 'Ypsilon Park' Johan de Wittlaan 3, Bouwdeel A Binckhorstlaan 'Binckhorst Building' Anna van Hannoverstraat Bordewijklaan Tabel 3.14 Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

19 In het eerste kwartaal van 2019 is er in de uit de lijst in tabel 3.14 inmiddels verhuurd. Daarnaast vinden er met diverse partijen onderhandelingen plaats die mogelijk tot verhuurtransacties leiden. Voor de Regulusweg 1 'Haagse Veste IV', Waldorpstraat 'The Globe', Binckhorstlaan 'Binckhorst Building' en Anna van Hannoverstraat 4 geldt dat deze op de nominatie staan om binnen een tijdsbestek van vier jaar gesloopt te worden. In Den Haag is er een groeiende behoefte aan kantoorruimte. De behoefte is het grootst in het gebied rondom het station Den Haag Centraal en in het Beatrixkwartier. Dit gebied ligt in het Central Innovation District (CID). De afname van het aanbod ligt hier hoger dan gemiddeld in geheel Den Haag. Dit is ook een gebied waar als eerste een schaarste kan ontstaan in hoogwaardige kantoorruimte. Hiervoor is een inventarisatie gemaakt van de door Steenworp gehanteerde kantoorgebieden Beatrixkwartier, Nieuw Centraal, Nieuw Centrum, Schenkstrook Anna van Saksenlaan en Utrechtsebaan. In tabel 3.15 is dit verschil in afname van het aanbod te zien. Afname in het aanbod Gebied in Totaal kantorengebieden 44% 17% Geheel Den Haag 39% 9% Tabel 3.15 In grafiek 3.8 wordt het nogmaals weergegeven. Grafiek 3.8 Alle aanbodcijfers in bovenstaande tabel en grafiek zijn exclusief aanbod in voormalige ministeries SoZa en BZK aan resp. de Anna van Hannoverstraat 4 (ook tijdelijke invulling eind 2018) en Bezuidenhoutseweg 67. Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

20 Doorstroming kantoren De doorstroming op de kantorenmarkt is in 2017 sterk gestegen. In 2018 was deze weer iets lager maar deze ligt nog wel hoger dan in de periode Alleen in de kleinste oppervlaktecategorie is er nog een geringe stijging te zien in de omzetsnelheid. Een overzicht hiervan in de afgelopen 15 jaar is weergegeven in tabel Kantoren Opp. categorie % 85% 115% 118% 117% 88% 73% 82% 66% 56% 73% 87% 99% 107% 108% % 72% 78% 84% 84% 50% 48% 41% 52% 38% 49% 50% 57% 64% 60% % 49% 66% 70% 51% 35% 35% 31% 45% 36% 32% 52% 48% 63% 53% % 31% 46% 46% 31% 28% 26% 22% 26% 19% 21% 26% 25% 44% 29% > % 24% 38% 37% 30% 6% 15% 5% 8% 19% 22% 24% 15% 41% 26% Totaal 27% 35% 49% 51% 41% 24% 26% 20% 24% 23% 26% 31% 26% 46% 34% Tabel 3.16 De totaalcijfers uit bovenstaande tabel zijn te vinden in grafiek 3.9. Grafiek 3.9 Kantorenvoorraad Jaarlijks vinden er mutaties in de kantorenvoorraad plaats. Enerzijds gebeurt dat door oplevering van nieuwe kantoor of door uitbreiding van bestaande kantoor. Per saldo neemt de kantorenvoorraad de laatste jaren af door beperkte nieuwbouw en door transformatie en/of sloop. Een overzicht van de kantorenvoorraad per gemeente in de afgelopen jaren is te vinden in tabel 3.17 op de volgende pagina. Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

21 Gemeente Kantorenvoorraad in Delft Den Haag Leidschendam-Voorburg Midden-Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden verschil in verschil % -0,17% -4,12% -1,17% -2,31% -4,34% -0,88% Tabel 3.17 Een grafische weergave van de afname in de voorraad is te vinden in grafiek Grafiek 3.10 Per saldo is de kantorenvoorraad in 2018 met 0,88% gedaald van naar Deze afname van in de kantorenvoorraad is een gevolg van alle inspanningen om overtollige kantoorruimte af te stoten door sloop en/of transformatie en nieuwbouw sterk te doseren. Tegenover een nieuwbouw oplevering van staat een onttrekking aan de voorraad van Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

22 Kantorenvoorraad Den Haag In Den Haag werd er in 2018, naast enkele kleinere objecten, slechts één pand met een oppervlakte van meer dan als nieuwbouw opgeleverd. Dit betreft overigens een pand dat niet tot het aanbod van kantoorruimte op de commerciële markt behoort omdat het voor één bepaalde gebruiker in opdracht is gebouwd. Een weergave is te vinden in tabel Adres Vestigingsplaats Opp. () NCIA ( NATO) Uitbreiding + Parkeerdek Den Haag Tabel 3.18 In totaal werden er vier nieuwbouwprojecten opgeleverd met een totale oppervlakte van In 2018 is er in Den Haag veel minder kantoorruimte aan de aanwezige voorraad onttrokken dan het jaar ervoor. In 2017 was de onttrekking nog , in 2018 was dit slechts Dit gebeurt bij zowel kleine als grote kantoor die een herbestemming krijgen of gesloopt worden. Om inzicht te krijgen in de voornaamste bewegingen in de onttrekkingen van de kantorenvoorraad volgt in tabel 3.19 een overzicht van drie groter dan waarbij de bestemming kantoorruimte in de periode 2018 is vervallen. Dit betreft in 2018 alleen kantoorruimte waarbij er gedurende dat jaar geen aanbod op de commerciële markt aanwezig is geweest. Adres Vestigingsplaats Totale opp. () Tot 2018 aanwezige aanbod () Alexanderveld Den Haag Juliana van Stolberglaan 148 Den Haag Kneuterdijk 8 (oud-abn-amro) Den Haag Tabel 3.19 Door de oplevering van aan nieuwbouw en de onttrekking van nam de kantorenvoorraad in Den Haag per saldo met af. Kantorenvoorraad overige gemeenten In de overige Haaglanden gemeenten is er slechts één oplevering van nieuwbouw geweest in de categorie boven Het betreft overigens een pand dat niet tot het aanbod van kantoorruimte op de commerciële markt behoort omdat dit pand voor één bepaalde gebruiker in opdracht is gebouwd. Het betreft de nieuwbouw van het European Patent Office (EPO) in Rijswijk. Deze nieuwbouw bedraagt maar deze vervangt het bestaande gebouw van Hierdoor is er een uitbreiding van Daarnaast is er slechts één onttrekking geweest aan de kantorenvoorraad van groter dan Het betreft de Van Bleyswijkstraat 97 in Delft met een oppervlakte van Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

23 Aanbodpercentage kantoren Om een graadmeter te hebben hoeveel van de aanwezige kantorenvoorraad in de regio daadwerkelijk in gebruik is berekent Steenworp het aanbodpercentage. Hierbij wordt de hoeveelheid kantoorruimte die op de commerciële markt wordt aangeboden afgezet tegen de totaal aanwezige kantorenvoorraad. Het betreft hierbij ruimten die te huur worden aangeboden en ruimten die in lege staat te koop worden aangeboden voor een eindgebruiker. Planontwikkelingen en die in verhuurde staat te koop worden aangeboden, de zgn. beleggingsobjecten, worden hierin niet meegeteld. Het aanbodpercentage is niet hetzelfde als het leegstandspercentage. Er is wel een hele grote overlap maar er zijn verschillen. Een pand kan al te huur worden aangeboden terwijl de vertrekkende huurder er nog gebruik van maakt. Dan is het wel aanbod maar geen leegstand. Het kan ook gebeuren dat een pand leeg staat maar dat het niet tot het aanbod behoort. Dit gebeurt als de eigenaar geen opdracht verstrekt aan een makelaarskantoor. Dan is het wel leegstand maar geen aanbod. Deze twee verschillen heffen elkaar min of meer op. Het percentage van de totale kantorenvoorraad dat op de markt wordt aangeboden is in 2018 voor de hele regio gedaald van 12,3% naar 11,3%, een afname van 1,0%. Dit is minder dan in 2017 toen het aanbodpercentage met 3,6% afnam. Als we kijken naar de afzonderlijke gemeenten dan zien we dat in de meeste gemeenten het aanbodpercentage is gedaald. Opvallend is dat in Zoetermeer zowel de voorraad als het aanbod is afgenomen. Hierdoor is het aanbodpercentage wel gelijk gebleven. Het aanbodpercentage kantoren in de afzonderlijke gemeenten is te vinden in tabel Gemeente Kantorenvoorraad () Aanbod () Aanbodpercentage Kantorenvoorraad () Aanbod () Aanbodpercentage Verschil 2018 t.o.v Delft ,1% ,7% -0,4% Den Haag ,0% ,3% -0,7% Leidschendam-Voorburg ,1% ,1% -2,0% Midden-Delfland ,2% ,3% -0,9% Pijnacker-Nootdorp ,8% ,7% 2,9% Rijswijk ,3% ,0% -3,3% Wassenaar ,6% ,8% -0,8% Westland ,1% ,9% -2,3% Zoetermeer ,6% ,6% 0,0% Totaal Haaglanden ,3% ,3% -1,0% Tabel 3.20 Bij de afzonderlijke gemeenten zijn er grote verschillen te zien in de hoogte van het aanbodpercentage. Dit heeft te maken met het karakter van de kantorenmarkt binnen een bepaalde gemeente. Enkele gemeenten hebben een kleinere kantorenvoorraad, omdat de economische activiteiten meer gericht zijn op activiteiten die vanuit bedrijfsruimten plaatsvinden. Als in gemeenten met een kleinere kantorenvoorraad enkele grotere op de markt komen of weer van de markt verdwijnen dan kan dat grote invloed hebben op het aanbodpercentage. Hiermee dient rekening gehouden te worden bij het interpreteren van de cijfers in de voorgaande tabel. Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

24 Van de gemeenten met een grote kantorenvoorraad springt Rijswijk eruit met een aanbodpercentage van 23,0%. Dit hoge percentage is structureel van aard, zie hiervoor de schets van de situatie op pagina Er worden binnen de gemeente Rijswijk grote inspanningen gedaan om dit percentage omlaag te krijgen, vooral door transformatie. Omdat voor veel nog procedures lopen en deze trajecten nog niet zijn afgerond, zijn de resultaten van deze inspanningen nog niet terug te vinden in de cijfers. Dit is wel het geval in de gemeente Den Haag waar zowel de kantorenvoorraad als het daarmee corresponderende (over)aanbod door transformatie aanzienlijk is gedaald. Ondanks dat het aanbodpercentage in 2018 na de grote afname in het voorafgaande jaar nog verder is gedaald ligt het in de hele regio nog steeds ruim boven de gewenste frictieleegstand van 5 à 6%. Een overzicht van het verloop van het aanbodpercentage in Haaglanden is weergegeven in grafiek Grafiek 3.11 Omdat in de gemeente Den Haag het aanbodpercentage zeer sterk is teruggelopen is in grafiek 3.12 op de volgende pagina aangegeven hoe het verloop van het aanbodpercentage binnen deze gemeente gedurende de afgelopen jaren is geweest. Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

25 Grafiek 3.12 In het kantorengebied in het Beatrix kwartier in Den Haag neemt het WTC een prominente plaats in Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

26 4. Aanbod bedrijfsruimten In 2017 was het aanbod van bedrijfsruimten voor het derde achtereenvolgende jaar spectaculair gedaald. In 2018 lijkt er weer een toename te zijn in het aanbod, maar dit wordt veroorzaakt door het aanbod van een groot distributiecentrum in Harnaschpolder. Als we dit object, met op 31 december 2018 een aanbod van , niet meetellen dan is er bij bedrijfsruimten ook een afname geweest in het aanbod en wel met 17,7%. Dit geeft een reëler beeld dan de toename van 6,8% uit de tabel. Hiermee wordt aangetoond dat de schaarste in bedrijfsruimten die er eind 2017 al was nog iets groter is geworden. Het aantal aangeboden objecten daalde van 269 naar 229, een daling van 40%. De daling doet zich bij zowel kleinere als grotere bedrijfsruimten voor. Grotere bedrijfsruimten van en meer zijn vaak als maatkostuum gebouwd en ingericht voor de eerste gebruiker. Als deze vertrekt, is het lastig om een andere gebruiker te vinden die dit maatkostuum past. Als we het distributiecentrum niet meerekenen dan daalt het aanbod van bedrijfsruimten in 2018 van naar Met bovenstaande dient rekening gehouden te worden bij het interpreteren van de gegevens uit onderstaande tabel 4.1 en uit grafiek 4.1 op bladzijde 27. Bedrijfsruimten Oppervlaktecategorie Beschikbaar aanbod per Nieuw aanbod periode 2018 Vervallen aanbod periode 2018 Beschikbaar aanbod per Verschil in aanbod vanaf Verschil in percentage vanaf ,4% -15,2% ,4% -17,9% ,6% -10,4% ,8% -2,9% > ,3% 92,8% Totaal ,9% 6,8% Tabel 4.1 Nieuwbouw van Distributiecentrum Smartlog Den Haag in de Harnaschpolder Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

27 De fluctuaties in het aanbod over de afgelopen 15 jaar zijn terug te vinden in grafiek 4.1. De peildatum voor elk jaar is 31 december. Grafiek 4.1 Nieuwbouw bedrijfsruimten Er vindt momenteel op meerdere plaatsen nieuwbouw van bedrijfsruimten plaats. Deze worden vaak op vrij korte termijn na aankondiging gebouwd. Het zijn complexen met kleine units, in de volksmond genoemd drie muren en een roldeur. Er is grote behoefte aan deze kleinschalige units want deze worden op korte termijn nadat deze op de markt gekomen zijn al verkocht en verhuurd. Het project Harbour Village in Rijswijk is inmiddels opgeleverd en grotendeels in gebruik Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

28 Een overzicht van projecten kleinschalige bedrijfsruimten die eind 2018 in ontwikkeling en/of aanbouw zijn worden weergegeven in tabel 4.2. Adres Naam project Vestigingsplaats Verlengde Spiegelmakerstraat Delfpark Fase B Delfgauw De Werf Throne Bedrijvenpark Den Haag Laan van 's-gravenmade Businesspark 'De Regenbogen' Den Haag Vrouw Avenweg Triarchium Fase 2 Den Haag Westvlietweg 'Huygens 10 Bedrijfsunits' Den Haag Hoog-Harnasch Gebouw 'Den Harnasch' - Fase 2 Den Hoorn Bovendijk Heuldijk - Fase 2 Kwintsheul Koopmanstraat De Dyckerhof - laatste fase Naaldwijk Hankweg Fase 3 Pijnacker Laan van 't Haantje De Comphaan - Fase 3 Rijswijk Dijckerhoek Dijckerhoek s-gravenzande Dorpskade/Vlasser Wateringen 's-gravenzandseweg Het Collectief Fase 3 Wateringen Willem Dreeslaan Project 12 Zoetermeer Tabel 4.2 Bij meerdere projecten wordt aangegeven dat het om Fase 2 of Fase 3 gaat. De units in de voorliggende fases zijn dan in een zeer kort tijdsbestek allemaal verkocht. Van De Comphaan aan de Laan van t Haantje in Rijswijk werd begin 2019 al Fase 4 op de markt gebracht. Impressie van De Comphaan, Laan van t Haantje in Rijswijk Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

29 Aanbod van grote bedrijfsruimten Eind 2018 werd er naast het eerder genoemde distributiecentrum in de Harnaschpolder in de hele regio slechts één bedrijfsruimte met een oppervlakte van meer dan aangeboden. Een overzicht van alle bedrijfsruimten van meer dan is te vinden in tabel 4.3. Adres Vestigingsplaats Opp. () Actief vanaf Distributiecentrum 'Smartlog' Den Haag Den Hoorn nieuwbouw Bleiswijkseweg 51 Zoetermeer Tabel 4.3 Grootschalige bedrijfsruimte op Groothandelsweg 1 in Delfgauw, bestemd voor distributiedoeleinden. De vrije hoogte van deze bedrijfshal is 15 meter. Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

30 Aanbod bedrijfsruimten per gemeente Bijna 85% van het totale aanbod bedrijfsruimten in de regio Haaglanden concentreert zich in de gemeenten Delft, Zoetermeer, Westland, Den Haag en Midden-Delfland. Voor deze vijf gemeenten zijn daarom afzonderlijke overzichten opgenomen. Delft In Delft is het aanbod van bedrijfsruimte in 2018 uitgedrukt in aantal met 38,9% afgenomen. Uitgedrukt in nam het aanbod af met 50,1%, zoals te zien is in tabel 4.4. Bedrijfsruimten Delft Aanbod per Aanbod per Verschil Verschil in percentage -38,9% -50,1% Tabel 4.4 De laatste drie jaren is het aanbod van bedrijfsruimten in Delft sterk afgenomen. De fluctuaties in het bedrijfsruimteaanbod in Delft over de afgelopen 15 jaar worden weergegeven in grafiek 4.2. De peildatum voor elk jaar is 31 december. Grafiek 4.2 Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

31 Zoetermeer In Zoetermeer is het aanbod van bedrijfsruimten in 2018 uitgedrukt in aantal met 21,1% afgenomen. Uitgedrukt in nam het aanbod af met 37,9%. Het komt eind 2018 uit op en dat is het laagste aanbod sinds Steenworp in 2003 met de registratie begon. Zie hiervoor tabel 4.5 Bedrijfsruimten Zoetermeer Aanbod per Aanbod per Verschil Verschil in percentage -21,1% -37,9% Tabel 4.5 De afname, uitgedrukt in vierkante meters is hoger dan uitgedrukt in het aantal. Dit werd veroorzaakt doordat er een grote bedrijfsruimte van in 2018 uit het aanbod is gegaan. Het betreft het pand Goudstraat 95. In Zoetermeer is naast het distributiecentrum in Den Hoorn het enige pand te vinden met een aanbod bedrijfsruimte groter dan Het betreft Bleiswijkseweg 51 (6.178 ). In de laatste drie jaren is er een trendmatige afname geweest in het aanbod van bedrijfsruimten. In grafiek 4.3 staan de fluctuaties in het bedrijfsruimteaanbod in Zoetermeer over de afgelopen 15 jaar. De peildatum voor elk jaar is 31 december. Grafiek 4.3 Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

32 Westland In de gemeente Westland is het aanbod van bedrijfsruimte in 2018 opnieuw gedaald. Deze daling was echter minder sterk dan in de voorgaande jaren. Uitgedrukt in nam het aanbod af met 15,7%. De afname, uitgedrukt in het aantal, was 12,2%. Zie hiervoor tabel 4.6. Bedrijfsruimten Westland Aanbod per Aanbod per Verschil Verschil in percentage -12,2% -15,7% Tabel 4.6 In grafiek 4.4 staan de fluctuaties in het bedrijfsruimte aanbod in Westland over de afgelopen 15 jaar. De peildatum voor elk jaar is 31 december. Grafiek 4.4 Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

33 Den Haag In Den Haag is in 2018 het aanbod, uitgedrukt in aantal, met 4,8% toegenomen. Uitgedrukt in aantal was er een afname in het aanbod van 11,3%. Bedrijfsruimten Den Haag Aanbod per Aanbod per Verschil Verschil in percentage -11,3% 4,8% Tabel 4.7 De toename van het aanbod in en de afname van het aanbod in aantal geeft aan dat er in de kleinere bedrijfsruimten een afname is geweest. In de oppervlaktecategorie was de afname, uitgedrukt in, 39,2%. In de categorie was dit 45,6%. In de oppervlaktecategorie nam het aanbod met twee toe van 10 naar 12. De daarbij behorende oppervlakte gaat hierdoor van naar , een toename van (46,9%). In de categorie boven is er nu geen aanbod meer in Den Haag aanwezig. Deze cijfers zijn terug te vinden in de tabel in bijlage 6. De fluctuaties in het bedrijfsruimte aanbod in Den Haag over de afgelopen 15 jaar zijn te vinden in grafiek 4.5. De peildatum voor elk jaar is 31 december. Grafiek 4.5 De forse afname in het aanbod gedurende de afgelopen jaren leidt inmiddels tot schaarste in de bedrijfsruimten. Eind 2018 bedroeg het aanbodpercentage 2,3%. Dat is lager dan de gewenste frictieleegstand van 5 à 6% dus dat betekent dat de schuifruimte die aanwezig moet zijn om bedrijfsverplaatsingen mogelijk te maken zeer beperkt is. Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

34 Midden-Delfland In de gemeente Midden-Delfland is het aanbod van bedrijfsruimten in 2018 gestegen met ruim 1.700%. Dit cijfer moet echter genuanceerd worden want deze grote toename werd veroorzaakt door de nieuwbouw van een groot distributiecentrum Smartlog Den Haag in de Harnaschpolder. Daardoor ziet het overzicht in tabel 4.8 er vertekend uit. Bedrijfsruimten Westland Aanbod per Aanbod per Verschil Verschil in percentage -45,5% 1722,9% Tabel 4.8 Als we dit distributiecentrum buiten beschouwing laten, dan is het aanbod van bedrijfsruimte in 2018 opnieuw gedaald. Het nam af naar 5 met een gezamenlijke oppervlakte van De beschikbare oppervlakte in dit overige aanbod in Midden-Delfland nam dus feitelijk af met 44,1%. In grafiek 4.6 staan de fluctuaties in het ruimte aanbod in Midden-Delfland over de afgelopen 15 jaar. De peildatum voor elk jaar is 31 december. Grafiek 4.6 Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

35 Doorstroming bedrijfsruimten De doorstroming op de markt voor bedrijfsruimten is in 2018 voor het vierde achtereenvolgende jaar flink gestegen. Een doorstroomsnelheid van 125% in 2018 is hoger dan het ooit geweest is sinds Steenworp in 2004 met de registratie begon. De doorstroomsnelheid van bedrijfsruimten in de afgelopen 15 jaar is weergegeven in tabel 4.9. Bedrijfsruimten Opp. categorie % 92% 134% 156% 120% 92% 94% 98% 96% 70% 85% 97% 116% 151% 190% % 66% 88% 111% 88% 69% 54% 61% 60% 59% 77% 76% 92% 99% 123% % 63% 58% 90% 96% 60% 88% 52% 55% 48% 60% 79% 84% 79% 99% % 36% 59% 49% 84% 74% 48% 37% 37% 39% 37% 55% 72% 104% 113% > % 4% 56% 59% 34% 20% 45% 20% 29% 34% 29% 54% 50% 78% 158% Totaal 40% 34% 66% 78% 80% 58% 58% 45% 45% 43% 46% 62% 71% 97% 125% Tabel 4.9 De totaalcijfers uit bovenstaande tabel staan weergegeven in grafiek 4.7. Grafiek 4.7 De grote doorstroomsnelheid laat zien dat er veel behoefte is aan bedrijfsruimten. Dit beeld in combinatie met de afname van het aanbod en het lage aanbodpercentage geeft aan dat bedrijfsruimte in de regio schaars geworden is. De vestigingsadviseurs ondervinden dat ook want het komt regelmatig voor dat het moeilijker is een bedrijfsruimte te vinden voor de zoekende partij die zich bij Steenworp heeft gemeld. Het komt ook regelmatig voor dat aangeboden bedrijfsruimten in de kleinere oppervlakte categorieën alweer na 1 à 2 maanden zijn verhuurd. Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

36 5. Aanbod detailhandel Het aanbod van winkelruimte dat te huur of te koop wordt aangeboden is in 2018 licht gedaald. In vierkante meters uitgedrukt was dit 2,7%. Uitgedrukt in aantal nam het aanbod met 7,0% af. De afname is het grootst in de oppervlaktecategorie waar het aanbod met een kwart afnam. In de categorie boven de 800 was er juiste een toename van 20,2%. Het aanbod detailhandel in Haaglanden in 2018 is te vinden in tabel 5.1. Detailhandel Oppervlaktecategorie Beschikbaar aanbod per Nieuw aanbod periode 2018 Vervallen aanbod periode 2018 Beschikbaar aanbod per Verschil in aanbod vanaf Verschil in percentage vanaf ,8% -8,0% ,7% 5,7% ,0% -25,2% ,3% -0,9% > ,1% 20,2% Totaal ,0% -2,7% Tabel 5.1 In grafiek 5.1 is de fluctuatie in het aanbod detailhandel in Haaglanden te zien over de afgelopen 15 jaar. De peildatum voor elk jaar is 31 december. Grafiek 5.1 Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

37 Winkels op een A 1 locatie in de Venestraat in Den Haag Aanbod detailhandel gemeente Den Haag Van het totale aanbod detailhandel in de regio Haaglanden bevindt zich 45% in gemeente Den Haag. Daarom is voor deze gemeente een apart overzicht gemaakt. Het aanbod van winkelruimte in Den Haag nam in 2018 zowel in vierkante meters als in aantal af. In aantal vierkante meters was de afname 5,6%. In 2017 was dit nog 9,8%. Uitgedrukt in het aantal was de afname 6,0%. De cijfers over het aanbod zijn te vinden in tabel 5.2. Detailhandel Den Haag Aanbod per Aanbod per Verschil Verschil in percentage -6,0% -5,6% Tabel 5.2 De fluctuaties in het aanbod detailhandel in Den Haag over de afgelopen 15 jaar zijn te vinden in grafiek 5.2 op de volgende pagina. De peildatum voor elk jaar is 31 december. Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

38 Grafiek 5.2 Het aanbod van winkelruimte in De Haag is op het laagste niveau sinds Steenworp met de registratie hiervan begon. Het is interessant om te kijken welke grote winkelruimten in Den Haag aangeboden worden, in de oppervlaktecategorie boven 800. Het aantal aangeboden objecten ging van twee naar vier. In oppervlakte uitgedrukt nam het aanbod in deze categorie met 73,7% toe. Een overzicht van deze staat in tabel 5.3. Adres Oppervlakte () Actief vanaf Grote Markt 22 'De Volharding' Leyweg 595 / 657 / 940 (units) Stationsplein / Hofwijckstraat 'The Y' (ook cultureleen horecabestemming) Waldorpstraat 15 F 'The Globe' Tabel 5.3 In The Globe is er inmiddels weer een groot gedeelte verhuurd. In januari 2019 ging de beschikbare oppervlakte omlaag naar 380. Aanbod detailhandel overige gemeenten In de overige acht gemeenten die tot het werkgebied van Steenworp behoren zijn enkele grote winkelruimten in het aanbod te vinden. In tabel 5.4 op de volgende pagina staat een overzicht van het aanbod in de oppervlaktecategorie vanaf 800. Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

39 Adres Oppervlakte () Actief vanaf Gezelstraat 7-11, Naaldwijk (woonboulevard) Havenplein 3, Naaldwijk Molenstraat 28, Naaldwijk Prins Johan Friso Promenade Sterpassage, Rijswijk (units) * Amsterdamstraat 1, Zoetermeer (ook culturele- en horecabestemming) Europaweg 5, Zoetermeer (ook horecabestemming) Tabel 5.4 De Gezelstraat 7-11 in Naaldwijk zijn alleen bestemd voor volumineuze detailhandel. Het pand Havenplein 3 in Naaldwijk is het voormalige postkantoor. Dit pand heeft een gemengde bestemming voor winkel-/praktijk-/bedrijfsruimte. In de Sterpassage van winkelcentrum In de Bogaard aan de Prins Johan Friso Promenade in Rijswijk is er veel winkelruimte in het aanbod. Gedurende 2018 werd het beschikbare metrage uitgebreid van naar bijna Een overzicht van het aanbod per gemeente is te vinden in de bijlagen 9 en 10 van deze monitor. Winkelruimten in winkelcentrum De Tuinen in Naaldwijk Doorstroming detailhandel De doorstroming in de detailhandel is in 2018 ten opzichte van 2017 licht gedaald. Bij detailhandel is de doorstroming, gemeten over alle oppervlaktecategorieën, altijd hoger geweest dan bij kantoor. In 2018 is deze wel, net als in 2017, lager geweest dan bij bedrijfsruimten. Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

40 De doorstroomsnelheid van detailhandelsruimte in de afgelopen 15 jaar is weergegeven in tabel 5.5. Detailhandel Opp. categorie % 113% 136% 160% 161% 123% 112% 99% 90% 93% 105% 130% 136% 147% 145% % 100% 144% 142% 106% 86% 86% 86% 79% 73% 81% 87% 97% 101% 125% % 74% 110% 105% 105% 71% 59% 58% 62% 57% 57% 68% 75% 78% 71% % 64% 76% 52% 56% 46% 45% 56% 39% 23% 35% 61% 57% 77% 70% > % 56% 70% 35% 105% 36% 78% 21% 37% 73% 55% 73% 51% 42% 29% Totaal 70% 76% 99% 89% 102% 74% 76% 68% 62% 63% 62% 78% 82% 87% 81% Tabel 5.5 De fluctuaties in het totale opnamepercentage van detailhandelsruimte zijn weergegeven in grafiek 5.3. Grafiek 5.3 Aanbodpercentage detailhandel Om een graadmeter te hebben hoeveel van de aanwezige winkelvoorraad in de regio op de commerciële markt te koop of te huur wordt aangeboden berekent Steenworp net als bij kantoorruimte het aanbodpercentage. Deze hoeveelheid aangeboden winkelruimte wordt afgezet tegen de totaal aanwezige winkelvoorraad. Het betreft bij het aanbod ruimten die te huur worden aangeboden en ruimten die in lege staat te koop worden aangeboden voor een eindgebruiker. Panden die in verhuurde staat te koop worden aangeboden, de zgn. beleggingsobjecten, worden hierin niet meegeteld. Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

41 Het aanbodpercentage is niet hetzelfde als het leegstandspercentage. Er is wel een overlap maar er zijn verschillen. Een pand kan al te huur worden aangeboden terwijl de vertrekkende huurder er nog gebruik van maakt of als er tijdelijk een pop-up-store is gevestigd. Dan is het wel aanbod maar geen leegstand. Ook kan het voorkomen dat een object nog in aanbouw of renovatie is. Ook dan is het wel aanbod, maar geen leegstand. Het kan ook gebeuren dat een pand leeg staat maar dat het niet tot het aanbod behoort. Dit gebeurt als de eigenaar geen opdracht verstrekt aan een makelaarskantoor. Dan is het wel leegstand maar geen aanbod. Deze twee verschillen heffen elkaar min of meer op. Het percentage van de totale winkelvoorraad dat aangeboden wordt op de markt is in 2018 nagenoeg gelijk gebleven. Het aanbod is weliswaar met 2,7% gedaald, maar ook de voorraad winkelruimten nam met 1,8% af. Eind 2018 ligt het aanbodpercentage dus onveranderd op 4,1%. Bij de afzonderlijke gemeenten zijn er grote verschillen te zien in het aanbodpercentage. Dit heeft alles te maken met het karakter en met de functie van de winkelvoorraad binnen een bepaalde gemeente. Een aantal gemeenten heeft een kleinere winkelvoorraad omdat deze alleen een lokale functie vervult. In andere gemeenten vervult de winkelvoorraad ook een regionale of bovenregionale functie. Als in gemeenten met een kleinere winkelvoorraad enkele wat grotere op de markt komen dan kan het aanbodpercentage sterk omhoog gaan. Hiermee dient rekening gehouden te worden bij het interpreteren van de cijfers uit tabel 5.6. De bron voor de cijfers van de winkelvoorraad is Locatus. De cijfers van het aanbod zijn afkomstig uit de database van Steenworp. Een overzicht van het aanbodpercentage detailhandel is te vinden in tabel 5.6. Gemeente Detailhandelvoorraad () Aanbod () Aanbodpercentage Detailhandelvoorraad () Aanbod () Aanbodpercentage Verschil 2018 t.o.v Delft ,5% ,5% -0,1% Den Haag ,0% ,9% -0,2% Leidschendam- Voorburg ,4% ,1% -0,3% Midden-Delfland ,7% ,7% 0,0% Pijnacker-Nootdorp ,0% ,8% -2,2% Rijswijk ,1% ,1% 3,1% Wassenaar ,7% ,9% -0,9% Westland ,2% ,2% -1,0% Zoetermeer ,3% ,1% 0,7% Totaal Haaglanden ,1% ,1% 0,0% Tabel 5.6 Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

42 6. Aanbod horecazaken Het aanbod van horecazaken is gering in vergelijking met het aanbod van kantoren, bedrijfsruimten en detailhandel. In 2018 is het aanbod van horecazaken nagenoeg gelijk gebleven. Er was een toename van 145 naar 146 zaken, een toename van 0,7%. Horecaruimten worden vaak inclusief een horecaonderneming aangeboden, vandaar dat het horeca-aanbod in deze monitor wordt weergegeven als het aantal aangeboden horeca-objecten, niet in vierkante meters. Het komt wel eens voor dat een horecaruimte casco wordt aangeboden maar meestal is er naast het huur- of koopcontract voor het pand ook sprake van een overnamesom voor goodwill, inventaris, etc. van de horecazaak. De oppervlakte is daarbij minder relevant omdat de identiteit en de waarde van een aangeboden zaak belangrijker zijn dan de grootte van de ruimte. Hotels worden zelden aangeboden, de meeste horecazaken in het aanbod zijn cafés, cafetaria s, lunchrooms, brasserieën en restaurants. Sommige vormen van dag-horeca, zoals een bakkerszaak of een boekwinkel waar een broodje met een kopje koffie genuttigd kan worden, tellen niet mee in het horeca-aanbod. Dit soort zaken staat meestal als detailhandel aangemerkt in de gemeentelijke bestemmingsplannen. Het verloop van het aanbod van horecazaken in de regio gedurende de afgelopen 15 jaar is weergegeven in grafiek 6.1. De peildatum voor elk jaar is 31 december. Grafiek 6.1 Den Haag heeft het grootste aanbod van horecazaken. Van de 146 objecten zijn er 91 binnen deze gemeente te vinden. Eind 2017 waren dit er nog 75. Er is dus gedurende 2018 een toename van 16 objecten te zien, een toename van 21,3%. Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

43 Eind 2018 waren er twee horecazaken in het aanbod waarvan vanwege discretie de plaatsnaam niet is opgegeven door de aanbieder maar waarbij wel vaststaat dat het object binnen de regio Haaglanden ligt. De cijfers van het aanbod van horecazaken per gemeente gedurende de afgelopen jaren zijn te vinden in tabel 6.1. De peildatum is telkens 31 december. Gemeente Aanbod 2011 Aanbod 2012 Aanbod 2013 Aanbod 2014 Aanbod 2015 Aanbod 2016 Aanbod 2017 Aanbod 2018 Delft Den Haag Leidschendam-Voorburg Midden-Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Plaatsnaam anoniem Totaal Haaglanden Tabel 6.1 Aan de boulevard in Scheveningen wordt het Legoland Discovery Centre gerealiseerd. Hierbij komen ook enkele horeca units die te huur worden aangeboden. De oplevering van dit project is begin Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

44 7. Aanbod agrarische objecten Sinds 2004 inventariseert Steenworp het aanbod van agrarische objecten. Hierbij gaat het om glastuinbouwbedrijven en kavels grond met een agrarische bestemming die te huur (pacht) of te koop worden aangeboden. Net als bij horeca worden hier niet de vierkante meters, maar wordt alleen het aanbod in aantal objecten geregistreerd. Er zijn twee gebieden in Haaglanden waar de agrarische sector geconcentreerd is: het Westland (gemeenten Westland en Midden-Delfland) en het Oostland (rondom Pijnacker-Nootdorp). Vanaf 2013 is er een trendmatige afname te zien in het aantal aangeboden objecten. In 2018 nam het aanbod met vier objecten af van 16 naar 12. Het aanbod bestaat uit tien glastuinbouwbedrijven en twee kavels grond met een agrarisch bestemming, bijvoorbeeld een weiland. In 2017 nam het aanbod nog met vijf objecten af van 20 naar 16. Het aanbod van agrarische objecten in Haaglanden sinds 2004 is te vinden in grafiek 7.1. De peildatum voor elk jaar is 31 december. Grafiek 7.1 Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

45 8. Aanbod kavels bouwgrond Sinds 2010 inventariseert Steenworp ook de kavels bouwgrond die beschikbaar zijn voor bedrijfshuisvesting. Deze kavels liggen meestal op bedrijventerreinen. Het aanbod is in 2017 ongeveer gelijk gebleven. In 2018 is het aanbod echter met meer dan de helft gedaald, namelijk met 58,2%. De oorzaak van deze sterke daling is dat veel transacties met een lange voorbereidingstijd in 2018 geëffectueerd konden worden. Er zijn hier in 2017 al grote inspanningen voor geleverd. Dit is echter een proces dat een langere doorlooptijd heeft. Veel kavels stonden begin 2018 onder optie. Deze zijn niet meer vrij uitgeefbaar maar zolang deze kavels nog niet definitief verkocht zijn blijven zij tot het aanbod gerekend worden. Dit gebeurt overigens ook bij andere objecten (kantoren, bedrijfsruimten ed.) maar omdat de doorlooptijden voor deze processen doorgaans korter zijn valt het daar minder op. In 2018 zijn deze opties omgezet in definitieve koopcontracten waardoor het bij Steenworp van het aanbod is afgehaald en het aanbod dus is gedaald. Een overzicht van het aanbod van bouwgrond in de gehele regio Haaglanden in 2018, verdeeld naar oppervlaktecategorieën is te vinden in tabel 8.1. Kavels bouwgrond Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Verschil 2018 t.o.v Oppervlaktecategorie kavels kavels % < ,0% ,2% ,0% ,8% > ,6% Totaal ,2% Tabel 8.1 In tabel 8.2 is weergegeven hoe het aanbod van kavels bouwgrond per gemeente is verdeeld. Kavels bouwgrond Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Verschil 2018 t.o.v Gemeente kavels kavels % Delft ,9% Den Haag ,7% Leidschendam-Voorburg Midden-Delfland ,1% Pijnacker-Nootdorp ,5% Rijswijk Wassenaar Westland ,4% Zoetermeer ,1% Totaal Haaglanden ,2% Tabel 8.2 Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

46 De onevenredige spreiding over de gemeenten komt doordat het aanbod van bouwgrond zich concentreert op specifieke bedrijventerreinen. Veel van deze kavels worden aangeboden door Businesspark Haaglanden. Dit is een samenwerking tussen de gemeenten Den Haag, Midden- Delfland, Pijnacker-Nootdorp en Rijswijk. Ondernemers kunnen hier o.a. terecht voor advies over kavels grond op bestaande en nieuw te ontwikkelen bedrijventerreinen. De adviseurs van Businesspark Haaglanden werken intensief samen met Steenworp. Businesspark Haaglanden is bij de ontwikkeling van de volgende bedrijventerreinen betrokken, zie tabel 8.3. Gemeente Midden-Delfland Pijnacker-Nootdorp Westland Tabel 8.3 Bedrijventerrein Hoog-Harnasch Vrij-Harnasch Woud-Harnasch Boezem II Heron Wateringse Veld Voor meer specifieke informatie over de bedrijventerreinen of de verschillende kavels bouwgrond verwijzen wij u naar de website van Businesspark Haaglanden, Steenworp of de desbetreffende gemeente. Het verloop van het aanbod in de acht jaar dat Steenworp het aanbod van kavels bouwgrond registreert is te zien in grafiek 8.1. De peildatum voor elk jaar is 31 december. Grafiek 8.1 Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

47 9. Conclusie De daling in het aanbod kantoorruimte van de afgelopen jaren heeft zich in 2018 doorgezet. De afname van het aanbod, uitgedrukt in vierkante meters, was 8,8%. De afname was wel lager dan in 2017, toen was het 26,0%. Momenteel wordt 11,3% van de totale voorraad kantoren te huur of te koop aangeboden. Ondanks de afname hiervan met 1,0% ligt het nog steeds ruimschoots boven de gewenste frictieleegstand van 5 à 6%. In 2017 was het aanbod van bedrijfsruimten voor het derde achtereenvolgende jaar spectaculair gedaald. In 2018 lijkt er weer een toename te zijn in het aanbod, maar dit wordt veroorzaakt door het aanbod van een groot distributiecentrum in Harnaschpolder. Als we dit object, met op 31 december 2018 een aanbod van , niet meetellen dan is er bij bedrijfsruimten ook een afname geweest in het aanbod en wel met 17,7%. Dit geeft een reëler beeld dan de in tabel 4.1 geschetste toename van 6,8%. Hiermee wordt aangetoond dat de schaarste in bedrijfsruimten die er eind 2017 al was, nog iets groter is geworden. Bij detailhandel is er al enkele jaren een lichte daling van het aanbod te zien. Deze lijn zette zich in 2018 door met een daling, uitgedrukt in vierkant meters, van 2,7%. Het aanbod van horecazaken is in 2018 nagenoeg gelijk gebleven. De doorstroomsnelheid lag in 2018 bij kantoren en winkel op een lager niveau dan in Bij bedrijfsruimten lag deze in 2018 juist hoger. Traditioneel is de doorstroomsnelheid bij detailhandel het hoogst en bij kantoren het laagst. In 2018 heeft de doorstroomsnelheid van bedrijfsruimte die van de detailhandel ingehaald. In het algemeen geldt nog steeds dat de doorstroomsnelheid bij kleinere objecten hoger is dan bij grotere objecten. Horecazaken worden ter overname aangeboden. Vaak gebeurt dat discreet en is dit aan de buitenzijde van de betreffende horecagelegenheid niet te zien. Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

48 Het aanbod van agrarische objecten is de afgelopen zes jaar gedaald. Eind 2012 was het aanbod nog 43 objecten. Door een gelijkmatige afname in de tussenliggende jaren is het aanbod eind 2018 geslonken naar 12. Het aanbod van agrarische objecten, waaronder glastuinbouw, is in de afgelopen jaren gedaald. Het aanbod van kavels bouwgrond is in 2018 met meer dan de helft gedaald. De oorzaak van deze sterke daling is dat veel transacties met een lange voorbereidingstijd in 2018 geëffectueerd konden worden. Er zijn hier in 2017 al grote inspanningen voor geleverd. Dit is echter een proces dat een langere doorlooptijd heeft. Veel kavels op dit terrein stonden begin 2018 onder optie. In 2018 zijn deze opties omgezet in definitieve koopcontracten waardoor het bij Steenworp van het aanbod is afgehaald en waardoor dit aanbod dus is gedaald. Zoeken naar creatieve oplossingen In Den Haag is er een stop gezet op transformatie. Er zijn veel kantoorruimten gesloopt of getransformeerd. Door het aantrekken van de markt is ook de behoefte aan kantoorruimte weer toegenomen. Er is vooral vraag naar hoogwaardige kantoorruimte, voornamelijk in het Beatrixkwartier en omliggende gebieden waardoor er zelfs een krapte dreigt te ontstaan. Bedrijven en instanties die grotere kantoorruimten zoeken, bijvoorbeeld enkele duizenden vierkante meters, kunnen steeds moeilijker iets vinden en kunnen genoodzaakt zijn uit te wijken naar Rijswijk of Zoetermeer. Dit laatste is vaak niet wenselijk omdat vanwege marketing technische reden een bedrijf zich bij voorkeur in Den Haag wil vestigen. In Rijswijk en Zoetermeer is er nog wel veel kantoorruimte dat op de nominatie staat om getransformeerd te worden. Een flink deel van de kantorenvoorraad is verouderd en/of gevestigd Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

49 op minder aantrekkelijke locaties. Deze maken weinig kans om binnen de reguliere markt verhuurd te worden, ook niet nu de economie aantrekt. Bij bedrijfsruimte blijft er een krapte in het aanbod, ondanks het bijbouwen van met name complexen met kleinere bedrijfsruimten (de zgn. drie muren en een roldeur). Van verschillende projecten is inmiddels fase 2, soms fase 3 en in een enkel geval fase 4 in de verkoop gegaan. Deze bedrijfsruimten worden na het op de markt komen vaak binnen enkele maanden volledig verkocht. Tot slot Als men het distributiecentrum Smartlog Den Haag in de Harnaschpolder buiten beschouwing laat is bij zowel kantoorruimten, bedrijfsruimten als detailhandel het aanbod in 2018 afgenomen. Het percentage van de totale kantorenvoorraad dat op de markt wordt aangeboden is in 2018 voor de hele regio gedaald van 12,3% naar 11,3%, een afname van 1,0%. Dit ligt nog wel boven de gewenste frictieleegstand van 5 à 6%. Voor kantoren is in de komende jaren in plaatsen als Rijswijk en Zoetermeer nog een verdere afname in het aanbod gewenst. In Den Haag is inmiddels een krapte te ontstaan voor grotere en met name voor kwalitatief hoogwaardige kantoorruimten op gewilde vestigingslocaties. Bij bedrijfsruimten heeft de afname van het aanbod gedurende de afgelopen jaren inmiddels geleid tot schaarste in de categorie bedrijfsruimten. Eind 2018 is er in Den Haag een indicatie van het aanbodpercentage van 2,3%. Dat is lager dan de gewenste frictieleegstand van 5 à 6% dus dat betekent dat de schuifruimte die aanwezig moet zijn om bedrijfsverplaatsingen mogelijk te maken te laag is. De doorstroomsnelheid bij bedrijfsruimten was ook in 2018 hoger dan voorafgaande jaren. De grote doorstroomsnelheid in bedrijfsruimten laat zien dat hieraan veel behoefte is. Dit beeld in combinatie met de grote afname van het aanbod geeft aan dat bedrijfsruimten in de regio schaars geworden zijn. De vestigingsadviseurs ondervinden dat ook want het komt regelmatig voor dat het moeilijker is een bedrijfsruimte te vinden voor de zoekende partij die zich bij Steenworp heeft gemeld. Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

50 10. Begrippenlijst Aanbod Bedrijfsonroerendgoed dat te huur of te koop wordt aangeboden op de commerciële markt en door een eindgebruiker, huurder of koper, in gebruik kan worden genomen. Aanbodpercentage De verhouding van het actuele aanbod t.o.v. de totaal aanwezige voorraad winkels, bedrijfsruimten of kantoren. Actuele aanbod Aanbod dat door Steenworp wordt meegeteld bij bepaling van het aanwezige aanbod. Agrarische grond Kavel grond met een agrarische bestemming. Dat kan een weiland zijn, maar er kan ook de mogelijkheid zijn om er een glastuinbouwbedrijf op te vestigen. Agrarische objecten Hieronder vallen zowel glastuinbouwbedrijven als kavels grond met een agrarische bestemming. Bedrijfsonroerendgoed Onroerend goed dat volgens bestemmingplan gebruikt kan worden als huisvesting voor de activiteiten van ondernemers en instanties. Dit bestaat uit kantoren, bedrijfsruimten, winkelruimten (detailhandel), praktijkruimten, showrooms, enz. Bedrijfsruimten Ruimten of hallen waarin industriële activiteiten en productie- en/of logistieke processen kunnen plaatsvinden. Bedrijfsverzamelgebouwen Ruimten die op flexibele basis met kortdurende contracten aan ondernemers worden aangeboden, bijvoorbeeld Business Centers en Nieuwe Werken Concepten. Bedrijventerrein Gebied waarop met bedrijfsruimten en/of showrooms zijn geconcentreerd. In een aantal gevallen is er functiemenging met bijvoorbeeld kantoorruimte of Leisure. Detailhandel is doorgaans niet toegestaan met uitzondering van grootschalige / volumineuze detailhandel, bijvoorbeeld meubelzaken, bouwmarkten en Auto s-botencaravans. Beleggingsobjecten Panden die in verhuurde staat te koop worden aangeboden. Deze worden door Steenworp niet in het actuele aanbod meegeteld. Doorstroomsnelheid Ook verversingssnelheid of opnamepercentage. De verhouding van het vervallen aanbod gedurende één jaar t.o.v. het actuele aanbod aan het begin van dat jaar. Zie ook het voorbeeld op pagina 8, tabel 2.2. Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

51 Frictieleegstand Minimaal gewenst aanbod binnen een gezonde kantorenmarkt, dat noodzakelijk is om verhuisbewegingen van kantoorgebruikers mogelijk te maken. De gewenste frictieleegstand is 5 á 6 % van de kantorenvoorraad. Haaglanden Het gebied van het voormalige Stadsgewest Haaglanden. Dit markeert het gebied waarin Steenworp actief is en waar deze Monitor betrekking op heeft. Zie ook de kaart en een overzicht van de betrokken gemeenten op pagina 4. Herbestemming Zie Transformatie Juridisch aanbod Aanbod van bijvoorbeeld kantoorruimte dat geheel volgens bestemmingsplan ook zelfstandige kantoorruimte is. Kantorenvoorraad De totaal aanwezige vloeroppervlakte in kantoorruimten. Deze kan toenemen door nieuwbouw of uitbreiding van bestaande gebouwen en deze kan afnemen door transformatie en/of sloop. Kavel bouwgrond Braakliggend stuk grond, meestal op een bedrijventerrein, waarop volgens bestemmingsplan een bedrijfspand gebouwd kan worden. Leegstand Bedrijfsonroerendgoed dat daadwerkelijk niet in gebruik is. Multi tenant Gebouwen waarin meerdere bedrijven gevestigd zijn. Deze gebouwen zijn vaak al langere tijd op de markt. Er zitten wel fluctuaties in het beschikbare metrage. Er worden regelmatig delen van het gebouw verhuurd maar er komen ook regelmatig nieuwe gedeelten voor verhuur beschikbaar. Opnamepercentage Zie Doorstroomsnelheid. Planontwikkeling Project van een gebouw of een complex dat nog niet gerealiseerd is maar wel op de commerciële markt wordt aangeboden. Vaak wordt pas met de bouw gestart als (een bepaald minimum deel van) het project verkocht is of als hiervoor een potentiële huurder een contract heeft getekend. Steenworp telt deze planontwikkeling pas mee in het actuele aanbod als de bouw daadwerkelijk gestart is en de oplevering binnen één jaar verwacht wordt. Transformatie Het ombouwen van bijvoorbeeld kantoorruimte naar een andere bestemming, bijvoorbeeld woonruimte of hotel. Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

52 Vervallen aanbod Aanbod dat uit de markt is gehaald. Dat zijn die door de markt opgenomen zijn (verhuurd dan wel verkocht) maar ook die vanwege allerlei andere redenen niet meer beschikbaar zijn op de commerciële markt, bijvoorbeeld door intrekking van de opdracht bij de aanbiedende makelaar, sloop, renovatie of herbestemming. Verversingssnelheid Zie Doorstroomsnelheid. Winkel-/kantoorruimte Ruimte die zowel voor de verkoop van artikelen als voor dienstverlening kan worden gebruikt. Bij dit laatste valt te denken aan reisbureaus, uitzendbureaus e.d. Als de ruimte zich daarnaast ook leent voor medische activiteiten dan spreken we van een winkel- /kantoor-/praktijkruimte. Moderne kantoorruimte in kantoorgebouw De Monarch, Prinses Beatrixlaan 5 in Den Haag Kantoorgebouw De Monarch Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

53 Bijlage 1: Aanbod kantoorruimte 2018 per gemeente Leidschendam- Gemeente Delft Den Haag Voorburg Midden-Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Kantoren Beschikbaar aanbod per > Totaal Nieuw aanbod periode > Totaal Vervallen aanbod periode > Totaal Beschikbaar aanbod per > Totaal Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

54 Bijlage 2: Toe- en afname kantoorruimte 2018 per gemeente Gemeente Delft Den Haag Leidschendam- Midden-Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Kantoren Beschikbaar aanbod per > Totaal Beschikbaar aanbod per > Totaal Verschil in aanbod vanaf > Totaal Verschil in percentage va ,3% -31,9% -5,4% 1,2% -11,1% -24,9% 0,0% 50,0% -10,0% -17,5% 23,1% 70,2% 0,0% 11,5% 44,8% 33,2% -14,8% -9,6% -2,6% 1,1% ,8% -12,8% -17,4% -14,4% 60,0% 70,2% -100,0% -100,0% 50,0% 90,2% 15,0% 15,5% 25,0% 43,2% -16,7% -13,2% -10,0% -16,4% -8,9% -5,2% ,0% -14,8% -19,1% -23,9% 50,0% 51,2% 0,0% 8,3% -28,6% -22,3% 133,3% 155,0% -7,2% -9,5% ,0% 2,2% -19,6% -14,6% -50,0% -56,1% 0,0% 0,0% 8,7% 14,8% -100,0% -100,0% -40,0% -35,5% 0,0% 8,3% -11,8% -6,1% > ,3% -3,3% -18,8% -23,6% -11,1% -8,3% -6,8% -11,3% Totaal -21,1% -6,9% -12,6% -9,0% 0,0% -28,2% -50,0% -76,3% 0,0% 13,1% 6,0% -10,8% 0,0% -22,3% 7,7% -15,0% -3,8% -1,0% -6,8% -8,8% Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

55 Bijlage 3: Aanbod kantoorruimte vanaf 2011 per gemeente Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

56 Bijlage 4: Aanbod kantoorruimte vanaf 2011 per oppervlaktecategorie Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

57 Bijlage 5: Aanbod bedrijfsruimte 2018 per gemeente Leidschendam- Gemeente Delft Den Haag Voorburg Midden-Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Bedrijfsruimten Beschikbaar aanbod per > Totaal Nieuw aanbod periode > Totaal Vervallen aanbod periode > Totaal Beschikbaar aanbod per > Totaal Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

58 Bijlage 6: Toe- en afname bedrijfsruimte 2018 per gemeente Gemeente Delft Den Haag Leidschendam- Midden-Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Bedrijfsr. Beschikbaar aanbod per > Totaal Beschikbaar aanbod per > Totaal Verschil in aanbod vanaf > Totaal Verschil in percentage va ,5% -26,3% 5,4% -3,5% -100,0% -100,0% -50,0% -46,9% -8,3% 20,6% 0,0% -18,0% 0,0% 15,6% -27,0% -25,1% -20,0% -33,5% -15,4% -15,2% ,0% -22,0% -35,0% -39,2% 0,0% -18,7% -75,0% -63,0% -33,3% -26,3% 300,0% 316,5% 0,0% -25,1% 46,2% 54,7% -50,0% -49,3% -16,4% -17,9% ,7% -50,7% -46,2% -45,6% 0,0% -4,1% 133,3% 139,3% -75,0% -66,5% -8,3% -7,1% 28,6% 23,6% -11,6% -10,4% ,3% 47,0% 20,0% 46,9% -66,7% -65,7% 50,0% 4,4% -25,0% -10,8% -33,3% -30,0% 0,0% -29,9% -12,8% -2,9% > ,0% -100,0% -50,0% -62,6% -33,3% 92,8% Totaal -38,9% -50,1% -11,3% 4,8% -33,3% -43,5% -45,5% 1723% 3,8% 21,3% -7,7% -14,9% 0,0% -10,9% -12,2% -15,7% -21,1% -37,9% -14,9% 6,8% Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

59 Bijlage 7: Aanbod bedrijfsruimte vanaf 2011 per gemeente Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

60 Bijlage 8: Aanbod bedrijfsruimte vanaf 2011 per oppervlaktecategorie Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

61 Bijlage 9: Aanbod detailhandel 2018 per gemeente Leidschendam- Gemeente Delft Den Haag Voorburg Midden-Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Detailhandel Beschikbaar aanbod per > Totaal Nieuw aanbod periode > Totaal Vervallen aanbod periode > Totaal Beschikbaar aanbod per > Totaal Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

62 Bijlage 10: Toe- en afname detailhandel 2018 per gemeente Gemeente Delft Den Haag Leidschendam- Midden-Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Detailh. Beschikbaar aanbod per > Totaal Beschikbaar aanbod per > Totaal Verschil in aanbod vanaf > Totaal Verschil in percentage va ,9% -34,6% -12,2% -5,5% -66,7% -64,8% 33,3% 34,7% -66,7% -62,0% 0,0% 22,2% 28,6% 46,5% 33,3% 10,8% -13,8% -8,0% ,5% -14,9% 15,2% 13,7% -14,3% -1,5% -66,7% -65,1% 25,0% 25,9% -50,0% -43,3% 50,0% 43,8% 0,0% -4,1% 6,7% 5,7% ,0% -73,3% -25,8% -25,4% -25,0% -24,5% -100,0% -100,0% 0,0% -8,4% 150,0% 157,5% 0,0% -4,2% -30,8% -33,7% 0,0% 2,1% -25,0% -25,2% ,0% 525,8% -28,6% -32,8% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% -50,0% -62,7% 5,3% -0,9% > ,0% 73,7% -100,0% -100,0% 0,0% 99,8% -40,0% -38,3% 11,1% 20,2% Totaal -25,6% -3,8% -6,0% -5,6% -33,3% -20,0% 100,0% -0,9% -22,2% -54,9% 18,2% 77,1% -25,0% -22,2% 10,8% -14,4% 13,6% 31,5% -7,0% -2,7% Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

63 Bijlage 11: Aanbod detailhandel vanaf 2011 per gemeente Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

64 Bijlage 12: Aanbod detailhandel vanaf 2011 per oppervlaktecategorie Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

65 Bijlage 13: Aanbod kavels bouwgrond 2018 per gemeente Leidschendam- Gemeente Delft Den Haag Voorburg Midden-Delfland Pijnacker-NootdorpRijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht kavels kavels kavels kavels kavels kavels kavels kavels kavels kavels Kavels bouwgrond Beschikbaar aanbod per > Totaal Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

66 Bijlage 14: Tabel totaal aanbod bedrijfsonroerendgoed in Haaglanden vanaf 2003 Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Kantoren > Totaal Bedrijfsruimten Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod > Totaal Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Aanbod Detailhandel > Totaal Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

67 Bijlage 15: Opname in verhouding met aanbod kantoorruimte periode Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

68 Bijlage 16: Opname in verhouding met aanbod bedrijfsruimte periode Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden

69 Bijlage 17: Opname in verhouding met aanbod detailhandel periode Monitor bedrijfsonroerendgoed Haaglanden