Het effect van de natuur op de gezondheid & het welbevinden

Transcriptie

1 Universiteit Utrecht Het effect van e natuur op e gezonhei & het welbevinen De belevingsgerichte tuin als groenvoorziening in e irecte leefomgeving van ementie patiënten. Onerzoekers: Dr. M.J. Eners- Slegers, I. Griffioen, Bsc. & A. Engeltjes, Bsc. Auteur: Arjan Engeltjes Begeleier: Dr. M.J. Eners- Slegers Oprachtgever: Stichting Groenzorg Utrecht Ingelever:

2 Voorwoor Tijens it onerzoek is e moer van mijn oma overlen aan e ziekte van Alzheimer. De aawerkelijke oo, maar vooral het traject aarvoor; van e iagnose tot e laatste agen, hebben me erg aan het enken gezet. Ik ben me bewust geworen van e inaequaathei van ons geestelijke gezonheiszorg apparaat als het gaat om ziektes zoals Alzheimer en anere ementia. Daarom wil ik it onerzoek graag opragen aan alle ementie patiënten op e werel, maar in het bijzoner aan mijn oma, en haar moer. Arjan Engeltjes 2

3 Inhousopgave - Voorbla/ titel/ naam + atum blz.1 - Voorwoor blz.2 - Inhousopgave blz.3 - Summary/ samenvatting blz.5 - Inleiing blz.6 1). De algemene relaties natuur & psychisch welbevinen blz.7 1.1). Enkele relaties tussen e natuur en psychisch welbevinen 1.2). Urbanisatie & Onthechting blz.9 2). Directe en inirecte relaties tussen e natuur en psychisch welbevinen blz.9 2.1). Biophilia hypothese (irecte relaties) blz10 2.2). Overige irecte relaties blz11 2.3). Vijf inirecte relaties tussen e natuur en het psychisch welbevinen 2.3.1). Herstel van stress en aanachtsmoehei blz ). Het stimuleren tot beweging blz ). Vergemakkelijken van sociale contacten 2.3.4). Bevoreren van persoonlijke ontwikkeling en zingeving bij volwassenen blz ). Een vijftal anere inirecte effecten uit onerzoek van Rossman & Ulehla 2.4). De effecten ie e natuur heeft op mensen met een ementie blz16 3). Dementie en e cognitieve en gragsbeperkingen blz17 3.1). Uitleg (iepte/ brete) over ementie blz ). Vroege Staium 3.1.2). Late Staium blz ). Depressies 3.2). De effecten van e natuur op ementie patiënten blz22 3.3). Belevingsgerichte tuinen blz23 4). Groenzorg; levensbeschouwing, wetenschap en politiek blz24 - Methoen blz25 1). Onerzoeksesign/ Methoische karakterisering van het onerzoek blz26 2). Populatie/ Steekproef blz27 3). Beschrijving en verantwooring blz28 4). Materiaalverzameling blz30 5). Verwerking en preparatie van e gegevens blz31 3

4 6). Beschrijving en verantwooring van e analysebeslissingen blz32 - Resultaten (Tabellen) blz33 o Tabel 2; Resultaten epressielijst o Tabel 3; Resultaten GIP o Tabel 4; Resultaten CDS blz33 blz35 blz36 - Discussie blz38 1). Conclusie blz39 2). Slotconclusie blz40 3). Punten voor vervolg onerzoek blz41 4). Beleisaanbevelingen blz42 - Referenties blz43 - Bijlagen blz49t/m67 - Bijlage 1; Data van groepen; biografische gegevens & zorgzwaarte ata - Bijlage 2; brief zoals ie is verzonen naar een verzorgcentra van e ementie patiënt - Bijlage 3; ruwe ata epressielijst, GIP en CDS 4

5 Executive Summery This stuy focuses on the effects experience- garens will have on patients with a ementia. The theoretical backgroun reveals irect an inirect effects of nature on wellbeing. The biophilia- hypothesis gives an explanation for the fact that nature influen people irectly. The rapport of the RNMO (2004) makes clear what the inirect effects of nature are on human wellbeing. Nature has healing qualities in times of stress, it gives spiritual meaning, space to exercise, room for social integration an time to evelop. In our stuy we hypothesiz that patients with ementia will have severe cognitive an behavioral limitations, an albeit that, nature will still have an effect on the wellbeing of ementia patients, like is propos in the theory. N= 33 (ementia) subjects were select for this stuy. Two behavioral observations an one epression interview were carri out on the subjects. The ata gave no results. The conclusion of this stuy is, that we have not foun a positive effect of experiencegarens on ementia patient s wellbeing. An important factor in this is, that we observ that the garens are not us by the ementia patient. Future research shoul focus on; the possibility that the staff or observers are bias when they score the behavioral observations, the nesity for larger groups, same amounts of subjects in groups, matching participants, how to get irect physiological ata & how to measure the amount of hours spen outsie a ay/ week by a participant. 5

6 Samenvatting Dit is een onerzoek naar het effect van een belevingsgerichte tuin op het welbevinen van ementia patiënten. De theoretische achtergron maakt uielijk at er sprake is van zowel irecte- als van inirecte effecten van e natuur op het welbevinen. De biophilia- hypothese geeft een verklaring voor het feit at mensen irect oor e natuur woren beïnvlo. Het rapport van e RNMO (2004) geeft inirecte effecten van e natuur op het welbevinen van mensen. Zo geeft e natuur mensen e ruimte voor persoonlijke groei en zingeving, het bit mensen mogelijkhen en kwaliteiten voor rust en herstel van stress, e natuur bit ook e gelegenhei om te kunnen sporten (bewegen), het kan voor sociale integratie zorgen en het geeft mensen e ruimte zich (esthetisch) te ontwikkelen. Dementie patiënten hebben een aantal cognitieve en gragsmatige beperkingen. De natuur zal toch een positief effect moeten hebben op het welbevinen van ementie patiënten, zoals it is veronerstel vanuit e theorie. In eze stuie zijn N= 33 proefpersonen geselecteer, ie op twee gragsobservatie vragenlijsten en één epressie interview zijn getest. De ata van e vragenlijsten leveren onvoloene tot geen resultaten op. Er kan geconclueer woren at het binnen eze stuie niet is gelukt het positieve effect van een belevingsgerichte tuin op het welbevinen van ementie patiënten aan te tonen. Een belangrijke oorzaak is het niet bezoeken van e tuin oor e ementie patiënten. Punten voor vervolgonerzoek; mogelijke bias van het personeel/ observeerer tijens e gragsobservaties, grotere groepen, gelijke aantallen, proefpersonen matchen, irecte fysiologische metingen & het aantal uren buiten per ag/ week. Inleiing Dit onerzoek richt zich op e positieve effecten ie e natuur heeft op mensen. In eze stuie wort vooral gekeken hoe e natuur effect kan hebben op het psychisch welbevinen van mensen met een ementie. De resultaten van it onerzoek zullen zich an ook hoofzakelijk richten op belevingsgerichte tuinen voor ementerene oueren en e effecten hiervan op ementiepatiënten. Allereerst zal er een korte uitleg volgen over hoe e effecten op psychisch welbevinen oor e natuur, in het algemeen, tot stan komen (paragraaf 1 & 2). Vervolgens woren e cognitieve eigenschappen en gragsbeperkingen van mensen met een ementie besproken (paragraaf 3). Hieruit volgen weer e (mogelijke) effecten ie e natuur (nog) kan hebben op het welbevinen van mensen met ementie (paragraaf 3 & 4). 6

7 1. De algemene relaties natuur & psychisch welbevinen 1.1 Enkele relaties tussen e natuur en psychisch welbevinen De laatste twee à rie ecennia wort er pas intensief onerzoek gaan naar, en woren er associaties gevonen tussen e natuur en het psychisch en lichamelijk welbevinen van mensen. Het wort wetenschappers e laatste jaren uielijk at e natuur een belangrijke eterminant in het psychisch (en lichamelijk) welbevinen en aarmee e gezonhei blijkt te zijn. Er waren pioniers binnen e wetenschappelijke werel ie e gevonen associaties van e laatste twee ecennia al eerer vermoen. Zo geloofe Carl Gustav Jung een eeuw gelen al in e vis micatrix naturea, at betekent in e helene kracht van e natuur, waaroor e mens e capaciteit heeft, oor e ontekking van zijn onbewuste leven, zichzelf te helen (Palmer, 1997). De menselijke relatie met e natuurlijke werel is sterk verstrengel met e menselijke bewuste en on(er)bewuste geest en valt aaroor niet makkelijk te analyseren (Maller, Townsen, Brown & St. Leger, 2002). De afgelopen tij woren er binnen iverse isciplines zoals ecologie, biologie, psychologie, en psychiatrie empirische verbanen en associaties aangetoon tussen mensen en e natuurlijke werel. Het gaat an om bewuste relaties, maar vooral ook om onbewuste relaties, en it wort in milieu & natuurwetenschappelijk onerzoek an weer onerstroom (onbewust) of bovenstroom relaties genoem (McDonough & Braungart, 2002). Een anere grote enker/ filosoof, Goethe, heeft zijn hele levenswerk gericht op e kwalitatieve, subjectieve (Goetheanistische), fenomenologische waarnemings-, en enkwijzen. Goethe ziet e mens als onereel van e natuur, en e natuur als onereel van e mens (Koppen van, van er Hoek, Leemeijer, Sortenbeker & Bongers, 1984). Ook is in 1982 bijvoorbeel op 4 oktober, e 800 ste verjaarag van Franciscus van Assisi, een hanvest opgestel oor e internationale natuurbeschermingsorganisaties. Dit werelhanvest is opgestel voor e bescherming van e natuur, en is getitel; Hanvest van Gubbio 1982 (Koppen et al., 1984). Het hanvest (Gubbio, 1982; Koppen et al., 1984) kent ook 15 leefregels, waarvan er één luit: Het is noig, te verwerpen at vooruitgang gemeten wort in kwantitatief opzicht en oor e opeenstapeling van materiële goeren. Het oel van vooruitgang ient te zijn, e kwaliteit van het leven te verbeteren. Veel wetenschappelijk onerzoekers komen tot e conclusie at mensen afhankelijk zijn van e natuur om hen heen. Niet alleen voor e materiële behoeften (zoals water, vosel en onerak), maar ook voor psychologische, emotionele en spirituele behoeften (Wilson, 2001; 7

8 Frumkin, 2001; Roszak et al., 1995; Frimann & Thomas, 1995; Katcher & Beck, 1987; Wilson, 1984; Maller et al., 2002). Zelfs nu maatschappelijke gezonheisorganisaties (RMNO & Gezonheisraa) en ministeries van e overhei, zoals het ministerie van LNV (Lanbouw, Natuurbeheer en Visserij), het ministerie van VWS (Volksgezonhei, Welzijn en Sport) en het ministerie van VROM (Volkshuisvesting, Ruimtelijke Orening en Milieubeheer), e associaties tussen het psychisch welbevinen en e natuur erkennen, is e heersene mening in e samenleving nog stes at e mens onafhankelijk, los van, of zelfs boven e natuur staat (Martin, 1996; Suzuki, 1990; Maller et al., 2002). Samenvatten kan gezeg woren at e henaagse werel twee verhouingen over e natuur kent ie naast elkaar bestaan. De ene is het streven naar prouctie en uitbuiting, at zowel e oerwouen als e oue, rijk iverse halfnatuurlijke lanschappen verwoest ter wille van wat men vooruitgang noemt. De anere is het streven naar natuurbehou, at tracht e verscheienhei aan levene wezens en geogenetische structuren zo go mogelijk in stan te houen en ze waarig te beheren, al an niet in het eigenbelang van e mens (Koppen et al., 1984). En natuurbehou kan hier opgeel woren in twee uitgangspunten; natuurbehou is zelfbehou- en, e natuur heeft een belangrijke intrinsieke waare voor e mens (Groot, 1992), zoals Jung en Goethe en aneren hebben verwoor. Vanaag e ag is e heersene mening over natuurlijke omgevingen aan het veraneren. Er kan geobserveer woren hoe mensen natuurlijke systemen en bronnen totaal vernietig hebben, en blijven vernietigen en uitputten. In een pas verschenen rapport van e Verenige Naties (2007), at gepresenteer wer in een NOS- journaal, wort geconclueer at e mens e grootste uitroeier van planten en ieren (zelfs soorten) is sins het ontstaan van e aare. Er zijn nieuwe algemene, meer verlichte, spirituele en geestelijke benaeringen ontstaan en eze is naar eigen mening tevens har noig. Men kan bijvoorbeel enken aan e Crale to Crale filosofie van McDonough & Braungart (2002). Deze nieuwe benaering en anere nieuwe benaeringen erkennen at planten en ieren, inclusief mensen, niet als onafhankelijke entiteiten naast elkaar bestaan zoals lange tij wer gacht. Echter, ze zijn verbonen in een complex en inter- connectief ecosysteem waarvan ze vollig afhankelijk zijn, en alle organismen afzonerlijk vormen een funamenteel onereel binnen it systeem (Maller et al., 2002). 8

9 1.2 Urbanisatie & onthechting De laatste twee honer jaar, vanaf ongeveer e inustriële revolutie ron 1850, is er een ongelooflijke onthechting van e mens richting e natuur ontstaan (Beck & Katcher, 1996; Axelro & Sufel, 1995; Katcher & Beck, 1987; Maller et al., 2002). Dit komt vooral oor e enorme verwisseling van mensen van het plattelan naar e sten (Katcher & Beck, 1987; Maller et al., 2002), ook wel urbanisatie genoem. In e filosofie wort it e overgang van romantische verlichting naar het alles verslinene positivisme genoem. Als nog verer ingegaan wort op e vervreeming van e natuur (oor e mens), an kan gezeg woren at moerne sten mensen isoleert van stimuli buitenshuis (Stilgoe, 2001), en regulier contact met e natuur (Katcher & Beck, 1987; Maller et al., 2002). Deze wetenschappers zijn er ook van overtuig at te kunstmatige omgevingen en stimulaties, en e lengte in tij oorgebracht in een geheel menselijke omgeving, uitputten kunnen werken op mensen en zelfs verlies van vitaliteit en gezonhei tot gevolg hebben (Stilgoe, 2001; Katcher & Beck, 1987; Maller et al., 2002). In inustriële samenlevingen hebben chronische ziekten een hogere prevalentie gekregen, an acute infectie ziekten. Deze chronische ziekten zijn vaak gebaseer op psychische of mentale stoornissen. Nu e mische wetenschap met een groot eel van e fysieke, lichamelijke menselijke systemen beken is, en met e mogelijke efecten, infecties en ziekten aarbinnen, moet meer gezocht woren naar gezonheisbevorerene strategieën en manieren om kwaliteit van leven te waarborgen en verbeteren (RMNO, 2004). Niet alleen het tegen gaan van e symptomen van chronische stoornissen met micatie en rehabilitatie, maar ook het voorkomen van stoornissen en ziekten, en het bevoreren van psychisch welbevinen zijn nu henaagse actuele thema s binnen alle gezonheisbevorerene wetenschappelijke isciplines. Hoe kan nu e natuur een bijrage leveren aan een positiever psychologisch, lichamelijk, emotioneel, en spiritueel bewustzijn? En welke theorieën verklaren e positieve effecten ie e natuur heeft op het welbevinen en e gezonhei van mensen? 2. Directe en inirecte relaties tussen e natuur en psychisch welbevinen Nu volgt er een uitleg over theorieën ie e associatie natuur en psychisch welbevinen verklaren. Allereerst woren e irecte relaties besproken, en aarna volgen nog enkele inirecte verbanen tussen e natuur en e psychische gezonhei. 9

10 Nu an eerst e irecte associaties ie er zijn tussen e natuur en mensen. De theorieën aarachter en een zeer korte toelichting aarbij. 2.1 Biophilia hypothese (irecte relaties) De biophilia hypothese is ontwikkel oor een bioloog van Harvar; Ewar O. Wilson (Wilson, 1984). De hypothese is vanaf toen tot nu oor Wilson en anere onerzoekers uitgebrei en herzien na analyses (Gullone, 2000; Fawcett & Gullone, 2001; Takacs, 1996; Kellert, 1993; Kellert & Wilson, 1993; Wilson, 1993; Wilson, 1984; Maller et al., 2002). De hypothese stelt at er vroeg in e menselijke geschienis een evolutionair vooreel was wanneer men kennis ha van e natuur (natuurlijke werel), en an ging het vooral om informatie betreffene planten en ieren, en hoe eze kennis bij kon ragen aan strategieën om te overleven (Kellert, 1997; Maller et al., 2002). Het essentiële aspect van e biophilia hypothese is, at naast kennis, ook aantrekking en respect voor e natuur tot betere overlevingsstrategieën leie in e menselijke geschienis (Kellert, 1997; Maller et al., 2002). Kellert gelooft at menselijke gevoelens van aantrekkingskracht en affectie voor e natuur geassocieer kunnen woren met inwenige psychologische behoeften; zoals intellectuele capaciteit, emotionele hechting, gevoel voor esthetische schoonhei, aantrekkingskracht tot e natuur zoals bij lanschap- preferentie, creativiteit (enk aan al e grootmeester- schilers) en inbeeling- of visualisatiekracht. Deze inwenige (intrinsieke) psychologische behoeften en e aaruit ontstane kwaliteiten zijn een prouct van e evolutie in een natuurlijke werel en zijn los aarvan moeilijk te ontwikkelen en te bevrigen. Voorstaners van e biophilia hypothese geloven at e mens geëvolueer is in gezelschap van anere levene organismen en in een matrix van conities ie het menselijke bestaan mogelijk maken. En we zijn afhankelijk van e natuur voor onze psychologische, intellectuele, emotionele, fysieke, en spirituele behoeften en zo blijven onze aantrekkingskracht en affectie voor e natuur bestaan (Gullone, 2000; Suzuki, 1997; Kellert, 1997; 1993; Maller et al., 2002). Het feit at er een biophilische uitleg is voor e aaptieve responsen (reacties) of reflexen ie mensen vertonen bij bepaale natuurlijke stimuli, helpt verklaren waarom mensen toenaering zoeken tot e natuur en er positieve effecten aan overhouen (biophilia), of waarom ze juist een vermijene of negatieve houing (biophobia) ten opzichte van e natuur hebben (Ulrich, 1993). Het is waarschijnlijk at aangeboren kenmerken zoals biophilia of biophobia, en e bijbehorene responsen op natuurlijke elementen en situaties (fenomenen), hebben 10

11 bijgragen aan meer kans op overleven (genetische fithei) (Ulrich, 1993). Voorbeelen van e responsen op natuurlijke stimuli zijn, e bijna universele aantrekkingskracht ie rone gezichten met grote ogen hebben op mensen. Jonge ieren, maar ook baby s woren altij aanoenlijker gevonen an volwassen soortgenoten. De negatieve responsen vin je bijvoorbeel in e universele angst ie er bij veel mensen bestaat voor slangen, spinnen, en anere (kleine) ieren (Ulrich, 1993; Kellert & Wilson, 1993). Bij veel iersoorten valt te observeren at e keus van e leefomgeving of habitat veel invlo heeft op e overlevingskansen en het voortplantingssuc. Er kan vanuit woren gegaan at eze gragsmatige mechanismen ie betrokken zijn bij leefomgeving of habitat selectie, ook bij mensen zijn ontwikkel oner e ruk van natuurlijke selectie over millennia (Orians, 1986; Maller et al., 2002). In alle hogere organismen (o.a. zoogieren) wort leefomgeving selectie gekenmerkt oor emotionele responsen op belangrijke natuurlijke kenmerken van e omgeving, ie oor positieve of negatieve gevoelens leien tot het aantrekkelijk vinen of het afstoten van een bepaal leefgebi (Orians, 1986; Maller et al., 2002). Parsons (1991; 1998) heeft vastgestel at het pro van leefomgeving of habitat selectie geassocieer kan woren met toenemen van bepaale fysiologische responsen ie ook invlo hebben op het immuunsysteem en een effect hebben op het psychisch en fysiek welbevinen. Deze fysiologische responsen (zoals een verhooge bloruk) hebben betrekking op e afscheiing van hormonen, ie een positief of negatief effect hebben op het immuunsysteem en op cariovasculaire functies (Parsons, 1991; 1998). 2.2 Overige irecte relaties Moerne stelijke omgevingen verschillen sterk van e natuurlijke omgevingen waarin e mens uizenen jaren heeft geëvolueer. Omat mensen nog maar relatief kort in sten leven, hebben ze zich nog niet vollig kunnen aanpassen aan eze omgeving. Ook e leefgebi voorkeuren van e voorouers woren vaak nog overgragen in e opvoing (Kellert, 1997; Kellert & Wilson, 1993; Heerwagen & Orians, 1993: Maller et al., 2002). Wanneer mensen e keus zouen hebben, als at onerzocht zou woren, an zouen ze waarschijnlijk e natuurlijke omgeving verkiezen boven e stelijke omgeving. Uit een onerzoek van Kaplan, Kaplan en Went (1972) waarin e onerzoekers proefpersonen afwisselen ia s van een natuurlijk lanschap of van een sta lieten zien, kwam uiteinelijk naar voren at mensen een hogere waarering hebben voor natuurlijke 11

12 lanschappen an voor stelijke. De systematische hogere waarering voor natuurlijke ia s kan niet verklaar woren oor e complexiteit van e ia s, want complexere ia s woren oor subjecten vaker hoger gewaareer an simpelere afbeelingen maar het verschil blijft bestaan en is niet toe te schrijven aan e variabele complexiteit (Kaplan, Kaplan & Went, 1972). Newell (1997) e onerzoek naar e favoriete plekken van participanten in Senegal, Ierlan en e VS, voor e cross- culturele vergelijking van leefgebi voorkeuren. De proefpersonen wer gevraag om aan te geven wat e favoriete leefomgeving is, en een toelichting te geven bij e keuze ie ze gemaakt haen. Het oel van het onerzoek was te testen of mensen van verschillene culturen e voorkeur voor bepaale omgevingen en kenmerken aarvan elen. Eenenzestig procent van e participanten ientificeere e natuurlijke omgeving als e favoriete plek. De renen ie cross- cultureel genoem weren zijn ook ezelfe, namelijk voor ontspanning, om bij te komen (van alle stress, en om te herstellen), voor e veilighei, of voor ecologische renen (Newell, 1997). Deze resultaten van het onerzoek van Newell bevestigen at over e hele werel mensen een natuurlijke omgeving prefereren, zoner at e nationaliteit of cultuur aar invlo op heeft. Hieroor wort ook e biophilia hypothese bevestig (Newell, 1997). Een aner voorbeel van gelijkwaarige cross- culturele voorkeuren is, e bijna universele aantrekking at water heeft op mensen of e aanwezighei van waterreservoirs (Williams, 1999; Kellert, 1997; Ulrich, 1993; Wilson, 1984: Maller et al., 2002). Historisch gezien vestigen mensen zich vaak in e buurt van meren, rivieren, en zeeën. Williams (1999) suggereert aarnaast nog eens at e algemene aantrekking tot water in e Westerse culturen ook geassocieer kan woren met healing of e therapeutische waare ervan. Deze helene werking is al terug te vinen in e oue Griekse en Romeinse cultuur, ie bahuizen en anere waterpartijen aanlegen voor e helene werking ervan, om maar niet al te iep in te gaan op het naturalisme van Plato en Aristoteles (Koppen et al., 1984). Parsons (1991) stelt voor at e stress veroorzaakt oor het stelijke leven een irect gevolg is van e ongeschikthei van e stelijke omgeving als optimaal leefgebi voor mensen. Enkele factoren ie stress veroorzaken in een stelijke omgeving zijn, e rukte van mensenmassa s, lawaai, luchtvervuiling, en verkeer. Zoals eerer vermelt in eze inleiing, geloven sommige onerzoekers at mensen ie alleen in een stelijke omgeving leven, hieroor uitgeput raken. Dit heeft weer consequenties voor e gezonhei, het welzijn en het welbevinen van eze mensen (Stilgoe, 2001). 12

13 Het valt niet waar te nemen als een plotselinge aanval van stress, maar het gaat meer geleielijk. De factoren ie stress veroorzaken veraneren e afgifte van stresshormonen (cortisol, arenaline) oor e HPA- as (Hypothalamus, Pituitary glan & Arenal cortex- Axis) (soort klieren) en het limbisch systeem in het brein, en it heeft negatieve gevolgen voor het immuunsysteem. Deze zal aaroor miner go gaan functioneren met alle gevolgen van ien. Onerzoekers hebben aangetoon at e stressfactoren van e stelijke omgeving een negatieve invlo hebben op het immuunsysteem en op e cariovasculaire functies (Rohe & Kenle, 1994; Parsons, 1991; 1998). 2.3 Vijf inirecte relaties tussen e natuur en het psychisch welbevinen Naast e irecte verbanen ie in e voorgaane tekst genoem woren, bracht het RMNO in 2004 een rapport uit over e inirecte wetenschappelijke verbanen ie gevonen woren tussen e natuur en het psychisch welbevinen. De vijf inirecte mechanismen ie volgens e RMNO (2004) zijn vast te stellen zijn; 1). Herstel van stress en aanachtsmoehei, 2). Het stimuleren tot bewegen, 3). Vergemakkelijken van sociale contacten, 4). Het bevoreren van e ontwikkeling van kineren, en 5). Bevoreren van persoonlijke ontwikkeling en zingeving bij volwassenen. Verer volgen in eze paragraaf vijf imensies zoals ie in een onerzoek van Rossman en Ulehla (1977) naar voren komen en wort er afgesloten met een korte vergelijking tussen e verschillene opelingen van e inirecte relaties. Van e eerste vijf punten kan nu al vast gestel woren at; behalve punt vier ze uiteinelijk van toepassing zijn op mensen met ementie. Daarom volgt er nu een korte uitleg van e vier punten; hoe komen e inirecte effecten tot stan, en waarom zijn ie belangrijk voor (emente) mensen Herstel van stress en aanachtsmoehei Herstel van stress en aanachtsmoehei; it is gebaseer op e stress-ructie theorie van Ulrich (1991a,b; 1992; 1993) en e attention- restoration (aanachtsherstel) theorie van Kaplan & Kaplan (1989; 1990; 1992a,b; 1995a.b; 2005). De eerste manier waarop een inirecte invlo van natuur op e gezonhei en welbevinen vast te stellen is, is oor te kijken hoe e natuur kan helpen bij herstel van stress en aanachtsmoehei. De aanachtsherstel theorie toont aan at wanneer mensen sterk gestrest of vermoei zijn oor langurige cognitieve taken, het verblijf in een natuurlijke omgeving snellere effecten van herstel laat zien an een kunstmatige omgeving. Zelfs uitzicht, oor een raam, op een groene omgeving laat een effect zien op het herstel van patiënten, vergeleken met patiënten ie 13

14 herstellen in een ziekenhuisomgeving. Uit onerzoek van Ulrich (1984; 1993) blijkt at zowel uitzicht op e natuur, als verblijf in e natuur een positieve invlo hebben op onermeer stemming, concentratie, zelfiscipline en fysiologische stress. Er tren al gunstige effecten op bij korturene blootstelling via uitzicht op e natuur. Deze effecten zijn maatschappelijk van groot belang, want chronische stress speelt een belangrijke rol in het ontstaan en beloop van ernstige, en veel voorkomene lichamelijke en psychische aanoeningen en gezonheisklachten. Stressgerelateere psychische aanoeningen als angststoornissen en epressie komen op grote schaal voor en zijn belangrijke oorzaken van ziekteverzuim en WIA- instroom (RNMO,2004) Het stimuleren tot bewegen De twee inirecte manier waarop e natuur invlo kan hebben op mensen is; (oor het) stimuleren tot bewegen. Er is e laatste jaren al vaak aangetoon at elke week voloene bewegen een positief effect heeft op het psychisch welbevinen en e gezonhei. Ook is er gevonen in onerzoek at er effecten van een groene omgeving op bewegen waar te nemen zijn, zoals het beter kunnen volhouen van eze wekelijkse bewegingsoefeningen. 45 % van e Nerlanse bevolking voloet aan e bewegingsnorm (5 agen, 30 minuten per keer matig intensief bewegen). 12 % voloet geen enkele ag van e week aan e bewegingsnorm van een keer 30 minuten matig intensief bewegen (RMNO, 2004). En at terwijl bewegen juist een positief effect heeft op tal van psychische- en gezonheisgerelateere eterminanten, waaroner overgewicht, stress en welbevinen. Ook verlaagt bewegen het risico op oner meer hart- en vaatziekten en Diabetes Mellitus (type I) Vergemakkelijken van sociale contacten De ere categorie is; (het) vergemakkelijken van sociale contacten. Vooral bij oueren blijkt at het hebben van meer sociale contacten samenhangt met een kleinere kans op epressies en verlies van cognitieve functies (RMNO, 2004). De maatschappelijke iniviualisering van e laatste 150 à 200 jaar bemoeilijkt het maken van sociale contacten, en an vooral op hogere leeftij. Het hebben van bijvoorbeel een volkstuin blijkt positief te werken voor e sociale integratie oner oueren (Milligan, Gatrell & Bingley, 2004; RMNO, 2004). Daarom heeft e RMNO uitgesproken in haar rapport veel belangstelling te hebben voor e samenhang tussen openbare groenvoorzieningen en sociale integratie, en sociaal kapitaal in vooral Nerlanse achterstanswijken. 14

15 De commissie heeft aarnaast extra belangstelling voor e (sociale) betekenis van typische Nerlanse groepsgebonen activiteiten (zoals volkstuinen, gemeenschappelijk natuur onerhou, vrijwilligerswerk in lanschapstuinen) (RMNO, 2004) Bevoreren van persoonlijke ontwikkeling en zingeving bij volwassenen De laatste en vijfe categorie ie verwijst naar het inirecte verban tussen e natuur en het psychisch welbevinen bij mensen is; mogelijkhen bien voor persoonlijke ontwikkeling en (spirituele) zingeving. Kort samengevat, zingeving betekent at mensen hun persoonlijke, ultieme oelen in het leven vinen en benoemen, hun eigen oelen in een groter geheel kunnen plaatsen, en ook gebeurtenissen in een groter geheel kunnen zien. In anere bewooringen levert at, e natuur bit mogelijkhen voor integratie van persoonlijke oelen en voor het verwerken van angst voor ouerom, ziekte en oo. Uit onerzoeken (RMNO, 2004) naar vrijetijsbesting in een natuurlijke omgevingen lijkt naar voren te komen at natuur voorwaaren schept voor zingeving; oor het bevoreren van gevoelens van ontspanning, autonomie en competentie staan mensen meer open voor reflectie. Natuurlijke elementen en plekken kunnen aarnaast ook als symbool verwijzen naar overtuigingen en naar waaren ie zin geven aan het leven Een vijftal anere inirecte effecten uit onerzoek Rossman & Ulehla In 1977 en Rossman en Ulehla onerzoek naar e onerliggene factoren van recreatiekwaliteit van e natuur (Rossman & Ulehla, 1977; Koppen et al., 1984). De onerzoekers vonen in het onerzoek een vijftal factoren na factoranalyse in e antwoorpatronen van e proefpersonen. De vijf factoren woren nu kort weergegeven. 1). De mogelijkhei bien tot geestverruimene ervaringen in het kaer van e zelfbeleving, 2). De mogelijkhei bien bij afzien van comfort e eigen weerbaarhei tegen natuurkrachten als uitaging te testen, 3). Mogelijkhei bien voor sociale contacten, 4). Vrijwaring van het jachtige stelijke levenstempo, 5). Esthetisch genieten van ieren en planten. In vergelijking tot e eerere vijf factoren van e inirecte relaties van e RMNO (2004), valt te conclueren at e laatste vijf factoren verschillen van e eerste vijf. Toch vallen er ook overeenkomsten te ontekken, en uiteinelijk blijken e vijf concepten semantisch te zijn. Boerwinkel (1982) laat in haar onerzoek zien at e opelingen (benoeming van e concepten) gemaakt woren oor subjectieve (objectieve) eskunigen, zoat e factoren ook 15

16 enigszins gevorm zijn naar e creativiteit van e onerzoeker(s). Boerwinkel geeft verer aan at e meest objectieve opeling volgens haar. e opeling; 1). Je aners voelen, en 2). Tot jezelf komen, is. De conclusie over e algemene inirecte relaties is, at er verschillene inirecte relaties zijn, en at e naam van een factor miner betrouwbaar is an e bestaane inirecte waarneembare effecten en bijbehorene concepten (variabelen). 2.4 De effecten ie e natuur heeft op mensen met een ementie De natuur kan een positief effect hebben op mensen met een ementie. Hoe it effect echter tot stan komt is tot nog toe onuielijk. Mensen met een ementie hebben veel intellectuele en cognitieve/ neurologische beperkingen, ie weer gevolgen hebben voor e mogelijkhen ie ze hebben om te genieten van e natuur. Om nu een go beel van eze beperkingen te krijgen wort besproken wat een ementie is, en aarna hoe e natuur toch positieve effecten kan hebben op het psychisch welbevinen naast al ie beperkingen van een ementie. Nu volgt an eerst e korte uitleg over ementie. Dan een klinische beschrijving, een anatomische voorstelling van e neurologische egeneratie, en een analyse van e cognitieve en gragsbeperkingen van e aanoening(en). Tot slot volgt e belevingsgerichte tuin als toepassing van natuur bij psychiatrische geriatrische (groen)zorg. 3 Dementie en e cognitieve en gragsbeperkingen Het synroom van ementia is een stoornis at het intellectuele functioneren schaat. In e Diagnostische Criteria voor DSM-IV-TR (APA, 2002) wort ementie gecategoriseer als een progressieve verminering van meerere cognitieve functies, ie vooral het geheugen betreffen. Kortom, ementia of ementie betreft een cognitieve stoornis. De stoornis ementie komt vooral voor bij mensen van boven e 45 jaar. Van alle mensen boven e 100 jaar lijt 90 % aan ementia. De prevalentie van slachtoffers van ementie ie jonger zijn an 45 jaar is zo laag, at het nauwelijks voorkomt (Barlow & Duran, 2001). Bij eze groep jonger an 45 jaar wort ementie vooral veroorzaakt oor langurig alcohol of rugs gebruik, een infectie (aan het brein) of oor verkeer gebruik van micatie. Ook een epressie (waaroor er tijelijk een iffuus geheugen of amnesie als klacht optret) kan e eventuele oorzaak van ementieklachten op jonge leeftij zijn. Vaak zijn eze vormen van ementie te behanelen, en e patiënt kan beter gaan functioneren na een behaneling of interventie. 16

17 Echter, e meeste ementie patiënten zijn oueren ie oor ouerom, ziektes of stoornissen (uitval) krijgen in en aan het brein. Deze oueromsziektes aan het brein zoals e ziekte van Alzheimer kunnen (nog) niet woren behanel, en zijn niet omkeerbaar. De meest voorkomene vorm van ementie is an ook e ziekte van Alzheimer (AD), at in 66% van e gevallen van mensen met ementie als iagnose wort vastgestel (Katzman & Bick, 2000; Bayles, 2003). De ziekte van Alzheimer gaat gepaar met morfologische veraneringen in e cellen van e cortex, en er woren lagere niveaus (hoeveelhei) van verschillene neurotransmitters gevonen. Vooral e neurotransmitter acetylcholine wort veel miner geprouceer in mensen met e ziekte van Alzheimer, vergeleken met gezone personen (Bartus, Dean, Beer, & Lippa, 1982; Braak & Braak, 1991; Bayles, 2003). Deze aanoening, e ziekte van Alzheimer, is als eerst zichtbaar bij hersenscans in het hippocampus complex en wort aarna stes sterker zichtbaar in e corticale of neo- cortex gebien (Zakzanis, Graham, & Campbell, 2003). De schae aan het hippocampus complex zorgt voor een verstoore aanmaak van nieuw episoisch geheugen. Omat frontale, temporale corticale gebien (neo- cortex) woren aangetast, ontstaan er problemen binnen het werkgeheugen van emente mensen. Dit zorgt voor het verlies van het vermogen abstract te kunnen reneren en leit tot anere hogere cognitieve functie beperkingen. Neurologische plaques, neurologische tangles en graueel vasculair verlies van hersenfuncties komen stes meer op e voorgron na mate e ziekte vorert. Hieroor ontstaan zeer veel gragsproblemen, zoals beperkingen in het gebruik van eigen lematen, verlies van vermogen om vrij te kunnen bewegen en voor zichzelf te zorgen, en alle overige gragsbeperkingen ie ontstaan oor uitval van hersenfuncties in het brein. Men kan an enken aan zinloos repetitief grag en aan incoherent opstanig grag. De cognitieve stoornissen ie us woren gekenmerkt oor graueel verlies van hersenfuncties zijn vaak blijven en e symptomen komen stes meer op e voorgron na mate e ziekte vorert. Enkele neurologische symptomen zijn; een aangetast vermogen tot oorelen of beslissen, een gebrekkig of beperkt geheugen, moeite met taal en begrijpen van vooral abstracte wooren en zinnen, en moeite met e overige hogere cognitieve functies. Er is nog geen behaneling van e ziekte mogelijk en patiënten woren verzorg totat het kaarsje spreekwoorelijk uitgaat. Wel is in e neurologie beken at vooral e (linker) temporale cortex egenereert bij ementie, en at vooral het semantische geheugen ernstige pathologieën kent. Wanneer e ziekte vorert wort het semantisch geheugen stes zwakker, waaroor communicatie op 17

18 maatschappelijk gewenst niveau met een patiënt telkens moeizamer gaat (Croot, Hoges, Xuereb & Patterson, 2000). Het non- eclaratieve geheugen blijft groteneels gespaar tot e oo in hersengebien, zoals bijvoorbeel e basal ganglia, blijkt uit hersenscans (Sguire, 1992; Bayles, 2003; Bayles, 2003), wat aangeeft at elen van het geheugen van het brein niet oor e ziekte zullen woren aangetast. De gebien zijn vooral betrokken bij automatisch procureel grag en hanelingen. Men moet an enken aan aemhaling en anere autonome functies. 3.1 Uitleg (iepte/ brete) over ementie Nu komt er een korte klinische omschrijving van alle soorten ementie ie er binnen e westerse geestelijke gezonheiszorg voorkomen. De ementie ziektes ie onomkeerbaar zijn, vaak veroorzaakt oor ouerom, zijn e volgene; (1) ementia van het type Alzheimer, (2) vasculaire ementia, (3) ementia veroorzaakt oor anere algemene mische conities, (4) oor (verovene) mielen geïnuceere blijvene ementia, en (5) ementia ontstaan oor meerere oorzaken. Als laatst wort er in bijvoorbeel e DSM series nog een laatste categorie genoem, namelijk; (6) ementia at niet oor e anere categorieën wort omschreven. (Barlow & Duran, 2002) (DSM- IV- TR,APA, 2002) Vroeg staium Vaak woren alle ementie ziekten opgeel in twee staia, echter ier iniviu is uniek. Er vallen veel ifferentiaties te maken tussen ementie patiënten, maar eerst volgt ie van vroeg en laat staium (Barlow & Duran, 2002). De eerste symptomen van ementia; vroeg of 1 e staium van ementie, en het ontstaan van e ziekte. De eerste symptomen zijn verlies van geheugen van een persoon, amnesie, at valt waar te nemen als fouten in het coeren van nieuwe episoische informatie. Het niet kunnen registreren van e huiige gebeurtenissen, en patiënten kunnen geen nieuw geheugen aanmaken, it leit tot retrograe amnesie. Mensen met ementie kunnen nog stes praten, ze kunnen zich zaken herinneren van vroeger, maar ze zijn niet meer in staat nieuwe herinneringen aan te maken of bestaane te upaten. Er wort vooral gevonen in onerzoeken (Bayles, 2003), at het gevoel en het inlevingsvermogen van mensen met bijvoorbeel e ziekte van Alzheimer go functioneert, maar at het nemen van belangrijke abstracte (emotionele) beslissingen te wensen overlaat. Dit kan verklaart woren met e twee kanalen van informatie verwerking in het brein. De snelle route en e getailleere route ( onbewust versus bewust of onerstroom versus bovenstroom). Deze twee verschillene routes van informatie- verwerking kunnen woren 18

19 aangetoon in experimenten met e somatic- marker hypothese (Bechara, Damasio, Damasio, & Lee, 1999). Door onze evolutie zijn wij als mensen gezegen ook een zoogieren brein te bezitten. Dit binnenste breineel is verantwoorelijk voor al onze sociale en emotionele beslissingen ie vooral hormonaal bepaal woren. De neo- cortex ie zich later bij verscheiene iersoorten heeft ontwikkel, is een aanvulling op ie snelle route ie geen ruimte overlaat voor het nemen van een beslissing. De getailleere route wort an ook vooral gekenmerkt oor e uitgebreie analyse ie erbinnen gemaakt wort van e inkomene stimuli, e etiketten ie aan e stimuli geplakt woren, en e mate waarin e stimuli gemanipuleer of verwerkt woren (Bechara, Damasio, Damasio, & Lee, 1999). Nu is gebleken in onerzoek at e snelle route beschaig raakt, maar wel blijft functioneren tot in het late staium van ementie. De beperkingen ie zich vooroen bij e getailleere route in het vroege staium woren vooral gekenmerkt oor beschaigingen aan het semantisch of verbale geheugen. Dit veroorzaakt vooral communicatie problemen bij ementie patiënten in het vroege staium (Croot et al., 2000 & Bayles, 2003 & Zakzanis, Graham, & Campbell, 2003). In een onerzoek van Borgo, Giovannini, Moro, Semenza, Arcicasa, & Zaramella, (2003) kwam naar voren at vooral e upate capaciteiten van het brein van Alzheimer patiënten verstoor raakt. Ze en een onerzoek naar e upate en inhibitie werking van het werkgeheugen. In eze stuie vergeleken e onerzoekers een groep Alzheimer patiënten met een groep Frontaal kwab patiënten (beschaiging aan het frontale, associatieve eel van e neo- cortex). De wetenschappers (Borgo et al., 2003 & Shimamura, 2000) gaan uit van eerere beviningen ie aangeven at (langer termijn) geheugen en executief functioneren (zoals problemen oplossen, abstract reneren, algebra) twee verschillene componenten zijn binnen het werkgeheugen. Het geheugen huist neurologisch gezien vooral in e miale temporele kwabben, terwijl het executief functioneren vooral in e frontaal kwab tot stan komt. Er kan uit stuies van e laatste vier a vijf ecennia geconclueer woren at e linker temporele kwab van e neo- cortex vooral verbale informatie verwerkt, terwijl e rechter temporele kwab van e neo- cortex vooral betrokken is bij ruimtelijke, spatiele (non- verbale) verwerking. Verer hebben stuies uit het verlen aangetoon at e passieve verwerking en opslag van informatie vooral plaats vint in e posterieure gebien van e neo- cortex. Het actief onthouen van informatie wort vooral in het anterieure eel (pre- frontaal/ frontaal) van e neo- cortex gaan. Activiteit in e pre- frontale cortex gaat altij gepaar met e 19

20 vraag naar complexe verwerking en (tijelijke) opslag van informatie (Paulesu et al., 1993; Borgo et al., 2003). Nu komt naar mijn mening het interessante eel van het artikel naar voren. De hypothese van het onerzoek luie: Het onthouen en upaten van informatie, zijn brein activiteiten ie sterk lijken op e inhibitie van irrelevante informatie. Komen eze twee componenten van het werkgeheugen tot stan oor gifferentieere hersengebien in het werkgeheugen? (Borgo et al., 2003). Wat eenvouiger geformuleer, het upaten van informatie in het (tijelijk) geheugen vint plaats in een specifiek gebi van het brein, en e inhibitie van niet- relevante informatie of het onerrukken van gachten of grag met verwachte negatieve uitkomst vint plaats in een aner gebi van e hersenen. De onerzoekers proberen e issociatie tussen e componenten in het werkgeheugen aan te tonen. Frontaal kwab patiënten woren gekenmerkt oor een beschaiging aan het centraal executief (onereel van het werkgeheugen), terwijl Alzheimer patiënten vaak problemen kennen met e fonologische lus (verbaal of semantische geelte van e temporele neocortex; ook onereel van het werkgeheugen), maar een intact posterieur frontaal gebi hebben waar inhibitie plaats vint. Borgo et al., (2003) proberen e (ubbele) issociatie tussen e twee componenten van het werkgeheugen us aan te tonen. Door e twee groepen patiënten twee taken te laten uit voeren en e resultaten tussen e groepen te vergelijken, hopen e Italianen (2003) e issociatie aan te tonen. Eén taak vereist het kunnen onthouen of upaten van informatie (us een intacte fonologische lus), terwijl e twee taak vooral inhibitie van irrelevante informatie betreft (intact centraal executief noozakelijk). Het resultaat van het onerzoek laat ineraa zien at Alzheimer patiënten moeite hebben met het kunnen onthouen, vasthouen en/of upaten van informatie. Dit in verhouing tot een gezone controle groep, en vergeleken met e frontaal kwab patiënten. Verer gaven e resultaten aan at e inhibitie van irrelevante informatie voor Alzheimer patiënten geen abnormale problemen veroorzaakt, vergeleken met e controle groep. De frontaal kwab patiënten haen wel veel moeite met e inhibitie- taak, en haen veel last van interferentie tijens e taak. Dit betekent, at mensen met e ziekte van Alzheimer zeker in het eerste staium beschikken over een vollig bewustzijn. Ze kennen alleen beperkingen bij semantische taken en hebben problemen met het aanmaken van episoisch nieuw geheugen. Dit komt neer op het verlies van woorbetekenis en cognitieve functies ie aarmee samenhangen. Maar ementia patiënten weten heel go wie ze zijn, en wat ze wel en niet willen. Ze komen warrig over 20

21 oor e gebrekkige communicatie en het verlies en het besef van verlies van tij en plaats. Toch kunnen ze net als gezone, normale mensen beslissen wat ze wel en niet willen, en wat ze wel en niet fijn vinen Laat staium ( laat of 2 e staium van ementie ) Het 2e staium wort gekenmerkt oor e volgene klachten/ problemen, symptomen en gragsveraneringen. Het visuo- spatiële gebi in e hersenen, e rechter temporele/ partiële kwab, raakt ook beschaig oor e ziekte (Ricker, Keenan & Jacobson, 2004). Deze beschaigingen kunnen zorgen voor agnosie en gezichtsagnosie. Dit komt neer op het niet kunnen herkennen en benoemen van object of in het twee geval gezichten (Bayles, 2003). Algemene achteruitgang op het gebi van intellectueel functioneren. Dit wort eels veroorzaakt oor verlies van geheugen, het niet kunnen plannen (vooruitenken) verwijnt totaal in it staium, en het vermogen abstract te reneren is totaal afwezig. Kort samengevat enkele neurologische afwijkingen ie ontstaan bij ementia in het late staium van e ziekte; Afasie, aproxia, agnosie, moeilijkhen met plannen, moeilijkhen met organiseren, en ernstige beperkingen en moeilijkhen met abstracte informatie. Deze opsomming zorgt voor sociale en maatschappelijke beperkingen in het grag en psychisch functioneren van een persoon, wat tot gevolgen heeft at patiënten met ementia vaak in een isolement leven (Bayles, 2003). In veel gevallen vinen er ook emotionele veraneringen in een persoon plaats. Dit zijn enkele bijeffecten of bijkomene symptomen ie vaak in het latere staium van een ementie ontstaan maar ze kunnen ook al ontstaan in het vroege staium. Delusie, epressie, agitatie, angst en apathie (Lyketsos et al., 2000; Bayles 2003) Depressies (us nog cognitief en emotioneel/ sociaal bewust) Gebrek aan aglicht heeft een negatieve invlo op e hersenen, en hieroor kunnen epressies ontstaan. Daarom is e natuur, in het bijzoner een tuin in het geval van ementie patiënten, een goe plek iets te oen tegen it gebrek aan aglicht. Ook een kamer met een raam at uitzicht heeft op een tuin heeft natuurlijk een positief effect op het psychisch welbevinen van een Alzheimer patiënt of ementerene ouere. Een epressie is een aanoening of stoornis ie veel voorkomt bij ementie patiënten. Dit komt me oor e uitzichtlooshei van e ziekte (Munjiza, Nikolic & Velickovic, 1996). Nog stes is er geen behaneling mogelijk, en at ervaren e mensen natuurlijk ook zeer sterk vooral in het vroege (1 e ) staium van ementie. 21

22 3.2 De effecten van e natuur op ementie patiënten Hoe kan e natuur (nog) een effect hebben op ementie patiënten, en an in het bijzoner op Alzheimer patiënten. Uit e inleiene paragrafen valt te conclueren at mensen als favoriete omgeving nog stes e natuurlijke prefereren. De biophilia hypothese van Wilson zal ook voor emente mensen op gaan. Ze zullen zich aangetrokken voelen tot e natuur, en zich erin thuis voelen. Ulrich (1993) stelt in zijn psycho- evolutionaire moel at bepaale kenmerken ( preferana ) van e omgeving een signaalfunctie hebben voor veilighei en overleven. Als gevolg van eze aangeboren, aaptieve mechanismen of reacties vinen er hormonale prosen in het lichaam plaats ie positief zijn voor het psychisch welbevinen. Het waarnemen van eze natuurlijke kenmerken leit tot positieve emotionele reacties. Parsons en Ulrich (1992; 1998) stellen allebei at er alleen al bij het kijken naar een natuurlijke omgeving een zeer snelle affectieve en psychofysiologische respons optret, waarin het limbisch systeem en het autonome zenuwstelsel e hoofrol spelen. Dit effect is gunstig voor het immuunsysteem en aarmee uiteinelijk voor het psychisch welbevinen. Voor patiënten met een ementie gelen ook e effecten op het limbisch systeem en het autonome zenuwstelsel. Ook e inirecte effecten zoals e stress- ructie theorie (Ulrich, 1991a,b; 1992; 1993) en e aanachtsherstel theorie (Kaplan & Kaplan, 1989; 1990; 1992a,b; 1995a.b; 2005) zijn zeker van toepassing op mensen met een ementie. Het zoogieren brein (limbisch systeem), hoewel beschaig, functioneert nog stes, en ementie patiënten zullen miner stress ervaren oor uitzicht op e natuur of verblijf in e natuur. Ook bit e natuur of bijvoorbeel een tuin e mogelijkhei voor sociaal contact, ruimte om te bewegen, en voor het vinen van persoonlijke ontwikkeling en spirituele zingeving. Al e factoren zijn van toepassing op mensen met een ementie, want zoals eerer geformuleer in eze inleiing; emente mensen bezitten welegelijk een (zelf-) bewustzijn en gevoelens van autonomie. De mogelijkhei om van e natuur te kunnen genieten is aarom voor eze zieke oueren van groot belang. 3.3 Belevingsgerichte tuinen Wat allereerst belangrijk is om bij stil te staan, is at e zintuiglijke prikkels en informatie uit e omgeving blijven binnen komen bij ementerene oueren/ patiënten. De beschaigingen aan e hogere hersengebien leien niet noozakelijkerwijs tot uitval van e zintuiglijke breingebien en cognitieve gragsfuncties ie aarbij betrokken zijn. De werking van het autonome zenuwstelsel blijft ook bestaan. Het verblijf in e natuur levert in ier geval aanwijsbare psychofysiologische veraneringen op bij mensen (Kaplan & Kaplan, 1989; 22

23 1990; 1992a,b; 1995a,b; 2005, Parsons, 1991; 1992; 1998, Ulrich, 1991a,b; 1992; 1993). Dit zal an ook voor ementie patiënten gelen. Het verblijf in e natuur kan ontspannen, rust geven, zingeving oproepen en gewoon simpel gezeg mensen op anere gachten helpen. Fenomenologisch gezien heeft e omgeving invlo op een persoon, net zoals een persoon invlo heeft op een omgeving. De natuur bit alle boven genoeme voorelen voor ementerene mensen, evenals voor gezone mensen, evenals voor anere lichamelijk zieke of geestelijk zieke mensen. Omat e meeste zieke mensen vaak in een verpleegtehuis of verzorgingstehuis verblijven, is het hanig at er extra aanacht aan e inrichting van eze tuinen wort gegeven om eze te laten aansluiten bij mogelijkhen en beperkingen van e gebruikers. Om bijvoorbeel emente cliënten toch e mogelijkhei te bien gebruik te maken van e natuur, voor rust, zingeving, recreatie, genieten; zijn o.a. en of belevingsgerichte tuinen bacht. Anere vormen van voorzieningen ie voorzien in e behoefte aan of naar natuur zijn, zorgboererijen, healing garens, Alzheimer behanelingstuinen, geheugen tuinen, en tuinen voor blinen en slechtzienen. Een belevingsgerichte tuin wort gekenmerkt oor een grote iversiteit aan materialen, planten en ieren, waterelementen en zintuigprikkelene attributen. Vaak zal een belevingsgerichte tuin zo zijn ingericht at er looppaen en verschillene plekken/ terrassen aanwezig zijn. Dit zet ementerenen aan tot bewegen, maar bit ook e mogelijkhei om met kennissen of familie gezamenlijk te genieten. Verer kan opgemerkt woren at er ook rekening gehouen zal moeten woren met rolstoelgebruik van ementie patiënten, zoat e tuin voor iereen toegankelijk is. Tot slot, e tuin is bereikbaar vanaf e afeling. Dementie patiënten verblijven vaak op een gesloten psychiatrische geriatrische (PG-) afeling. Daarom is het gewenst at een belevingsgerichte tuin bereikbaar is vanuit e gesloten afeling, zoat patiënten eventueel zelf gebruik kunnen maken van e natuur. Sylvia e Koning en Wilma Lanke (Verschuur & De Koning, 2001) zijn twee wetenschappers in Nerlan (Nijmegen) ie onerzoek oen naar tuininrichtingen voor Alzheimer patiënten. Om een goe belevingsgerichte tuin voor ementeere cliënten/ patiënten te maken, is allereerst veel kennis noig over het ziektebeel. De Koning: De hersenen zijn op cognitief gebi bij ementerenen beschaig, evenals e geheugenfuncties. De ementerenen herkennen op en uur hun omgeving niet meer, terwijl ze er wel in moeten functioneren. Dat maakt een vertrouwenwekkene (buiten) ruimte belangrijk. Je moet bij een tuin us aansluiten bij oue plaatjes en inhaken op zintuiglijk niveau, want aarmee kun je altij iereen 23