Ontwerponderzoek. Eerste hulp bij helder formuleren en contexten lezen

Transcriptie

1 Ontwerponderzoek Naam auteur(s) Vakgebied Titel Onderwerp Opleiding Doelgroep Sleuteltermen Ellen Jobse, MSc. Biologie Eerste hulp bij helder formuleren en contexten lezen Het aanleren van vaardigheden in adequaat en helder formuleren en relevante informatie uit contexten verzamelen. Interfacultaire Lerarenopleidingen, Universiteit van Amsterdam HAVO, VWO Formuleren, contexten, formuleervaardigheid, leesvaardigheid, examentraining Links Bibliografische referentie Jobse, E. (2015) Eerste hulp bij helder formuleren en contexten lezen. Amsterdam: Interfacultaire Lerarenopleiding UvA. Studentnummer Begeleider(s) Beoordelaar(s) indien bekend Voorletters/voornaam, achternaam, titel Drs. G.J.T. van Duijn Dr. E. Joling Datum 5 januari 2015

2 PAPER 4 ANALYSE UITVOERING Samenvatting van paper 1 Bij biologie hebben leerlingen moeite met het helder formuleren van antwoorden en om relevantie informatie uit teksten te verzamelen en te verwerken in een antwoord. Hierdoor laten leerlingen punten liggen op toetsen en zijn resultaten lager. Als ik het probleem dat leerlingen niet vaardig zijn in formuleren van antwoorden en in het verzamelen van relevante informatie uit teksten, aanpak door samen met de leerlingen stappenplannen op te stellen en als leerlingen met hulpkaarten de vaardigheden oefenen, dan verwacht ik dat leerlingen beter worden in hun formuleer- en leesvaardigheid. Mijn aanpak omvat de volgende ontwerpregels: (1) leerlingen geven elkaar feedback op de formulering van antwoorden en op leesstrategieën, (2) leerlingen gaan zelfstandig formuleren aan welke criteria een goede formulering voldoet en uit welke stappen een goede leesvaardigheid bestaat, (3) klassikaal worden stappenplannen op twee hulpkaarten voor de vaardigheden opgesteld die in de lessen gebruikt worden, (4) leerlingen oefenen de vaardigheden met examenopgaven en (5) leerlingen kijken elkaars werk na en geven feedback. Om de effectiviteit van de lessenserie te onderzoeken wordt het effect gemeten op gedragsniveau en resultaatniveau. Leerlingen houden een learner report (leerlingverslag) bij waarin ze leerervaringen en leeropbrengsten beschrijven, hieruit zal het effect op gedragsniveau naar voren komen. Met behulp van een inhoudsanalyse die verricht wordt op de nul- en eindmeting, zal het effect op resultaatniveau gemeten worden. Beschrijving uitvoering ontwerp Les 1. Aan het begin van de les is uitgelegd wat het doel van de opdracht is en hoe het geleerde op het examen gebruikt kan worden. Dit is een belangrijke stap, omdat hiermee voor leerlingen duidelijk wat het belang van de leertaak is en daarmee de intrinsieke motivatie versterkt wordt (Verbeeck et al., 2013). De les is verlopen volgens lesplan, met enkel wat extra instructie voor een aantal leerlingen. Uit praktische overweging is er voor gekozen om geen arceerstiften te gebruiken bij het geven van feedback, maar kleurpotloden waarmee leerlingen passages konden onderstrepen. Een aantal leerlingen vond het lastig om onderscheid te maken tussen feedback geven op de formulering en feedback geven op de juistheid van het antwoord. Na individuele, gerichte instructies, hebben alle leerlingen de opdracht uitgevoerd. Bij de bespreking van de criteria waaraan een formulering moet voldoen, was veel overlap tussen de antwoorden waardoor het opstellen van een lijst met criteria makkelijk verliep. Een aantal missende, maar belangrijke, criteria zijn in overleg met de leerlingen door de docent toegevoegd aan de lijst. Alle criteria zijn samengevoegd op een hulpkaart (bijlage 1). Aan het einde van de les hebben leerlingen een deel van de learner reports ingevuld, waarbij sommige leerlingen moeite hadden om in te vullen wat ze over zichzelf hadden geleerd (bijlage 2). Hiervoor hadden een aantal leerlingen een paar voorbeelden nodig, waarna ze weer verder konden

3 met de rapportage. Daarnaast werd wederom het praktische nut van het invullen van de learner reports in twijfel getrokken. Afwijking ontwerp. Wegens een gebrek aan motivatie en wijziging in planning door ongeplande gebeurtenissen, is besloten om de lessenserie voor het aanleren van de leesvaardigheid niet uit te voeren in havo5. Omdat uit sectieoverleg bleek dat er een sterke behoefte was om de leesvaardigheid van leerlingen in de derde klassen te verbeteren. Daarnaast hebben de leerlingen uit vwo3 hadden zelf gevraagd of er meer aandacht besteed kon worden aan de leesvaardigheid op biologietoetsen.daarom is de lessenserie voor de leesvaardigheid uitgevoerd in vwo3. In havo5 is er nog wel geoefend met het stappenplan formuleervaardigheid en is de eindmeting uitgevoerd. Lessen 3 tot en met 5 zijn dus dubbel uitgevoerd, zowel in havo5 als in vwo3 (zie tabel 1). Tabel 1. Overzicht uitvoering lessenserie in havo5 en vwo3 Havo5 Vwo3 Les 0. Nulmeting Nulmeting Les 1. Stappenplan formuleervaardigheid Les 2. Stappenplan leesvaardigheid Les 3. Oefenen Oefenen Les 4. Oefenen Les 5. Eindmeting Eindmeting Les 2. Aan het begin van de les is uitgelegd wat het doel van de leertaak is en hoe de leerlingen dit op de toets kunnen gebruiken. De leerlingen hebben verschillende leesstrategieën aangedragen en vervolgens is gezamenlijk een stappenplan opgesteld voor de leesvaardigheid. De stappen zijn op een hulpkaart genoteerd (bijlage 3). Aan het einde van de les hebben leerlingen een learner report ingevuld, die terug te vinden is in bijlage 4. Tijdens deze les is het lesplan, zoals in het ontwerp beschreven is, volledig uitgevoerd. Afwijking ontwerp. De hulpkaart voor leesvaardigheid die opgesteld is in vwo3, is besproken en uitgedeeld in havo5. Leerlingen in havo5 die behoefte hebben aan een stappenplan voor leesvaardigheid krijgen hierdoor de gelegenheid hiermee te oefenen. Les 3 en les 4. In zowel havo5 als vwo3 hebben leerlingen geoefend met het stappenplan met behulp van de hulpkaart en oefenopgaven (bijlage 5 en 6). De lessen zijn volgens het originele ontwerp uitgevoerd, met uitzondering van het nakijken van het gemaakte werk. In havo5 hebben leerlingen elkaars antwoorden nagekeken met behulp van een correctiemodel en hebben ze feedback gegeven op elkaars formuleringen. In vwo3 zijn de antwoorden op de oefenopgaven klassikaal nabesproken. In vwo3 is les 4 niet uitgevoerd, zij hebben dus één les geoefend in plaats van twee lessen, vanwege een gebrek aan tijd. Les 5. Leerlingen hebben een toets gemaakt bestaande uit een aantal opgaven waarmee de vaardigheid die ze hebben aangeleerd getest wordt. In havo5 is een korte toets opgesteld, die niet meetelt voor een cijfer, waarbij leerlingen uitleg en verklaringen moesten formuleren. In vwo3 is een toets afgenomen die meetelt voor het rapport, waar een aantal vragen in opgenomen is waarbij leerlingen informatie uit de tekst moesten verzamelen om tot een antwoord te komen. Na de

4 toetsen hebben zowel leerlingen in havo5 als in vwo3 de laatste pagina van het learner report ingevuld, waarbij ze antwoord moesten geven op een aantal stellingen over hun gedrag en houding en het nut van de lessenserie (bijlage 7). Afwijking ontwerp. Leerlingen hebben in de laatste les niet opnieuw aangegeven wat ze geleerd hebben van de lessen omdat uit de analyse van de learner reports van de eerste lessen naar voren kwam dat leerlingen in havo5 niet gemotiveerd waren om deze goed in te vullen en het voor vwo3 leerlingen redelijk ingewikkeld was om zich te beperken tot deze lessenserie. Leerlingen hebben dus alleen antwoord gegeven op de stellingen over de lessenserie. Analyse uitvoering ontwerp Een deel van de lessen is uitgevoerd in een andere klas dan in het originele ontwerp beoogd was. Het effect hiervan is dat de leerlingen in havo5 niet twee, maar één vaardigheid hebben aangeleerd. De hulpkaart met het stappenplan voor leesvaardigheid, die opgesteld is in vwo3, is wel in havo5 uitgedeeld omdat de vaardigheid niet bij alle leerlingen voldoende aanwezig is, zoals uit de probleemanalyse in paper 1 gebleken is. Zo konden leerlingen die wel behoefte hadden aan het aanleren van de vaardigheid, alsnog oefenen met de vaardigheid. Het effect hiervan is dat leerlingen in havo5 de vaardigheid niet hebben aangeleerd door middel van reflectie op eigen strategieën en feedback van anderen, waardoor het leerresultaat waarschijnlijk minder is. Daarnaast heeft de afwijking ertoe geleidt dat ook voor de vwo3 en nul- en eindmeting uitgevoerd moest worden. Als nulmeting is de toets over het vorige hoofdstuk gebruikt en als eindmeting is de reeds geplande toets over het huidige hoofdstuk gebruikt. Tevens stond het oefenen met bronnen al gepland in vwo3 en was er ook al een behoefte om leerlingen meer te reflecteren op het leerresultaat van leertaken en hun gedrag tijdens de les. De uitvoering van de lessen in vwo3 hebben dus weinige consequenties op de planning van vwo3 gehad. In het originele ontwerp stond beschreven dat bij het oefenen van de vaardigheid, leerlingen elkaar feedback zouden geven op de antwoorden. In vwo3 hebben leerlingen elkaar geen feedback gegeven, maar wel elkaars werk nagekeken. Dit is besloten omdat de relatie tussen de leerlingen niet altijd goed is en het aanleren van elkaar feedback geven veel tijd in beslag zou nemen, waardoor het leerresultaat van de feedback teniet wordt gedaan. Het veranderen van doelgroep is een juiste beslissing geweest, aangezien in de planning geen tijd meer beschikbaar was voor het aanleren van de vaardigheid in havo5. Daarnaast was de motivatie bij een groot aantal leerlingen niet aanwezig omdat zij het praktische nut van de opdracht in twijfel trokken. Uit de literatuur blijkt dit een veel voorkomend probleem in havoklassen te zijn (Klomp & Thielen, 2010; Vermaas et al., 2007). Tevens kwam dit ook naar voren bij de uitvoering van een vergelijkend ontwerponderzoek van een mede-lio. Wellicht is er in de komende maanden wel tijd om de vaardigheid alsnog op een vergelijkbare manier, zoals omschreven in het originele ontwerp, aan te leren maar waarbij meer aandacht aan het praktische nut van de leertaak besteed wordt.

5 Evaluatie uitvoering ontwerp Tijdens de uitvoering bleek motivatie een probleem te zijn in havo5. Vermaas en collega s (2007) geven aan dat de motivatie van havoleerlingen in de bovenbouw gericht is op minimale prestaties en op praktisch nut. Een verbetering van het ontwerp zou zijn om hier dus meer op in te spelen. Voordat leerlingen de opdracht uitvoerden, is de toets al een keer klassikaal besproken waardoor de leerlingen het praktische nut niet inzagen van de opdracht. Leerlingen vonden het lastig om de beoordeling van de toets en de opdracht los van elkaar te zien. Het ontwerp kan verbeterd worden door een losstaande opdracht te ontwerpen voor de formuleervaardigheid, die niet verbonden is met een beoordeling van de juistheid van het antwoord. Daarnaast zou het omdraaien van de volgorde of het combineren van het bespreken van de toets en de opdracht ook beter zijn. Leerlingen kijken dan eerst elkaar antwoorden na en kunnen dan hun feedback vergelijken met het correctiemodel. Hierdoor zullen leerlingen meer gemotiveerd zijn, omdat ze minder het idee hebben dat ze een nutteloze herhalingsopdracht uitvoeren. Uitvoering en analyse dataverzameling De data voor de nulmeting in havo5 en vwo3 is verzameld uit toetsen die beide klassen voor de lessenreeks reeds gemaakt hebben. De data voor de eindmeting is in havo5 is verkregen door leerlingen een aantal opgaves te laten maken en in vwo3 is data verzameld uit een toets die na de lessenserie is afgenomen. Op zowel de nulmetingen als de eindmetingen zijn inhoudsanalyses uitgevoerd, waarbij per leerling en per antwoord gekeken is welk type fout gemaakt is. Het verschil in resultaten van de nul- en eindmeting is een evaluatie-instrument die de effectiviteit van de lessenserie meet op resultaatniveau. Na les 2, 3 en 5 hebben leerlingen een learner report ingevuld waarin leerlingen hun eigen leerervaring en leeropbrengsten onder woorden brengen. Daarnaast hebben leerlingen in vwo3 een aantal stellingen ingevuld. Deze stellingen vormen samen schalen (nut van de lessen, houding en gedrag en voorbereiding op toets) die geanalyseerd worden om het effect van de lessen op gedragsniveau te meten. Referenties Klomp, J., & Thielen, S. (2009). Bovenbouw havo problematiek. Gevonden op 29 december 2014, op Verbeeck, K., van der Hurk, A. & van Loon, A. (2013). Verhogen van leerlingmotivatie door leraren. Gevonden op 2 december 2014 op Vermaas, J., Linden, R. van der, Gloudemans, K. & Nieuwland, L. (2007). Beter inspelen op havoleerlingen. Tilburg: IVA.

6 Bijlagen 1. Hulpkaart formuleervaardigheid 2. Learner report formuleervaardigheid 3. Hulpkaart leesvaardigheid 4. Learner report leesvaardigheid 5. Oefenopgaven formuleervaardigheid 6. Oefenopgaven leesvaardigheid 7. Afsluiten learner report

7 Bijlage 1. Hulpkaart formuleervaardigheid Hulpkaart Een uitleg formuleren bij biologie 1. Lees de vraag. De vraag geeft vaak aan hoe je moet antwoorden. - Moet je alleen een kort antwoord te geven? o Benoemen, voorbeeld geven, enz. - Moet je een langer antwoord geven? o Uitleggen, verklaren, beredeneren. 2. Zorg dat je precies weet wat je moet doen. - Hoeveel punten krijg je voor de vraag? o Het aantal punten geeft vaak aan uit hoeveel onderdelen een antwoord moet bestaan. - Moet je de tekst gebruiken? - Moet je Binas gebruiken? 3. Formuleer je antwoord - Begin de zin met een korte herhaling van de vraag. 4. Controleer je antwoord - Lees de vraag en je antwoord nog eens door. - Is de hele vraag beantwoord? - Bevat je antwoord het gevraagde aantal onderdelen? - Klopt de zinsopbouw? o Vloeiend te lezen o Geen pijlen o Gebruik punten, niet te veel komma s - Heb je geen vage verwijswoorden gebruikt? - Heb je signaalwoorden gebruikt? o omdat, hierdoor, daarom

8 Bijlage 2. Learner report formuleervaardigheid Learner Report Met dit Learner Report willen we erachter komen wat jij van de lessen geleerd hebt, wat jij vindt dat je er aan gehad hebt. Met leren bedoelen we niet alleen meer kennis gekregen hebben, maar ook wat je door de lessen over jezelf geleerd hebt. In dit learner report kijken we dus naar twee soorten van leren: - Leren over vaardigheden - Leren over jezelf Op deze 2 gebieden zijn we benieuwd wat je van de lessen geleerd hebt. Je vult je learner report vier keer in. Drie keer evalueer je een deel van de les en de vierde keer vul je in wat je over de hele lessenserie hebt geleerd. De toelichting staat op de volgende bladzijden. Er zijn geen goede of foute antwoorden: het gaat er om wat jij vindt. We willen dus graag dat jij persoonlijk de zinnen opschrijft, en het niet samen doet met een medeleerling. LEREN OVER VAARDIGHEDEN Bij de eerste soort van leren gaat het om algemene vaardigheden. Zo ga je in de eerste les leren hoe je een duidelijke en heldere uitleg kan geven. In de tweede les ga je leren hoe je een tekst kunt lezen en hoe je daaruit informatie kunt halen om een vraag te beantwoorden. Dit zijn twee vaardigheden die je gaat leren in de komende lessen. Je hebt dus geleerd over deze vaardigheden en je kunt dus hier iets over zeggen. Je kunt bijvoorbeeld zeggen: - Ik heb geleerd dat na het formuleren van een uitleg ik kritisch moet kijken of ik antwoord heb gegeven op de vraag. - Ik heb geleerd dat ik eerst de titel moet lezen, dan de vraag en dan pas de hele tekst. Dit soort leren kun je met behulp van de volgende zinnen opschrijven: - Ik heb geleerd dat (iets zo is) - Ik heb geleerd dat (iets zo werkt) - Ik heb geleerd hoe (iets gedaan moet worden) - Ik heb geleerd (enz.) LEREN OVER JEZELF Er bestaat ook een meer persoonlijke soort van leren. Daarbij gaat het erom wat je over jezelf geleerd hebt. Je kunt dingen geleerd of ontdekt hebben over jezelf of over je omgeving. Over hoe je bent, hoe je reageert, hoe je het liefst werkt en waar je goed in bent.

9 Een leerling kan bijvoorbeeld zeggen: - Ik heb gemerkt dat ik tijdens het uitleggen soms vergeet antwoord te geven op de vraag. - Ik heb ontdekt dat ik onduidelijke woorden gebruik in mijn antwoorden. Deze voorbeelden gaan over persoonlijke ervaringen, die zowel goed als slecht, leuk als vervelend kunnen zijn. Je kunt ze met behulp van de volgende zinnen opschrijven: - Ik heb geleerd dat ik vind, omdat - Ik heb geleerd dat ik goed (slecht) ben in - Ik heb gemerkt dat ik een hekel heb aan, omdat - Ik heb geleerd dat ik dat probleem het beste op manier kan aanpakken, omdat - Ik heb gemerkt dat ik - Ik heb geleerd dat ik (enz.) Nu heb je een indruk wat je in dit Learner Report gaat schrijven. Laten we meteen beginnen met je evaluatie van de eerste les. Ga hiervoor naar de volgende pagina.

10 Uitleg en verklaringen formuleren LEREN OVER VAARDIGHEDEN - Ik heb geleerd dat (iets zo is) - Ik heb geleerd dat (iets zo werkt) - Ik heb geleerd hoe (iets gedaan moet worden) - Ik heb geleerd (enz.) Schrijf hieronder op wat jij tot nu toe allemaal hebt geleerd over de vaardigheid voor het geven van een duidelijke en heldere uitleg. Gebruik bij voorkeur zinnen zoals hierboven in het hokje staan. Probeer zo veel mogelijk zinnen te maken, maar schrijf alleen op wat je echt geleerd hebt. IK HEB GELEERD

11 LEREN OVER JEZELF - Ik heb geleerd dat ik vind, omdat - Ik heb geleerd dat ik goed (slecht) ben in - Ik heb gemerkt dat ik een hekel heb aan, omdat - Ik heb geleerd dat ik dat probleem het beste op manier kan aanpakken, omdat - Ik heb gemerkt dat ik - Ik heb geleerd dat ik (enz.) Schijf hieronder op wat jouw persoonlijke leerervaringen over de les zijn. Gebruik bij voorkeur zinnen zoals die hierboven in het grijze hokje staan. Probeer weer zoveel mogelijk zinnen te maken. IK HEB GELEERD DAT IK

12 Bijlage 3. Hulpkaart leesvaardigheid Hulpkaart Lezen op een biologietoets 1. Lees de titel en bedenk over welk (deel)thema de vraag gaat. 2. Lees de vraag goed door en stel jezelf de volgende vragen: - Wat wordt er precies van me gevraagd? o Bijvoorbeeld: noemen, uitleggen of verklaren - Wat weet ik al? Wat is dus theorie? - Wat is nieuw? Welke informatie heb ik dus uit de tekst nodig? 3. Lees de tekst en onderstreep de belangrijkste woorden/zinnen. 4. Ga op zoek naar het ontbrekende stuk van de informatie die je nodig hebt om je vraag te beantwoord. 5. Schrijf je antwoord op: - Herhaal gedeelte van de vraag - Verwerk de theorie die je al kende met de nieuwe informatie uit de tekst tot een antwoord. Je antwoord bestaat dus uit: geleerde theorie + nieuwe informatie uit de tekst

13 Bijlage 4. Learner report leesvaardigheid Learner Report Met dit Learner Report willen we erachter komen wat jij van de lessen geleerd hebt, wat jij vindt dat je er aan gehad hebt. Met leren bedoelen we niet alleen meer kennis gekregen hebben, maar ook wat je door de lessen over jezelf geleerd hebt. In dit learner report kijken we dus naar twee soorten van leren: - Leren over vaardigheden - Leren over jezelf Op deze 2 gebieden zijn we benieuwd wat je van de lessen geleerd hebt. Je vult je learner report vier keer in. Drie keer evalueer je een deel van de les en de vierde keer vul je in wat je over de hele lessenserie hebt geleerd. De toelichting staat op de volgende bladzijden. Er zijn geen goede of foute antwoorden: het gaat er om wat jij vindt. We willen dus graag dat jij persoonlijk de zinnen opschrijft, en het niet samen doet met een medeleerling. LEREN OVER VAARDIGHEDEN Bij de eerste soort van leren gaat het om algemene vaardigheden. Zo ga je in de eerste les leren hoe je een duidelijke en heldere uitleg kan geven. In de tweede les ga je leren hoe je een tekst kunt lezen en hoe je daaruit informatie kunt halen om een vraag te beantwoorden. Dit zijn twee vaardigheden die je gaat leren in de komende lessen. Je hebt dus geleerd over deze vaardigheden en je kunt dus hier iets over zeggen. Je kunt bijvoorbeeld zeggen: - Ik heb geleerd dat na het formuleren van een uitleg ik kritisch moet kijken of ik antwoord heb gegeven op de vraag. - Ik heb geleerd dat ik eerst de titel moet lezen, dan de vraag en dan pas de hele tekst. Dit soort leren kun je met behulp van de volgende zinnen opschrijven: - Ik heb geleerd dat (iets zo is) - Ik heb geleerd dat (iets zo werkt) - Ik heb geleerd hoe (iets gedaan moet worden) - Ik heb geleerd (enz.) LEREN OVER JEZELF Er bestaat ook een meer persoonlijke soort van leren. Daarbij gaat het erom wat je over jezelf geleerd hebt. Je kunt dingen geleerd of ontdekt hebben over jezelf of over je omgeving. Over hoe je bent, hoe je reageert, hoe je het liefst werkt en waar je goed in bent.

14 Een leerling kan bijvoorbeeld zeggen: - Ik heb gemerkt dat ik tijdens het uitleggen soms vergeet antwoord te geven op de vraag. - Ik heb ontdekt dat ik onduidelijke woorden gebruik in mijn antwoorden. Deze voorbeelden gaan over persoonlijke ervaringen, die zowel goed als slecht, leuk als vervelend kunnen zijn. Je kunt ze met behulp van de volgende zinnen opschrijven: - Ik heb geleerd dat ik vind, omdat - Ik heb geleerd dat ik goed (slecht) ben in - Ik heb gemerkt dat ik een hekel heb aan, omdat - Ik heb geleerd dat ik dat probleem het beste op manier kan aanpakken, omdat - Ik heb gemerkt dat ik - Ik heb geleerd dat ik (enz.) Nu heb je een indruk wat je in dit Learner Report gaat schrijven. Laten we meteen beginnen met je evaluatie van de eerste les. Ga hiervoor naar de volgende pagina.

15 Teksten lezen en informatie verzamelen LEREN OVER VAARDIGHEDEN - Ik heb geleerd dat (iets zo is) - Ik heb geleerd dat (iets zo werkt) - Ik heb geleerd hoe (iets gedaan moet worden) - Ik heb geleerd (enz.) Schrijf hieronder op wat jij tot nu toe allemaal hebt geleerd over de vaardigheid voor lezen van teksten en verzamelen van informatie uit deze teksten. Gebruik bij voorkeur zinnen zoals hierboven in het hokje staan. Probeer zo veel mogelijk zinnen te maken, maar schrijf alleen op wat je echt geleerd hebt. IK HEB GELEERD

16 LEREN OVER JEZELF - Ik heb geleerd dat ik vind, omdat - Ik heb geleerd dat ik goed (slecht) ben in - Ik heb gemerkt dat ik een hekel heb aan, omdat - Ik heb geleerd dat ik dat probleem het beste op manier kan aanpakken, omdat - Ik heb gemerkt dat ik - Ik heb geleerd dat ik (enz.) Schijf hieronder op wat jouw persoonlijke leerervaringen over de les zijn. Gebruik bij voorkeur zinnen zoals die hierboven in het grijze hokje staan. Probeer weer zoveel mogelijk zinnen te maken. IK HEB GELEERD DAT IK

17 Bijlage 5. Oefenopgaven formuleervaardigheid Alle oefenopgaves zijn afkomstig uit centraal schriftelijke eindexamens voor havo, die terug te vinden zijn op: Les 3 Zoute slakken Slakken vreten zich ongans aan de planten in de tuin, in een etmaal soms de helft van hun lichaamsgewicht. Sommige plantenbeschermers nemen hun toevlucht tot chemische bestrijdingsmiddelen. Het betreft hier giftige korrels die echter als nadeel hebben dat zij ook vogels en egels om zeep helpen. Anderen lopen elke avond een uurtje door de tuin en vangen zo een paar honderd slakken. Dan hup, over de schutting ermee, of in een radeloze bui: zout erover. Een nieuw wondermiddel moet de strijd met de slakken aanbinden: Nemaslug. Dit is een pakketje klei met daarin nematoden, parasitaire wormpjes van een halve millimeter lang. Dit pakketje wordt in water gelegd en vervolgens over de tuin verspreid. De nematoden dringen de slakken binnen, vermenigvuldigen zich daar en besmetten de slakken met bacteriën die ze bij zich dragen. De slakken krijgen zwellingen, stoppen met eten en sterven na een week of twee. 2p 1. - Leg uit waardoor slakken dood gaan als er zout overheen wordt gestrooid. - Geef de naam van het proces dat hierdoor vanuit slakkencellen optreedt. Manenloze leeuwen Prachtig! zei hij, nadat hij ze enige tijd had bestudeerd, hiervoor zijn we gekomen. Ze hebben écht geen manen. Aan het woord is Craig Packer, dé deskundige op het gebied van de Serengeti-leeuw. Hij bestudeerde ook de leeuwen in Tsavo National Park, het oudste en grootste natuurreservaat van Kenia. Kenmerkend verschil tussen de leeuwen in Tsavo en Serengeti (een natuurreservaat in Tanzania) is dat de mannelijke dieren in Tsavo beduidend minder manen hebben dan die in Serengeti. Packer is geïnteresseerd in het ontstaan van deze verschillen. Uit onderzoek is gebleken dat bij Serengeti-leeuwen een relatie bestaat tussen mannen en kracht: hoe langer de manen, hoe krachtiger. Voor dit onderzoek wordt gebruik gemaakt van poppen (zie de afbeelding) van mannelijker leeuwen die voorzien kunnen worden van manen van verschillende lengte en van verschillende kleuren.

18 Tsavo-leeuwen zijn gemiddeld groter en sterker dan leeuwen in Serengeti. Sommige biologen geven hiervoor een evolutionaire verklaring. Voor leeuwen in Tsavo is het belangrijkste voedsel de Kaapse buffel (een groot sterk dier). Er zijn daar minder kleinere prooidieren dan in Serengeti. 2p 2. Leg met behulp van bovenstaande informatie uit dat Tsavo-leeuwen gemiddeld groter zijn dan Serengeti-leeuwen. Natuurlijke selectie De fruitvlieg (Drosophila melanogaster) leeft van rijp en overrijp ( rottend ) fruit en komt vrijwel overal op aarde voor. Fruitvliegen zijn in het algemeen in staat zetmeel en alcohol (ethanol) uit hun voedsel om te zetten in respectievelijk glucose en aldehyden. De mate waarin zij ethanol omzetten is verschillend. Gebleken is dat dit samenhangt met het voorkomen van twee verschillende allelen die coderen voor alcoholdehydrogenase: het allel Adh F en het allel Adh S. Volgens onderzoekrs dragen deze Adh-allelen bij aan de natuurlijke selectie binnen deze soort. Zij formuleren de volgende hypothese: Verschillen in het genotype voor alcoholdehydrogenase leiden tot verschillen in overlevingskansen. Om deze hypothese te toetsen kweken ze in kweekbuizen fruitvliegen met de genotypen Adh F Adh F, Adh F Adh S en Adh S Adh S. Het voedingsmedium bestaat uit zetmeel en 20% ethanol. Het aantal vliegen wordt dagelijks geteld. De resultaten van dit onderzoek zijn weergegeven in tabel 1.

19 Tabel 1. Tijd in dagen Sterfte in populatie van genotype Adh F Adh F in % Sterfte in populatie van genotype Adh F Adh S in % 1 0 2,50 5, ,50 8, ,35 17, ,50 26,25 5 5,00 18,75 52,50 6 8,75 25,00 56, ,00 26,25 57,50 Sterfte in populatie van genotype Adh S Adh S in % Op basis van dit onderzoek concluderen de onderzoekers dat den genotypen Adh F Adh F, Adh F Adh S en Adh S Adh S verschillen in tolerantie voor ethanol vertonen. 2p 3. Leg uit dat deze verschillen in tolerantie voor ethanol leiden tot verschillen in overlevingskansen van de fruitvliegen in de natuur.

20 Les 4 Man of vrouw? Soms is het onduidelijk of iemand een man of een vrouw is. Meestal is er dan ook sprake van onvruchtbaarheid. Soms groeit een genotypische jongen (genotype XY) fenotypisch uit tot een meisje dat onvruchtbaar is. Oorzaak kan zijn de uiterst zeldzame recessief autosomaal overervende afwijking ADS (5-Alfareductase Deficiëntie Syndroom). Door het ontbreken van een enzym wordt het geproduceerde testosteron niet omgezet in dihydrotestosteron, dat de vermannelijking van de uitwendige geslachtsorganen stimuleert. Bij een andere afwijking, het AOS (Androgeen Ongevoeligheid Syndroom), is er sprake van een afwijking van een gen in het X-chromosoom. Kinderen met dit syndroom hebben het genotype XY, maar het receptoreiwit dat voor het afwijkende recessieve gen gecodeerd wordt is niet gevoelig voor testosteron en ook niet voor dihydrotestosteron. Daardoor ontwikkelen ook deze kinderen zich fenotypisch tot een (onvruchtbaar) meisje. In een roman van Eugenides komt een XY-meisje Calliope voor met de afwijking ADS. In de afbeelding is de stamboom van har familie weergegeven. Twee van haar grootouders (nummer 4 en nummer 5) zijn broer en zus. 2p 4. Leg uit aan de hand van de stamboom dat Calliope ADS geërfd kan hebben van haar overgrootvader (nummer 2 in de stamboom). 1p 5. Leg uit dat Calliope géén AOS geërfd kan hebben van haar overgrootvader (nummer 2 in de stamboom).

21 Genen van opa en oma Soms omzeilt de natuur de klassieke erfelijkheidswetten van Mendel. Onderzoekers in Amerika menen dat planten van de Zandraket erfelijke informatie gebruiken die zij op een nog onbekende wijze van hun grootouders hebben geërfd. Bij planten van de Zandraket (zie afbeelding 1) komt een mutatie voor in het zogenaamde hothead-gen. Alleen planten die homozygoot zijn voor het gemuteerde gen hebben vergroeiingen van de bloemknoppen (zie afbeelding 2). De bloemknoppen vormen dan een compact balletje. Planten met deze afwijking kunnen ontstaan uit ogenschijnlijke normale ouders. In een onderzoek naar de mutatie bleek dat gemiddeld tien procent van de nakomelingen van planten met vergroeide bloemkoppen, tegen alle verwachtingen in, normale bloemknoppen had in plaats van balletjes. Bij deze planten zonder vergroeiing, was het effect van de mutatie ongedaan gemaakt via een nog onbekend mechanisme. Onderzoek toonde aan dat het genotype niet was veranderd. Het bleven planten die homozygoot recessief waren voor het gemuteerde gen, maar ze hadden een fenotype dat hoorde bij het dominante gen. Volgens de onderzoekers gebruikten deze planten hiervoor informatie die ze van hun grootouders hebben geërfd. Deze informatie zou dan buiten de chromosomen om zijn doorgegeven aan de kleinkinderen. De DNA-code van de Zandraket is bekend, dus het was betrekkelijk eenvoudig uit te sluiten dat ergens op de chromosomen ook nog een gezonde kopie van het betreffende gen aanwezig was. Onderzoekers denken dat in de geslachtscellen van de Zandraket afschriften van de genen van voorouders meereizen. De planten zouden op deze zogenaamde schaduwgenen terug kunnen vallen als zij van hun ouders alleen slechte genkopieën erven. Op deze wijze zou de Zandraket, die zich vaak door zelfbestuiving voortplant, degeneratie door inteelt kunnen voorkomen.

22 De mutatie in het hothead-gen is recessief. 2p 6. Geef twee argumenten waaruit blijkt dat de bovengenoemde mutatie recessief is. Gebruik hiervoor citaten uit de tekst. De onderzoekers zochten naar een verklaring voor het gegeven dat in dit geval tien procent van de nakomelingen normale bloemknoppen hadden, verkregen na zelfbestuiving van homozygoot recessieve ouders. In dit verband stelden de onderzoekers een aantal hypothesen op. 1p 7. Noem op basis van de tekst een hypothese die door de onderzoekers is geformuleerd.

23 Bijlage 6. Oefenopgaven leesvaardigheid Bloed geven Bloeddonor worden Barry is 25 jaar. Hij heeft zich opgegeven om bloed af te staan als bloeddonor. Hij is tot deze beslissing gekomen, omdat zijn vriend kees hemofilie heeft, een erfelijke bloedziekte. Als gevolg van deze ziekte kan het bloed van Kees niet goed stollen. Hij mist een bepaald eiwit in zijn bloed. Dit eiwit, stollingsfactor VIII, bevindt zich bij gezonde mensen niet in de bloeddeeltjes, maar is opgelost in het bloed. Voor de behandeling van zijn ziekte krijgt Kees regelmatig stollingsfactor VIII uit donorbloed toegediend. Een hemofiliepatiënt mag nooit bloeddonor worden. 1. Leg met behulp van de informatie uit wat er bij een hemofiliepatiënt mis zou kunnen gaan na het geven van bloed. Bloedonderzoek Voordat Barry de eerste keer bloed gaat geven, worden er drie buisjes bloed afgenomen voor onderzoek. In het laboratorium wordt onderzocht of het bloed virussen bevat die ziektes kunnen veroorzaken zoals aids en hepatitis. Als het bloed besmet is met zo n virus, kan het niet gebruikt worden voor een bloedtransfusie. Ook wordt in het laboratorium de bloedgroep van de donor bepaald. Barry blijkt tot bloedgroep A te behoren. Het onderzoek naar aids en hepatitis wordt bij elke bloedafname herhaald. Bloedgroep bepalen Om iemands bloedgroep te bepalen worden twee druppels van zijn bloed op een glaasje gebracht. Aan elke druppel bloed wordt een beetje testvloeistof uit een flesje toegevoegd, zoals is weergegeven in het onderstaand schema. Vervolgens wordt gekeken of er wél of geen samenklontering optreedt in de bloeddruppels. Hieruit kan de bloedgroep afgeleid worden.

24 In de onderstaande afbeelding staan de resultaten van vier bloedgroepbepalingen getekend. 2. Welke tekening stelt het resultaat voor van de bloedgroepbepaling van Barry? Bloedafname Barry is door de keuringsarts goedgekeurd als donor en gaat voor de eerste keer bloed geven. Hij neemt plaats in een speciale stoel en er wordt een band om zijn linker arm aangebracht. Door deze band worden de grote bloedvaten vlak onder de huid afgebonden. Het bloed kan in die bloedvaten dan niet verder stromen. Hierdoor zwellen deze bloedvaten op. In zo n opgezwollen bloedvat wordt een naald gestoken en via een slangetje wordt een halve liter bloed uit zijn arm opgevangen in een plastic zak. Na het prikken wordt de band verwijderd.

25 In de onderstaande afbeelding zijn twee mogelijke plaatsen van de band weergegeven. 3. Welke tekening geeft de juiste plaats aan waar de band wordt aangebracht? Leg je antwoord uit. Herstel Als bloeddonor heeft Barry ongeveer 10% van zijn bloed afgegeven. Hij voelt zich de eerste uren een beetje zwak. Het herstel begint al snel. Binnen een paar uur vult het lichaam de hoeveelheid water in het bloed weer aan. De aanmaak van bloeddeeltjes duurt langer. Pas na enkele weken zijn die weer aangevuld. Barry doet veel aan sport. Zo is hij gewend om zeker eenmaal in de week 10 à 15 kilometer hard te lopen. Een dag nadat hij bloed heeft gegeven, gaat hij 15 kilometer hardlopen. Hij wordt echter sneller moe dan wanneer hij geen bloed heeft gegeven. 4. Door gebrek aan welke bloeddeeltjes wordt Barry sneller moe? Leg je antwoord uit. Splitsing van donorbloed Donorbloed wordt onder andere gebruikt voor bloedtransfusies. Bij een bloedtransfusie wordt een deel van het donorbloed in het bloed van een patiënt gebracht, bijvoorbeeld om bepaalde ziekten te behandelen. Bij zo n bloedtransfusie wordt zelden vol bloed gegeven. Meestal wordt donorbloed gesplitst in drie delen: - De bloedplaatjes - Het bloedplasma - De rode bloedcellen In de eerdere informatie staat dat Kees voor de behandeling van zijn ziekte regelmatig stollingsfactor VIII krijgt toegediend. 5. In welk deel van donorbloed bevindt stollingsfactor VIII zich? A. in de bloedplaatjes B. In de rode bloedcellen C. In het bloedplasma

26 Bloedarmoede Sommige ziekten kunnen door een bloedtransfusie overgebracht worden uit het bloed van een donor naar een patiënt, zoals bloedarmoede. Bloedarmoede kan veroorzaakt worden door ijzergebrek. Een patiënt met bloedarmoede heeft dan minder rode bloedcellen. Deze vorm van bloedarmoede kan behandeld worden met zogenaamde staalpillen die ijzer bevatten. Het lichaam kan dan weer meer rode bloedcellen bijmaken. 6. Kan bloedarmoede door een bloedtransfusie overgebracht worden? Leg je antwoord uit.

27 Bijlage 7. Afsluiten learner report Havo5 STELLINGEN Deze les hebben we de lessenserie afgesloten met een toets. Je gaat nu ook je learner report afsluiten door een eindevaluatie in te vullen. We hebben de afgelopen lessen extra aandacht besteed aan het formuleren van antwoorden. Je hebt bijvoorbeeld geleerd aan welke criteria een goede formuleren moet voldoen. Geef bij de onderstaande stellingen aan in welke mate de verschillende lessen hebben bijgedragen aan wat je geleerd hebt. Dat ik dit heb geleerd komt vooral door: Het bedenken van de stappen die ik altijd doorneem. Het horen van de stappen die andere leerlingen doornemen. Feedback die ik heb gekregen van medeleerlingen. Het stappenplan dat ik op mijn hulpkaart heb staan. Oefenen met examenopgaves. Feedback op de antwoorden van de oefenopgaves. Zeer eens Eens Oneens Zeer oneens De volgende stellingen gaan over je gedrag en houding in de lessen. Ik heb veel geleerd tijdens de lessen. Ik heb goed opgelet tijdens de lessen. Ik heb alle opdrachten gemaakt. Ik heb minder hard gewerkt tijdens de lessen. Ik was bij alle lessen aanwezig. Bijna altijd Vaak Soms Meestal niet De volgende stellingen gaan over hoe nuttig je deze lessenserie vond. Het opstellen van een stappenplan was nuttig. De feedback was nuttig. De hulpkaarten waren nuttig. Het oefenen met examenopgaves was nuttig. Helemaal eens Eens Oneens Helemaal oneens

28 De volgende stellingen gaan over hoe je denkt dat deze lessenserie je heeft geholpen als voorbereiding op het schoolexamen en het centraal examen Ik ben nu beter voorbereid op het SE en CE. Ik denk dat ik nu een beter cijfer kan halen op het SE en CE. Deze les heeft me niet geholpen voor het SE en CE. Helemaal eens Eens Oneens Helemaal oneens

29 Vwo3 STELLINGEN Deze les hebben we de lessenserie afgesloten met een toets. Je gaat nu ook je learner report afsluiten door een eindevaluatie in te vullen. Geef aan in welke mate je het met de onderstaande stellingen eens bent. De volgende stellingen gaan over je gedrag en houding in deze lessenserie. Ik heb veel geleerd tijdens de lessen. Ik heb goed opgelet tijdens de lessen. Ik heb alle opdrachten gemaakt. Ik heb minder hard gewerkt tijdens de lessen. Ik kon de opdracht zelfstandig maken. Ik ben tevreden over mijn gedrag in de lessen. Ik ben tevreden over mijn houding in de lessen. Helemaal eens Eens Oneens Helemaal oneens De volgende stellingen gaan over hoe nuttig je deze lessenserie vond. Het opstellen van een stappenplan was nuttig. Het voorbeeld dat de docent voordeed was nuttig. Het oefenen met de opdracht was nuttig. Ik vond deze lessenserie nuttig. Helemaal eens Eens Oneens Helemaal oneens De volgende stellingen gaan over hoe je denkt dat deze lessenserie je heeft geholpen als voorbereiding op de toets. Ik ben nu beter voorbereid op de toets. Ik denk dat ik nu een beter cijfer kan halen op de toets. Deze les heeft me niet geholpen voor de toets. Helemaal eens Eens Oneens Helemaal oneens