De modernisering van het persoonlijk engagement. Jos van der Lans

Transcriptie

1 De modernisering van het persoonlijk engagement Jos van der Lans januari

2 Woord vooraf In opdracht van en in overleg met de Academie voor Toegewijde Zorg schreef Jos van Lans, cultuurpsycholoog en publicist, een artikel over Toewijding in de zorg met de titel: De modernisering van het persoonlijk engagement In zijn artikel houdt hij een warm pleidooi voor de herintroductie van zachte waarden in de zorg. Ten gevolge van de professionalisering, economisering en rationalisering van de zorg is naar zijn idee het persoonlijke engagement van medewerkers op een sluipende wijze naar de achtergrond gedrukt en moet het als het ware opnieuw uitgevonden worden. Zijn pleidooi is niet geïnspireerd door nostalgie of door het verlangen om oude omgangsvormen weer tot leven te wekken. Van der Lans beschrijft een register van belangrijke, zachte waarden in de zorg. Dit register verdient het om op een moderne, hedendaagse wijze herontwikkeld te worden waardoor er weer meer balans in de zorg ontstaat. De opvatting van de zorg als een vorm van dialoog, als een wederzijdse betrekking, vormt het startpunt voor de Academie voor Toegewijde Zorg en wordt in dit artikel op een treffende wijze beschreven. Programmaraad van de Academie voor Toegewijde Zorg van Prisma, januari

3 De modernisering van het persoonlijk engagement Toewijding. Het is een mooi woord, maar het heeft iets ouderwets. Je hebt er niet meteen een associatie mee met een jonge maatschappelijk werkster of een groepsbegeleider in een jeugdinternaat. Niet dat zij niet toegewijd hun werk zullen doen, maar het woord koppelt zich nu eenmaal niet gemakkelijk aan het beeld van moderne mensen. Toewijden heeft iets religieus. In de dikke Van Dale is dat ook de eerste betekenis die aan het woord meegegeven wordt: door een al dan niet eigenlijke wijding ter beschikking stellen of onder de bijzondere hoede stellen van een godheid, een heilige. Inderdaad, toewijding was een geestesgesteldheid van de Broeders Penitenten die een eeuw geleden het initiatief namen tot de oprichting van Huize Assisië. Zij hadden hun leven ten dienste gesteld aan God en werkten uit liefde voor hun naasten dag-in-dag-uit met zwakzinnigen. Dat was geen plicht, het was ook geen vak, het was een roeping - nog zo n woord dat vandaag de dag steeds minder opklinkt. Wie de geschiedenis van de gezondheidszorg en het welzijnswerk in Nederland overziet, zal moeilijk om de conclusie heen kunnen dat woorden als toewijding en roeping vrijwel zonder uitzondering van toepassing zijn geweest op de eerste pioniers die vanuit het niets hulpverlening en zorgzaamheid begonnen te organiseren. Dat gold niet alleen voor religieus geïnspireerde broeders en zusters, maar ook voor socialistische onderwijzers die met een ongelooflijke toewijding werkten aan de intellectuele opvoeding van jongeren uit de arbeidersklasse. En ook voor de dames uit de betere standen die zich in de eerste jaren van de twintigste eeuw op de armenzorg stortten, gold dat ze dat werk met volle overgave deden. Uit het zicht Hoe kan het dan dat een woord als toewijding, maar ook woorden als roeping, mededogen en barmhartigheid, de ontwikkeling van al deze initiatieven tot grote instellingen, werksoorten en professionele disciplines niet echt heeft overleefd? Hoe kan het dat dergelijke begrippen nauwelijks meer in het vocabulaire van de zorg of het welzijnswerk worden gesignaleerd? Waar ligt dat aan? Natuurlijk, de wereld is veranderd, gemoderniseerd, maar het kan toch niet de bedoeling zijn geweest om die oude cultuur van toewijding in de loop van de moderne geschiedenis uit het zicht te duwen? Toch is dat wel wat er feitelijk is gebeurd. Misschien niet als intentie, als een bewuste strategie om het weg te werken, maar uiteindelijk wel als effect. Het is zo n gevolg van een ontwikkeling dat niemand heeft gepland, maar dat plotseling als een soort bijproduct van alle vernieuwingen wordt geconstateerd. Over toewijding werd in het begin van de eeuw eigenlijk nooit gesproken. Het was er gewoon; je geloofde er in. Pas toen die gedrevenheid niet meer vanzelfsprekend was, niet meer direct herkenbaar, begonnen we ons te realiseren dat de vooruitgang meer kapot maakt dan je van te voren lief was. En dan worden de woorden die vroeger onuitgesproken bleven als het ware opnieuw uitgevonden. In zo n fase zijn we momenteel aangeland. Temidden van de gezondheidszorg en de instituties van de verzorgingsstaat vragen we ons af wat toewijding is, wat dat kan betekenen, hoe je het kunt stimuleren, misschien zelfs kunt organiseren. 3

4 Tijd is geld Om die vragen te beantwoorden is het verstandig om eerst de ontwikkelingen scherp voor ogen te krijgen. In welke geschiedenis zijn we verzeild geraakt, waardoor we ons deze vragen moeten stellen? Grof samengevat heeft dat te maken met een aantal ontwikkelingen (professionalisering, institutionalisering, rationalisering en economisering) die stuk voor stuk in hun effecten er toe hebben bijgedragen dat het persoonlijke engagement van de toegewijde zorgverlener ondergeschikt is geraakt aan de eisen van systemen en instituties. Professionalisering was er op gericht de zorg- en hulpverlener te ontdoen van de persoonlijke willekeur en te baseren op gevalideerde kennis en gesystematiseerde ervaring. Daarmee werd het een vak, waarvoor gestudeerd moest worden en waarvoor diploma s werden uitgereikt. De kern daarvan is dat de professional juist een onderscheid aanbrengt tussen zijn persoonlijke occupaties en zijn beroepsmatig handelen. Afstand nemen en houden tot cliënten is daarmee het dominante handelingsparadigma geworden, materieel nog eens extra verankerd in CAO s en nauwlettend in de gaten gehouden door collega s. Professionals moeten er immers altijd voor waken niet te veel op te gaan in hun werk. Je zou kunnen zeggen dat er een professioneel gebod is gekomen op overmatige toewijding, want dat is niet gezond. Institutionalisering en rationalisering zijn vooral op gang gebracht toen het eerste particuliere initiatief steeds verder onder de regie van de verzorgingsstaat werd gebracht. Daarmee werden ze ondergebracht in een uniform financieringsregime dat dwingend de aard van de werkzaamheden voorschreef. Er komt minder ruimte voor persoonlijke variatie, en beheersing van de kosten wordt steeds belangrijker. Het afgelopen decennium heeft dat geleid tot een enorme nadruk op doelmatigheid en efficiëntie, waardoor enerzijds de schaal van veel instellingen steeds groter is geworden en anderzijds de organisatie van het werk steeds in planbare en beheersbare brokstukken is gereorganiseerd. Het werk is verknipt tot de kleinst calculeerbare eenheid. De professionele zorgverlener is daardoor ingespannen in een web van institutionele vereisten en verplichtingen die zijn werk grotendeels bepalen. Zijn persoonlijke engagement wordt nog steeds door zijn cliënten en collega s gewaardeerd, maar in de gehele institutionele cultuur doet het er ondanks alle verhalen over klantvriendelijkheid - niet echt toe. Economisering leidt er toe dat niet de kwaliteit, maar de kwantiteit de dynamiek van de menselijke betrekkingen gaat bepalen. Tekenend is dat de terminologie die daarvoor wordt aangewend rechtstreeks afkomstig is uit de maatschappelijke sfeer waar deze wet van het getal al veel langer geldt: het bedrijfsleven. Het gaat om productie, markten, omzet, maar ook om leidinggevenden die zich afficheren met managementomschrijvingen die nog maar weinig sectorspecifieke kenmerken in zich dragen. Ook het handelen van de professional wordt in deze ontwikkeling meegetrokken. Tijd is geld. Tja en toewijding, belangrijk natuurlijk, maar waar past het in? 4

5 Vooruitgang Al deze ontwikkelingen staan niet op zichzelf. Ze grijpen ook nog eens in elkaar, waardoor ze elkaar onderling opjagen en versterken. Dat klinkt zo omschreven heel negatief, maar dat is niet het beeld dat we hier willen oproepen. Want laat er geen misverstand over bestaan: deze immense transformatie heeft er onmiskenbaar toe geleid dat de kwaliteit van al die voorzieningen in de sfeer van de zorg, welzijn en onderwijs exponentieel is toegenomen. De toewijding van de Broeders Penitenten mocht dan wel groot zijn, op de slaapzalen waren hun jongens gewoon een nummer die zich aan de regels te houden hadden anders was er maar een middel: straf. Het was inrichtingsverkeer. Wie geld wilde van de armenverzorgster had zich netjes en gedisciplineerd te gedragen, anders kon je naar de hulp fluiten. Toewijding en regelrechte betutteling gingen hand in hand. En die band is doorgesneden. De behandeling is vele malen humaner geworden, de toegankelijkheid is enorm veel groter, de kennis is exponentieel toegenomen, de keuzemogelijkheden van cliënten zijn groter dan ooit, de professionals doen beter werk. De modernisering heeft als we alle rapportcijfers op ons laten inwerken voornamelijk vooruitgang gebracht. Ongenoegens Maar tegelijkertijd is er in het geweld van al deze ontwikkelingen iets naar de achtergrond verdreven. Aan het nieuwe register, de nieuwe taal en de nieuwe organisaties mankeert iets, komt er iets onvoldoende tot zijn recht. En dat iets heeft inderdaad met toewijding te maken, met de wil om wat voor mensen te betekenen, met de behoefte aan aandacht geven en aandacht krijgen. Die dimensie is onder druk komen te staan en heeft zich in het grote institutionele geweld van de afgelopen decennia onvoldoende mee kunnen ontwikkelen. En precies die verwaarlozing keert zich nu vaak tegen deze voorzieningen, waarbij de zorg in het middelpunt van de onvrede staat. Steeds vaker wordt in die sfeer geklaagd over de bureaucratie, de nummertjescultuur, de stopwatchzorg. Het zijn vrijwel altijd ongenoegens die te maken hebben met de omgangsvormen, die voortkomen uit het gevoel dat er voor menselijk contact tussen cliënt en professional geen ruimte is, dat alles in tijd gemeten wordt en dat de beheersingsdrang leidt tot een ondoordringbaar bureaucratisch systeem, waarin de hulpvrager als een nummertje op wachtlijsten en in wachtkamers ronddoolt. Daarmee dreigt een merkwaardige paradox de wereld van zorg en welzijn in de tang te nemen. Want waar de burger mondiger is dan ooit, en beter in staat is om voor zichzelf op te komen en in een gesprek met zijn hulpverlener te treden, is de professional gedwongen om vaker op zijn klok te kijken en meer te doen in minder tijd. Waar de een klaar is voor een praatje, zit de ander daar gezien al zijn bezigheden niet echt op te wachten. En wie sneller het gevoel heeft niet serieus te worden genomen, wordt eerder boos en gaat vaker klagen. Dat is de vicieuze cirkel waarin de zorg, maar ook andere delen van de publieke sector in Nederland terecht lijkt te zijn gekomen. 5

6 Ontsnappingsroute De vraag is wat er moet gebeuren om daar verandering in aan te brengen. Die vraag klinkt de laatste jaren steeds nadrukkelijker op. In de politiek bijvoorbeeld, waar men op zoek is naar de menselijke maat. Het nut van de alsmaar voortdenderende schaalvergrotingen wordt hardop betwijfeld, zonder dat men eigenlijk nog de machtsmiddelen heeft om er ook echt een halt aan toe te roepen. Van de twijfel in politiek-bestuurlijke kringen over verdergaande marktwerking en de daarbij behorende schaalvergroting is in de koers van het beleid nog maar bitter weinig te merken. Zo kan het gebeuren dat de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid in het advies Bewijzen van goede dienstverlening bouwstenen aandraagt voor een sturing van publieke voorzieningen die meer gericht is op kwaliteit en minder op competitie, terwijl de regering op hetzelfde moment met een enorme operatie de gezondheidszorg met een forse toename van competitie- en marktprikkels aan het opschudden is. Hetzelfde is zichtbaar in stadhuizen, waar de onvrede over zorg en sociaal-maatschappelijke dienstverlening keer op keer leidt tot nieuwe economisch getinte exercities. Alsof het tekortschieten het beste bestreden kan worden door het stimuleren van de oorzaken van dit tekortschieten. Wie uit dit moderne dilemma wil komen moet kijken of er niet een andere ontsnappingsroute gevolgd kan worden. Dat is precies wat de door Prisma geïnitieerde Academie voor Toegewijde Zorg voor ogen heeft. De Academie wil de bekende weg van steeds meer van hetzelfde verlaten en onderzoeken hoe het oude register van de zorg, dat bestond uit onkwantificeerbare begrippen als toewijding, roeping, overgave, mededogen, barmhartigheid, naastenliefde, in een moderne dienstverleningscultuur opnieuw tot ontwikkeling kan komen. 6

7 Eenzijdige modernisering Dat is het kan niet vaak genoeg onderstreept worden geen behoefte die wordt geïnspireerd door nostalgie, door het verlangen om de oude omgangsvormen tot leven te wekken. Dat zou zowel naïef zijn als conservatief. De toewijding van de broeders en zusters, van de onderwijzers, van de maatschappelijke werkers van een eeuw geleden is definitief verleden tijd. De hoofdrolspelers van toen leven nu niet meer en de mensen die in hun voetsporen zijn getreden laten zich door eigentijdse voorkeuren en motieven leiden. Zij vormen het menselijke kapitaal waar we het mee moeten doen. Wel is de Academie van mening dat de modernisering van de zorg in zeker opzicht eenzijdig is geweest. De modernisering is te begrijpen als een vorm van emancipatie van het institutionele uit het persoonlijke; het is een ontwikkeling geweest waarin de instituties en systemen letterlijk de dienst zijn gaan uitmaken en de professionals aan de nieuwe logica s moesten worden onderworpen. In dat proces is het register van het persoonlijke engagement ondergesneeuwd geraakt. Het register is zelfs onderdrukt, ingekaderd en onbelangrijk gemaakt, waardoor het stil is blijven staan en niet meegemoderniseerd is. Het evenwicht tussen persoonlijk engagement en systeemafhankelijkheid is daardoor langzaam maar zeker uit het lood geslagen. Het gesprek daarover is verstomd. Het ongenoegen uit zich in algemene onvrede over de bureaucratie, over de zorg, over de professionals, die gevangen lijken in hun eigen systemen. De politiek meent dat de oplossing is dat de cliënten zich kritischer opstellen tegenover de witte jassen, zoals minister Hoogervorst het uitdrukt. Het is niet voor niets dat de minister dat beeld gebruikt, want hij heeft een ouderwetse voorstelling nodig om zijn moderne beleid te legitimeren. Dat beleid is geënt op wantrouwen tussen de partijen, die ten opzichte van elkaar voortdurend in een onderhandelingspositie zouden staan. Dialoog als ziel Maar het miskent de essentie van zorg, die zoals Harrie Kemps terecht constateert in zijn beschouwing in het Jaarbericht 2004 van de Provinciale Raad voor de Volksgezondheid en Maatschappelijke Zorg in Brabant, relationeel van aard is, waarbij de zorgverlener altijd binnen treedt in de leefwereld van een patiënt. Zorg is een dialogisch proces. Dialoog veronderstelt de inbreng van twee kanten. In deze dialoog tussen wat de patiënt vraagt en de kennis van de professional komt de behandeling respectievelijke de begeleiding tot stand. Dat vraagt, zo zou je daar aan toe kunnen voegen, ruimte voor de professional. Die opvatting van de zorg als een vorm van dialoog, als een wederzijdse betrekking, vormt het startpunt voor de Academie voor Toegewijde Zorg. Alle drie de begrippen die in deze naam voorkomen bestaan immers niet zonder de dialoog. Een Academie is een plek om met elkaar in gesprek te gaan om te leren, Toewijding is in deze context een vorm van warme betrokkenheid ten opzichte van de andere en Zorg is zoals we zo-even zagen per definitie een vorm van menselijke betrekking. Vanuit dit startpunt wil de Academie voor Toegewijde Zorg, met een groot woord, de modernisering van het persoonlijk engagement in de zorg op de agenda zetten. Het register van de toewijding, van de zachte menselijke waarden, is de afgelopen decennia onderontwikkeld en verdient herontwikkeld te worden. Dat wil zeggen: de nieuwe institutionele kaders ogen koel en zakelijk en vragen om een verwarming van de menselijke betrekkingen. Dat kan, zo denkt de Academie, door dat andere register in de nieuwe moderne verhoudingen tot een nieuw leven te wekken, zodat er op de werkvloer van de zorg nieuwe evenwichten kunnen ontstaan. 7

8 In het onderstaande schema hebben we de twee registers tegenover elkaar gezet. Het nieuwe register maakt de dienst uit, het oude register is in de verdrukking geraakt. Wat de Academie voor Toegewijde Zorg nu voor ogen staat is discussies en projecten stimuleren die beide registers weer met elkaar in verband brengen, die ze productief maken voor elkaar. Dat zal gebeuren door verrassende en inspirerende activiteiten te ontwikkelen, die er op gericht zijn om de berekenende gezondheidszorg iets meer spiritueler tot uiting te laten komen. Niet een vorm van spiritualiteit zoals de broeders Penitenten bezielde, maar een vorm van spiritualiteit die past bij de moderne tijd. Want zorg die voor die dimensie geen oog heeft, is zielloos. En op zielloze zorg zit niemand te wachten. HET ZACHTE REGISTER Ervaringsvereisten / zachte waarden Dialoog Toewijding Roeping Mededogen Hartstocht/passie Tijd nemen Ruimte voor intuïtie Kwaliteit Kleinschalig Zelfcontrole Autonoom Persoonsgericht HET MODERNE REGISTER Systeemvereisten / harde eisen Consult Je werk doen Kunde Diagnose Professionele (beroeps) codes Tijd schrijven Standaardisering Kwantiteit Grootschalig Systeemcontrole Management-gestuurd Organisatiegericht Literatuur Becker, Hans Marcel, Levenskunst op leeftijd. Gelukbevorderende zorg in een vergrijzende wereld. Delft Eburon, 2003 Kemps, Harrie, Zorg tussen dictaat en dialoog. Op zoek naar een offensieve strategie. In: Provinciale Raad voor de Volksgezondheid en Maatschappelijke Zorg in Noord-Brabant, Jaarbericht 2004, s-hertogenbosch 2004, pp Tonkens, Evelien, Mondige burgers, getemde professionals. Marktwerking, vraagsturing en professionaliteit in de publieke sector. Utrecht NIZW Wetenschappelijke Raad voor het regeringsbeleid, Bewijzen van goede dienstverlening. Amsterdam University Press, november 2004, ISBN

9 Academie voor Toegewijde Zorg De Academie voor Toegewijde Zorg is een initiatief van Stichting Prisma. De Academie wil discussies en projecten stimuleren die op verrassende en inspirerende wijze een bijdrage leveren aan de ontwikkelingen in de zorg. Begrippen als dialoog, betrokkenheid, contact en relatie staan bij de Academie centraal. De Academie houdt haar domicilie in De Wasserij op Landpark Assisië. Correspondentieadres Academie voor Toegewijde Zorg Postbus AP Waalwijk T.a.v. secretariaat Raad van Bestuur Telefoon: adres: Actuele informatie over de activiteiten van de Academie voor Toegewijde Zorg kunt u vinden op de website van Prisma: 9