ICT-integratie in het lager onderwijs: een uitdaging voor personeel en organisatie

Transcriptie

1 Peor-18.book Page 15 Monday, June 9, :42 PM ORGANISATIEONTWIKKELING PRAKTIJKVOORBEELDEN 2 1 ICT-integratie in het lager onderwijs: een uitdaging voor personeel en organisatie Jo Tondeur Johan van Braak Ruben Vanderlinde Ilse Sinnaeve Universiteit Gent Vakgroep Onderwijskunde Contactgegevens: Vakgroep Onderwijskunde, Universiteit Gent, H. Dunantlaan 2, B-9000, België, Jo.Tondeur@UGent.be 1. Introductie 2. Onderzoek naar de rol van het lokale schoolbeleid 3. Stand van zaken: ICT in de klas 4. Het ICT-beleid door de bril van de schooldirectie 4.1. Visieontwikkeling 4.2. Leiderschap 4.3. Ondersteuning 4.4. Evaluatie 4.5. Samenwerking met andere scholen 5. Impact van het ICT-schoolbeleid op de praktijk 6. Conclusies 7. Uitgeleide 8. Literatuur Noten PERSONEEL EN ORGANISATIE AFL. 18, JUNI 2008, 15

2 Peor-18.book Page 16 Monday, June 9, :42 PM ORGANISATIEONTWIKKELING PRAKTIJKVOORBEELDEN 2 2 Krachtlijnen Onze westerse samenleving kan omschreven worden als een kennissamenleving. In deze postindustriële samenleving staat de ontwikkeling van nieuwe vormen van kennis, innovatieve ideeën en creativiteit centraal. Informatie- en communicatietechnologie (ICT) speelt een belangrijke rol in het uitbouwen van de kennissamenleving. Het is de belangrijkste drager geworden van kennis en ondersteunt bovendien nieuwe vormen van samenwerking en kennisontwikkeling. Deze evolutie laat ook het onderwijs niet onberoerd. Het onderwijs als spiegel van de samenleving staat voor de opdracht toekomstige volwassenen vertrouwd te maken met de mogelijkheden, maar ook met de risico s van ICT. Voor de Vlaamse onderwijsoverheid zijn deze maatschappelijke en technologische ontwikkelingen alvast voldoende reden om een ICT-beleid te voeren. De Vlaamse overheid stimuleert scholen en leraren op diverse manieren om werk te maken van ICT. De centrale gedachte bij het beleid van de overheid is ervoor te zorgen dat alle leerlingen voldoende ICT-competenties bezitten. Deze verhoogde aandacht leidde ertoe dat de relatie tussen ICT en onderwijs steeds meer een aandachtspunt vormt voor onderwijsonderzoekers. Een van de vragen is in welke mate en op welke wijze leraren vandaag reeds ICT inzetten ter ondersteuning van het onderwijsleerproces. Meer concreet beschrijft deze bijdrage de resultaten van een onderzoek naar (1) de plaats van ICT in het Vlaamse lager onderwijs, (2) de opvattingen van directies over het ICT-beleid van hun school en (3) de impact van het lokale schoolbeleid met betrekking tot het gebruik van ICT in de klas. Op die manier trachten we, zoals de titel suggereert, na te gaan waar de uitdaging ligt voor het personeel en de organisatie van (basis)scholen met betrekking tot een complexe innovatie als ICTintegratie. AFL. 18, JUNI 2008, 16 PERSONEEL EN ORGANISATIE

3 Peor-18.book Page 17 Monday, June 9, :42 PM ORGANISATIEONTWIKKELING PRAKTIJKVOORBEELDEN Introductie ICT en personeel en organisatie Bijdragen over informatie- en communicatietechnologie (ICT) belanden in principe in de katern ICT en onderwijsvernieuwing van deze uitgeverij. Deze bijdrage richt zich echter in het bijzonder op de inzet van personeel en organisatie, het lokale schoolbeleid om tot een succesvolle ICT-integratie te komen. ICT-integratie in onderwijsleerprocessen is immers het resultaat van een complexe interactie van factoren op het niveau van de individuele leraar (microniveau), het lokale schoolbeleid (mesoniveau) en het Vlaamse onderwijsbeleidsniveau (macroniveau) (ten Brummelhuis, 1995). top-down versus bottom-up In de krachtlijnen werd verwezen naar het feit dat de onderwijsoverheid een stimuleringsbeleid voert om ervoor te zorgen dat alle leerlingen voldoende ICT-competenties bezitten. Bevindingen uit een vorig onderzoek (Tondeur, van Braak en Valcke, 2007) tonen echter aan dat de verwachtingen van de onderwijsoverheid ten aanzien van ICT-gebruik niet automatisch resulteren in veranderingen in de onderwijspraktijk. Visscher en Coe (2003) wijzen in dit verband op verschillen tussen scholen. Het gaat dan zowel om culturele verschillen zoals de innovatieve capaciteit van een school, als om contextuele kenmerken zoals infrastructuur. Grote onderwijsinnovaties (zoals ICT-integratie) vereisen volgens Fullan (2001) een top-down initiatief bij aanvang, maar moeten worden gevolgd door een grotere aandacht voor lokale schoolcondities. weinig (onderzoeks)aandacht voor het ICT-schoolbeleid Er bestaat echter weinig empirische evidentie over de rol die het lokale schoolbeleid kan spelen in het domein van het educatieve ICT-gebruik. Studies naar verklarende factoren van ICT-integratie hebben immers meestal betrekking op het klasniveau, zoals de sekse van de leraar, hun opvattingen over onderwijs en hun ICT-profiel (bv. ICT-vaardigheden of -attitudes) (zie van Braak, Tondeur en Valcke, 2004). In veel mindere mate schenken onderzoekers aandacht aan de invloed van schoolkenmerken. Hierdoor lijkt de verantwoordelijkheid van de individuele leraar bij de invoering van ICT in het onderwijs te primeren boven die van de school. Over de rol die schoolfactoren in dit proces vervullen, is maar weinig bekend, laat staan over de interactie tussen het micro- en het mesoniveau. 2. Onderzoek naar de rol van het lokale schoolbeleid opzet Met de studie die in deze bijdrage beschreven wordt, willen we inspelen op dit vastgestelde tekort. De studie spitst zich specifiek toe op een PERSONEEL EN ORGANISATIE AFL. 18, JUNI 2008, 17

4 Peor-18.book Page 18 Monday, June 9, :42 PM ORGANISATIEONTWIKKELING PRAKTIJKVOORBEELDEN 2 4 verkenning van de samenhang tussen schoolkenmerken en het gebruik van ICT in de klaspraktijk. directie aan het woord De studie die hier beschreven wordt, steunt voornamelijk op een kwalitatief onderzoek waarbij directies uit 53 scholen uit het basisonderwijs werden geïnterviewd. Op basis van deze interviews konden we de betrokkenheid en de percepties van directies ten aanzien van het ICTschoolbeleid in kaart brengen. percepties van leraren Om een antwoord te vinden op de vraag naar de impact van het ICTschoolbeleid, werden de data van deze interviews gekoppeld aan data van een vragenlijstonderzoek bij 570 leraren uit dezelfde scholen. Deze data stellen ons ook in staat een stand van zaken te schetsen over het gebruik van ICT in de klas. interviewleidraad De interviewleidraad werd opgesteld op basis van thema s die vanuit de literatuur naar voren geschoven worden. De Technology Standards for School Administrators (TSSA, 2001) waren daarbij richtinggevend (zie Tabel 1). Ze werden opgesteld door de International Society for Technology and Education (ISTE) vanuit het besef dat het hele vraagstuk van leren in de kennissamenleving en wat de betekenis van ICT kan zijn voor het organiseren van leerprocessen, een uitdaging is in termen van systeeminnovatie. ICT-integratie is dan ook een innovatie die het hele schoolsysteem beïnvloedt. Deze standards moeten het lokale schoolbeleid van het basisonderwijs uitdagen ICT succesvol te implementeren. vijf indicatoren De TSSA-indicatoren die een groep experts heeft opgesteld, sluiten aan bij de onderzoeksresultaten over kritische succesfactoren bij ICT-integratie (bv. Goodison, 2002): visie, leiderschap, ondersteuning en evaluatie. Aanvullend aan de TSSA leveren de bevragingen van de Stichting ICT op School nog een extra component: samenwerking. In de bevragingen van de Stichting ICT op School (2004) wordt ook aandacht besteed aan samenwerking met andere scholen. Ruim de helft van de Nederlandse basisscholen werkt samen in bovenschoolse verbanden bij het integreren van ICT in het onderwijs. Samenwerking wordt gezien als een belangrijk hulpmiddel voor scholen bij het realiseren van evenwichtige condities voor effectief en efficiënt gebruik van ICT. Deze succesfactor voor ICTintegratie werd dan ook toegevoegd aan de interviewleidraad (Tabel 1). AFL. 18, JUNI 2008, 18 PERSONEEL EN ORGANISATIE

5 Peor-18.book Page 19 Monday, June 9, :42 PM ORGANISATIEONTWIKKELING PRAKTIJKVOORBEELDEN 2 5 Tabel 1: indicatoren voor de interviewleidraad met directies Indicator Korte beschrijving I. Visie Ontwikkelen van een gemeenschappelijke visie over ICT-integratie (bv. Otto en Albion, 2002) II. Leiderschap Schoolleiders creëren organisatorische condities om het ICT-beleid te ontwikkelen en te ondersteunen (bv. Dawson en Rakes, 2003) III. Ondersteuning ICT-ondersteuning om de implementatie van de ICT-visie te verzekeren (bv. Lai en Pratt, 2004) IV. Evaluatie Via evaluatie ICT-integratie monitoren en het beleid richting geven (bv. Kennewell, Parkinson en Tanner, 2000) V. Samenwerking met andere scholen Samenwerking voor de verspreiding van ICT-gerelateerde kennis (bv. Triggs en John, 2004) Op basis van de vijf indicatoren in Tabel 1 werden de directies bevraagd. De resultaten zullen in dezelfde volgorde worden voorgesteld. Maar eerst bespreken we de stand van zaken met betrekking tot het gebruik van ICT in de klas. Deze resultaten zijn gebaseerd op het vragenlijstonderzoek bij 570 leraren. 3. Stand van zaken: ICT in de klas huidig ICT-gebruik van leraren De ondervraagde leraren rapporteren de computer gemiddeld zes uur per week te gebruiken ter ondersteuning van hun onderwijs. Ze geven aan de computer in mindere mate te gebruiken in de klaspraktijk (gemiddeld twee uur per week). Voorbeelden van computergebruik ter ondersteuning van het onderwijs zijn het opstellen van een agenda, het aanmaken van werkblaadjes met de pc of het opzoeken van informatie op internet voor de lesvoorbereiding. Vergeleken met de resultaten van een eigen studie van twee jaar geleden (Tondeur, Valcke en van Braak, 2005) blijken leraren de computer gemiddeld twee uur per week meer te gebruiken ter ondersteuning van hun onderwijs. Het gebruik van ICT in de klas is echter niet gestegen. verschillende types ICT-gebruik Wanneer ICT wordt ingezet in de klaspraktijk, schenken leraren momenteel veel aandacht aan instrumentele ICT-vaardigheden zoals het hanteren van de basisfuncties van de computer, van de randapparatuur, van het besturingssysteem en van eenvoudige programma s. Ook het gebruik van computers om oefeningen te maken (ICT als oefentool), krijgt gemiddeld genomen meer aandacht dan het gebruik van ICT als informatietool: toepassingen gericht op het opzoeken, selecteren en voorstellen van informatie. Dat laatste heeft mogelijk te maken met het feit dat PERSONEEL EN ORGANISATIE AFL. 18, JUNI 2008, 19

6 Peor-18.book Page 20 Monday, June 9, :42 PM ORGANISATIEONTWIKKELING PRAKTIJKVOORBEELDEN 2 6 hiervoor hogere vaardigheden aangesproken worden die meestal pas aan bod komen in de hoogste jaren van het basisonderwijs. verschillen in ICTgebruik tussen leraren Gemiddelden zeggen echter niets over verschillen tussen leraren en de mate waarin ze ICT inschakelen binnen onderwijsleerprocessen. Onderzoek wijst uit dat er grote verschillen bestaan in de mate van ICTgebruik tussen de leraren binnen eenzelfde school. 1 verschillen tussen scholen Bovendien zijn er niet alleen betekenisvolle verschillen binnen scholen maar ook tussen scholen (zie Tondeur, van Keer, van Braak en Valcke, in druk). In de volgende paragraaf trachten we na te gaan in welke mate de verschillen in ICT-gebruik te maken hebben met het beleid van een school. 4. Het ICT-beleid door de bril van de schooldirectie vijf thema s met betrekking tot het ICT-beleid Hierna presenteren we de voornaamste resultaten met betrekking tot de vijf beleidsaspecten die in Tabel 1 opgesomd werden. In een volgende stap gaan we na in welke mate deze factoren van invloed zijn op het gebruik van ICT in de klas. De resultaten worden aangevuld met citaten van de directie uit de bevraagde scholen. Om de anonimiteit van deze scholen te waarborgen, worden de schoolnamen niet vermeld Visieontwikkeling aanwezigheid ICTbeleidsplan De resultaten suggereren dat slechts een op vijf scholen over een uitgewerkt ICT-beleidsplan beschikt, waarin de ICT-doelen worden beschreven, evenals de strategieën om deze doelen te bereiken. Twee op vijf scholen bezitten een beperkt ICT-plan (enkel ICT-doelen) en nogmaals twee op vijf scholen hebben helemaal geen ICT-beleidsplan. We merken wel op dat de helft van deze scholen gestart zijn met de ontwikkeling van een ICT-beleidsplan. inhoud ICTbeleidsplan In de meeste gevallen blijft het plan beperkt tot een leerlijn voor ICTvaardigheden bij leerlingen en afspraken over ICT-infrastructuur. Wanneer we de leerlijnen bestuderen, merken we op dat de meeste aandacht gaat naar de ontwikkeling van technische ICT-vaardigheden. Een leerlijn bevat in mindere mate informatie over het gebruik van ICT voor leren en instructie. AFL. 18, JUNI 2008, 20 PERSONEEL EN ORGANISATIE

7 Peor-18.book Page 21 Monday, June 9, :42 PM ORGANISATIEONTWIKKELING PRAKTIJKVOORBEELDEN 2 7 ontwikkeling van het ICT-beleidsplan Een opvallende en veelvoorkomende uitspraak gedurende de interviews houdt verband met de gebrekkige communicatie tussen het schoolmanagement en de leraren. Ondanks de inspanningen van de ICT-coördinator om tot een strategisch ICT-beleidsplan te komen, blijken leraren niet op de hoogte van de inhoud van dat plan. (Directeur/School 17) Dit betekent dat in deze gevallen de ontwikkeling van een ICT-beleidsplan beperkt is tot een top-down strategie, geïnitieerd door de directie en/of de ICT-coördinator. De betrokkenheid van leraren blijft beperkt waardoor het beleid niet gedragen wordt vanuit een gezamenlijke visie Leiderschap ondersteunend Directies beschouwen hun rol met betrekking tot ICT-integratie meestal als facilitator. Tijdens de interviews viel het op dat ze zich verantwoordelijk voelden om de condities te creëren die ICT-integratie mogelijk maken. De leraren werden echter meestal niet verplicht ICT te gebruiken in de klaspraktijk. Dit kan te maken hebben met het vrijblijvende karakter van ICT en de onduidelijke verwachtingen van de overheid naar scholen toe. tijdsgebrek Wanneer we de directie hebben bevraagd naar hun mogelijke impact op het gebruik van ICT in de klas, werd vaak geantwoord dat hun rol vrij beperkt is. Je kan moeilijk tegelijk de architect, de ingenieur en de bouwheer zijn. (Directeur/School 53) De meeste directeurs geven aan dat een gebrek aan tijd de voornaamste reden is. Ze leggen de verantwoordelijkheid voor het ICT-integratieproces meestal bij de ICT-coördinator. Dit brengt ons bij het derde thema Ondersteuning belang van ICTcoördinatie Aangezien de meeste directies hun rol voornamelijk inschatten als facilitator, betekent dit dat ze op anderen moeten rekenen om mee richting te geven aan het ICT-integratieproces. De belangrijkste persoon die hier naar voren wordt geschoven, is niet toevallig de ICT-coördinator. PERSONEEL EN ORGANISATIE AFL. 18, JUNI 2008, 21

8 Peor-18.book Page 22 Monday, June 9, :42 PM ORGANISATIEONTWIKKELING PRAKTIJKVOORBEELDEN 2 8 Opvallend is wel dat directies vaak aangeven dat het van belang kan zijn om ook een leraar als ICT-aanspreekpunt aan te stellen. Dit kan bijvoorbeeld van belang zijn voor de opvolging wanneer de ICT-coördinator vertrekt, zoals blijkt uit het volgende citaat. Vorig jaar beschikten we over een uitstekende ICT-coördinator, maar nu hij vertrokken is krijgt ICT-integratie niet veel aandacht meer. (Directeur/School 37) Een meerderheid van de directies gaf wel aan dat de ICT-coördinator vooral als technisch expert optreedt. Door een gebrek aan tijd bleef het didactische aspect van ICT-gebruik veelal achterwege. Met drie uur ICT-coördinatie per week hebben we net voldoende tijd om ons computerpark te onderhouden; van pedagogische ondersteuning is hier geen sprake. (Directeur/School 4) De meeste schooldirecties pleiten daarom ook voor meer ICT-ondersteuning via een groter aantal uren ICT-coördinatie. Uit de interviews bleek duidelijk dat scholen extra ondersteuning verwachten op het vlak van ICT-infrastructuur. De helft van de directeurs beschouwt een gebrek aan infrastructuur nog steeds als de belangrijkste belemmering voor een verdere integratie van ICT in onderwijs. In 2002 heeft de Vlaamse onderwijsoverheid haar doel van een computer voor tien leerlingen bereikt. Men vergeet echter dat deze computers gemoderniseerd moeten worden. (Directeur/School 27) Scholen uit onze steekproef rapporteren gemiddeld één computer voor iedere zes leerlingen. Gemiddeld staan er twee computers in de klas zelf Evaluatie Uit de interviews bleek duidelijk dat de integratie van ICT in het Vlaamse basisonderwijs zelden gepaard gaat met enige vorm van evaluatie. Ongeveer een derde van de directeurs beweert dat het ICT-gebruik occasioneel wordt geëvalueerd, bijvoorbeeld gedurende een personeels- AFL. 18, JUNI 2008, 22 PERSONEEL EN ORGANISATIE

9 Peor-18.book Page 23 Monday, June 9, :42 PM ORGANISATIEONTWIKKELING PRAKTIJKVOORBEELDEN 2 9 vergadering. Volgens een op zes directies gebeurt de evaluatie van ICT wel op een systematische wijze. ICT-evaluatie is een krachtig instrument in mijn school: het verplicht leraren na te denken over de betekenis van ICT voor het onderwijs. Deze evaluatie is meteen ook het startpunt om ons ICT-beleid op af te stemmen. (Directeur/School 3) Het voordeel van een evaluatie is, aldus deze directeur, dat je kunt identificeren waar je momenteel staat op het vlak van ICT om op basis daarvan het beleid verder uit te stippelen Samenwerking met andere scholen Samenwerking tussen scholen wordt van overheidswege aangemoedigd via het verdelen van extra punten voor ICT-coördinatie. Dit heeft drie vierde van de bevraagde scholen ertoe aangezet om ook effectief samen te werken op het vlak van ICT-coördinatie. Naast de mogelijkheid om eenzelfde ICT-coördinator te delen, zetten sommige van deze scholen ook initiatieven op met betrekking tot de gezamenlijke aankoop van hard- en software. Scholen moeten nog meer samenwerken voor technische aspecten. De ICT-coördinator is hier de geschikte persoon. Om leraren te motiveren en te ondersteunen bestaat wel het risico dat deze persoon de cultuur van de school onvoldoende kent. (Directeur/School 27) Slechts in een aantal gevallen werden ook leraren betrokken bij schooloverstijgende samenwerking. Dit blijkt uit het volgende citaat. Vorig schooljaar zijn de leraren op bezoek geweest naar een andere school waar ze goede praktijkvoorbeelden konden observeren. (Directeur/School 27) Leraren moeten, volgens Lam (2000), persoonlijk overtuigd zijn van de mogelijkheden van ICT. De observatie van praktijkvoorbeelden is een van de strategieën om leraren succesvol ICT-gebruik te laten ervaren. PERSONEEL EN ORGANISATIE AFL. 18, JUNI 2008, 23

10 Peor-18.book Page 24 Monday, June 9, :42 PM ORGANISATIEONTWIKKELING PRAKTIJKVOORBEELDEN Impact van het ICT-schoolbeleid op de praktijk data koppelen De resultaten van de interviews die hierboven beschreven staan, geven ons een beeld van een aantal centrale aspecten van het ICT-schoolbeleid door de bril van de directie. De vraag is in welke mate het ICT-schoolbeleid op basis van deze vijf pijlers ook effectief een invloed heeft op het ICT-gebruik in de klas. Om een antwoord te vinden op deze vraag, werden de data van de interviews gekoppeld aan de data van het vragenlijstonderzoek bij 570 leraren uit dezelfde 53 Vlaamse lagere scholen. multilevel analyses De resultaten van onze analyses suggereren dat leraren uit scholen met een uitgebreid ICT-plan (doelen en strategieën om deze doelen te bereiken) ICT meer inschakelen in de klaspraktijk. Dit ligt in het verlengde van de resultaten van andere studies (bv. Otto en Albion, 2002) waaruit blijkt dat het ontwikkelen van gedeelde doelen succesvolle ICT-integratie bevordert. Verder hebben ook schoolgerelateerde kenmerken zoals ICT-ondersteuning, ICT-training en het aantal computers in de klas een positief effect op het gebruik van ICT in de klas. Leraren in scholen die meer ondersteuning aanbieden, meer ICT-trainingssessies voorzien en met meer computers in de klas, zullen ICT meer gebruiken in de klas. 2 percepties van leraren Een belangrijke kanttekening is dat het ICT-beleid van een school alleen een invloed heeft op het gebruik van ICT in de klas via de percepties van leraren. Zo heeft de aanwezigheid van een ICT-plan op zich geen impact op het ICT-gebruik, maar wel het feit dat leraren al dan niet op de hoogte zijn van de inhoud ervan. Dezelfde redenering kan gevolgd worden voor ICT-gerelateerde ondersteuning en ICT-nascholing. Niettemin wijzen de resultaten van de interviews uit dat het schoolbeleid het potentieel aan beleidsinstrumenten vaak onbenut laat. Zo merken we bijvoorbeeld dat slechts een op vijf scholen over een uitgewerkt ICTbeleidsplan beschikt, dat de betrokkenheid van leraren bij de beleidsplanontwikkeling beperkt is en dat de ondersteuning vooral gericht is op technische aspecten van ICT-integratie, zoals het herstellen van computers. 6. Conclusies voornaamste resultaten Een aantal van de bovenstaande resultaten kan relevant zijn voor de verdere integratie van ICT in de onderwijspraktijk. We bundelen eerst de voornaamste resultaten. AFL. 18, JUNI 2008, 24 PERSONEEL EN ORGANISATIE

11 Peor-18.book Page 25 Monday, June 9, :42 PM ORGANISATIEONTWIKKELING PRAKTIJKVOORBEELDEN 2 11 Voornaamste resultaten Wekelijks gebruiken leraren de computer gemiddeld gedurende zes uur ter ondersteuning van hun onderwijs, in mindere mate voor het gebruik van ICT in de klas zelf (gemiddeld twee uur). Leraren uit scholen met een uitgewerkt ICT-plan (ICT-doelen met strategieën om die te bereiken) gebruiken computers meer in de onderwijspraktijk. Leraren die veel ICT-ondersteuning ervaren, schakelen computers meer in voor leren en instructie in vergelijking met hun collega s die minder ondersteuning ervaren. Het aantal computers in de klas heeft een positieve invloed op het gebruik ervan voor onderwijsdoeleinden. Het potentieel aan ICT-beleidsinstrumenten blijft vaak onvoldoende benut. beperkte integratie in onderwijsleerprocessen De resultaten wijzen erop dat leraren in het Vlaamse lager onderwijs computers vaak inzetten ter ondersteuning van hun onderwijs. Het gebruik van de computer in de klas zelf blijft gemiddeld genomen beperkt tot twee uur per week. Uit onze analyses leren we dat er een aantal schoolgerelateerde factoren zijn die een positieve invloed hebben op ICTintegratie in de klaspraktijk. betrokkenheid van leraren Meer concreet heeft het lokale schoolniveau een potentiële invloed op ICT-integratie door middel van het ontwikkelen van een ICT-beleidsplan dat door het hele schoolteam gedragen wordt, het aanbieden van de nodige ondersteuning en van voldoende infrastructuur. De opvattingen van leraren worden weleens uit het oog verloren bij het opstellen van een ICT-beleidsplan, waardoor leraren zich minder betrokken voelen. Toch is de betrokkenheid van leraren bij het opstellen en uitvoeren van een ICT-plan niet onbelangrijk. De resultaten maken duidelijk dat wanneer leraren goed op de hoogte zijn van de inhoud van het ICT-plan, ze ICT meer inschakelen voor leren en instructie. De inhoud van dit plan blijkt in de meeste scholen vooralsnog beperkt tot technische aspecten. De discussie over de relevantie van ICT voor leren en instructie komt nu pas op de voorgrond. infrastructuur Om ICT verder te integreren in de klas, moeten leraren over voldoende computers (met internetverbinding) beschikken in de klassen. In vergelijking met twee jaar geleden zien we een inhaalbeweging van de eerste graad en een grotere toegang tot internet, maar stellen we vast dat het aantal computers in de klassen zelf beperkt blijft. Nochtans ligt daar volgens de resultaten een sleutel om ICT nog meer te integreren in het onderwijsleerproces. Een aantal scholen zijn overgeschakeld naar de aankoop van laptops om zo de technologie daar te kunnen voorzien waar nodig. PERSONEEL EN ORGANISATIE AFL. 18, JUNI 2008, 25

12 Peor-18.book Page 26 Monday, June 9, :42 PM ORGANISATIEONTWIKKELING PRAKTIJKVOORBEELDEN 2 12 didactische ondersteuning Vervolgens is de nodige ondersteuning vereist. Die blijkt volgens de analyses een positieve invloed te hebben op ICT-integratie in de klas. Momenteel blijft de ondersteuning globaal genomen beperkt tot technische ondersteuning. Het plan van de Vlaamse onderwijsoverheid om naast technische ICT-coördinatie ook didactische ICT-coördinatie te voorzien, lijkt een stap in de goede richting. tool om scholen te ondersteunen bij ICT-beleidsplanning Om scholen te ondersteunen bij het ontwikkelen van een ICT-beleidsplan, werd in opdracht van het Regionaal ExpertiseNetwerk een onlinetool ontwikkeld: pictos (plannen van ICT op school). Via een nascholing worden scholen ondersteund om met behulp van pictos de contouren uit te tekenen van een ICT-beleidsplan. Hierbij wordt vertrokken vanuit de eigen schoolsituatie. De school kan specifieke klemtonen leggen op basis van de eigen onderwijsvisie en prioriteiten. Dit betekent niet dat het gebruik van pictos onmiddellijk leidt tot een kant-en-klaar beleidsplan, maar het geeft scholen wel een belangrijke duw in de rug, zeker nu de overheid van alle scholen verwacht de ICT-eindtermen na te streven. 3 praktijkvoorbeelden Binnen de themawerking van REN Vlaanderen dit schooljaar ( ) is ruimte voorzien voor het verder uitbouwen en verfijnen van pictos. Ten eerste zullen enkele technische aanpassingen gebeuren om het gebruiksgemak van de tool te verhogen. Ten tweede staan enkele inhoudelijke uitbreidingen op het programma. Een ervan is de integratie van praktijkvoorbeelden, die zullen worden aangeboden in de vorm van videofragmenten. Ze dienen enerzijds als inspiratiebron voor het vormgeven van nieuwe ICT-activiteiten door leraren. Anderzijds worden in de tool ook praktijkvoorbeelden op mesoniveau opgenomen. Dit zijn getuigenissen van ICT-coördinatoren, directieleden en ICT-deskundigen over succesvolle strategieën voor ICT-integratie in de onderwijspraktijk. 7. Uitgeleide eindtermen voor ICT in het basisonderwijs De Vlaamse scholen en hun leraren hadden tot voor kort vrij spel om te bepalen in welke mate en op welke wijze ze ICT gebruikten in hun onderwijs. De ICT-competenties voorgesteld door de overheid waren immers zo beperkt in omvang en zo algemeen geformuleerd dat ze geen richting gaven aan het ICT-integratieproces (Vanotterdijk, 2002). Daar is nu verandering in gekomen. Vanaf september 2007 zijn in het Vlaamse basisonderwijs bindende eindtermen voor ICT van kracht. Hiermee legt de Vlaamse onderwijsoverheid scholen expliciete verwachtingen op met betrekking tot het nastreven van ICT-competenties. Dat wil zeggen dat AFL. 18, JUNI 2008, 26 PERSONEEL EN ORGANISATIE

13 Peor-18.book Page 27 Monday, June 9, :42 PM ORGANISATIEONTWIKKELING PRAKTIJKVOORBEELDEN 2 13 iedere leerling op het einde van het basisonderwijs over de nodige ICTbasiscompetenties zou moeten beschikken. aard van de eindtermen Aansluitend bij opvattingen over competentiegericht onderwijs, moet ICT volgens de nieuwe eindtermen geïntegreerd worden waar het zinvol is voor de onderwijscontext (Vandenbroucke, 2007). Al doende verwerven de leerlingen ICT-kennis, -vaardigheden en -attitudes. ICT dient als middel om het leren te versterken. 4 De ICT-eindtermen worden voorgesteld als leergebied- en vakoverschrijdende eindtermen. Concreet betekent dit dat ICT niet moet worden aangeboden als een apart vak. De overheid verwacht dat deze doelen worden nagestreefd als een geïntegreerd onderdeel van alle vakken en leergebieden. Ten tweede wordt van de scholen verwacht dat ze inspanningen doen om deze eindtermen na te streven, zonder dat hiertegenover een resultaatsverplichting staat. De Vlaamse onderwijsoverheid geeft de scholen een grote speelruimte bij het uitwerken van een schooleigen ICT-werking, met eigen accenten en aansluitend bij de eigen schoolvisie. De vraag is dan ook hoe en in welke mate deze ICT-eindtermen aandacht zullen krijgen vanuit het lokale schoolbeleid. tot slot Dit onderzoek stelt ons in staat enkele algemene uitspraken te formuleren over ICT-gebruik in het Vlaamse onderwijs in relatie tot het ICTschoolbeleid. Het is echter nog te vroeg om nu reeds een antwoord te zoeken op de vraag hoe de Vlaamse basisscholen zullen reageren op deze nieuwe situatie. Het onderzoek is immers uitgevoerd vóór de invoering van de nieuwe eindtermen, toen ICT-integratie nog kon worden opgevat als een bottom-up innovatie. Momenteel wordt een nieuw onderzoek opgezet om na te gaan hoe scholen omgaan met de komst van de ICT-eindtermen. Indien je op de hoogte wenst te blijven van ons onderzoek, kun je altijd terecht op onze website: 8. Literatuur Dawson, C. en Rakes, G.C., The influence of principals technology training on the integration of technology into schools, in Journal of Research on Technology in Education, 2003, nr. 36, p Fullan, M., The new meaning of educational change. Third edition, Londen, Routledge- Falmer, Goodison, T.A., Learning with ICT at primary level: pupils perceptions, in Journal of Computer Assisted Learning, 2002, nr. 18, p Kennewell, S., Parkinson, J. en Tanner, H., Developing the ICT capable school, Londen, RoutledgeFalmer, PERSONEEL EN ORGANISATIE AFL. 18, JUNI 2008, 27

14 Peor-18.book Page 28 Monday, June 9, :42 PM ORGANISATIEONTWIKKELING PRAKTIJKVOORBEELDEN 2 14 Lai, K.W. en Pratt, K., Information and communication technology (ICT) in secondary schools: The role of the computer coördinator, in British Journal of Educational Technology, 2004, nr. 35, p Lam, Y., Technophilia vs. technophobia: A preliminary look at why second-language teachers do or do not use technology in their classrooms, in Canadian Modern Language Review, 2000, nr. 56, p Otto, T.L. en Albion, P.R., Understanding the role of school leaders in realizing the potential of ICTs in education. Paper presented at the International Conference of the Association for the Advancement of Computing in Education, Nashville, Stichting ICT op School, Vier in balans (2001), Vier in balans plus (2004), Rendement van ICT onderzocht (2004), Ten Brummelhuis, A.C.A., Models of educational change: the interaction of computers in Dutch secondary education, Doctoral dissertation, Twente University, Tondeur, J., van Braak, J. en Valcke, M., Curricula and the use of ICT in education, in British Journal of Educational Technology, 2007, nr. 38, p Tondeur, J., Valcke, M. en van Braak, J., ICT-competenties in het lager onderwijs: een nieuwe fase van ICT-integratie, in ICT en onderwijsvernieuwing, 2005, nr. 9, p Tondeur, J., van Keer, H., van Braak, J. en Valcke, M., ICT integration in the classroom: Challenging the potential of a school policy, in Computers & Education, in druk. Triggs, P. en John, P., From transaction to transformation: Information and communication technology, professional development and the formation of communities of practice, in Journal of Computer Assisted Learning, 2004, nr. 20, p TSSA Collaborative, Technology Standards for School Administrators, North Central Regional Educational Laboratory, 2001, van Braak, J., Tondeur, J. en Valcke, M., Explaining different types of computer use among primary school teachers, in European Journal of Psychology of Education, 2004, nr. 14, p Vandenbroucke, F., Competenties voor de kennismaatschappij: Beleidsplan ICT in het onderwijs, Brussel, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Vanotterdijk, R., ICT als kwaliteitsstandaard in het Vlaamse onderwijs, in ICT en onderwijsvernieuwing, Deurne, Wolters Plantyn, 2002, Onderwijs en leren Algemeen kader Eindtermen en ontwikkelingsdoelen / p Visscher, A.J. en Coe, R., School performance feedback systems: Conceptualisation, analysis, and reflection, in School Effectiveness and School Improvement, 2003, nr. 14, p Noten 1. Meer informatie via feedbackrapport Onderzoek naar ICT en opvattingen over goed onderwijs : 2. Voor meer informatie over deze analyses verwijzen we naar: users.ugent.be/~jtondeur/proefschrift_model%20of%20ict%20integration_jo%20 Tondeur.pdf. 3. Voor de belangstellenden bestaat ook een demoversie, die te bekijken is op 4. Meer informatie over de ICT-eindtermen via: beleid/nota/beleidsplanici pdf. AFL. 18, JUNI 2008, 28 PERSONEEL EN ORGANISATIE