98.02 Nascholing in Basisonderwijs en Secundair Onderwijs: follow-up onderzoek en ontwikkelen instrument Secundair Onderwijs

Transcriptie

1 98.02 Nascholing in Basisonderwijs en Secundair Onderwijs: follow-up onderzoek en ontwikkelen instrument Secundair Onderwijs Promotor: Dhr R. Vandenberghe K.U. Leuven Publicatie eindrapport: Maart 2001 Trefwoorden: Nascholing, kwaliteitszorg, professionalisering leerkrachten, evaluatie Samenvatting en resultaten: Dit onderzoek is een vervolgonderzoek van het OBPWO-project waarin een vragenlijst nascholing basisscholen werd ontwikkeld waarmee een representatieve steekproef van Vlaamse basisscholen bevraagd werd over hun lokaal nascholingsbeleid in al zijn facetten. Deze twee onderzoeken bieden aan de cel nascholing van het departement onderwijs een bevragingsinstrument en een nulmeting die kunnen gehanteerd worden bij de decretaal voorziene evaluatie van het nascholingsbeleid. Het onderzoek vertrekt vanuit drie doelstellingen. Ten eerste nagaan of er zich op het vlak van nascholingsbeleid en praktijk evoluties voorgedaan hebben bij basisscholen sinds de eerste bevraging in mei Ten tweede een eerste maal het nascholingsbeleid en de nascholingspraktijk van secundaire scholen onderzoeken. Ten derde onderzoeken hoe verantwoordelijken van nascholingsorganisaties de mogelijkheden beoordelen die het decreet op de nascholing biedt. Omdat professionalisering van leerkrachten een belangrijke beleidsprioriteit is, wordt in het voorliggende vervolgonderzoek nagegaan hoe scholen en leerkrachten gebruik maken van de aangeboden mogelijkheden inzake nascholing en hoe dit bijdraagt tot hun permanente professionalisering en dit zowel in het basis als in het secundair onderwijs. De vragenlijsten werden afgenomen bij 309 basisscholen (waarvan 129 scholen de vragenlijst voor een tweede maal invulden) en bij 117 secundaire scholen. Daarnaast werden nog 6 verantwoordelijken van nascholingsinstellingen geïnterviewd. Er werd ook gepeild naar opvattingen en beoordelingen over een aantal aspecten van de nascholing. Hieronder volgt een samenvatting van de belangrijkste resultaten: a) Activiteiten Voor de basisscholen stellen de onderzoekers vast dat de frequentie van voorkomen van nascholingsactiviteiten bijna niet gewijzigd is in vergelijking met de resultaten uit de eerste afname. Het zijn vooral de reeds langer bestaande professionaliserings-activiteiten zoals pedagogische studiedagen, bijwonen van voordrachten en congressen

2 die relatief veel voorkomen. Deze activiteiten hebben vaak het karakter van informatieoverdracht en zijn meestal van korte duur. Activiteiten die verband houden met opvolging van nascholing (met collega s en de directie, met de nascholers die de opleiding gegeven hebben) en met het creëren van een leergemeenschap op school (= wederzijds klasbezoek binnen de school, oefenmomenten voor leerkrachten die nascholing volgen of gevolgd hebben, zelfevaluatie van leerkrachten door lesobservaties, ) komen voor, maar duidelijk in mindere mate als de traditionele nascholingsactiviteiten. Voor de secundaire scholen komt men tot dezelfde bevindingen. Net zoals uit het eindrapport van het vorige onderzoek reeds bleek, hanteren scholen een enge definitie van het decretale begrip nascholing. Scholen verstaan onder "nascholing" niet de interessante professionaliseringsactiviteiten die binnen de school bestaan. Alleen wat buiten de school of in aanwezigheid van externen gevolgd wordt, definiëren zij als nascholing. Het is dan ook wenselijk de definitie van nascholing verder te expliciteren met het oog op het bevorderen van een integratie van het extern aanbod en het intern schoolbeleid inzake professionalisering van de leden van het schoolteam. b) Lokaal nascholingsbeleid en nascholingsplan Wat de coördinatie van de nascholing betreft is dit voor de basisscholen in grote mate in handen van de directie (89.3%), alhoewel in 45% van de gevallen ook de volledige personeelsgroep mee coördineert. Dit geldt ook voor de secundaire scholen. In een vierde van de gevallen is er in het secundair onderwijs wel sprake van één of meerdere interne coördinatoren. Uit het onderzoek blijkt dat het principe dat de scholen een beleid wensen te voeren dat erop gericht is de toepassing van de nascholingsactiviteiten in de onderwijspraktijk te bevorderen, maar dat zij in realiteit daar nog niet altijd in lukken. Basisscholen beschikken meer dan secundaire scholen over een nascholingsplan. Ook is er een duidelijk positieve evolutie merkbaar in vergelijking met het vorig onderzoek (85.3% van de basisscholen beschikken nu over een nascholingsplan tov. 1/3 bestaande nascholingsplannen en 1/3 in ontwikkeling zijnde nascholingsplannen in vorig onderzoek). Drie vierden van de basisscholen en de secundaire scholen geven aan dat ze een eigen ontwerp hebben. In vergelijking met de vorige bevraging in het basisonderwijs kan er een significante toename worden vastgesteld van het model dat wordt aangeboden door de pedagogische begeleiding. In de plannen neemt de aandacht voor duidelijke afspraken en voor procedures toe: plannen bevatten vaak inhouden en prioriteiten, bepalen apriori wie mag deelnemen, hoe men de vervanging zal regelen, met welke nascholingsinstellingen zal worden samengewerkt en hoe de nascholing zal worden geëvalueerd.

3 In het nascholingsplan van de secundaire scholen besteedt men vooral aandacht aan de prioriteiten, de financiële aspecten en de vervangingsregeling. Tenslotte werd onderzocht in welke mate een aantal factoren volgens de perceptie van de respondenten- de nascholingsactiviteiten die zullen worden gevolgd beïnvloeden. Voor de basisscholen wordt de nascholing in grote mate bepaald door de vernieuwingen geïnitieerd door de Vlaamse overheid. Het eigen pedagogisch project, de persoonlijke belangstelling van de teamleden en de ontbrekende kennis en vaardigheden van de personeelsleden spelen ook een zekere rol in de beslissing. Voor de secundaire scholen komen deze vier factoren terug, zij het in een andere volgorde : de persoonlijke belangstelling van de personeelsleden, het pedagogisch project van de school, vernieuwingen geïnitieerd door de Vlaamse overheid en de ontbrekende kennis en vaardigheden van de personeelsleden. c) De concrete nascholingspraktijk c1) Participatie aan nascholingsactiviteiten Wat de deelname aan nascholingsactiviteiten betreft wordt uit het follow-up onderzoek bij de basisscholen een stijging vastgesteld. Vooral de frequentere deelname door de directie valt op. Dit laatste geldt ook voor de directies van de secundaire scholen en voor hun "middenkader". In vergelijking met de basisscholen is de deelname van leerkrachten in het secundair onderwijs minder hoog. c2) Peilen naar nascholingsbehoeften In de basisscholen wordt in zeer hoge mate gepeild naar nascholingsbehoeften tijdens personeelsvergaderingen. In secundaire scholen worden deze vergaderingen eveneens als kanaal aangewend maar werkt men ook vaak met enqûetes. In beide onderwijsniveaus peilt men ook vaak naar behoeften via informele gesprekken. c3) Informatie over het nascholingsaanbod Voor beide onderwijsniveaus geldt dat er enerzijds veel informatie over het aanbod wordt verkregen via folders en brochures maar dat anderzijds de pedagogische begeleiding een belangrijke informatiebron is. c4) Keuzecriteria Als basis en secundaire scholen een keuze maken in het nascholingsaanbod vinden zij het belangrijk dat nascholers zich aanpassen aan de schoolcontext en aan de werksituatie van de leerkrachten. Deze vaststelling moet genuanceerd worden omdat tegelijk uit het onderzoek blijkt dat nascholingsprogramma s volledig op maat van de school zelden voorkomen. Deze laatste vaststelling roept bijgevolg vragen op omtrent de mate van werkelijke vraaggestuurdheid van het huidige aanbod. Anderzijds stellen scholen dat zij een aanbod vinden dat beantwoordt aan de behoefte van hun school. Dit laatste wijst erop dat het aanbod toch in zekere mate beantwoordt aan de behoefte van de school. c5) Samenwerking met andere scholen

4 Samenwerking tussen scholen voor nascholing komt in de basisscholen af en toe tot zelden voor en voor de secundaire scholen eerder zelden tot nooit. c6) Implementatie en evaluatie Het extern aangeboden geheel van nascholingsactiviteiten is niet complementair aan intern opgezette professionaliseringsactiviteiten. Activiteiten die de realisering van het geleerde kunnen ondersteunen zoals interne werkgroepen, oefenuren komen eerder zelden voor. De informatiedoorstroming over en de evaluatie van nascholingsactiviteiten naar collega s verloopt in het basisonderwijs via mededelingen op de personeelsvergaderingen, via het doorgeven van materiaal of verslagen of via informele gesprekken. Activiteiten die gericht zijn op de evaluatie van effecten komen duidelijk veel minder voor. In de secundaire scholen komt evaluatie, in vergelijking met de basisscholen, tijdens de personeelsvergadering veel minder voor terwijl evaluatie via informele gesprekken maar ook via werkgroepen en subteams relatief frequent voorkomt. d) Het nascholingsbudget De antwoorden die de scholen geven op de vragen over het budget stroken niet altijd met de decretaal toegekende financiële middelen. Derhalve kunnen enkel een aantal algemene conclusies in dit verband geformuleerd worden. Wel is er een duidelijke tendens waar te nemen: de scholen hebben meer geld gekregen voor nascholing en er ook meer aan besteed. Voor het opsparen van het toegekende nascholingsbudget worden verschillende redenen aangegeven: het doorschuiven van het budget naar volgende schooljaren, de lage kostprijs van de gevolgde nascholingsactiviteiten, de relatief kleine behoefte aan nascholing e) De beoordeling van het marktaanbod, de nascholingsaanbieders en de nascholingsregeling Scholen uit beide onderwijsniveaus vinden dat het nascholingsaanbod vrij goed beantwoordt aan hun behoeften. Men is relatief tevreden over de kostprijs en over de verhouding prijs/kwaliteit. Ruim de helft van de scholen vindt de nieuwe financieringswijze een verbetering en ongeveer 30% van de scholen vindt dit min of meer een verbetering. Tot slot kan ook gewezen worden op een aantal beleidssuggesties en beleidsaanbevelingen van de onderzoekers. Scholen beoordelen de decretale nascholingsregeling en financiering globaal genomen eerder positief. De deelname aan nascholingsactiviteiten stijgt in het basisonderwijs en is relatief groot in secundaire scholen De respondenten vinden dat het aanbod vrij goed beantwoordt aan hun behoeften. Drie kwart van de scholen vinden dat er voldoende budget is voor nascholing. Nascholingsinstellingen leveren bijzondere inspanningen om scholen en individuele leerkrachten te informeren over het aanbod. Nascholing als middel van professionalisering van de leerkracht moet verdere leerprocessen bij betrokkenen op gang brengen. Korte en eenmalige activiteiten doen dit in mindere mate. In de toekomst zal dan ook meer aandacht besteed moeten worden aan maatregelen én activiteiten die de bedoelde leerprocessen ondersteunen. Uit het onderzoek blijkt dat scholen meer aandacht willen besteden aan toepassing van het geleerde in de praktijk maar dat dit in concreto niet altijd lukt. Het feit dat men zeer vaak afgaat op kant-en-klare én kortlopende programma s en de wijze waarop men collega s over gevolgde nascholing informeert, is volgens de onderzoekers niet implementatiebevorderend. Bij het kiezen en selecteren uit het nascholingsaanbod zouden scholen meer aandacht moeten besteden aan wat er aan ondersteuning en follow-up aangeboden wordt. Verder

5 suggereren de onderzoekers om via de prioritaire nascholingsthema s mogelijkheden te voorzien voor een training van directies en nascholingscoördinatoren met het oog op het creëren van implementatiebevorderende activiteiten en situaties. Scholen zullen meer dan zij tot nu toe doen, een evenwicht moeten zoeken tussen een teamof groepsgerichte nascholing en een individu-gerichte nascholing. Teamgerichte nascholing heeft een aantal belangrijke voordelen (Vandenberghe, Kelchtermans & Maes, 2000). Daarom pleiten de onderzoekers ervoor dat scholen die bijzondere inspanningen doen om groepsgerichte nascholing te organiseren extra-financiële mogelijkheden zouden toegekend worden. Een teamgerichte nascholing creëert echter voor alle scholen een reeks van praktische problemen (o.m. vervanging van afwezige leerkrachten, ). Voor zowel de basisscholen als de secundaire scholen geldt dat de concrete keuze van nascholingsprojecten in sterke mate wordt bepaald door de vernieuwingsinitiatieven die de overheid zelf neemt. Daardoor wordt de ruimte voor eigen initiatieven kleiner en is er wellicht voor een aantal scholen geen sprake van een lokaal nascholingsbeleid. Volgens de respondenten worden de meeste nascholingsactiviteiten nog gevolgd bij de centra van de eigen koepel of bij de pedagogische begeleiding. Uit het follow-up onderzoek in de basisscholen blijkt echter ook dat het volgen van nascholing bij een onafhankelijke instelling groeit en dat met betrekking tot de concrete keuze van een programma de invloed van de koepel en de pedagogische begeleiding vermindert. Net zoals in het eerste rapport verwijzen de onderzoekers naar de problematiek van complementariteit en afgrenzing tussen nascholing en begeleidingswerk. Een evenwicht tussen de nascholingsactiviteiten enerzijds en procesgerichte ondersteuning anderzijds is mogelijk, gebeurt nu reeds gedeeltelijk en zou de kwaliteitsbevordering van het onderwijs ten goede komen.