99.13 Zorgverbreding in relatie tot de uitstroom naar het buitengewoon onderwijs

Transcriptie

1 99.13 Zorgverbreding in relatie tot de uitstroom naar het buitengewoon onderwijs Promotor: Mevr. M. Douterlungne K.U. Leuven-HIVA Publicatie: oktober 2001 Trefwoorden: Buitengewoon onderwijs, zorgverbreding, basisonderwijs Samenvatting en resultaten: Aanleiding In de OBPWO-oproep van 1999 stelde de overheid de vraag naar een toetsing van de veel gehoorde idee dat de aanhoudende uitstroom naar het buitengewoon onderwijs (en in hoofdzaak naar die types die kinderen opvangen die qua kenmerken het dichtst aanleunen bij de doelgroep die ook met het project zorgverbreding wordt beoogd) een bewijs is voor het mislukken van de zorgverbreding. De overheid vroeg een kortlopend onderzoek dat op grond van een dossierstudie van de leerlingen die naar het buitengewoon onderwijs werden verwezen (ca. 800 leerlingen) moest nagaan uit welke scholen deze leerlingen afkomstig zijn en welke de relatie is met het al of niet participeren aan het project zorgverbreding. De onderzoekers vertrekken vanuit een reeds gekende dubbele vaststelling: (a) er is een toename van doorverwijzingen naar het buitengewoon onderwijs en (b) er is in dat onderwijs een oververtegenwoordiging van kinderen uit kansarme milieus en een andere etnische afkomst. Literatuurstudie Het eerste hoofdstuk is een literatuurstudie waarin achtereenvolgens worden toegelicht: - het theoretisch kader van zorgverbreding (definitie, doelstelling, concept) - het wettelijk kader voor Vlaanderen - de stand van zaken m.b.t. inclusie en onderwijs - de doorverwijzingspraktijk naar het buitengewoon onderwijs - de relatie tussen het gewoon en buitengewoon onderwijs Methode en gegevensverzameling Het empirisch materiaal dat verzameld werd, bestaat uit zowel kwantitatief als kwalitatief materiaal. In een eerste fase onderzocht men de instroom van leerlingen in de scholen voor buitengewoon basisonderwijs. Daarvoor werden alle basisscholen voor buitengewoon onderwijs van type 1, 3 en/of 8 waar in het schooljaar leerlingen instroomden die het vorige jaar nog in het gewoon lager onderwijs zaten in de steekproef opgenomen (n=143). De scholen kregen een schriftelijke vragenlijst toegestuurd waarin eerst naar een

2 aantal achtergrondkenmerken van de school werd gepeild. Vervolgens moesten de scholen a.h.v. de stamnummers van de instromende leerlingen (aangeleverd door het departement onderwijs) de school van herkomst van deze leerlingen aangeven. Na twee herinneringen werd een respons van 89% behaald (127 scholen). Een tweede fase bestond uit de schriftelijke bevraging van 200 scholen voor gewoon onderwijs die al geruime tijd een beroep doen op extra middelen voor zorgverbreding. Deze bevraging werd aangevuld met een controlegroep van 100 scholen die geen extra middelen ontvingen maar die vergelijkbaar zijn wat betreft de schoolse vertraging van de leerlingen, het aantal zittenblijvers en het aandeel leerlingen met een vreemde nationaliteit. Ook in deze scholen werden eerst een aantal achtergrondkenmerken van de school verzameld. Het tweede deel van de vragenlijst ging over de samenwerking van de school met het buitengewoon onderwijs, de doorverwijzingspraktijk van de school, de aanpak van onderwijsen leerproblemen en over de invulling van zorgverbreding op school. De vragenlijst werd eerst op een aantal scholen uitgetest en vervolgens verfijnd. Na twee herinneringen werd een respons gehaald van 64% (191 scholen: 140 zvb-scholen en 51 controlescholen). De derde fase van de gegevensverzameling was kwalitatief van aard en bestond uit 14 casestudies. Binnen deze groep van 14 geselecteerde scholen werd gewaakt over een brede variatie in een aantal relevante kenmerken: activiteitsgraad op de verschillende pijlers van zorgverbreding, leerlingenkenmerken (zittenblijvers, allochtonen, op leeftijd zitten), evolutie van het aantal doorverwijzingen naar buitengewoon onderwijs, samenwerking met buitengewoon onderwijs, net, provincie. Elke case bestaat uit een semi- gestructureerd interview met het schoolhoofd, de taakleerkracht, een ambulante leerkracht, en/of een sleutelfiguur rond zorgverbreding en met twee reguliere leerkrachten. Resultaten Hieronder geven we een kernachtige samenvatting van de belangrijkste resultaten van de analyses die werden uitgevoerd op het verzamelde empirisch materiaal. Voor de vraag naar het effect van het project zorgverbreding op de uitstroom van leerlingen naar het buitengewoon onderwijs, werd (1) bij de scholen voor buitengewoon onderwijs onderzocht vanuit welke scholen voor gewoon onderwijs de leerlingen binnenstromen en werd (2) in het gewoon onderwijs nagegaan of er een verschil is in het aantal doorverwijzingen naar het buitengewoon onderwijs tussen scholen die resp. wel en geen extra middelen voor zorgverbreding ontvangen. De eerste werkwijze heeft geen betrouwbare resultaten opgeleverd. De onderzoekers wilden de informatie over de school van herkomst van de leerlingen koppelen aan een databestand met informatie over scholen met extra middelen voor zorgverbreding. Zo zou men kunnen nagaan hoeveel procent van de nieuwe leerlingen die in binnenstroomden vanuit het gewoon lager onderwijs uit scholen komen die in extra lestijden voor zorgverbreding kregen. Er bleken echter ernstige problemen te zijn met de kwaliteit van de data. De scholen voor buitengewoon onderwijs blijken niet altijd over exacte gegevens van de school van herkomst van hun leerlingen te beschikken. Ook het databestand waarover het departement onderwijs beschikt met stamnummers van de in het schooljaar nieuw binnengestroomde leerlingen in het buitengewoon lager onderwijs blijkt niet geheel overeen te komen met de data die de scholen zelf via de vragenlijst leverden. Van de 143 scholen hebben er 125 geantwoord die samen nieuwkomers telden. Slechts van (61%) van deze leerlingen waren de geleverde data betrouwbaar. 37% (711) van deze leerlingen komt uit een ZVB-school. Het aandeel scholen dat ZVBmiddelen bekomt bedraagt 31%. Omdat het eerste cijfer leerlingen en het tweede scholen betreft, kan hier geen eenduidige conclusie aan verbonden worden. Gezien zorgverbredingsscholen gemiddeld meer leerlingen tellen dan de andere scholen, kan wel de

3 voorzichtige uitspraak worden gedaan dat op het eerste zicht zorgverbredingsscholen niet opvallend meer leerlingen doorsturen naar het buitengewoon onderwijs dan de andere scholen. De onderzoekers waarschuwen ervoor dat op basis van dergelijke analyse geen rechtstreekse conclusies kunnen worden getrokken over de invloed van de zorgverbreding op de doorstroom naar het gewoon onderwijs. De tweede werkwijze, een schriftelijke bevraging van 191 zorgverbredings-scholen en 51 controlescholen, aangevuld met de gegevens van het kwalitatieve luik, leidde tot betere resultaten. Om te beginnen worden een aantal school-, leerling- en leerkrachtkenmerken in deze twee groepen besproken. - voor de meeste kenmerken zijn er geen significante verschillen tussen de twee groepen; waar ze wel verschillen is dat vooral op typische zorgverbredingskenmerken - zvb-scholen tellen significant meer klassen, leerlingen en leerkrachten - het aandeel van scholen met 1 vestigingsplaats is kleiner bij de zvb-scholen, terwijl scholen met 2 verstigingen meer voorkomen bij zvb-scholen - het aandeel van scholen met leerlingen die overwegend uit de lagere socio-economische klassen komen is groter bij zvb-scholen - het aandeel van scholen met leerlingen die overwegend uit de hogere socio-economische klassen komen is groter bij de controlescholen - in de zvb-scholen is de gemiddelde onderwijservaring van de leerkrachten significant lager dan in de controlescholen - het aandeel scholen dat aangeeft de laatste 10 jaar een dalend percentage zittenblijvers te hebben gekend en het aandeel scholen dat zegt de laatste 10 jaar een dalend percentage adviezen te hebben gegeven om over te stappen naar het buitengewoon onderwijs zijn groter in de zvb-scholen Via de vragenlijst werd ook gepeild naar het doorverwijzingsproces, de samenwerking met het buitengewoon onderwijs en de omgang met leerlingen met leer- en/of ontwikkelingsstoornissen. Resultaten m.b.t. het doorverwijzingsproces - voor alle scholen geldt dat het aantal scholen dat leerlingen adviseert over te stappen naar het buitengewoon onderwijs en het aantal scholen met leerlingen die de overstap effectief doen, de afgelopen 10 jaar gestegen is - voor de huidige zorgverbredingsscholen wordt vanaf een opvallende stijging vastgesteld in het aantal doorverwijzingen en effectieve overstappen, die op dat moment nog niet zichtbaar is in de controlescholen - de controlescholen maken na enkele jaren een inhaalbeweging waardoor ze zich nu op het niveau van de zorgverbredingsscholen bevinden

4 - als mogelijke verklaring hiervoor opperen de onderzoekers de idee dat het effect van de extra middelen voor zorgverbreding enkel in de beginperiode speelde en dat daarna een algemene mentaliteitswijziging plaatsvond - de zorgverbredingsscholen die leerlingen doorverwijzen doen dat sinds gemiddeld voor iets meer leerlingen dan de controlescholen (dat geldt echter niet voor de leerlingen die effectief de overstap doen) - de criteria om door te verwijzen zijn de laatste tien jaar weinig veranderd - de respondenten uit de zvb-scholen geven aan dat het tijdstip van doorverwijzing opvallend verbeterd is (niet te snel, niet te laat) - de laatste 10 jaar hebben de zvb-scholen meer leerlingen gehad die na doorverwijzing naar het buitengewoon onderwijs, teruggekeerd zijn naar hun oorspronkelijke school - op de vraag welke invloed zvb heeft gehad over het aantal doorverwijzingen antwoordt 34% van de zvb-scholen met een toename, 39% spreekt van afname en 27% van een stabiel gebleven aantal doorverwijzingen; deze cijfers verschillen niet significant van deze uit de controlescholen en vormen dus geen bevestiging voor de hypothese dat scholen met een traditie van aanvullende lestijden zvb in verhouding meer zouden doorverwijzen; de hypothese kan echter ook niet op basis van deze cijfers verworpen worden; daarenboven gaat het om percepties en niet om objectieve cijfers - binnen de groep zvb-scholen waar de laatste 10 jaar wel een toename was van het aantal doorverwijzingen spelen de aanvullende lestijden wel een rol in de motivering ervan: zvbscholen geven meer dan de controlescholen aan dat een snellere opsporing van onderwijsproblemen reden is voor de toename - omgekeerd: in de groep scholen met een afname van het aantal doorverwijzingen geven meer zvb-scholen dan controlescholen een betere opsporing EN remediëring als reden aan - volgens de respondenten hebben de aanvullende lestijden zvb een gunstige invloed gehad op de kwaliteit van het doorverwijzingsproces - uit de casestudies van het kwalitatieve luik (interviews met directies) komt naar voren dat zvb-scholen als mogelijke oorzaak van het stijgende aantal doorverwijzingen verwijzen naar het gewijzigde publiek van de scholen; door het zvb-project zouden scholen het imago krijgen van scholen waar leerlingen met leermoeilijkheden toch kansen krijgen; daardoor zouden leerlingen met ernstige en minder ernstige leerproblemen frequenter naar zvbscholen trekken Resultaten m.b.t. de samenwerking met het buitengewoon onderwijs - zvb-scholen werken significant meer samen met het buitengewoon onderwijs dan andere scholen; dit is het gevolg van de mogelijkheid van het afsluiten van een samenwerkingscontract - er werden geen significante verbanden gevonden tussen de evolutie van het aantal doorverwijzingen en verschillende aspecten van de samenwerking (vorm, inhoud, belemmerende factoren van de samenwerking, invulling van het samenwerkingscontract) - in de kwalitatieve analyse blijkt wel dat wanneer deze samenwerking een preventief en een curatief luik inhoudt, de doorverwijzingen kunnen worden teruggedrongen

5 Resultaten m.b.t. de omgang met leerlingen met leer- en/of ontwikkelingsproblemen - zvb-scholen houden vaker multidisciplinair overleg (MDO) of klassenraden dan de controlescholen; in meer zvb-scholen dan controlescholen nemen taakleerkrachten, leerkrachten zvb en directieleden deel aan het MDO - de aanvullende lestijden hebben het gebruik van bepaalde materialen ter detectie van onderwijsproblemen gestimuleerd; ook het tijdstip van de detectie zelf zou verbeterd zijn door de extra lestijden (doordat zvb-scholen bijvoorbeeld meer tijd hebben voor een correcte invulling van het leerlingvolgsysteem) - zvb-scholen beschikken vaker over een taakleerkracht en/of een ambulante leerkracht; het zvb-project heeft gezorgd voor een ruimere invulling van de taken van de taakleerkracht in de zvb-scholen (niet alleen remediëring, maar ook signalering en diagnostisering d.m.v. genormeerde toetsen, opstellen en uitvoeren van een handelingsplan, overleg en ondersteuning van leerkrachten, beheer van leerlingvolgsysteem ) - opvallend is dat zvb-scholen waar vanaf 1990 taakleerkrachten bezig zijn met het afnemen van genormeerde toetsen, het opstellen en uitvoeren van een handelingsplan en het overleg daarover met de gewone leerkracht, de laatste 10 jaar vaker een toename van het aantal doorverwijzingen naar het buitengewoon onderwijs kennen dan de zvb-scholen waar dit niet het geval was (m.n. scholen waar taakleerkrachten reeds voor 1990 deze taken uitoefenden of scholen waar taakleerkrachten nog steeds niet deze taken uitoefenen) - even opvallend was dat in de groep van scholen waar de taakleerkracht de afgelopen jaren het beheer van een leerlingvolgsysteem op zich heeft genomen, er vaker een relatieve afname van het aantal doorverwijzingen voorkwam dan in de groep van scholen waar dit niet geldt - inzake preventie van leer- en/of ontwikkelingsproblemen blijken vormen van klasexterne differentiatie (klasoverschrijdend en leerjaaroverschrijdend werken) meer voor te komen in zvb-scholen dan andere scholen; klasinterne differentiatie (opsplitsing van klassen, niveaugroepen, hoekenwerk, contractwerk) komt in beide groepen scholen even vaak voor; de extra lestijden blijken dus een positief effect te hebben op het klasoverschrijdend en in mindere mate ook het leerjaaroverschrijdend werken - er werden geen verschillen gevonden tussen zvb- en controlescholen wat de samenwerking met het PMS (nu: CLB) betreft; de aard van de samenwerking met het CLB heeft geen invloed op het aantal doorverwijzingen - wat de nascholing betreft blijken leerkrachten uit zvb-scholen meer te worden aangespoord om zich bij te scholen m.b.t. de aanpak van onderwijsleerproblemen dan in scholen zonder aanvullende lestijden; bij de navormingsactiviteiten van zvb-scholen blijkt de zorg voor leerlingen met onderwijsproblemen meer aan bod te komen dan bij navormingsactiviteiten in de controlescholen Beleidsadviezen De onderzoekers sluiten hun rapport af met een reeks concrete beleidsaanbevelingen die we hieronder punctueel samenvatten: - voor het voeren van een beleid is volledige en juiste informatie onontbeerlijk; daarom is er op overheidsniveau nood aan een adekwaat registratiesysteem voor de gegevens inzake inen uitstroom van leerlingen

6 - in de deskundigheidsbevordering van leerkrachten moet er nog meer aandacht besteed worden aan de aanpak van de problemen, en niet alleen aan de preventie en de diagnostisering - de samenwerkingsverbanden tussen gewoon en buitengewoon onderwijs moeten meer worden dan louter papieren overeenkomsten: scholen voor buitengewoon onderwijs zouden moeten optreden als expertisecentra voor het gewoon onderwijs; leerkrachten uit het gewoon onderwijs zouden op zijn minst kennis moeten maken met de pedagogische en didactische methoden die gebruikt worden in het buitengewoon onderwijs; verder kan gedacht worden aan de mogelijkheid om vanuit het buitengewoon onderwijs leerlingen met leer- en ontwikkelingsproblemen in het gewoon onderwijs te begeleiden (bvb. in het geval van een terugkeer uit het buitengewoon naar het gewoon onderwijs); professionals uit het buitengewoon onderwijs kunnen samen met de klastitularis in het gewoon onderwijs handelingsplannen opstellen voor de leerlingen met onderwijsproblemen - scholen die een zorgverbredingscontract afsluiten met het buitengewoon onderwijs zouden extra aanvullende lestijden zvb moeten krijgen op voorwaarde dat ze deze overdragen naar het buitengewoon onderwijs (als randvoorwaarde geldt hier dat scholen voor gewoon en buitengewoon onderwis elkaar niet als concurrenten beschouwen) - wat de leerkrachten betreft pleiten de onderzoekers voor het combineren van de functie van de taakleerkracht (vooral gericht op de aanpak van leerproblemen) met de functie van de leerkracht zvb (vooral gericht op preventie: beide functies zijn noodzakelijk (en kunnen zelfs door één persoon uitgeoefend worden); professionalisering van de klasleerkracht blijft echter prioritair: de verantwoordelijkheid van de klastitularis mag niet doorgeschoven worden naar de specialisten - om het groeiende overleg en de administratie die gepaard gaan met de nieuwe functies, werkvormen en samenwerkingsverbanden beheersbaar te houden, pleiten de onderzoekers voor de aanstelling van een coördinator zorgverbreding die het teamoverleg organiseert - de overheid moet alert zijn voor het gevaar van een nieuwe dualisering (volgens de respondenten dreigen zvb-scholen een imago te ontwikkelen dat vooral kinderen met leerproblemen aantrekt en daardoor anderen zou kunnen afstoten) - scholen, directies en leerkrachten, moeten aangemoedigd worden een visie te ontwikkelen over zorgverbreding een diepgaande mentaliteitwijziging is nog steeds niet gerealiseerd