Evaluatie van het participatiedecreet: conclusies en beleidsaanbevelingen

Transcriptie

1 l Evaluatie van het participatiedecreet: conclusies en beleidsaanbevelingen 1 Inleiding 1.1 Situatieschets Het participatiedecreet 1 is sinds 1 september 2004 van kracht. Vanaf dat moment waren de scholen verplicht om een pedagogische raad, een leerlingenraad en/of een ouderraad op te richten indien ten minste 10 % van de doelgroep erom vroeg. Sinds 1 april 2005 heeft in principe 2 elke basis- en secundaire school een schoolraad. Aangezien zowel de onderliggende raden als de schoolraad om de vier jaar opnieuw worden samengesteld, vinden er in het schooljaar nieuwe verkiezingen plaats. In het regeerakkoord is de optie genomen om het participatiedecreet na een periode van drie jaar te evalueren en eventueel bij te sturen. Omdat het VSKO hiertoe een bijdrage wil leveren, heeft het zelf het initiatief genomen om d.m.v. een vragenlijstonderzoek het participatiedecreet te evalueren. Het VSKO had van meet af aan enkele fundamentele punten van kritiek bij het huidige participatiedecreet. Het heeft echter steeds haar schoolbesturen en scholen objectief ingelicht over de uitvoering van de decretale bepalingen. Nu is de tijd misschien rijp voor een bijsturing. 1.2 Doel Het doel van dit onderzoek is om op een objectieve wijze na te gaan hoe het participatiedecreet in de scholen wordt toegepast en hoe de verschillende betrokkenen dit ervaren. Zowel de schoolraad als de onderliggende raden komen aan bod; het medezeggenschapscollege niet. 1 Decreet van 2 april 2004 betreffende participatie op school en de Vlaamse Onderwijsraad < rubrieken wetgeving < niveau-overschrijdend deel < lokale autonomie, inspraakregeling en medezeggenschap in het gesubsidieerd onderwijs 2 Eén uitzondering: een schoolbestuur dat ten minste voor twee derde is samengesteld uit rechtstreeks verkozen vertegenwoordigers van personeel en ouders is niet verplicht een schoolraad op te richten. De verhouding tussen de oudergeleding en de personeelsgeleding in het schoolbestuur moet evenwichtig zijn. Dit betekent dat beide geledingen cijfermatig ofwel evenveel stemmen hebben, ofwel dat het aantal stemmen van de grootste geleding kleiner is dan de helft van het totaal aantal stemmen binnen het schoolbestuur. In het secundair onderwijs zijn schoolbesturen verplicht ook leerlingen met raadgevende stem te betrekken bij beslissingen waarover het schoolbestuur verplicht een advies moet vragen aan de schoolraad of waarover een overleg tussen schoolbestuur en schoolraad moet plaatsvinden. Het aantal vertegenwoordigers van de leerlingen is ten minste gelijk aan het aantal vertegenwoordigers van de ouders.

2 2 Participatie in de ruime zin behoort niet tot het onderzoeksopzet. We focussen enkel op het participatiedecreet. Concreet hebben we vragen gesteld over de oprichting, de samenstelling, de werking en de bevoegdheden van de schoolraad en de onderliggende raden. 1.3 Doelgroep Om een volledig zicht te krijgen op de ervaringen in de scholen met het participatiedecreet, werd een uitgebreide vragenlijst opgesteld. De doelgroep van het onderzoek bestond uit drie partijen die zich in een goede positie bevinden om het participatiedecreet en haar gevolgen correct te kunnen inschatten: de directeurs, de voorzitters van de schoolraad en de voorzitters van het schoolbestuur. De vragenlijst voor de directeurs bevatte 94 vragen, de vragenlijst voor de voorzitters van de schoolraad 57 vragen en die voor de voorzitters van het schoolbestuur 30 vragen. Bij de voorzitters van de schoolraad en de voorzitters van het schoolbestuur ging het telkens om een afgeslankte versie van de vragenlijst voor de directies. De respondenten ontvingen naast de vragenlijst een verklarende woordenlijst waarin enkele cruciale begrippen werden gedefinieerd conform het participatiedecreet. 1.4 Structuur van het onderzoeksrapport Het rapport volgt in grote lijnen de structuur van de vragenlijst. Omdat een bespreking van de antwoorden op alle 94 vragen zou leiden tot een zeer omslachtig rapport, gaan we enkel in op de vragen en antwoorden waaruit duidelijke conclusies kunnen gedistilleerd worden. 2 Respons op de vragenlijst directeur vz schoolbestuur vz schoolraad dir (%) vz SB (%) vz SR (%) Basisonderwijs ,0% 44,0% 48,0% Secundair onderwijs ,3% 49,3% 68,7% De vragenlijst werd naar 150 scholen voor basisonderwijs en 150 scholen voor secundair onderwijs gestuurd. Voor beide onderwijsniveaus behoorden 15 van die scholen tot het buitengewoon onderwijs. Bij de selectie van de scholen hielden we rekening met de geografische spreiding van de scholen over de verschillende bisdommen. De steekproef van de basisscholen hield rekening met de verhouding tussen het aantal autonome kleuterscholen, lagere scholen en basisscholen. Voor het overige kozen we voor een aselecte steekproef. De respons op de vragenlijst ligt zeer hoog. Dit geldt in de eerste plaats voor de directeurs (68% en 85,3%) en in iets mindere mate voor de voorzitters van het schoolbestuur (44% en 49,3%) en voorzitters van de schoolraad (48% en 68,7%). Dankzij deze hoge respons en de keuze voor een aselecte steekproef kunnen we op basis van de antwoorden conclusies formuleren die representatief zijn voor alle katholieke basis- en secundaire scholen. Daarnaast illustreert de hoge respons dat het participatiedecreet leeft in de scholen. De respondenten vinden het de moeite waard om hun ervaringen en hun mening hierover mee te delen.

3 3 3 Algemene conclusies evaluatie participatiedecreet Gezien de hoge respons en de keuze voor een aselecte steekproef zijn onderstaande conclusies representatief voor het katholiek basis- en secundair onderwijs. 3.1 Scholen vinden moeilijk kandidaten voor de schoolraad en de onderliggende raden Het is voor vele scholen niet gemakkelijk om voldoende kandidaten te vinden voor de verschillende geledingen van de schoolraad. Hoewel het een decretale verplichting is, hebben 11,2% van de basisscholen en 3,3% van de secundaire scholen geen schoolraad. In bijna alle gevallen komt dat omdat niemand zich voor de schoolraad kandidaat heeft gesteld. Uit de antwoorden op andere vragen blijken deze scholen wel schooleigen vormen van participatie te hebben. Ook verschillende scholen die uiteindelijk wél een schoolraad oprichtten, ondervonden moeilijkheden om voldoende kandidaten te vinden voor de beschikbare plaatsen. Van het aantal buitengewone scholen die de betreffende vraag invulden, blijkt zelfs bijna één op drie geen schoolraad te hebben. Dit is een opvallende vaststelling. Gezien het beperkte aantal buitengewone scholen in de steekproef kunnen we hier echter geen verregaande conclusies aan verbinden. Eenmaal de schoolraad opgericht, is het voor heel wat scholen niet evident om het aantal leden op peil te houden. Als we de geplande samenstelling van de schoolraad met het huidige aantal vertegenwoordigers per geleding vergelijken, zien we dat vooral in het secundair onderwijs de verschillende geledingen gemiddeld minder leden tellen dan voorzien. Met name voor de leerlingengeleding en de geleding van de lokale gemeenschap is dat duidelijk merkbaar. De opvallendste indicatie van het gebrek aan kandidaten is het aantal scholen dat effectief verkiezingen diende te organiseren. In 80 tot 92 procent van de scholen moesten voor geen enkele geleding of onderliggende raad verkiezingen georganiseerd worden omdat er niet meer kandidaten dan verkiesbare plaatsen waren. In de huidige situatie geldt dikwijls dat wie zich kandidaat stelt sowieso zetelt, zonder enige vorm van verkiezingen. 3.2 De aanwezigheid van het schoolbestuur op de schoolraad wordt als wenselijk ervaren Het participatiedecreet sluit het schoolbestuur uit van de schoolraad en de onderliggende raden. Enkel voor overlegbevoegdheden mag het schoolbestuur op de schoolraad aanwezig zijn. De directeur woont de vergaderingen van de schoolraad van rechtswege bij, maar heeft enkel een adviserende stem. Tal van schoolraden hebben er zelf voor gekozen om het schoolbestuur zoveel mogelijk bij de werking van de schoolraad te betrekken. In het basisonderwijs is in bijna de helft van de scholen het schoolbestuur steeds aanwezig op de schoolraad, zelfs als de adviesbevoegdheden niet in overlegbevoegdheden zijn omgezet. In het secundair onderwijs is dat in 37 procent van de scholen het geval. Gemiddeld vinden twee op drie respondenten de aanwezigheid van het schoolbestuur in de schoolraad essentieel of belangrijk voor de goede werking van de schoolraad. Opvallend is dat de voorzitters van de schoolraad de aanwezigheid van het schoolbestuur op de schoolraad zelfs belangrijker vinden dan de directeurs en dan de voorzitters van het schoolbestuur zelf. Op de vraag wat er minder goed is aan de samenstelling van de schoolraad verwijst bovendien bijna de helft van de respondenten naar de afwezigheid van het schoolbestuur. Opnieuw geeft ook een aanzienlijk deel van de voorzitters van de schoolraad dit als belangrijkste pijnpunt van de huidige samenstelling. Op de algemene vraag of er iets aan het participatiedecreet moet gewijzigd worden, verwijst meer dan één op vijf respondenten naar de vaste aanwezigheid van het schoolbestuur op de schoolraad.

4 4 3.3 De inzet en betrokkenheid van de directeur zijn essentieel voor de goede werking van de schoolraad In de praktijk is de directeur zeer actief betrokken bij de werking van de schoolraad. Dat geldt voor nagenoeg alle initiatieven die de schoolraad neemt. Wat de vergaderingen zelf betreft, neemt de directeur in bijna de helft van de gevallen het meeste voorbereidende werk voor zijn rekening, meer dus dan de voorzitter van de schoolraad. Ook de voorzitters van de schoolraad zelf geven dat aan. Daarnaast neemt de directeur in veel gevallen mee het initiatief tot een concrete vergadering, is hij in de helft van de schoolraden het meest aan het woord en wordt de school en dus ook de directeur in meer dan de helft van de scholen ook betrokken bij het informeren van de achterban over de bevindingen van de schoolraad. Liefst 96 procent van de respondenten geeft aan dat de aanwezigheid van de directie belangrijk of essentieel is voor de goede werking van de schoolraad. 3.4 Het participatiedecreet vergroot de werkdruk voor de scholen Het correct uitvoeren van de procedures en bepalingen in het participatiedecreet verhoogt de werkdruk in vele scholen. De directeurs en de voorzitters van het schoolbestuur ervaren dit sterker dan de voorzitters van de schoolraad. De antwoorden op andere vragen illustreren welke concrete activiteiten achter deze verhoogde werkdruk schuilgaan. Zoals we hierboven reeds stelden, speelt de directeur een cruciale rol vóór, tijdens en na de vergaderingen van de schoolraad. Zijn inbreng wordt sterk gewaardeerd, maar gaat wel telkens gepaard met extra werk. Daarnaast wordt de directeur vaak niet alleen op de schoolraad verwacht, maar ook op de onderliggende raden om aanwezig te zijn en advies en informatie te geven. Meer dan 80 procent van de ouderraden vraagt bijvoorbeeld aan de directie of personeelsleden om hun vergaderingen bij te wonen. Deze tendens merken we ook bij de andere onderliggende raden van het participatiedecreet. In heel wat scholen zijn er naast de onderliggende raden in de zin van het participatiedecreet ook nog schooleigen vormen van personeels-, ouder- of leerlingenwerking. Mogelijk investeert de directie ook hierin nog extra tijd. Het is een positief gegeven dat men het contact tussen de verschillende geledingen en de directie belangrijk vindt, al betekent het in de praktijk opnieuw een grotere werklast voor de directeur. Tot slot antwoordt meer dan twee derde van de directeurs en de voorzitters van het schoolbestuur dat het strikt volgen van het participatiedecreet tot een verlenging van de beslissingsprocedures leidt. In de praktijk zal dit vaak gepaard gaan met extra werk. 3.5 Het gebrek aan expertise bij sommige leden bemoeilijkt een vlotte werking van de schoolraad Bij enkele open vragen wijzen verschillende directeurs en voorzitters van de schoolraad op het gebrek aan achtergrondkennis bij sommige leden en geledingen. Dit is enkel het geval bij de secundaire scholen. Daar vinden de directeurs en voorzitters van de schoolraad het gebrek aan achtergrondkennis bij sommige leden zelfs het grootste minpunt van de huidige samenstelling van de schoolraad. Op een andere vraag antwoorden vooral de voorzitters van de schoolraad dat het gebrek aan expertise of motivatie van sommige leden de werking van de schoolraad hindert. Concreet wordt vooral verwezen naar de geledingen van de lokale gemeenschap en de leerlingengeledingen. Sommige leden van de schoolraad zijn volgens de respondenten onvoldoende thuis in een aantal thema s die op de vergaderingen verplicht besproken worden. De vaststelling van een gebrek aan achtergrondkennis betekent niet dat de leerlingen en de geleding lokale gemeenschap niet gewenst zijn. Op de open vraag wat de respondenten goed vinden aan de samenstelling van de schoolraad (bv. in vergelijking met de vroegere participatieraad) verwijst 45% van de respondenten spontaan naar de aanwezigheid van de leerlingen. Dit is een zeer hoge score.

5 5 3.6 Het participatiedecreet wordt door de scholen pragmatisch toegepast De oprichting, de samenstelling en de werking van de schoolraad en de onderliggende raden zijn vrij strikt gereglementeerd. Uit de antwoorden op verschillende vragen blijkt dat de scholen een aantal bepalingen eerder op een pragmatische manier toepassen: Vele leden van de schoolraad werden afgevaardigd door de onderliggende raden. Dit kan enkel indien deze onderliggende raden zijn samengesteld volgens de modaliteiten van het participatiedecreet. In de praktijk blijkt dit lang niet altijd het geval te zijn. Dit betekent dat heel wat schoolraden niet conform het participatiedecreet zijn samengesteld. In ongeveer één op vier schoolraden is het schoolbestuur steeds aanwezig, hoewel er geen overeenkomst is waarin de adviesbevoegdheden in overlegbevoegdheden werden omgezet. In meer dan 60% van de schoolraden wordt bij de bespreking van de agendapunten geen onderscheid gemaakt tussen advies- en overlegbevoegdheden. Dit is veel meer dan de 25% schoolraden die hierover een overeenkomst hebben gesloten tussen de directeur, het schoolbestuur en de schoolraad. Niet alle onderwerpen die tot de advies- of overlegbevoegdheid van de schoolraad behoren en die op dat moment relevant zijn, worden in de schoolraad besproken. Dit neemt niet weg dat de participatiegedachte en de grote principes wel overeind blijven. Dit blijkt ook uit de algemene tevredenheid van de respondenten over de samenwerking van de schoolraad met de directeur en het schoolbestuur en het feit dat er amper klachten zijn. Daarnaast blijkt dat het uitoefenen van de overlegbevoegdheid in bijna 95% van de schoolraden steeds tot een akkoord geleid heeft. Bovendien lijkt het er sterk op dat de respondenten zich vaak niet bewust zijn van het niet-naleven van het participatiedecreet in de strikte zin. Gemiddeld meent meer dan 70% van de respondenten dat hun school de verschillende procedures uit het participatiedecreet strikt naleeft. Het is dan ook niet verwonderlijk dat op de vraag wat het best aan het participatiedecreet gewijzigd wordt, zeer vaak verwezen wordt naar minder formalisme en meer vereenvoudiging. 3.7 De schoolraad en de onderliggende raden maken weinig gebruik van een aantal formele bepalingen uit het participatiedecreet Het participatiedecreet bevat een aantal formele bepalingen die de schoolraad of een onderliggende raad de mogelijkheid geven om zelf initiatieven te nemen. In de praktijk wordt daar echter weinig gebruik van gemaakt. Zo vraagt de schoolraad slechts formeel inzage in documenten die haar aanbelangen. In een grote meerderheid van de scholen gebeurt dit zelden of nooit. Daarnaast formuleert de schoolraad in bijna 9 scholen op 10 zelden of nooit uit eigen initiatief een formeel advies aan het schoolbestuur. Het participatiedecreet biedt ook de onderliggende raden de mogelijkheid om op formele wijze inzage in bestuursdocumenten te vragen en een formeel advies uit te brengen over aspecten die hun leden belangen, ook als die niet tot het officiële bevoegdhedenpakket van de schoolraad behoren. Uit de cijfers blijkt dat zoiets in meer dan 80 procent van de scholen zelden of nooit gebeurt. Deze vaststellingen betekenen niet noodzakelijk dat er vanuit de onderliggende raden of de schoolraad geen interesse voor het schoolgebeuren is en dat er geen informatie wordt uitgewisseld met de directeur en het schoolbestuur. Het is bijvoorbeeld best mogelijk dat dit op een minder formele manier gebeurt. 3.8 Respondenten willen vooral inspraak in thema s die hen rechtstreeks aanbelangen We vroegen de respondenten om bij alle thema s die tot de advies- of overlegbevoegdheid van de schoolraad behoren, aan te geven of deze best verplicht op de schoolraad besproken moeten worden. De hoogst scorende bevoegdheden zijn het opstellen of wijzigen van het schoolreglement, het opstellen of wijzigen van de bijdrageregeling en wijzigingen in het studieaanbod. Dit zijn onderwerpen die de meeste leden van de schoolraad rechtstreeks aanbelangen.

6 6 Daartegenover staan het profiel van de directeur, het nascholingsbeleid en het opstellen van het beleidscontract tussen de school en het CLB. Zij worden het minst als belangrijk aangeduid. Het zijn ook net deze drie onderwerpen die in de praktijk het minst op de schoolraad besproken worden, hoewel dat eigenlijk wel moest. Deze thema s staan wat verder van de leefwereld van bijvoorbeeld leerlingen en ouders. Tot slot wenst 95 procent van de respondenten geen nieuwe thema s toe te voegen aan de huidige lijst van advies- en overlegbevoegdheden. 3.9 De verschillende betrokkenen zijn tevreden over de samenwerking tussen schoolraad, schoolbestuur en directie In nagenoeg geen enkele school is er sinds de start van de schoolraad een conflict dermate geëscaleerd dat een bemiddelingscommissie heeft moeten optreden. Daarnaast werd in geen enkele bevraagde school een klacht bij de Commissie Zorgvuldig Bestuur ingediend. In totaal behandelde deze Commissie de voorbije drie jaar overigens niet meer dan zes klachten over participatie in het gesubsidieerd onderwijs. 3 Slechts twee daarvan kwamen uit het vrij gesubsidieerd onderwijs. In de praktijk wordt blijkbaar steeds gestreefd naar een consensus en doen zich daarbij amper (belangen)conflicten voor. Bovendien stellen we vast dat een grote meerderheid van de onderliggende raden aan de directeur of aan één of meer personeelsleden gevraagd heeft om aanwezig te zijn bij de vergaderingen. Dit illustreert dat men een groot belang hecht aan de samenwerking met de directeur en doet vermoeden dat deze samenwerking door de verschillende betrokkenen ook gewaardeerd wordt. Dit blijkt ook uit de vragen die betrekking hebben op de samenstelling van de schoolraad. De meeste voorzitters van de schoolraad vinden de aanwezigheid van het schoolbestuur en de directie op de schoolraad zeer belangrijk Het participatiedecreet heeft niet tot een hogere participatiegraad geleid Het verhogen van de betrokkenheid kan beschouwd worden als één van de kerndoelstellingen van het participatiedecreet. Meer dan twee derde van de respondenten vindt echter niet dat de participatiegraad en betrokkenheid bij het schoolgebeuren van ouders, leerkrachten en leerlingen is toegenomen door het participatiedecreet. Zowel de directeurs als de voorzitters van de schoolraad en de voorzitters van het schoolbestuur zijn deze mening toegedaan. De antwoorden op andere vragen wijzen in dezelfde richting. Zo geven vele directeurs en voorzitters aan dat de schoolraad weinig of geen meerwaarde biedt. Zelfs een flink aantal voorzitters van de schoolraad geeft dit vooral in het basisonderwijs zelf aan. En als we peilen naar het belang van de onderliggende raden in de zin van het participatiedeceet tegenover de schooleigen vormen van personeels-, ouder- of leerlingenwerking, vindt 60% van de respondenten deze organen even belangrijk. Meer dan 30% van de respondenten vindt de schooleigen vormen van inspraak echter belangrijker dan de onderliggende raden volgens de modaliteiten van het participatiedecreet. Het ontbreken van een hogere participatiegraad blijkt ook uit wat we reeds in punt 4.1 schreven. In meer dan vier op vijf scholen werden voor geen enkele geleding of onderliggende raad verkiezingen georganiseerd omdat er niet meer kandidaten dan verkiesbare plaatsen waren. 3

7 7 4 Aanzet tot beleidsaanbevelingen De slotconclusie luidt dat scholen participatie belangrijk vinden er wordt heel veel tijd en werk in geïnvesteerd maar niet op de formele wijze zoals het participatiedecreet dat voorschrijft. 4.1 Het schoolbestuur maakt deel uit van de schoolraad. Alle bevraagde partijen vinden de vaste aanwezigheid van het schoolbestuur op de schoolraad belangrijk. Als gevraagd wordt wat er minder goed is aan de samenstelling van de schoolraad, verwijst bijna de helft van de respondenten naar de afwezigheid van het schoolbestuur. In de praktijk proberen veel schoolraden het schoolbestuur al zoveel mogelijk te betrekken. De respondenten zijn ook tevreden over de samenwerking tussen schoolraad en schoolbestuur. Als het schoolbestuur deel uitmaakt van de schoolraad dan kunnen de formele aspecten van de adviesen overlegprocedures tot een minimum worden herleid. Het schoolbestuur kan eventueel beslissen om bevoegdheden aan de directeur op te dragen. Daarbij waakt het erover dat die voldoende gemandateerd is om in de verhouding tot de schoolraad autonoom te kunnen optreden. 4.2 De verschillende geledingen kiezen zelf op welke manier ze zich organiseren en kiezen zelf wie zij afvaardigen naar de schoolraad. De respondenten vinden dat het participatiedecreet vereenvoudigd moet worden en minder formalistische bepalingen moet bevatten. De samenstelling en werking van de onderliggende raden is hiervan een duidelijk voorbeeld. Het naast elkaar bestaan van de onderliggende raden en de schooleigen vormen van personeels-, ouder- of leerlingenwerking vaak onder dezelfde benamingen leidt in de scholen tot onduidelijkheid en brengt in sommige gevallen ook extra werkdruk met zich mee. Zo streven al deze organen naar een goede samenwerking met de directie. Daarnaast stellen we vast dat scholen op verschillende punten het participatiedecreet eerder op een pragmatische manier toepassen, zonder daarbij de participatiegedachte en de grote principes uit het oog te verliezen. De afvaardiging vanuit de onderliggende raden die niet altijd conform de strikte bepalingen van het participatiedecreet gebeurt is hiervan een duidelijk voorbeeld. Net zoals voor de schoolraad geldt voor de onderliggende raden dat slechts zelden verkiezingen moesten georganiseerd worden omdat er niet meer kandidaten dan verkiesbare plaatsen waren. Wie zich kandidaat stelt, zetelt meestal zonder enige vorm van verkiezingen. Het lijkt dan ook wenselijk om scholen en de verschillende geledingen zelf de nodige ruimte te geven om zichzelf te organiseren en te beslissen wie naar de schoolraad wordt afgevaardigd. Dit heft ook het onderscheid op tussen de onderliggende raden in de zin van het participatiedecreet en de schooleigen vormen van participatie, met een hogere transparantie en minder planlast als gevolg. De inspectie kan nagaan of er een minimum aan maatregelen genomen werd om iedereen de kans te geven zich kandidaat te stellen, zonder zich uit te spreken over de kwaliteit van de participatie.

8 8 4.3 Het beleidscontract school-clb, het profiel van de directeur en het nascholingsbeleid hoeven niet verplicht op de schoolraad besproken worden. Op de vraag van welke thema s de respondenten het belangrijk vinden dat ze op de schoolraad worden besproken, verwijzen ze het minst naar het beleidscontract tussen school en CLB, het profiel van de directeur en het nascholingsbeleid. Deze thema s staan verder van de leefwereld van vooral de leerlingen en de ouders. Het ontbreekt hen in dit verband vaak over de nodige achtergrondkennis. Uit andere vragen blijkt dat het net deze thema s zijn die in de praktijk het minst aan bod komen, ook als een bespreking ervan relevant is. Een verplichte bespreking van deze thema s lijkt overbodig te zijn. Dit neemt overigens niet weg dat het een blijvend aandachtspunt moet zijn van de scholen en directeurs om ook moeilijkere onderwerpen bespreekbaar te maken met ouders en leerlingen.