De bedrading van de psychologie

Transcriptie

1 De bedding van de psychologie B e r Ü i k e Pasveer Recensie van: Douwc Daisa (2001) Waaro het leven sneller ^jaat als je ouder wordt ver hctautobiqg/ïsch^cheu^cn. Groningen, Historische Uitgeverij, 285 p. Alleen al het stofoslag! Een foto uit het ovangrijke 'failiearchief van Kors van Benneko. Eindjaren vijftig, het stnd bij Bakku groot en leeg, een bolderkar et een pasoiletje en twee kindertjes, en blootsvoets de vrouw die de kar over het stnd trekt. Zwartwit. Zoals ook ijn herinnering van die tijd zwartwit is. En. het stnd net zo war ais op de foto, de lucht blauw en alles voelt zout. De foto 'toont' de vgen waarover Douwe Daisa, psycholoog te Groningen en auteur van iniddels een hele serie boeken over de psychologische behandeling van het fenoeen geheugen, nu Waaro het leven sneller gaat als je ouder wordt heeft geschreven. Daisa's boek gaat over heel veel verschillende geheugenfênoenen. ver het déja vu - de stellige aar vluchtige indruk dat je hier al eens eerder was. ver het leven dat als een fil aan je voorbijgaat als je een bijna dodelijke val aakt. ver de 'slapte' en de 'voreloosheid' van herinneringen (51), waardoor je foto's nodig hebt als geheugen (en de zo herkenbare spijt van de auteur dat hij van de jeugd van zijn kinderen vool de hoogtepunten fotogfeerde en niet de Kors van Bennekose alledaagsheid; ook in het fotoarchief van ijn failie zitten alleraal koude buffetten en gasten zonder hoofd). ver het geheugen van savants voor getallenreeksen. ver waaro het leven sneller gaat als je ouder wordt. Het zijn geheugenverschijnseien die we kennen uit eigen ervaring óf van horen zeggen, aar ook fenoenen die een bestaan krijgen nu we erover lezen. Dat we et de tijd ee herinneren, in plaats van achteruitboekhouden, realiseerde ik e bijvoorbeeld toen ik het las; daarvoor was het, als alle vanzelfsprekendheden, onzichtbaar geweest. Het zijn ook veelal fenoenen die ons overvallen, die ais gebeurtenis voofgaan aan de herinnering, die onstuitbaar zijn, niet op te roepen, niet te controleren. Van al die fenoenen koen we te weten hoe psychologen in de afgelopen eeuw hebben geprobeerd ze te bewijzen en er de 'werking' van te verklaren. Niet alleen het stofoslag, vool ook de inhoud van het boek is pchtig. Pchtig vanwege het onderwerp dat zich niet of nauwelijks leende voor het kbotoriuwerk van klinisch psycho- 83

2 42 CC. cl 84 logen, aar hen wel heeft geïntrigeerd. Daisa kan als geen. ander zowel de sceptische tel-en-eetpsycholoog als de geïnteresseerde leek aan zich binden. Zijn boek is eveneens pchtig odat hij 'tot het kleine gilde der wetenschappers et een gouden pen behoort', zoals Krol schrijft op de bi.nnen.flap van het boek. Maar Daisa bindt zijn publiek ook anders dan et zijn stijl alleen, en ook daarin is het boek bijzonder. De 'harde' psychologen bindt hij doordat hij telkens duidelijk aakt dat de verklaringen voor de verschijnselen waarover hij het heeft, ondanks hun 'arginale' status in de acadeische psychologie, ook gebruikaken van inzichten, en ethoden die daar zijn ontwikkeld. Zo slaat hij bruggen, toont datdie subjectieve verschijnselen wel degelijk kunnen worden getheoretiseerd, voorzien van. verklaringen die ze groter en algeener en reëler aken dan het zuiver subjectieve, idiosynctische. En hij boeit de leek direct al et de titel van het boek, en daarna et al die zo bekende en. adselachtige fenoenen. Want net zo goed als de 'harde' psychologen dacht de leek dat je dat soort dingen alleen aar kon afdoen als bedrieglijke verdaiingen van de werkelijkheid waarin de rijd gewoon de seconden wegtikt en niets eer dan dat. Na lezing weetje wel beter: al die verssingen die het geheugen voor je in petto heeft zijn serieus te neen verschijnselen - odat Daisa en de psychologen die hij obiliseert ze zo opvatten, en odat het juist langs die verssende verdaiingen, selecties en overval technieken is dat het geheugen je een verleden en een heden geeft. Daisa hanteert een handzae sttegie bij het bespreken, van de geheugenfenoenen. De hoofdstukken staan onderling niet in. een of andere systeatische orde, aar elk. hoofdstuk op zich is netjes geordend. Eerst lezen we een beschrijving van het fenoeen in kwestie: wat het is, bij wie en wanneer het voorkot en hoe het werkt. Die beschrijvingen construeert Daisa aan de hand van historische en. contepoine docuenten van 'ervaringsdeskundigen'. Dan wordt de vag gesteld welk onderzoek en welke verklaringen psychologen in de loop der tijd hebben geproduceerd otrent dat fenoeen. Zo koen we op anekdotische anier heel veel te weten over de ervaring van de fenoenen, en in een acadeisch, kader over hoe ze zijn geproduceerd, et welke 'bedding van de hersens' (de ter is van Daisa) ze van doen. hebben, en hoe ze kunnen worden verklaard. Daisa's taal is tegelijkertijd gevoelig en uitzonderlijk adequaat en 'stk'. Dat is een enore verdienste, odat zo ook de eest coplexe neurologische verschijnselen heel helder worden geaakt. Het boek leest als een trein. Maar tijdens lezing en herlezing ontstaat ook een zekere geïrriteerde verbazing waaan een kennistheoretische abiguïteit o ten grondslag blijkt te liggen. De verbazing wordt door drie dingen gevoed. Ten. eerste is er steeds een zekere asyetrie tussen het anekdotische kakter van de verhalen, over de vaak nogal polyorf-lichaelijke en heterogene ervaring van besproken geheugenfenoenen en hun werking voor de eigen biogfie, en het acadeischer kakter

3 van verklaringen voor die fenoenen in eer algeene zin. Daardoor lijkt de ervaring, in weerwil, van Daisa's bedoeling en opzet, toch vool, subjectief, individueel, geschikt voor introspectie aar niet voor op algeenere theorievoring gericht onderzoek. Dat verbaast, op zijn zachtst gezegd. Want het zal toch niet zo zijn dat een psycholoog et de abitie fascinatie voor het autobiogfisch geheugen als psychologisch onderzoeksobject, er zich uiteindelijk bij neerlegt dat dat onderwerp uiteindelijk alleen et liteire iddelen toegankelijk zou kunnen worden geaakt - hoe geweldig die iddelen ook kunnen zijn. Zie het werk van Proust, en van Eric de Kuyper, en. het pchtige oeuvre van Meir Sjalev, waarin zo duidelijk wordt hoezeer wij bestaan, zijn opgebouwd, uit de verhalen en de herinneringen aan het verleden. Ten tweede staan, er in het boek fenoenen beschreven waarvan, volstrekt onduidelijk blijft wat ze van doen hebben et de autobiogfische werking van het geheugen... Dat kalenderrekenen ('het profijt van een defect') en fors blindsiultaan kunnen daen ('het geheugen van de grooteester: Ton. Sijbnds') spectaculaire geheugenfenoenen zijn, en dus ook psychologen hebben geboeid, is evident. Maar wat ze et de eigen biogfie, van de savant en van Sijbnds, of van ij en van. u te aken zouden kunnen hebben, daarnaar kunnen wij slechts gissen. Nu is het denkbaar dat Daisa die verhalen gewoon nog had liggen en ze voldoende over het geheugen vond gaan o ze op te neen, aar ik denk dat het problee dieper gaft. Dat Daisa zowel het kalenderrekcnen als het. déja vu, zowel het blinddaen als het Proust-fenoeen onderbrengt bij het autobiogfisch geheugen, kot odat hij over het hoofd ziet dat het object van onderzoek - het autobiogfisch geheugen - lijkt te zijn venderd in de loop van de tijd. En ten derde zien we een door Daisa onopgeerkte verschuiving optreden, in de fenoenen waarin psychologen gedurende de vorige eeuw geïnteresseerd waren. De 'oude' psychologen vonden zowel, de ervaring zelf en zijn autobiogfische werking, als de verklaring voor het fenoeen in algeene zin. van. belang. De 'nieuwe' psychologen, die zich vanaf de jaren zeventig bezighouden et de werking van het autobiogfisch geheugen, zijn vool, geïnteresseerd in het kunnen tonen van de neurologische bedding die de fenoenen (in algeene zin) produceert. Dat is niet hetzelfde, aar dat blijft onopgeerkt door Daisa. Hij doet het sos zelfs voorkoen alsof de oderne psychologen et het kunnen aanwijzen van de hersenbedding als bron. en producent van de geheugenfenoenen, de fenoenen in beide opzichten (autobiogfische werking en geheugenwerking) afdoende hebben beschreven en verklaard. 'Volgens het beste veroeden dat op dit oent voorhanden is', schrijft hij, 'ontstaan epileptische déja viis in een neuronaal circuit waarin de aandeikern, de hippocapus en delen van. de. slaapkwab gelijktijdig actief zijn. De slaapkwab verwerkt de huidige ervaring en geleidt die door naar de hippocapus...' (168/169). Wel goed o. te weten en o co " o» f/s o. CL. o T 85

4 et 86 te lezen, aar heel iets anders toch dan. de vag wat zo'n déja vu niet de autobiogfie doet. De lezer blijft zitten et het ongeakkelijke gevoel, dat er in de verschuiving van de verklaring ook een. vendering is opgetreden in het fenoeen dat wordt verklaard: niet eer de ervaring van het déja vu, en hoe het ij(n verleden en heden) vort, aar alleen nog de hersenbedding die het fenoeen produceert. Veel van de besproken geheugenfenoenen hebben twee kanten, (gehad), suggereert Daisa. Ze zijn vorend voor de biogfie van. wie het fenoeen ervaart (hun autobiogfische werking), en ze zijn. in hun vor kenerkend voor het fenoeen in eer algeene zin (de werking van. het (autobiogfisch) geheugen). Het déja vu is een bekend verschijnsel, en ook het Proust-fenoeen kennen we uit eigen ervaring en als 'fenoeen': ondanks onszelf, en ais een volstrekte verssing kunnen een geur, een geluid (inder vaak), een foto, een eotie oproepen die in eerste instantie onbegrijpelijk is en direct daarna blijkt te 'staan voor' ofte 'gaan naar' een herinnering. Sos kun je daar de vinger opleggen, aar zod ze op coando kan. worden gegenereerd (ik zoek pas geaaid gs odat ik dan. weer op vakantie ben. in ostenrijk), is de autobiogfische lol er een beetje af, aar bestaat het fenoeen nog wel Het is die dubbelloop die Daisa, en zijn lezers et he, zo intrigeert, en waarvan hij wil laten, zien dat en hoe ze de psychologie heeft beziggehouden. Maar waar het psychologen van rond de vorige eeuwwisseling ging o. die dubbelslag, o het inzichtelijk aken van zowel de autobiogfische werkir\g van het geheugen als de werking van het (autobiogfisch) geheugen, lijken psychologen vanaf de jaren zeventig steeds inder in die eerste vag geïnteresseerd. De wonderschone dubbelslag van het autobiogfisch geheugen is grotendeels uit de eigentijdse psychologie verdwenen. Wat door Daisa onopgeerkt blijft, blijkt cruciaal, voor de geheugenpsychoiogie die hij analyseert: de vendering in de anier waarop de psychologie zich heeft beziggehouden et de bedding van de herinnering heeft ook het object van onderzoek doen venderen. Nieuwe psychologen zijn niet beter in het beantwoorden van vgen over de (autobiogfische) werking van het (autobiogfische) geheugen, ze zijn nieuwe vgen op nieuwe anieren gaan onderzoeken aan een gedeeltelijk nieuw en gedeeltelijk gewijzigd onderzoeksobject. Dat object heet: 'de werking van het (autobiogfisch) geheugen', en. niet eer 'de autobiogfische werking van het geheugen'. Daaree is de dubbelloop in het onderzoeksobject van de 'oude' psychologen geleidelijk aan van de agenda verdwenen. Daisa voelt aan zijn water dat er iets verloren is gegaan in de geschiedenis van de geheugenpsychologic die hij beschrijft: 'Terugblikkend', schrijft hij, 'kan de schrijver zien dat zijn boek eer Galton [een 'nieuwe' psycholoog, bp] dan Ebbinghaus [een 'oude', bp] is geworden, dat 'oude' associaties zijn gedachten vaak naar de beginperiode van de psychologie hebben gevoerd' (19). De pallellie tussen, de geschiedenis van het geheugen en de geschiedenis

5 van de psychologie: dat zij elkaar, tot op had hij naast een pchtwerk over het zekere hoogte, hebben geproduceerd, geheugen ook nog een. ooie weten- ** dat de geheugengebeurtenissen aanlei- schapstheoretische slag geslagen. Want "TJ ding en effect zijn (geweest) van hun in- eigenlijk gaat het boek niet alleen over corpotie in verschillende psychology- de bedding van het geheugen, aar sche verklaringen, kan de wonderlijke ook over de 'bedding' van de psycho wrijving in het boek verklaren, Had logic. Daisa haar expliciet geaakt, dan er Cu ai 3 CL. CTQ 87