Jeugd-, gezins- en ouderenbeleid in het perspectief van de moderne levensloop

Transcriptie

1 3 Jeugd, geins en ouderenbeleid in het perspectief van de oderne levensloop DRS. P. CUYVERS Hoe is het ogelijk dat het aantal echtscheidingen en eenoudergeinnen is gegroeid, dat het aantal alleenstaanden nog altijd (explosief) groeit, aar dat nog steeds driekwart van de bevolking nu aar in 22 ook leeft in traditionee! geinsverband? Een antwoord op dee vraag is aileen aar ogelijk vannit een longitudinaal perspectief: in plaats van het neen van oentopnaen worden burgers daarbij gevolgd in hun levensloop. In dit artikel wil ik Iaten ien dat vanuit een dergelijk levensloopperspectiefveel van dergelijke tegenstrijdigheden oplossen als sneeuw voor de on. Het is dringend noodakelijk dat in het beleid rekening wordt gehouden et een dergelijk levensloopperspectief dat toegesneden is op de od erne Ievens loop van vandaag de dag. < C'l > V> 1:., c tr., In de eerste paragraaf al ik beschrijven hoe de oderne standaardlevensloop van de Nederlander eruit ieten hoe dee verschilt van de traditionele. Daarna ga ik in op de sociale, culturele en de econoische diensies van de verschillende fasen in dee levensloop en econoische posities die burgers (achtereenvolgens) inneen in de odale levensloop. In de derde paragraaf al ik Iaten ien dater structurele verschillen ijn in de bestaanscondities van de verschillende levensfasen. Het risico bestaat dat, onder een beleid dat gericht is op (herstel van!) de uitruil tussen levensfasen, de groeiende segentering nog wordt versterkt. In de slotparagraaf al ik enkele opties noeen voor herverdeling van tijd, geld en aandacht over de verschillende levensfasen. 1. Van oude naar nieuwe levensloop De oderne levensloop verschilt op twee pun ten sterk van de traditionele, die eigenlijk volledig 'geinsgebaseerd' was. Materieel, odat het gein van geboorte redelijk snel overging in het eigen gein. Psychologisch odat het gein de 'poort tot de volwassenheid' vorde: getrouwd ijn betekende recht op eigen beslissingen, recht op seksualiteit en het dragen van verantwoordelijkheid. Paren trouwden na een verlovingstijd eestal rechtstreeks uit huis en sos wegens gebrek aan woonruite elfs 'in huis', en het eerste kind werd binnen

2 4 : >..;.., n ::: < > 1 3:,.. <,..,.. :::,.. ;: c Cl Cl 1 c Het risico bestaat dat, onder een beleid dat gericht is op (herstel van!) de uitruil tussen levensfasen, de groeiende segrnentering nog wordt versterkt. ]ans aakt axiaal gebruik van de praktijkcoponent en werkt vanaf haar 16e vier dagen per week bij het bejaardenhuis o de hoek. Zij krijgt tussen haar 2e en 26e drie kinderen, en is in die periode 1 jaar de organisator van de coiiperatieve creche in haar straat, en later op het niveau van de hele wijk. Na haar scheiding van Janus krijgt e een jaar betaald verlof o de aken op orde te krijgen. In de jaren dat haar kinderen al wat grater ijn volgt e anageentcursussen, en op haar 45e haar jongste kind is dan al 19 wordt e anager van de bedrijfscreches in een grate onderneing. (In de huidige situatie hadden gebrek aan diploa's en de uitkeringssituatie na de scheiding haar et 45 jaar nag 2 jaar afhankelijk van bijstand of een eenvoudige baan gelaten). enkele jaren (of elfs aanden) geboren. De 'oude dag' volgde vrij direct op het eigen geinsleven, in vee! gevallen werden ouders nog verorgd door een van de kinderen die was 'achtergebleven'. Dit patroon kot ons nu als wat achterhaald voor. Het huwelijk heeft (vooral) de betekenis gekregen van de feitelijke en psychologische bekrachtiging van een relatie tussen twee a! saenlevende individuen. Dee individuen hebben enige tijd en experienten nodig gehad o elkaar te vinden. De geiddelde jongere in Nederland geniet al in de laatste jaren van het thuiswonen aile vrijheden die vroeger aan de volwassenheid waren verbonden, verlaat het huis rond het 22e levensjaar o aileen of saen te gaan wonen. en bevindt ich tussen 2 en 3 jaar eigenlijk in wat we het 'relationele speelkwartier' van de oderne saenleving kunnen noeen. Een speelkwartier et deelfde griigheid en intensiteit overigens als op het schoolplein van vandaag en gisteren. De bedoeling is iers wei uiterst serieus: het gaat nog steeds o een partner voor het (verdere) Ieven, en het feit dat 5 procent van de saenwoners weer uit elkaar gaat is ogelijk op ich goed o langdurige relatieprobleen te voorkoen, aar voor de betrokkenen stressvol genoeg. De daaropvolgende fase wordt echter nog steeds gekenerkt door de klassieke stabiliteit. Van de huwelijken gesloten in de 7er jaren (3 jaar geleden dus) is een op de vier in echtscheiding geeindigd, en als er kinderen ijn is het echtscheidingspercentage elfs niet hoger dan een op es: vijfvan de es kinderen aken derhalve in hun jeugd nooit een wisseling van leetverband ee. Tussen 3 en 55 jaar doineert het (gehuwde) paar et kinderen. Daarna ien we en daaree ijn we bij de tweede 'vernieuwing' in de oderne levensloop gekoen dat vooral het aantal paren onder kinderen een serieue ovang aan gaat neen. Figuur 1 brengt dit oderne patroon in beeld. In de figuur is ichtbaar hoe de bevolking per leeftijdsgroep is verdeeld over leefsituaties. Binnen de leefsituatie is verder aangegeven in welk percentage sprake is van een leefeenheid et kinderen. Dat geldt voor bijna aile gehuwde paren tussen de 3 en 5 jaar en natuurlijk voor aile eenoudergeinnen. De figuur laat ook ien dat het aantal alleenstaanden een stabiel percentage van de bevolking blijft: per leeftijdsgroep nooit eer dan 1 procent van de burgers. Dit lijkt in tegenstelling

3 tot de explosieve groei van het aantal eenpersoonshuishoudens aar dat is niet,. o. Het is sipel o dat huishoudens et een persoon net o waar in de statis..., tiek 'staan' als huishoudens et vier personen. Een eenvoudig voorbeeld laat w:=;,... d :rl ien water gebeurt: als een kind uit huis gaat en alleen gaat wonen ijn er nog c steeds evenveelensen. aar twee keer oveel huishoudens. is het percentage :J CJ..;., eenpersoonshuishoudens liefst 5. Tegelijkertijd daalt de geiddelde huishou,. < Cl densovang van 4 naar 2. Water gebeurd is. laat ich als volgt saenvatten: relatievoring. huwelijk en ':' ouderschap ijn niet Figuur 1 eer de ondeelbare c 'trias die e ijn,... alleen saen gehuwd thuis een overig geweest in het tradi < won end ouder tionele gein. aar,... r.n drie onderscheiden s 1519 oenten in de u... [J 224 u D rj D IJ f' oderne levensloop. En ook op latere leef tijd is sprake van gen. Dee ontwikke K1c Relatievorrning. 539 :1 u huwelijl< en ouder schap ijn niet 444 :r rneer de ondeelbare 'trias' die e ijn 4549 geweest in het tra aar drie onder IJ ll ' nieuwe fasering. c doordat de oenten van uithuisgaan 334 Ll c: c van kinderen en verweduwing ver uit elkaar ijn gaan lig ling leidt tot een toe nae van het aantal 'ogelijke leefsitu,., aties. eker odat de overgangen per ditionele gein, 554 D individu kunnen ver G ;;;. schillen en veel scheiden rnornen 5559 I onvoorspelbaarder = ten in de rnoderne Q Ievens loop. 664 n ij n dan vroeger. Bovendien brengt elke leefsituatie ijn 6569 I eigen specifieke ken ;J u erken et ich verdeling per leeftijdsgroep in oppervlakte weergegeven ee. Dat wil echter et kinderen absoluut niet eg Bran: CBS, Huishoudensstatistiek 1998 gen dat er geen sys..,

4 6 = ;> H ;::;., c:: n..., (l < > N 3: :.: c,... <,...,... tr teatiek in it. In de volgende paragraafwordt de oderne odale levensloop wat nader inhoudelijk beschreven aan de hand van es stadia. 2. Van infantia tot seniora Het gebruik van een aantal pseudolatijnse benaingen voor de es beschreven stadia hieronder is eer dan een grapje. Het gebeurt vooral o begripsverwarring et het gewone spraakgebruik te voorkoen. Van elke fase wordt eer kort het belangrijkste kenerk genoed. INf<ANTIA: het jonge kind in een afhankelijkheidspositie. Het behoeft weinig betoog dat het centrale kenerk van het kind ten opichte van het eigen gein de vrijwel volledige afhankelijkheid is. Kinderen hebben geen 'serieus alternatief voor verorging ofvoor en tale orientatie: het beeld van het verdwijnen van (de relatie et) een van de ouders is een absoluut schrikbeeld, hoe goed of slecht die verhouding ook is. ]UNIORA/ABSTRACTIA: het oudere kind et een elfstandigheidspotentie. De fase van het juniorburgerschap betekent dat op beperkte en vaak aileen nog sybolische wije aan de aatschappij kan worden deelgenoen. De ovang van de toegestane ruite varieert per aatschappij en per gein: in soige Ianden ag et 16 jaar a! auto gereden worden, of onder ouderlijke handtekening een akelijke overeenkost worden gesloten. Een belangrijk kenerk van de juniorfase is het gespletene ervan, vandaar ook de dubbele benaing. Jongeren ijn in de oderne levensloop! sociaal en relationeel in staat alles te doen wat je vroeger pas ocht als je volwassen was, oals het hebben van openlijke seksuele relaties, aar e ijn overwegend nog wei econoisch afhankelijk. De enige vor van 'afrekening' waar e bijna alleaal sos elts tot ver in de twintig ee te aken hebben, is het leveren van onderwijsprestaties. Het lijkt er overigens op dat ouders en school een dubbele boodschap uitstralen: het gaat o elfontplooiing, aar wie ich ontplooit onder rekening te houden et de aatschappelijke werkelijkheid wordt wei degelijk onder druk geet. LIBERIA: jonge kinderloe volwassenen. Het 'vrije bestaan' is een nieuwe fase, en direct gerelateerd aan de odernisering van de levensloop oals hierboven oschreven. Het gaat o de eerste vijf tot tien jaar van ieands bestaan als elfstandig burger, ook op econoisch terrein, voordat de 'klassieke verantwoordelijkheid' voor partners of et nae kinderen van de geinsfase aanbreekt. Door de toeneende econoische elfstandigheid van vrouwen, de liberalisering van relaties en de steeds grotere 'hoogaie' (partners et ongeveer deelfde leeftijd, opleiding en inkoen) is dit ook een fase die wordt gekenerkt door relatief egalitaire posities van annen en vrouwen.

5 7 PARENTIA: ouderschap Dee fase behoeft weinig uitleg. Het begin wordt niet gearkeerd door het huwelijk, aar door de geboorte van het eerste kind. De fase wordt door de grote eerderheid van de bevolking bewust gepland: elk opinieonderoek laat nog steeds ien dat 9 procent van de annen en vrouwen ooit vader en oeder wil worden (en 8 procent lukt dat ook). CONSUMJYTIA: oudere volwassenen onder inwonende kinderen. De tweede nieuwe fase in de oderne levensloop. Met de kinderen het huis uit, relatief!age woonlasten, een gestegen salaris van de hoofdkostwinner en de vaak weer er wat bijwerkende partner, is er vaak een financieel overschot. Oat overschot wordt overigens aar eer ten dele besteed aan eer bij jongeren horende opichtige consuptievoren. Vee! geld gaat naar (pre)pensioenregelingen, recent wordt ook hetij voor dit laatste doel, hetij vanwege de 'sport' aardig wat belegd. En een flink dee! gaat ook 'retour' richting de eigen kinderen en kleinkinderen: banken ijn erin geslaagd o heel wat opa's en oa's een spaarrekening voor de studie van de kleinkinderen te Iaten openen, aar veroedelijk vinden ook vee! directe transfers plaats. De gekoen ter 'consuptia' oet in dit verband dus niet geien worden als negatief, net oals de ter 'liberia' voor de eerste relatief orgvrije fase in principe positief dient te worden ge!nterpreteerd. In beide fasen wordt een flink dee! van de beschikbare iddelen ingeet voor verstandige en vaak ook altru!stische doelen (niet aileen de eigen kinderen aar ook allerlei actie en hulporganisaties profiteren van de dona ties van burgers in dee fase). De ter 'consuptia' wil eenvoudig eggen dat het belangrijkste kenerk van dee fase is dat en in staat is dee iddelen vrij te besteden: hoe en dit ook doet, het heeft uiteraard een effect op het elfbeeld en de relatie et anderen. SENIORA De vraag waar consuptia ophoudt en seniora begint is per individu verschillend te beantwoorden. De grote eerderheid van de werkneers in Nederland heeft uitstekende pensioenvoorieningen en daaro aar een kleine of elfs geen inkoensachteruitgang na pensionering (eker niet odat de fiscale tarieven voor 65plussers eer gunstig ijn). De 'oude dag' lijkt eerder gekoppeld aan het problee van de geleidelijk afneende geondheid: op dat oent wordt de ogelijkheid o geld uit te geven wat inder relevant voor het welijn. :::,..,..; ::;,.. tr ;::.,.. ::; tr., < > ;<:,..., <.,,.. ;:., Tot over een globaal overicht van de es te onderscheiden fasen of stadia in de oderne levensloop. Uiteraard gaat het hierbij o ideaaltypische onderscheidingen: per individu kan het heel anders!open. Maar voor de overgrote eerderheid van de bevolking geldt dee levensloop wei degelijk: eer dan driekwart van de jongste genera ties woont saen voor het huwelijk, vrouwen werken voordat e kinderen krijgen vee! eer dan daarna, 8 procent krijgt die kinderen

6 8 M : n...; tr < )> s: )> :::: M r c:: N vo c:: r < vo r., Het probleern is dat de belasting van de verschillende levensfasen ich onevenwichtig ontwikkelt. ooit, en van de kinderen aakt aar een op de es een echtscheiding ee, eestal ook weer snel gevolgd door hertrouwen. We kunnen dus et recht van een oderne standaardlevensloop spreken. 3_ Scheve verhoudingen tussen fasen in de levensloop Op ich lijkt de oderne levensloop ten opichte van de traditionele geen verslechtering. En dat hoeft het ook eker niet te ijn: er is niets op tegen als het aantal situaties en opties dat ensen eeaken wordt verruid. De 'verlengde jeugdfase' biedt ogelijkheden voor exploratie op allerlei terreinen en natuurlijk voor een goede opleiding, de 'legenestfase' betekent o blijkt ook uit onderoek voor velen een hernieuwing van relaties en interessen, etc. Het problee is echter dat als gevolg van dee ontwikkeling in saenhang et het tot nu gevoerde beleid de belasting van de verschillende levensfasen ich onevenwichtig ontwikkelt. Waarbij o het eenvoudig te eggen de fasen waarin en het a! waar heeft steeds waarder worden belast en ogekeerd de lichtere fasen steeds eer voordelen krijgen. Het verlenen of oe ten ontvangen van org is hierbij uiteraard een sleutelwoord: naarate het verlenen van org inder wordt gesteund door overheid en aatschappij, wordt de private druk waarder. Er is echter eer aan de hand dan dat aileen: ook wat betreft de welvaartsontwikkeling en de culturele verhouding tussen generaties is er sprake van toeneende vergroting van de klooftussen de fasen. We concentreren ons hier vooral op de welvaartsontwikkeling, odat dat et harde cijfers is aan te tonen. Op cultureel terrein willen we daaraan voorafgaand slechts enkele algeene operkingen aken, die betrekking hebben op de verschuiving in betekenis (waardering) van de begrippen 'oud' en 'jong'. 'Oud worden' is iniddels een van de eest gevreesde en ongewenste aken in het Ieven geworden. Paradoxaal genoeg gebeurt dat op een oent dat de vooruitichten van burgers op een lange en geonde oude dag beter dan ooit in de geschiedenis ijn: de geiddelde burger ag rekenen op eer dan tien jaar relatief goede geondheid en inkoen nadat hij of ij gestopt is et werken. Maar Plato's klassieke uitspraak dat het echte geluk pas aanbreekt et de oude dag, wanneer de vreugden van de geest niet Ianger gehinderd worden door de fysieke behoeften en drang van de eerdere perioden, heeft vandaag de dag niet bepaald vee! aanhangers. Datelfde geldt voor de 'klassieke verantwoordelijkheden' van het geinsleven: annelijkheid en vrouwelijkheid worden niet eer afgeeten aan de prestaties op het terrein van ouderschap (kostwinnerschap cq. kinderorg). De levensfasen Parentia en Seniora hebben te lijden van de 'culturele hegeonie' van]uniora en vooral Liberia: succes gerelateerd aan de ate waarin de persoonlijke wensen en ontplooiingsogelijkheden worden gerealiseerd.

7 ll ] u Figuur 2 Gestandaardiseerd jaarinkoen x ll l S2 54 S4 S leeftijd :r )> ei ',... n c: (l >l < (l )> N : : M s: :, c: :,... < : :,...,... : Het is echter essentieel dater ook een ateriele basis is voor het verschil tussen de fasen in de levensloop. In het recente 'Geinsrapport' van het Sociaal en Cultureel Plan bureau staat taelijk suier aangegeven dat ouderschap weliswaar niet oeer tot een inkoensdaling leidt, aar wel degelijk tot een welvaartsdaling van een kwart tot een derde. In het kader van de opdracht o een tweejaarlijks Signaleringsrapport over geinnen te aken (te beginnen in 2) heeft de Nederlandse Geinsraad iniddels een aantal berekeningen geaakt op basis van CBSgegevens over de koopkrachtontwikkeling tijdens de levensloop. Het resultaat is ichtbaar in figuur 2, die enige toelichting behoeft. De twee lijnen geven aan wat de eest voorkoende welvaartspositie is op verschillende leeftijden: eer dan driekwart van de burgers volgt het patroon waarbij na het uithuisgaan en elfstandig of saenwonen de welvaart eerst explosief groeit, en vervolgens inakt in de geinsfase (dit kunnen we ook het 'geinsdal' noeen'). De welvaart neet daarna weer toe et het uithuisgaan van kinderen, en daalt vervolgens weer na pensionering. De bovenste lijn geeft de huidige situatie weer, de onderste die van 2 jaar geleden (uiteraard gecorrigeerd voor inflatie). Wat daarbij opvalt is dat de toenae van welvaart et nae heeft plaatsgevonden in de beide fasen onder kinderen (Liberia en Consuptia), terwijl de Parentiafase nog veel dichter bij het niveau van 1977 it. Als we dan naar figuur 3 kijken, dan ien we dat de ontwikkeling van de druk in teren van tijd en inspanningen in de geinsfase exact het ogekeerde patroon

8 1 J: >...;.,., n c < > ::l ::: V>.., c., < 5 Q 4 Q g Figuur 3 Zorg en inkoen tijdens de levensloop 1997 orguren vrouw inkoen paar orguren an leeftijd 65 volgt. In de figuur is het inkoensdal schea tisch weergegeven in de iddelste lijn, en afgeet tegen het aantal uren dat annen en vrouwen besteden aan org en opvoeding. Het is duidelijk dat juist in de fase waarin de iddelen het geringst ijn de druk het grootst is. Zeker als we tenslotte bedenken dat de leeftijdsfase tussen 3 en 4 jaar noraliter ook nogal belangrijk is als periode waarin een carriere geaakt ou oeten worden. De figuur laat ook ien dat het verschil tussen annen en vrouwen in dee fase feitelijk explodeert tot een nauwelijks eer in te halen kloof. Het bovenstaande aakt duidelijk dat in de huidige situatie Parentia en Seniora cultureel en structureel op achterstand staan ten opichte van de nieuwe levensloopfasen Liberia en Consuptia. Beide 'klassieke' fasen hebben te lijden van een afnae van prestige van datgene wat van oudsher hun kracht was: volwassen ijn is niet Ianger een gevolg van het hebben van een eigen gein, en oud ijn is niet Ianger synonieet ervaring en wijsheid. Toch aakt bijna iedereen dee fasen wei degelijk ee, aar in plaats van wensbeelden worden de geinsvoring en het verlaten van de arbeidsarkt eerder schrikbeelden. Op ijn inst ijn e geassocieerd et verlies in plaats van winst, en we ien dan ook niet voor niets dat ouderschap et nae bij hoger opgeleiden steeds vaker wordt uitgesteld of afgesteld uit vrees voor de onverijdelijke keue tussen vrijheidsverlies ofwelvaartsverlies (en eestal allebei). Ter indicatie hiervan: Nederland heeft niet alleen de wereldwijd hoogste leeftijd van vrouwen bij de geboorte van het

9 11 eerste kind (bijna 3 jaar), aar ook een extree hoog percentage kinderloosheid (25 procent) bij hoger opgeleide vrouwen. 4. levensloopbeleid? In het bovenstaande is geween op het dreigende risico van verdergaande segentering van fasen, en daaree groepen burgers in de levensloop. Jongeren, ouders en ouderen lopen het risico owel ideologisch als aterieel tegen elkaar te worden uitgespeeld, niet odat e dat elf o graag willen, aar odat de aatschappelijke organisatie en structuur nu eenaal het eest voordelig uitpakt voor degene die ich 'calculerend' opstelt. Bijvoorbeeld door na een lange opleiding het ouderschap olang ogelijk uit te stellen, het kindertal te beperken, en tussentijds een rugak vol gespaard verlof, sabbatical etcetera te veraelen. Dat kan uiteraard alleen door de eest efficiente dat wil in dit geval eggen: inkostengenererende opstelling in alle fasen van de levensloop. Ouderschap en org elfvoor je rekening neen is in dat geval dubbel onvoordelig, vrijwilligerswerk doen tijdens je studie is elfs riskant, het besturen van een sportclub kan nadelig ijn voor je carriere, etc. Het is echter een enore denkfout dat hier 'egolse' achter it. Voor soigen ag dit opgaan, de grote eerderheid van de burgers kiest onverkort voor het ouderschap, en daaree voor de investering in anderen. Waaree e echter voor 'duivelse dilea's' koen te staan: afien van ateriele goederen kot iers ook ten nadele van het eigen nageslacht; beperking van het kindertal is evenogoed in het belang van de kinderen die straks oeten studeren, etcetera. Ouderschapsstelsel in plaats van kostwinnersstelsel De eerste voorwaarde van een dergelijk beleid is dat het alleen kan werken als het integraal wordt ingevoerd en als basis van het sociale stelsel gaat fungeren. We oeten niet vergeten dat het klassieke stelsel ook een levensloopbasis had, alleen et een wat eenvoudiger fasering. Kostwinnerschap begon et het huwelijk en eindigde et pensionering. Door de 'autoatische koppeling' tussen uithuisgaan, saenwonen/trouwen en (snel) kinderen krijgen was het ogelijk o alle voorieningen voor vrouwen en kinderen als het ware in een enkel pakket te cobineren en dat (via de an) aan het gein ter beschikking te stellen. Het problee van de hervoringen de individualisering van het stelsel van de afgelo : >..; ::;,.. ;:: n c C'1 ::; tl < > tl ;;: d C'1 c tl..,,. tl Constructief overheidsbeleid gaat ervan uit dat burgers elf hun positieve potentieel en creativiteit graag ullen inetten, als e aar de randvoorwaarden daarvoor hebben. Hieronder wil ik trachten een aantal voorwaarden en opties te schetsen voor een dergelijk constructief overheidsbeleid, et de (oderne) levensloop als uitgangspunt.

10 12 ;r >..; :::.,,.. :::., n c: ::: < > N ):: c:,.. <,..,... ;; janet werkt na het afaken van de Havo als intercedente bij een uitendbureau. Bij de geboorte van haar kinderen gaat e et haar vriend jan, hypotheekadviseur bij een bank, sa en een jaar voor het eerste kind orgen, het tweede doet ij aileen, in cobinatie et drie dagen opvang per week, odat jan in een intensieve werkfase it. Daarna gaan e beiden drie dagen per week werken. (In de huidige situatie was Janet na twee kinderen te lang weg geweest o haar werk te continueren, en was het aar de vraag of jan het belang van eer thuisijn ag.) pen jaren is eigenlijk eenvoudig te karakteriseren als 'het weggooien van het kind et het badwater': voorieningen voor kinderen verdwijnen tegelijk et die voor afhankelijke partners. En de oplossing daarvoor lijkt inderdaad gevonden te kunnen worden door het stelsel niet op partnerschap aar op ouderschap te 'ijken'. De cijfers Iaten iers ien dat de ouderschapsfase relatief waar onder druk staat, terwijl de fasen daarvoor en daarna veel ruite hebben (owel qua tijd als qua geld). Bovendien geldt en dat is uit het oogpunt van een verdelingssysteatiek erg belangrijk dat in de oderne levensloop de periode dat kinderen in huis wonen ongeveer evenlang is als de periode dat en onder kinderen leeft. Er ijn diverse wegen denkbaar o de ouderschapsfase financieel te ondersteunen, waarbij overigens aangetekend oet worden dat voor et nae bovenodale inkoensgroepen de beschikbaarheid van tijd belangrijker is dan die van geld. We gaan verderop nog in op de 'tijdsopties', aar in ekere in ijn tijd en geld natuurlijk inwisselbaar, odat je voor geld jeelf kunt vrijaken van andere activiteiten of ieand anders in kunt huren. Een eerste optie is ondersteuning van ouders via de belastingen door invoering van taxcredits, te financieren uit de tarieven voor hogere inkoens en winsten; hierdoor vindt autoatisch verdeling tussen hogere en lagere inkoens plaats. Een tweede optie, sterk daaraan gerelateerd, is het direct ondersteunen van ouders door verhoging van de kinderbijslag of een vor van opvoedgeld. Elders heb ik al gesuggereerd o alle beschikbare iddelen uit kinderbijslag, aar ook voor kinderopvang en de Bijstandswet in een Opvoedingsfonds onder te brengen. Een derde optie, en naar ijn ening een eer interessante odat het hier gaat o een herverdeling binnen de eigen levensloop van burgers is het invoeren van levensloopspreidingsarrangeenten oals een aantal andere Europese Ianden die kent voor bijvoorbeeld hypotheken et een oplopend rentepercentage (goedkoop voor jonge geinnen). Of een stelsel oals wij hier al kennen voor studiefinanciering: extra iddelen worden ter besch1kking gesteld in de vor van een lening waarbij de terugbetaling is gekoppeld aan het latere inkoen. Idealiter participeren burgers al voordat ij aan kinderen beginnen ondersteund

11 13 door de belasting in een 'ouderschapsverekering', genieten ij preievrijstelling als ij elf kinderen verorgen, en be tal en ij tij dens de inkoenspiek daarna juist eer. De vraag naar de ovang van de ondersteuning die dergelijke arrangeenten oeten bieden, kan hier niet uitvoerig aan de orde worden gesteld, aar idealiter ouden e o fors oeten ijn dat ouders vijf jaar per kind 'vrijgesteld' kunnen worden. Het lijkt isschien onogelijk o bij een gein et twee kinderen tien jaar vrijstelling op te brengen, aar afgeet tegen de 3 jaar vrijstelling van de partner in het oude stelsel is het aar een derde. Bovendien gaat het o vrijstellingen in de fase van de levensloop waarin het inko en nog relatief laag is. Flexibele econoie De tweede voorwaarde voor een levensloopbeleid klinkt ogelijk paradoxaal, aar dat is een flexibele econoie. In het huidige stelsel ijn gein en flexibiliteit elkaars natuurlijke vijanden: iedere vor van uitbreiding van winkel en arbeidstijden brengt ouders in oeilijkheden. Zo niet echter wanneer ouders gebruik kunnen aken van vrijstellingen. Het voert te ver o dit hier uit te werken, aar waaro ouden we niet over kunnen schakelen op een 'dubbelstelsel' waarbij een aantal functies in de dienstverlening (ook die van de overheid) vervuld worden in eerdere 'ploegen'. Als ouders net oals e op vakantie ochten in het hoogseioen voorrang krijgen bij de keue van ploegen, levert ook et schoolgaande kinderen de cobinatie van ouderschap en werk geen probleen op. En vanuit de werkgever geien biedt eervoudige beetting van functies ook een goed uitgangspunt o oplossingen te bieden bij iekte, de gelegenheid positief te werken aan aken als periodiek verlof, gefaseerde uittreding, etcetera. Daar is eker ruite voor: de oderne levensloop is iers weliswaar nog steeds voor de grootste groepen in de saenleving relatief gelijk, aar vee! inder gestandariseerd dan vroeger. Nog afgeien van de 2 procent volwassenen die geen kinderen krijgen, ijn er tal van groepen die o wat voor reden dan ook de iddelen voor de ouderschapsfase niet juist op dat oent ullen gebruiken, aar e liever op andere pun ten willen inetten. c, tl, M tl Met de beide genoede basisvoorwaarden, inkoensherverdeling ten gunste van ouderschap over de levensloop en een flexibel arbeidsstelsel waaree werk en gein beter kunnen worden gecobineerd, laten ich ook een aantal andere aatregelen treffen. Bespreking hiervan op basis van de huidige 'beleidssegenten' als jeugd ofveiligheidsbeleid is niet goed ogelijk, odat de kracht juist ligt in het kunnen cobineren van activiteiten voor en door burgers uit verschillende levensfasen (iets wat nu vrijwel onogelijk is). Wei al ik trachten per punt de verschillende ogelijke beleidsrelevante aspecten aan te geven. Als basis voor de bespreking dienen weer de hierboven onderscheiden 'segenten' infan

12 14 :I: >...; ::;..,,... n c: (1...; < (1 > N H s: tr c: < tr,...,....., tia, juniora, liberia, parentia, consuptia en seniora. Infantiafase De infantiafase begint vanuit beleidsperspectief et het stelsel van (pre)natale org, kraaorg, consultatiebureaus etcetera. Op dit terrein kent Nederland a! een van de beste stelsels ter wereld, aar in de afgelopen jaren ijn daarin de nodige gaten geslagen. Bovendien kot hier direct de kwestie van de betrokkenheid van beide ouders en hun taakverdeling aan de orde: ouderschap wordt ede uitgesteld in verband et ontbrekende voorieningen voor de cobinatie van arbeid en org. Ter vergelijking: in Noorwegen worden vrouwen geiddeld bijna twee jaar eerder oeder, en wat instens o belangrijk is, bestaat er geen verschil in tiing van kinderen krijgen tussen hoger en lager opgeleide vrouwen. Hier is de kinderloosheid onder de groep vrouwen die het eest arbeidsgericht ijn, die et een hogere opleiding, al opgelopen tot 25 procent. Een levensloopstelsel ou oeten voldoen aan de volgende criteria voor (aanstaande) ouders: keuevrijheid van 'geboorteoent': cobineerbaar et owel studie als betaald werk; keuevrijheid van orgverdeling: geen doorslaggevende financiele gevolgen van keuen van ann en of vrouwen o te (blijven) werken of tijdelijk te gaan orgen; keuevrijheid van orgarrangeent: geen voor of nadelen van de keue o elf voor kinderen te orgen dan wel gebruik te aken van externe opvang. Op de financiele en econoische voorwaarden is hierboven al ingegaan: het is essentieel dat annen en vrouwen voldoende ruite hebben o juist de eerste cruciale hechtingsfase bij elkaar door te brengen. Zowel o te wennen aan elkaars nieuwe posities, als specifiek voor vaders o eer betrokkenheid bij org te krijgen. Er is echter nog veel gerichter beleid denkbaar. Zoals openstelling van consultatiebureaus in de avonduren, odat ouders er geaenlijk heen kunnen gaan. En vervolgens ou er in ieders ogeving een 'coi:iperatieve creche' oeten ijn, die wordt gedreven door ouders elf. Twintig ouderparen, et een beetje professionele hulp voor coi:irdinatie, kunnen bijvoorbeeld op basis van deeltijdverlofuitstekend o toerbeurt de opvang draaiende houden. Het gevolg daarvan is niet aileen veel eer flexibiliteit in openingstijden, aar ook dater veeleer 'natuurlijke counicatie' ontstaat tussen ouders in wijken. Mijn voorspelling is dat een wijk waarin een of eerdere van dee creches functioneren, et betrokkenheid van owel vaders als oeders, een enor effectief cohesieinstruent heeft. De cruciale factor is hier telkens dat ondersteuning van de ouders et Uonge) kinderen hen de ogelijkheid biedt o de leefogeving elf vee! beter in handen te neen en te organiseren. Daaree ontstaat ook een

13 15 /' Kern is de opheffing van de 'segenteringsdwang' waardoor onderwijs gebonden is aan een bepaalde leeftijd. jeanette cobineert haar studie rechten et het ouderschap. Na negen jaar heeft ij haar bul en een kind van 7, en gaat de advocatuur in terwijl haar an ]aap (ingenieur) ijn gespaarde ouderschapsverlof en sabbatical opneet. Als hun kind wat ouders is beginnen ij saen een eigen advieskantoor. (In de huidige situatie was het eer de vraag geweest of geinsvoring had plaatsgevonden) natuurlijk aanspreekpunt voor het systee van kinder en jeugdorg, een aanspreekpunt in de vor van (georganiseerde en saenwerkende) ouders dat en nu node ist. Dee georganiseerde ouderstructuren kunnen in de volgende ontwikkelingsfasen van kinderen eveneens een centrale rol krijgen en ullen die eker ook neen als aanspreekpunt voor het onderwijs. En tenslotte kunnen dee 'oudercooperaties' een rol spelen in de hulpverlening bij groepen jongeren waar het is gaat, en dan in het allereerste stadiu (ouders helpen ouders). ]uniorfase O overigens isverstanden te voorkoen, de eeste jongeren hebben weinig tot geen probleen. Maar, oals hierboven a! werd gesignaleerd, als e ouder worden leiden e wei een beetje een 'dubbel bestaan': vroege toegang tot sociale volwassenheid, steeds later tot econoische elfstandigheid. Het is ijn overtuiging dat eer vee! jongeren, et nae degenen die niet echt acadeisch ijn georienteerd (en dat is isschien wei 9 procent) toch lijden onder het feit dat e aileen 'sybolisch' kunnen scoren et cijfers en diploa's. Een groot dee! van hen is bereid en in staat o a! vee! eerder echt aan het arbeidsproces dee! te neen. Dat ou kunnen als tegelijkertijd de leerplicht wat eerder partieel wordt geaakt en de studiefinanciering niet eer wordt gebonden aan leeftijden of schooltypen. Vee! jongeren die nu hun tijd op school uititten (of gewoon spijbelen!) ullen tien of twintig jaar later, als e elf een gein hebben bijvoorbeeld, vee! intensiever en efficienter gebruik aken van onderwijs als e nu doen. Voor wat oudere scholieren en studenten is het eer nuttig o tijdens hun opleiding serieus in contact te koen et de arbeidsarkt, en een tijdelijk arbeidscontract is heel wat dwingender dan een lange stage. En last but not least is de cobinatie van studie en ouderschap waarschijnlijk heel wat geakkelijker als die van betaald werk en ouderschap. Kern hier is de opheffing van de 'segenteringsdwang' waardoor onderwijs gebonden is aan een bepaalde leeftijd. :::,. ; ::; h' r.., n ; ' < > s: c,..,., < h' r,..., Liberiafase Met bovenstaande aatregelen wordt de overgang tussen leren en werken vloeiender. Vervolgens koen we ofliever geegd de eeste burgers terecht in de fase die hierboven 'liberia' is genoed: jonge kinderloe volwassenen, eestal werkend en saenwonend in relatief egalitaire verhoudingen. Negentig procent van dee groep geeft a an ooi t elf kinderen te will en. Honderd procen t wil een

14 16 :::,...;.,,... ;::., n :::.;,..., < tr c:,... tr <,...,...,...., vaste partner: de tolerantie ten opichte van 'slippertjes' is in de afgelopen jaren sterk afgenoen. Het proces neet enige tijd in beslag, odat letterlijk sprake is van een proces van trialanderror: van de saenwonende paren gaat ongeveer de helft weer uit elkaar, het is inderdaad het 'proefhuwelijk' geworden waar in de jaren estig wei van gesproken werd. Interessant genoeg is en in dee fase ook a! o concreet ogelijk beig et het vervolg dater relatiefveel wordt gespaard: ongeveer 8 gulden per paar per jaar volgens het CBS. Waaree direct een verklaring gegeven wordt voor de sterk stijgende uitgaven aan bruiloften en babyuitetten. Een levensloopbeleid in dee fase ou eerder een ekere ate van in perking inhouden, door de invoering van heffingen of het fiscaal stiuleren van de 'spreidingsverekeringen' oals hierboven genoed. Op dit oent ijn bank en verekeringsween eer goede aken aan het doen et spaarplannen voor studie van kinderen. Maar nu al is het o dat de fase et jonge kinderen relatiefveel waarder ligt. Korto, het is in hun eigen belang als jonge tweeverdieners wat extra opbrengen voor de ouderschapsfase. Verder is het in dee fase veroedelijk uiterst nuttig als de voorlichting wordt gelntensiveerd. Voorlichting over owel de inhoud en eisen van het ouderschap, als de lange terijnperspectieven et betrekking tot de cobinatie van ouderschap en werk. Parentiafase Op die arrier begint en owel financieel als qua kennis beter aan het ouderschap, de 'parentia'fase. Op dit oent is het eker odat er wat inder overdracht is van oudere generaties, en odat en een vrij bestaan gewend is! nogal een overgang en hebben veel ouders het de eerste jaren extra oeilijk. Ondersteuning van de fase van ouderschap in het algeeen is bij de bespreking van het basisstelsel aan de orde geweest: in de kern gaat het ero dat ouders als priair verantwoordelijken voor de opvoeding in staat ijn o te kieen voor de door henelf eest gewenste situatie. Daarnaast ijn specifieke voorieningen nodig voor de verschillende fasen binnen het ouderschap. Zoals een goed stelsel van kraaorg, en snelle advisering en ondersteuning als ouders in de probleen koen. Ook specifieke ondersteuningsvoren, als echtscheidingsbeiddeling, leveren een belangrijke bijdrage in het kader van levensloopsteun. Bekend is iers dat de eerste twee jaren na een scheiding voor ouders en kinderen het ergst ijn, en goede begeleiding in die periode kan veel ellende in de latere jaren voorkoen. Consuptia en Seniorfase Maar ook hier geldt dat het vooral gaat o de basisvoorwaarden, et nae flexibiliteit. Naarate kinderen ouder worden ullen iers ook de ogelijkheden voor ouders o geleidelijk weer in te stro en of eer te gaan werken in

15 17 het arbeidsproces toeneen. En weer een fase verder, de 'consuptia' periode gaat geleidelijk het ogekeerde gelden, liefst in een vloeiende overgang naar de seniorfase. Mensen van 5 jaar hebben eestal 'jobhoppen' is veel beperkter dan en denkt al 2 jaar of langer in hetelfde beroep geeten en willen graag iets anders proberen. Dat is nu onogelijk onder het schaden van rechtsposities. Naar ijn ening is het potentieel aan verorgers. aar ook bijvoorbeeld aan docenten, politieensen etcetera onder ervaren professionals enor, aar de inet en overdracht van levenservaring is totaal geblokkeerd in de huidige aatschappij. (Iedere jonge agent ou dolgraag net als vroeger eerst een paar jaar willen eelopen et ieand van 5 jaar die al het nodige heeft eegeaakt) Ook in het onderwijs kan de vraag gesteld worden ofhet goed is dat ensen gedwongen ijn o 3 jaar achter elkaar alleen aar 'abstract' beig te ijn. En tenslotte ou ik kinderopvang en geinshulpverlening graag instens voor de helft willen beetten et ensen die elf jarenlang voor kinderen georgd hebben. Op die arrier wordt ook voorkoen dat het grate uittreden lang voor het echt ouder worden begint via de WAO bijvoorbeeld. = > ; ::;..,,... V>.., n = ; n., < n > ;: =,... < V>,....., 5. Tot slot /, Een serieus en consistent Ievensloopbeleid biedt onveroede ogelijkheden op beleidsterreinen die nu uurvast itten. Het bovenstaande bevat uiteraard niet eer dan een aantal opties. waarvan de iplicaties slechts schetsatig ijn uitgewerkt. Een serieus en consistent levensloopbeleid biedt veel eer onveroede ogelijkheden op beleidsterreinen die nu uurvast itten. Als bijvoorbeeld inderdaad in eer 'ploegen' gewerkt wordt, betekent dat ook het gedeeltelijk terugdringen van de files, odat een groat deel van het personeel 's iddags begint. Als jongeren eerder aan het arbeidsproces ogen deelneen, betekent dat ook een gedeeltelijke oplossing voor de dreigende personeelsschaarste als gevolg van de ontgroening in de nabije toekost. En als e bijvoorbeeld in de org werken o hun studie te betalen wordt tegelijkertijd het contact van jongeren et ouderen een institutioneel onderdeel van hun ervaring (et nae van die jongeren die in de rest van hun carriere relatiefweinig et org in aanraking ullen koen). De ipleentatie van iets als 'aatschappelijke dienstplicht' is een stuk eenvoudiger als het op verschillende tijdstippen kan, afhankelijk van het stadiu van ieands opleiding, etcetera. En last but not least ijn er goede ogelijkheden voor een (preventief) veiligheidsbeleid. Op de eerste plaats door vroegtijdig contact van jongeren et verplichtingen en verantwoordelijkheden (nu is de 'werkstraf aan het einde van het justitiele traject vaak het eerste serieue arbeidscontact). Recrutering van geinsbegeleiders. jeugdcoi:irdinatoren en dergelijke kan juist verder plaatsvinden onder de oudere en ervaren krachten in het onderwijs, bij de politie, aar ook onder ervaren ouders.

16 18 :: > t'1';., Vl::., n c (l c; < Cl > ':' :<: c < '' In het bovenstaande is voorlopig niet eer dan een aantal opties genoed, die nadere uitwerking behoeven. Waar het o gaat is de constatering dat een beleid dat ich baseert op de (oderne) levensloop en de overdrachten daarbinnen ogelijkheden biedt o ipasses te doorbreken. Vanuit een dergelijk perspectief is het ook oals Marnix van Rij onlangs eer terecht stelde volledig inloos te discussieren over de vraag of het nu jeugd, geins, of ouderenbeleid beet. De jeugd l1eeft ijn bestaan te danken aan de ouderen, en de ouderen ijn afhankelijk van de volgende generaties voor hun verorging. Geinnen vervullen daartussen de scharnierfunctie, en aile beleidsaatregelen voor een van die fasen hebben direct effect op de bestaansvoorwaarden in andere fasen. De eerste stap al ijn o dit te onderkennen, de tweede o dat et een aantal eer welgekoen voorbeelden en een paar goed onderbouwde plannen in een prograa te vertalen. Een prograa waarin de talrijke goede plannen die al op deelterreinen ijn ontwikkeld oals het veiligheidsbeleid, de ondersteuning van geinnen et kinderen en van de iddengroepen, de toekenning van budgetten voor kinderopvang en org van betrokkenen elf, etcetera elkaar onder ling kunnen versterken. drs. P. (Peter) Cuyvers is senior stafedewerker van de Nederlandse Geinsraad. Noot De gegevens in dit artikel ijn afkostig uit een aantal analyses die in saenwerking tussen de Nederlandse Geinsraad en het CBS ijn uitgevoerd. Zie voor eer inforatie: J. Latten & P. Cuyvers (red), 'Geinnen van dee tijd; P. Cuyvers & J. Latten(red)', J\lleen of sa en? Individu en gein in de toekost.