Wat zeggen u de woorden bibliotheek en archief?

Transcriptie

1 Wat zeggen u de woorden bibliotheek en archief? Steven Wellens, Thomas More en Klaartje Brits, VVBAD Bibliotheken en archieven. Iedereen kent ze, of heeft er wel een mening over. En de bibliotheek- en archiefmensen op hun beurt menen te weten hoe u, hun (potentiële) bezoeker, over hen denkt. Maar is dat wel zo? Wat denkt en voelt u eigenlijk écht bij het horen van het woord bibliotheek of archief? 8 META Foto: Birgit Reynders.

2 Zo luidde de intro van de online enquête, waarmee expertisecentrum Memori (van hogeschool Thomas More) bij een brede groep van Vlamingen in mei-juni 2014 wilden polsen naar het imago dat zij hebben van de bibliotheek of het archief. De VVBAD wil immers werken rond het imago van de bibliotheek- en archiefsector. Aanleiding was de 30e editie van de Bibliotheekweek. Maar er is meer. De VVBAD merkt dat beide sectoren vaak te kampen hebben met een imago dat niet (meer) overeenstemt met de realiteit. Archivaris roept nog te vaak het beeld op van een oudere man in stofjas, terwijl de archiefsector steeds meer te maken heeft met elektronisch recordmanagement, overwegend jonge professionals telt en het beroep van archivaris snel vervrouwelijkt. De sector van openbare bibliotheken wordt nog te vaak geassocieerd met het uitlenen van boeken. De sector zelf werkt volop aan een omschakeling, waarbij samenwerking met andere sectoren, de organisatie van activiteiten en begeleiding van de gebruikers steeds meer centraal staan. Een verouderd imago is contraproductief voor de dynamiek van de bibliotheek- en archiefsector. Dat kan een rol gespeeld hebben bij het recente inschalings advies voor het beroep van bibliotheekmedewerker. En ook voor het archief werkt een oubollig imago mogelijk remmend op de bereidheid om financiële middelen te investeren in broodnodige automatiseringsprojecten. Maar om doordacht aan het imago te kunnen werken, moet er goed onderbouwde kennis voorhanden zijn, en die ontbrak vooralsnog. Vandaar het imago-onderzoek, met als doel de sector een stevige basis te bieden voor beleidsbeslissingen om het imago, en dus ook de aanpak en het aanbod, van bibliotheken en archieven (nog) te verbeteren. Dat onderzoek gebeurde concreet aan de hand van een online enquête met een reeks adjectieven en stellingen. Zes groepsgesprekken in het najaar vulden de enquête aan. 925 mensen vulden de online enquête spontaan in, wat een vrij hoge respons is. In de groepsgesprekken werd de focus vooral op jongeren gelegd, omdat zij vaak een vergeten groep zijn in dit soort onderzoeken. Er waren drie gesprekken met leerlingen uit het secundair onderwijs, twee groepen met studenten hoger onderwijs (journalistiek en BDI) en één groep met leden van een cultuurraad (vooral medioren en actieve senioren). Belangrijk om weten is dat de enquête vrij verspreid werd. Ze werd dus niet naar een vooraf geselecteerde steekproef gestuurd. Dat heeft zijn beperkingen, maar het was binnen de schaal van het onderzoek niet haalbaar om ten opzichte van de Vlaamse bevolking (waarover er uitspraken moesten gedaan worden) te werken met een representatieve steekproef. De resultaten van dit onderzoek moeten dus ook eerder als sterk indicatief geïnterpreteerd worden. Maar ook al is deze zogenoemde gemakssteekproef niet statistisch representatief, toch blijkt ze de resultaten van een representatieve aselecte steekproef te benaderen: Memori heeft immers recent tegelijkertijd een gemaks- en een toevalssteekproef laten lopen voor een omvangrijk bevolkingsonderzoek. In grote lijnen waren de resultaten, inclusief profielkenmerken, dezelfde. Het belangrijkste verschil was dat de respondenten van de gemakssteekproef (online enquête) net iets kritischer waren in hun antwoorden. De belangrijkste resultaten van het onderzoek zijn bemoedigend, hoewel er op een aantal vlakken nog ruimte voor verbetering is. Ze kunnen samengevat worden in aanbevelingen over negen thema s. Bibliotheken en archieven zijn belangrijk De maatschappelijke waarde, het bestaans recht van bibliotheken en archieven wordt niet in vraag gesteld. Ook niet bij de jongeren die aan het onderzoek deelnamen (online én in de groepsgesprekken). Zelfs niet bij de mensen die zeggen zelden of nooit een bibliotheek of archief te bezoeken. De bibliotheek is zinvol, biedt mensen die geen boeken kunnen kopen toch de kans om te lezen. Archieven zijn belangrijke bewaarplaatsen van ons cultureel erfgoed en bieden informatie die elders niet te vinden is. Beiden zijn dus, zelfs in deze internettijden, absoluut niet overbodig en er mag niet op bespaard worden. Daarover is iedereen het eens. Het is belangrijk om in de communicatie consequent te zijn over het maatschappelijk draagvlak voor de bibliotheek. Zeker in de communicatie naar opinie- en beleidsmakers: het volk wil een bibliotheek! Het is dus belangrijk om in de communicatie consequent te zijn over het maatschappelijk draagvlak voor de bibliotheek. Zeker in de communicatie naar opinie- en beleidsmakers: het volk wil een bibliotheek! Niet alleen VVBAD en de sector moet dit uitdragen, ook gebruikers moeten aan het woord komen. Als ook je publiek zegt waar het om draait, ben je veel geloofwaardiger. Niet saai of grijs Het beeld van de saaie, grijze of grauwe bibliotheek klopt niet voor deze steekproef. Die adjectieven scoren laag, terwijl het adjectief aantrekkelijk hoog scoort. De jongste deelnemers aan het onderzoek vinden de bibliotheek wel saaier en grijzer dan de oudere leeftijdscategorieën. Dat beeld werd bevestigd in de groepsgesprekken bij middelbare scholieren. Ze gaan niet vaak naar de bibliotheek door tijdsgebrek en omdat ze andere interesses hebben, maar ook omdat ze niet het gevoel hebben dat de bibliotheek een plaats voor hen is (zie verder). Hoe vaker men de bib bezoekt, hoe minder saai men ze vindt. Dat kan er op wijzen dat ofwel frequente bezoekers een bibliotheekbezoek sowieso niet saai vinden, ofwel dat de bibliotheek in zijn huidige werking niet (meer?) als saai wordt ervaren. Mogelijk gaat het om een combinatie van beide. META

3 De bib is al een hipster, maar beseft het nog te weinig Bibliotheken kunnen dus opgelucht ademhalen. Maar er is duidelijk nog werk aan de winkel als het op jongeren aankomt. Bibliotheken moeten ook een deel van de niet-bezoekers nog overtuigen van hun niet-saaie identiteit én daar verder in investeren. Dat kan onder andere door het stimuleren van mond-aan-mond reclame. Mensen die bibliotheekbezoekers kennen geven aan dat die bezoekers positief zijn over de bibliotheek. Die bezoekers kunnen dus een ambassadeursrol op zich nemen en niet-bezoekers inspireren en overtuigen. Een plaats voor ontdekking Alle categorieën zijn het er over eens: de bibliotheek is een plek voor ontdekking en inspiratie. Bij de omschrijving van de bibliotheek van de 21e eeuw (open vraag) komt dit ook prominent terug. Zoals deze deelnemer het voorstelt: Een plaats waar kleur en ruimte uitnodigen om te genieten, te snuisteren en ontdekken. Te voelen en te ruiken, enkel het heerlijke geluid van een omslaand blad Daarnaast ruimte om e-readers en internet te ontdekken, zonder dat het één het ander uitsluit. De teasende of etalagewerking van veel bibliotheken kan volgens de jongeren nog wel een boost gebruiken. Ze willen op een toffe manier ge/verleid worden naar nieuwigheden, dingen die ze nog niet kennen. De ene bibliotheek is daar volgens hen al beter in dan de andere. Belevenisbibliotheken zoals Muntpunt of Tweebronnen zijn volgens sommige mensen goede voorbeelden van hoe ontdekken inspirerend kan gemaakt worden voor jong en oud. De bibliotheek van de 21e eeuw moet het ontdekkingsgehalte dus nog beter uitspelen, zeker voor jongeren. Voor kinderen gebeurt dit in veel bibliotheken al uitstekend. Hoe jongeren dat zelf zien, en welke ideeën zij hebben om hen meer te laten ontdekken, wordt verderop uit de doeken gedaan. Een plaats voor ontmoeting Mensen samen brengen rond allerhande activiteiten en belevingsmomenten is een toptaak voor bibliotheken, vindt de meerderheid van de respondenten. De bibliotheek is laagdrempeliger dan het cultuurcentrum en biedt dus meer kansen tot communityvorming. Ook de bibliotheek van de 21e eeuw moet daar blijvend op inzetten. Ontmoeten en ontdekken kunnen daarbij ook hand in hand gaan. Uitwisselen van gebruikers- of bezoekers ervaringen in de schoot van de bibliotheek ligt helemaal in het verlengde van hét DNA van de bib: het delen. Eerst was er de bibliotheek, dan pas Facebook, Aribnb, co-housing, enz. Hier liggen, zeker volgens de jongeren, dus nog heel wat (nu nog onbenutte) kansen voor de bibliotheken. Of zoals iemand het zei: De bib is al een hipster, maar beseft het nog te weinig De bibliotheek moet volgens de jongeren het concept van bookswapping omarmen. Creatieve concepten uitwerken met bezoekers en gebruikers, lezers hun verhalen en emoties laten koppelen aan de boeken die ze uitlenen, Dat kan een katalysatoreffect hebben. Als bibliotheken communiceren dat ze hier nadrukkelijk op inzetten en mensen uitnodigen om mee te doen (ook via sociale media) ontdekken gebruikers nieuwe werken, worden ze gestimuleerd om zelf de pen ter hand te nemen en inspireren ze nietgebruikers om de bibliotheek te bezoeken. Zo kan de bibliotheek uitgroeien naar een community van jong en oud die elkaar lees- of andere bibliotheekervaringen met een persoonlijke touch doorgeeft. Heden en verleden verenigd De geheugenfunctie van bibliotheken en archieven is voor de respondenten van deze enquête cruciaal. Uit de antwoorden op de open vraag blijkt dat de bibliotheek van de 21e eeuw zowel klassiekers als hedendaagse literatuur moet bezitten. Ze moet mee zijn met de nieuwste trends, maar moet zowel literatuur als informatie van heden en verleden aanbieden, zodat er voor ieder wat wils te vinden is. Bibliotheken moeten dus blijvend inzetten op het heden én het verleden, zowel qua aanbod als qua drager. En dat met bijzondere aandacht voor werken die elders niet (meer) te vinden zijn: noch online, noch in de boekhandel. Klantvriendelijk en deskundig personeel Als er gepeild wordt naar behulpzaamheid, professionaliteit en gastvrijheid behaalt de bibliotheek uitstekende resultaten. Volgens een grote meerderheid van de respondenten zijn de bibliotheekmedewerkers gemotiveerd en bekwaam. Uit de groepsgesprekken en de antwoorden op de open vragen kwamen wel een paar kritische geluiden, vooral bij de jongeren (zie verder). Geen redenen om de huidige werking wat dat betreft in vraag te stellen, dus. Wel is het belangrijk dat bibliotheken blijvende aandacht hebben voor de kwaliteit van het personeel. Medewerkers van de bibliotheek van de 21e eeuw moeten immers kunnen anticiperen in snelle en accurate, maar ook persoonlijke dienstverlening. En daarvoor is goed geschoold personeel nodig. Ook als bibliotheken jongeren echt willen bereiken en betrekken, is er een inspanning nodig (zie verder). Uitgebreid aanbod Uit de antwoorden op de stelling Het keuzeaanbod aan boeken, cd s en dvd s is voor mij voldoende blijkt dat het voor een kleine 30 procent van de respondenten nog wat beter kan. Ook in de groepsgesprekken en de antwoorden op de open vragen werden er suggesties voor verbetering vermeld. Belangrijk is dat bibliotheken de vinger aan de pols houden in de trend van digitalisering, en daarbij ook een uitmuntend aanbod uitbouwen. We denken daarbij dan vooral aan e-boeken en databanken. Bibliotheken zijn de uitgesproken plaats om aandacht te hebben voor 10 META

4 Imago van de bibliotheek duur overbodig zinvol 4,0 3,5 veilig een plaats van rust grijs, grauw, saai 3,0 2,5 behulpzaam 2,0 ingewikkeld 1,5 1,0 toegankelijk 0,5 een plaats voor ontmoeting een plaats voor ontdekking verrassend professioneel vernieuwend gastvrij jong aantrekkelijk actief eigentijds communicatief Imago van het archief overbodig zinvol 4,0 een plaats voor ontdekking duur 3,5 behulpzaam 3,0 rommelig 2,5 veilig 2,0 gesloten 1,5 1,0 profesioneel 0,5 verborgen een plaats van rust jong toegankelijk ingewikkeld verrassend mysterieus actief vernieuwend communicatief eigentijds META

5 verschillende niches, en daarin te diversifiëren. En van populaire en nieuwere werken zien de respondenten graag dat er voldoende exemplaren zijn, zodat ze niet te lang moeten wachten op de nieuwste bestseller. Hier liggen ook mogelijkheden om samen te werken en netwerken op te bouwen. Enerzijds tussen verschillende (kleinere) bibliotheken. Niet elke bibliotheek moet alles kunnen aanbieden. Een netwerk van bibliotheken met elk zijn eigen specialiteit en een vlot interbibliothecair verkeer kan net zo goed werken als een grote bibliotheek die alles aanbiedt. Anderzijds kunnen er samenwerkingen opgestart worden met cultuurcentra, sociale diensten en integratiediensten van de gemeente, musea en andere actoren in het lokale gemeenschapsleven. Zo kan er een aanbod gecreëerd worden dat ook wervend is voor minder voor de hand liggende doelgroepen, waardoor ook zij de weg naar de bibliotheek makkelijker kunnen vinden. Goede communicatie Op zich lijken bibliotheken goed te communiceren, want slechts 16 procent beweert niet te weten wat de bibliotheek allemaal doet of aanbiedt. Toch vinden we in de resultaten een paradox, want 62 procent van de respondenten vindt dat de bibliotheek beter moet communiceren over wat ze in de aanbieding heeft. De meerderheid van de respondenten geeft, zoals al vermeld, aan dat de gebruikers die ze kennen, positief zijn over de bibliotheek. Hier ligt dus een enorm potentieel. Gebruikers die positief zijn, kunnen ingezet worden als ambassadeurs in de communicatie van de bibliotheek. Ze kunnen getuigen, hun ervaringen delen, andere (potentiële) gebruikers tips geven, enzovoort. De sociale media spelen daarin een belangrijke rol. Niet alleen de Facebookpagina van de bibliotheek kan daarvoor ingezet worden. Bibliotheken zouden hun gebruikers kunnen stimuleren om ook (spontaan) op hun eigen profielpagina dingen over de bibliotheek te delen: foto s van een leuke activiteit, boekbesprekingen met verwijzingen naar de bibliotheek waar ze het boek geleend hebben Maar nog geen plek voor jongeren Het werd doorheen de aanbevelingen al een aantal keer vermeld: over het algemeen zijn jongeren over een aantal aspecten kritischer dan de andere respondenten. Als bibliotheken moeten beoordeeld worden op verrassend en vernieuwend zijn de scores van de jongeren zelfs licht negatief. En jongeren vinden de bibliotheek ook saaier dan de andere respondenten. In de groepsgesprekken met jongeren, zeker met de scholieren, werden die resultaten bevestigd. Jongeren vinden dat er geen aanbod is voor hun leeftijd en hebben het gevoel dat bibliotheken niet echt voor hen bedoeld zijn. Ze voelen zich er ook niet altijd welkom. Vaak hebben ze zelfs het gevoel dat ze bekeken, of weggekeken, worden door het personeel. Dat jongeren vinden dat er te weinig jonge mensen in de bibliotheek werken, heeft daar ongetwijfeld mee te maken. Personeelsleden moeten voor hen niet allemaal jong te zijn, maar er moeten wel voldoende mensen werken die jong van geest zijn en die de leefwereld van jongeren voldoende kennen. Jongeren verwachten van bibliotheken heel wat extra inspanningen. Zowel op vlak van inrichting als op vlak van Foto: Ivo Hendrikx. aanbod. Ze willen een creatieve en sfeervolle omgeving op hun maat, die er voor zorgt dat ze zich op hun gemak voelen in de bibliotheek en dat ze het idee krijgen dat er voor hen ook inspanningen worden gedaan. Jongeren appreciëren wel de typische sfeer van de bibliotheek, ze verwachten dus niet dat de bibliotheek zich tot een café transformeert. Jongeren willen ook verleid worden naar nieuwigheden. Ze zien zelf al veel heil in het overzichtelijker maken van het aanbod: meer dan de opdeling fictie en non-fictie en alle boeken zij aan zij in de rekken zodat je alleen de rug kunt zien. Ook het personeel en andere bezoekers kunnen een rol spelen in het inspireren van jongeren. Zo leren ze niet alleen de nieuwigheden kennen, maar doen ze misschien ook nog boeiende ontdekkingen. Wat jongeren ook vaak aanhalen is de mogelijkheid om te gamen in de bibliotheek. En ook andere activiteiten kunnen (nog) meer op jongeren gericht worden. Ze denken dan zelf vooral aan activiteiten die hen uitdagen om nieuwe dingen te ontdekken. Net zoals andere gebruikers kunnen ook jongeren door de bibliotheek betrokken worden om samen dingen uit te werken die hun doelgroep aanspreken en inspireren. Als er (via de sociale media) met jongeren gecommuniceerd 12 META

6 wordt, moet er wel een voldoende hoog what s in it for me -gehalte voor de jongeren aan verbonden zijn. De bibliotheek van de 21e eeuw In een open antwoordmogelijkheid kon de respondent een omschrijving geven van de bibliotheek en haar diensten in de 21e eeuw. Enkele opvallende uitspraken: De bibliotheek moet actief bijdragen tot de verrijking van de burgers. Zowel in hun individuele ontplooiing als in hun participatie in de diverse vormen van collectiviteit. vinden verder dat ook archieven veilig, professioneel, behulpzaam, toegankelijk en verrassend zijn. Ze worden iets minder jong beschouwd dan de bibliotheken. Net als bij de bibliotheken zien we een schijnbare paradox in de twee stellingen rond communicatie. Maar liefst 89 procent van de respondenten zegt te weten wat een archief allemaal doet of aanbiedt. Maar tegelijk zegt 86 procent dat een archief beter moet communiceren wat het in de aanbieding heeft. Mogelijk bedoelt men dat een archief niet echt actief genoeg communiceert over nieuwigheden, actuele studies, enz. die deelnamen aan de enquête en de groepsgesprekken hebben duidelijke en inspirerende ideeën over hoe het anders kan, hoe bibliotheken hen meer kunnen betrekken. Bibliotheken en archieven moeten zichzelf blijven heruitvinden als plekken van ontmoeting en ontdekking. Ze zijn de maïzena voor een sterk sociaal weefsel, en ze zijn de hipsters avant la lettre, en dat moeten ze uitspelen. Een bibliotheek kan een prachtige ontmoetingsplek zijn in een wijk. Ik werk vlakbij Muntpunt, een bibliotheek die echt een belevenisbibliotheek wil zijn en haar deuren wagenwijd open zet (overal mag je lawaai maken, er worden dingen voor jongeren georganiseerd, enz). Het is nog wat zoeken voor Muntpunt, maar het concept heeft lef en biedt heel wat inspiratie voor andere bibliotheken. Maak er een ontmoetingsplek van, een plek waar je verrast kunt worden, waar je graag bent. Dat hoeft niet altijd zo veel te kosten (ik ben me er van bewust dat het kostenplaatje van Muntpunt hallucinant is). Bibliotheken kunnen prachtige plekken zijn en een erg belangrijke open plek in een wijk innemen: een bibliotheek als maïzena voor een sterk sociaal weefsel (nu alle kerken leeg zijn ) En het archief? Slechts 40 procent van de respondenten gaven hun mening over het archief. En van die mensen bezocht meer dan de helft in 2013 geen enkele keer een archief. Ook in de groepsgesprekken kwamen vooral bibliotheken aan bod. Dat het archief minder nadrukkelijk aan bod komt in de resultaten van het onderzoek is dus niet helemaal verwonderlijk. Toch kunnen we stellen dat de belangrijkste resultaten en aanbevelingen over het archief in grote lijnen gelijk lopen met die over de bibliotheek. Zoals eerder al vermeld wordt ook de maatschappelijke relevantie van archieven niet in vraag gesteld. Ze zijn zinvol en zeker niet overbodig. Archieven zijn volgens de respondenten vooral een plaats van ontdekking. De respondenten Het archief van de 21e eeuw moet er een zijn zonder muren. Zo veel mogelijk gedigitaliseerd, zodat de stukken niet meer moeten behandeld worden bij onderzoek en archivarissen en personeel meer tijd kunnen besteden aan onderzoek, inventariseren en toegankelijk maken. Er moeten maximale inspanningen geleverd worden om de inhoud van het archief aan zo veel mogelijk mensen kenbaar te maken, en om zo veel mogelijk mensen naar het archief te lokken. Om dat te bereiken moeten archieven veel meer gebruik maken van sociale media. Er moet, net zoals bij de bibliotheken, blijvende aandacht zijn voor behulpzaam en deskundig personeel. Er zou nog meer in de omgeving kunnen geïnvesteerd worden, zodat ze aangenamer wordt ervaren door bezoekers en gebruikers. Conclusie De rol van bibliotheken of archieven is dus nog zeker niet uitgespeeld. Hun maatschappelijk belang staat buiten kijf. Daar zijn alle respondenten het over eens: jong en oud, frequente en minder frequente gebruikers. De rol van bibliotheken en archieven moet uiteraard wel evolueren. Ze moeten de vinger aan de pols houden van de digitalisering en daarin een uitmuntend aanbod uitbouwen, en moeten daarbij blijvend aandacht hebben voor heden én verleden. Ruimte voor verbetering is er ook, vooral wat betreft de werking naar jongeren toe. De bibliotheek is nog niet (overal) een plek voor jongeren. Maar de jongeren > Zie ook p. 40 META