Een bibliotheek in elke gemeente

Transcriptie

1 tijdschrift voor bibliotheek & archief Periodiciteit: Maandelijks april 2015 Afgiftekantoor: Turnhout Erkenningsnummer: P Een bibliotheek in elke gemeente

2 Performante diensten voor al uw informatiebronnen. Sinds 1 januari 2015 vanuit ons nieuw kantoor in België. Lokaal en ervaren. Abonnementenbeheer Toegang en beheer van elektronische bronnen Databank diensten ebook diensten Graag meer weten over onze diensten? Stephen Van de Wiele Country Manager T: +32 (0) M: +32 (0) svandewiele@lminfo.be Els De Smet Customer Service Manager T: +32 (0) M: +32 (0) edesmet@lminfo.be LM Information Delivery Belgium Franklin Rooseveltlaan 348/B Gent T: +32 (0) info@lminfo.be LM Information Delivery is de internationale leverancier van informatiediensten en abonnementen. Onze klanten zijn academische en onderzoeksbibliotheken, ziekenhuizen en medische bibliotheken, overheden en NGO s, openbare bibliotheken, bedrijven en hun informatiediensten. We bieden onze klanten een bemiddelingsdienst voor abonnementenbeheer, oplossingen voor het ontsluiten en beheren van elektronische bronnen, alsmede e-books en databanken. LM Information Delivery heeft kantoren in Finland, Zweden, Noorwegen, Denemarken, Estland, het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten, Spanje, Nederland en België.

3 editoriaal VERANTWOORDELUKE UITGEVER Julie Hendrickx, Statiestraat 179, 2600 Berchem Van een broeksriem gesproken... HOOFDREDACTEUR Julie Hendrickx REDACTIE Klaartje Brits, Beatrice De Clippeleir, Gerd De Coster, Ingrid De Pourq, Noël Geirnaert, An Labis, Myriam Lemmens, Kris Michielsen, Paul Nieuwenhuysen, Veronique Rega, Peter Rogiest, Saskia Scheltjens, Eva Simon, Patrick Vanhoucke, Bruno Vermeeren. REDACTIESECRETARIS Tom Van Hoye REDACTIEADRES VVBAD META Statiestraat 179, 2600 Berchem Tel Reageer op Twitter: #overmeta ADVERTENTIES Marc Engels LAY-OUT Marc Engels DRUK EVM META verschijnt 9x per jaar, niet in januari, juli en augustus. META is een uitgave van de VVBAD en is begrepen in het lidmaatschap, maar is ook verkrijgbaar als abonnement. Meer informatie op ISSN X Carol Vanhoutte, voorzitter sectie OB Wie had ooit gedacht dat lokale bibliotheekwerking het voorpaginanieuws zou halen van één van onze Vlaamse kranten? Nog nooit waren er zo veel krantenartikels, opinies, tweets en reacties op sociale mediafora over de rol van onze openbare bibliotheken. Zelfs in het zondagochtend-programma De zevende dag mocht de minister van Cultuur zijn visie op openbare bibliotheken toelichten. Emoties, misplaatste nostalgie? Er is jammer genoeg meer aan de hand. Uit een korte analyse van de Vlaamse bibliotheekstatistieken blijkt dat er de voorbije jaren al meer dan 1 op 5 buurtbibliotheken werden gesloten. En de minister sluit niet uit dat er nog bibliotheken gaan sneuvelen. Een bibliotruck of bus? Een alternatief voor de aloude boekerij maar zeker geen volwaardige eigentijdse bibliotheek. Efficiëntie, lokale autonomie, beperkte financiële middelen,... niets op tegen om in minder economisch sterke tijden de broeksriem aan te halen. Alleen moet er op toezien worden dat er nog een broek is om op te houden. De verplichting om openbare bibliotheken op te richten was destijds geen regel, geen norm om het lokale besturen lastig te maken. Het was de bezorgdheid van een hogere overheid om een basisrecht, het recht op informatie, te beschermen. Immers goed geïnformeerde burgers zijn de beste garantie op sterke gemeenschappen. Taal- en leesbevordering, mediawijs omgaan met de overvloed aan informatie zijn meer dan ooit aan de orde. En net hierin hebben de lokale bibliotheken, met hulp van Vlaanderen en de provinciebesturen de voorbije jaren fors geïnvesteerd. Vlaanderen beschikt, dankzij de verplichting om deze basisfunctie in te richten, over een schitterend netwerk van laagdrempelige openbare bibliotheken. Bibliotheken waar professionele bibliotheekmedewerkers burgers dagdagelijks begeleiden in hun zoektocht naar informatie. Waar je als digibeet op weg geholpen wordt om met de vele digitale uitdagingen om te gaan. Een plek waar kinderen zich verliezen in verhalen en de maatschappij op die manier investeert in hun taalontwikkeling en communicatietalent. De bib als jarenlange voorloper in de nu zo hippe deeleconomie. Zetten we dit de komende jaren op de helling? Of durven we als overheid de keuze maken dat we blijven inzetten op het behoud van dit basisrecht en een kwaliteitsvolle openbare bibliotheekdienstverlening als prioriteit naar voor schuiven. Een bibliotheek in elke gemeente met voldoende middelen. Daar gaan we toch gewoon voor: META

4 inhoud META 2015/3 Jaargang 91 - april 2015 vaste rubrieken 1 Editoriaal Van een broeksriem gesproken... 4 Nieuws 24 Signalement Wat betekent een bibliotheek voor u? 26 Etalage Het VVBAD-redactieteam 27 Inzet Veronique Rega 28 Over de grens Bibliothecaris in transit Jeroen Callens 38 Uitgepakt Audiovisuele dragers registreren Nastasia Vanderperren 30 Trend Eerste Boekencoach van Vlaanderen te gast in OB Sint-Niklaas Kirsten Janssens 31 Het cijfer 31 Het plan 36 De vraag Kan het, educatief en digitaal in de lerarenopleiding? Christine Michielsens Ik zou graag mijn verontschuldigingen aanbieden aan jou, lezer van deze column. 37 Column Hallo Margot Collet 40 Kroniek VVBAD-studiedag Werken aan je imago Human library: mensen lenen mensen 41 Toepassing 42 Personalia 44 Recensies 45 Zo gespeeld Annelien Vanessche 47 Activiteiten 48 Uitzicht 37 Citaat 2 META

5 inhoud 32 De openbare bibliotheek is een basisvoorziening waar elke burger terecht kan met zijn vragen over kennis, cultuur, informatie en ontspanning. Door de besparingen bij de Vlaamse overheid en bij de lokale besturen, door het ontmantelen van de provincies en het afschaffen van de bibliotheekplicht van steden en gemeenten, komt deze basisvoorziening in het gedrang. Het risico is groot, zeker op langere termijn. De lokale en decretale verankering van de openbare bibliotheken moet gegarandeerd worden. Alleen zo wordt de toegang tot bibliotheekvoorziening voor iedereen gewaarborgd. interview Rondetafel Digital Humanities 14 Omdat wij van de geesteswetenschappen zijn. artikels Wat zeggen u de woorden bibliotheek en archief? Steven Wellens en Klaartje Brits 2 jaar Archiefbank Kempen Bart Sas en Hans Vanhulle Essay: Minister zonder visie? Bruno Vermeeren

6 nieuws U hebt geen glazen bol, en ik ook niet Het Vlaams parlement discussieerde over de afschaffing van de bibliotheekplicht. Yamila Idrissi (sp.a) uitte haar bezorgdheid over de toekomst van de Vlaamse lokale bibliotheken. Idrissi vreest dat de middelen die vandaag van het lokaal cultuurbeleid overgeheveld worden naar het Gemeentefonds, niet meer zullen worden aangewend voor cultuur. Idrissi verwees ook naar de uitspraak van de minister in De zevende dag: U geeft zelf toe dat u niet uitsluit dat er bibliotheken zullen worden gesloten. Ook Bart Caron (Groen) is niet blij met de evolutie dat het oormerken van sectorale subsidies verdwijnt: Dat oormerken weghalen zal niet meteen een groot effect hebben, maar na deze beleidscyclus van de gemeenten zal dit beetje bij beetje verdwijnen, zoals in veel andere domeinen en op veel andere plaatsen. Minister Gatz (Open Vld) heeft er alle vertrouwen in dat het zo n vaart niet zal lopen: Het emotionele debat dat nu naar boven komt, bewijst dat de bibliotheek, die een beetje naar de periferie van het culturele debat was verdwenen, volledig terug is. Zeer goed. Dat bewijst ook mijn stelling, waarover we het niet eens zijn, namelijk dat de Vlaamse bibliotheken zullen blijven bestaan. U hebt echter geen glazen bol, en ik heb er ook geen. De minister gaf een aantal argumenten waaruit hij afleidt dat de Vlaamse bibliotheek dermate verankerd is: Ten eerste betalen de gemeenten al jaren lang het leeuwendeel van die bibliotheken, met plezier en uit eigen zak. Ten tweede hebben de jongste jaren zeer veel bibliotheken het licht gezien. Marius Meremans (N-VA) trad de minister bij en volgens hem gaat het niet om de verplichting maar om de kwaliteit van de bib en moet er daarbij gekeken worden naar nieuwe evoluties. Caroline Bastiaens (CD&V) is blij dat het debat gevoerd wordt: Het lijkt wel een promocampagne voor de bibliotheek. Alleen al daarom is het een positief gegeven. Jean-Jacques De Gucht (Open Vld) gelooft in de lokale besturen: En iedereen hier in het halfrond gelooft in de bib van morgen. Het is in die bib van morgen dat we moeten investeren. Volgens de minister kan er nog meer gebeuren om de bibliotheken te ondersteunen: We monitoren nu een aantal zaken en dat gaan we blijven doen. We willen een dieptezicht krijgen op waarom er minder uitleningen zijn, wat minder en wat meer wordt uitgeleend. We willen ook weten wat het publieksbereik is van de bibliotheken. Op dit ogenblik zijn er nog altijd steunpunten, LOCUS voor het lokale cultuurbeleid en Bibnet voor de lokale bibliotheken, die gefusioneerd zijn en die, in de zoektocht naar de bibliotheek van de eenentwintigste eeuw, verder de nodige coaching en ondersteuning kunnen geven aan die lokale bibliotheken. Er zijn dus wel degelijk instrumenten die ervoor zorgen dat we het positieve debat kunnen voortzetten. Yamila Idrissi was niet gerustgesteld door het antwoord en benadrukte nogmaals haar eis: Als minister van Cultuur moet u er proactief voor zorgen dat er geen bibliotheken kunnen sluiten. Hoe kunt u dat doen? Zorg ervoor dat de middelen die vandaag naar het Gemeentefonds gaan, worden geoormerkt voor cultuur. Dat doet u niet en dat betreur ik ten zeerste. Het laatste woord was voor Bart Caron: Is cultuur dan ook geen basisrecht dat we vanuit Vlaanderen met zekere zorg mogen omkaderen en verplichten ik wil mild zijn maar minstens stimuleren? (TVH) Stuur een postkaart naar de minister We maakten een postkaart met de cartoon van Eva Mouton die ze tekende voor onze actie #blijfvanmijnbib. Op de achterkant staat onze eis voor een bibliotheek in elke gemeente. Het adres van de minister van Cultuur staat er al op, het enige wat je nog moet doen is frankeren en bussen om je ongenoegen te uiten. Je kan de postkaart downloaden van onze campagnewebsite ( maar we kunnen ze je ook gratis bezorgen. Voor pakketjes van 10, 20 of 50 exemplaren kan je contact opnemen met Marc Engels (marc.engels@vvbad.be). Verdeel ze op je werk of deel ze zelf uit! Een bibliotheek in elke gemeente Geachte heer Gatz, Door de besparingen, door het ontmantelen van de provincies en het afschaffen van de bibliotheekplicht van steden en gemeenten, komt de openbare bibliotheek als basisvoorziening voor elke burger in het gedrang. De lokale en decretale verankering van de openbare bibliotheken moet gegarandeerd worden. Alleen zo wordt de toegang tot een kwaliteitsvolle bibliotheekvoorziening voor iedereen gewaarborgd. (Handtekening) De heer Sven Gatz Vlaams minister van Cultuur Koolstraat BRUSSEL Vlaamse Vereniging Voor BiBliotheek, archief & Documentatie #blijfvanmijnbib 4 META

7 nieuws Bibliotheeksector protesteert tegen stopzetting subsidies provincie Antwerpen De VVBAD protesteert met klem tegen de beslissing van de provincie Antwerpen om haar subsidies aan openbare bibliotheken voor interbibliothecair leenverkeer (IBL) stop te zetten. Met het interbibliothecair leenverkeer kunnen bibliotheken boeken die ze zelf niet in hun collectie hebben, aanvragen bij andere bibliotheken en deze zo toch ter beschikking stellen van hun gebruikers. Het systeem kende de voorbije jaren een gestage groei. Voor openbare bibliotheken subsidiëren de vijf provincies IBL. De beslissing van de provincie heeft onmiddellijk effect op het budget van de Antwerpse bibliotheken, aangezien de subsidie pas achteraf uitgekeerd wordt. Bibliotheken die in hun begroting rekening hielden met een subsidie die uitgekeerd werd in november door de provincie Antwerpen, zullen deze nu niet ontvangen. De eenzijdige beslissing van de provincie Antwerpen creëert een onevenwicht omdat de bibliotheken in de andere provincies nog wel gesubsidieerd worden en het IBL ook de provinciegrenzen overschrijdt. Daarmee zet de provincie Antwerpen het hele systeem van het interbibliothecair leenverkeer in Vlaanderen op het spel. Het is onbegrijpelijk dat de provincie Antwerpen deze beslissing zonder overleg neemt. In een tijd van zware besparingen in de bibliotheeksector, is er juist nood aan discussie over samenwerking onder meer op vlak van collecties. Uit recent onderzoek bleek nog dat bibliotheekgebruikers zowel een ruim aanbod verwachten, met titels die in de boekhandel niet meer beschikbaar zijn, als een actuele collectie, met de meest recente titels. Bibliotheken kunnen maar aan deze verwachting voldoen door samen te werken. IBL is daarvan een essentieel onderdeel. De beslissing van de provincies past in een trend waarbij ook andere provincies hun dienstverlening aan de bibliotheeksector geleidelijk aan afbouwen. Daarmee anticiperen ze al op de beslissing van de Vlaamse regering om de provincies hun persoonsgebonden bevoegdheden, onder meer op vlak van cultuur, te ontnemen. De overdracht van deze provinciale bevoegdheden, hetzij aan Vlaanderen, hetzij aan de steden en gemeenten, dreigt zo een lege doos te worden. Dit komt bovenop de besparingen die de Vlaamse overheid en de lokale besturen de voorbije jaren al oplegden. (VVBAD) Resultaten VVBAD-besparingsmonitor 2015 Uit de resultaten van de jaarlijkse besparingsmonitor van de VVBAD blijkt dat er in 2015 minder bespaard moet worden dan de vorige jaren. In totaal vulden 124 openbare bibliotheken de monitor in. We bevroegen dus 40 procent van de sector. Maar dat wil niet zeggen dat het leed geleden is: zo moest 38 procent nog rekening houden met besparingen opgelegd aan alle gemeentediensten. De besparingen op de bibliotheek bedraagt in 58 procent van die gevallen 0-5 procent, bij een op zeven getroffen bibliotheken is dat meer dan 10 procent. In 2014 moest de meerderheid nog meer dan 5 procent besparen. Er wordt trouwens nog altijd bespaard op alle facetten van de werking: bij 40 procent van de bibliotheken is dat vooral op personeel. De vergrijzing van de sector speelt ons hier (misschien) parten. Het decreet van 1978 zorgde namelijk voor professionalisering en een grote instroom van werknemers. Die medewerkers gaan nu stilaan met pensioen en in deze tijd van besparingen worden ze niet vervangen; bij 35 procent van de bibliotheken wordt er bespaard op het algemeen werkingsbudget; bij 23 procent van de bibliotheken wordt er bespaard op de collectie. Met de komst van een gereglementeerde boekenprijs zullen de bibliotheekcollecties de komende jaren allicht nog flink onder druk blijven staan; bij 22 procent van de bibliotheken wordt er bespaard op investeringen. De meeste investeringsdossiers worden echter wel uitgevoerd allicht dankzij de nieuwe meerjarenplanning zij het soms met vertraging. Bij de openbare bibliotheken die al zicht hebben op de budgetten voor 2016 verwacht toch nog 19 procent een verdere besparing. Ondanks die meerjarenplanning. Met de aangekondigde besparing van 5 procent op het budget van het lokaal cultuurbeleid en de desindexering van de middelen die naar het Gemeentefonds verhuizen (vanaf 2016?) blijft voor de sector en de VVBAD waakzaamheid geboden. Er is in de voorbije jaren geen enkele financiële ruimte geweest voor vernieuwing. We blijven dit dus nog even volhouden. De besparingsmonitor is een jaarlijkse bevraging van de bibliotheek- en archiefsector in Vlaanderen naar de evolutie van de budgetten. Deze monitor werd in 2015 voor de derde keer georganiseerd. (VVBAD) META

8 nieuws Haasje over? Haasje terug! Uiteraard werden Frankrijk en Luxemburg teruggefloten op het vlak van hun experiment met btw op elektronische boeken zonder drager. In 2012 beschreven we uitgebreid dat deze twee landen vanaf 1 januari 2012 op elektronische boeken, ongeacht de drager, het verlaagde btw-tarief toepasten. De Europese btw-regelgeving staat zulk een verlaging alleen maar toe voor boeken en tijdschriften op een fysieke drager. Het heeft dan toch nog tot 5 maart 2015 geduurd eer het Europese Hof van Justitie haar oordeel velde in een arrest: Frankrijk en Luxemburg schenden de btw-richtlijn. Zulk een arrest is dwingend maar er zijn geen straffen aan verbonden. Luxemburg kreeg en passant nog een veeg uit de pan omdat het (voor de EU althans) een te laag standaard btwtarief heft (van slechts 5,5 procent). Dat heeft te maken met de absolute wens van de EU om voor evenwichten te zorgen in de Europese markten. Daarbij kan men zich uiteraard de vraag stellen in hoeverre de markten al niet jarenlang vervormd zijn door een verschillend btw-tarief op dezelfde literatuur, maar anders verpakt. Hoe moet het nu verder? De beide landen moeten zo spoedig mogelijk op elektronische boeken (die niet op drager staan) het standaard btw-tarief (terug) gaan heffen. Daar is geen tijdlimiet op, maar het is weer naar af. Het is lovenswaardig dat deze beide landen de aandacht zo duidelijk trokken op het btw-pijnpunt aangaande elektronische literatuur. De beide landen zijn hiervoor doorheen een hoop administratieve beslommeringen moeten gaan. En zij moeten nu hun nationale btw-regelgeving weer aanpassen. Dat is een heel pak werk, misschien voor niets of toch? We betwijfelen of de EU een voldoende stevige por in de rug kreeg om werk te maken van de btw-problematiek. Naar verluidt zal Frankrijk nu blijven vechten voor een aanpassing van de Europese btw-regelgeving. Bedrijven als Amazon, Apple, Barnes & Noble en Kobo profiteerden snel van het (voorlopige) voordeel en richtten filialen op in Luxemburg. Veel haalde dat niet uit want ondertussen kwam er de maatregel dat de btw moet aangerekend worden. Naast consumenten en bibliotheken hebben ook uitgevers en leveranciers van (toegangen tot) literatuur en informatiebronnen in het algemeen een enorm voordeel bij een technologie-neutrale-btw-regeling. De druk op de btw-ketel moet opgedreven worden en hoog blijven. De situatie is heel erg complex, zoals we al eerder beschreven. En dus moeten we elke gelegenheid te baat nemen om onze eigen overheid aan te porren. Dat kan gaan van de Vlaamse minister voor Cultuur tot en met de federale minister voor Financiën. Op dit vlak zit de VVBAD niet stil: later meer hierover. Wie hierover meer wil lezen verwijzen we graag door naar: > > > news/not-all-books-are-created-equal-particularlywhen-it-comes-vat Aanvulling 19 maart Ondertussen vernamen we dat op 19 maart de cultuurministers van Duitsland, Frankrijk, Italië en Polen een gezamenlijke verklaring ondertekenden waarin de Europese Commissie gevraagd wordt om zonder uitstel te handelen met betrekking tot de verlaagde btw-voet voor alle boeken, elektronisch of op papier. De ministers schrijven: La promotion de la lecture et de la littérature doit être au cœur de nos politiques culturelles. Spijtig dat er vanuit België geen ondertekening was van deze verklaring. Patrick Vanouplines Beroepskwalificaties voor de bibliotheeksector Op vrijdag 13 maart erkende de Vlaamse regering de beroepskwalificaties bibliotheekmedewerker/informatiebemiddelaar en Bibliotheekdeskundige/Informatiedeskundige. De beroepskwalificaties werden ingeschaald respectievelijk op niveau 4, secundair onderwijs, en niveau 5, hoger beroepsonderwijs. Eerder al had de Vlaamse overheid de beroepskwalificatie Bibliothecaris/Informatiemanager erkend. Deze is ingeschaald op niveau 7, master. De kwalificaties zijn beschikbaar in kwalificatiedatabank van de Vlaamse overheid. Zoals bekend beschrijven beroepskwalificaties wat je moet kennen en kunnen om een beroep uit te oefenen. De beschrijvingen worden opgemaakt door professionals uit de sector en ze geven de actuele stand van zaken weer. De documenten zijn overzichtelijker dan de competentiefiches die de SERV opmaakt. Hoewel ze opgemaakt zijn met het oog op gebruik binnen een onderwijscontext, kunnen ze ook nuttig zijn bij het opstellen van functieprofielen of vacatureberichten. > > 6 META

9 nieuws Bibliotheek Zilvermuseum verhuisd Na vele maanden van verhuisvoorbereidingen was het dan eindelijk zover! Op 10, 11 en 12 februari 2015 verhuisde de bibliotheek van het kasteel Sterckshof in Deurne naar de nieuwe locatie in hartje Antwerpen. Begin december 2014 trokken de administratieve diensten van het Zilvermuseum al in in de nieuwe kantoren in de Gildekamersstraat 9. Ook het bibliotheekteam kreeg toen alvast een nieuw bureau en drie nieuwe ruimtes voor de bibliotheek en de documentatie. De bibliotheek zelf overwinterde in het Sterckshof tot de tweede verhuisbeweging en in afwachting van nieuwe rekken en kasten op de nieuwe locatie. De bibliotheekwerking staat sinds de sluiting van het museum in het Sterckshof op 1 mei 2014 op een laag pitje en moesten we vanaf december 2014 tijdelijk helemaal stopzetten. Nu de verhuis achter de rug is bouwen we onze bibliotheekwerking geleidelijk aan weer op. Voorlopig kan je enkel op afspraak terecht in de Gildekamersstraat 9, het nieuwe adres. Achter de schermen werken we intussen ijverig voort om de bibliotheek en haar werking verder uit te bouwen in het verlengde van de nieuwe focus van het Museum voor Edelsmeedkunst, Juwelen en Diamant (voorlopige museumnaam). Kasteel Sterckshof in Deurne. Foto: Erf-goed.be. An Labis EEN BRON VAN KENNIS Axiell ALM is de leidende leverancier van collectie management systemen, online publicatie en mobiele oplossingen. Adlib biblio-theek is een professioneel softwarepakket voor informatiemanagement, kennismanagement en catalogusbeheer en wordt gebruikt in bibliotheken, mediatheken, documentatiecentra, (hoger)onderwijs, gezondheidszorg, juridische instellingen en bedrijven. Adlib Bibliotheek voldoet aan alle gangbare standaarden. Een krachtige thesaurus, koppeling met digitale media en andere externe bestanden en thesauri behoren tot de standaardfunctionaliteit. Adlib Bibliotheek kan naadloos geïntegreerd worden met onze Archief en Museum modules, tot één compleet cross domain systeem. Uiteraard kunt u Adlib Bibliotheek ook uitbreiden met uitleen-, tijdschrift-, bestel- & SDI modules en online services. Meer dan 2600 klanten gebruiken onze software wereldwijd, van academische collecties tot openbare bibliotheken AXIELL ALM Netherlands BV t +31 (0) Postbus 1436, 3600 BK Maarssen ALM.sales@axiell.com Nederland

10 artikel Wat zeggen u de woorden bibliotheek en archief? Steven Wellens, Thomas More en Klaartje Brits, VVBAD Bibliotheken en archieven. Iedereen kent ze, of heeft er wel een mening over. En de bibliotheek- en archiefmensen op hun beurt menen te weten hoe u, hun (potentiële) bezoeker, over hen denkt. Maar is dat wel zo? Wat denkt en voelt u eigenlijk écht bij het horen van het woord bibliotheek of archief? 8 META Foto: Birgit Reynders.

11 artikel Zo luidde de intro van de online enquête, waarmee expertisecentrum Memori (van hogeschool Thomas More) bij een brede groep van Vlamingen in mei-juni 2014 wilden polsen naar het imago dat zij hebben van de bibliotheek of het archief. De VVBAD wil immers werken rond het imago van de bibliotheek- en archiefsector. Aanleiding was de 30e editie van de Bibliotheekweek. Maar er is meer. De VVBAD merkt dat beide sectoren vaak te kampen hebben met een imago dat niet (meer) overeenstemt met de realiteit. Archivaris roept nog te vaak het beeld op van een oudere man in stofjas, terwijl de archiefsector steeds meer te maken heeft met elektronisch recordmanagement, overwegend jonge professionals telt en het beroep van archivaris snel vervrouwelijkt. De sector van openbare bibliotheken wordt nog te vaak geassocieerd met het uitlenen van boeken. De sector zelf werkt volop aan een omschakeling, waarbij samenwerking met andere sectoren, de organisatie van activiteiten en begeleiding van de gebruikers steeds meer centraal staan. Een verouderd imago is contraproductief voor de dynamiek van de bibliotheek- en archiefsector. Dat kan een rol gespeeld hebben bij het recente inschalings advies voor het beroep van bibliotheekmedewerker. En ook voor het archief werkt een oubollig imago mogelijk remmend op de bereidheid om financiële middelen te investeren in broodnodige automatiseringsprojecten. Maar om doordacht aan het imago te kunnen werken, moet er goed onderbouwde kennis voorhanden zijn, en die ontbrak vooralsnog. Vandaar het imago-onderzoek, met als doel de sector een stevige basis te bieden voor beleidsbeslissingen om het imago, en dus ook de aanpak en het aanbod, van bibliotheken en archieven (nog) te verbeteren. Dat onderzoek gebeurde concreet aan de hand van een online enquête met een reeks adjectieven en stellingen. Zes groepsgesprekken in het najaar vulden de enquête aan. 925 mensen vulden de online enquête spontaan in, wat een vrij hoge respons is. In de groepsgesprekken werd de focus vooral op jongeren gelegd, omdat zij vaak een vergeten groep zijn in dit soort onderzoeken. Er waren drie gesprekken met leerlingen uit het secundair onderwijs, twee groepen met studenten hoger onderwijs (journalistiek en BDI) en één groep met leden van een cultuurraad (vooral medioren en actieve senioren). Belangrijk om weten is dat de enquête vrij verspreid werd. Ze werd dus niet naar een vooraf geselecteerde steekproef gestuurd. Dat heeft zijn beperkingen, maar het was binnen de schaal van het onderzoek niet haalbaar om ten opzichte van de Vlaamse bevolking (waarover er uitspraken moesten gedaan worden) te werken met een representatieve steekproef. De resultaten van dit onderzoek moeten dus ook eerder als sterk indicatief geïnterpreteerd worden. Maar ook al is deze zogenoemde gemakssteekproef niet statistisch representatief, toch blijkt ze de resultaten van een representatieve aselecte steekproef te benaderen: Memori heeft immers recent tegelijkertijd een gemaks- en een toevalssteekproef laten lopen voor een omvangrijk bevolkingsonderzoek. In grote lijnen waren de resultaten, inclusief profielkenmerken, dezelfde. Het belangrijkste verschil was dat de respondenten van de gemakssteekproef (online enquête) net iets kritischer waren in hun antwoorden. De belangrijkste resultaten van het onderzoek zijn bemoedigend, hoewel er op een aantal vlakken nog ruimte voor verbetering is. Ze kunnen samengevat worden in aanbevelingen over negen thema s. Bibliotheken en archieven zijn belangrijk De maatschappelijke waarde, het bestaans recht van bibliotheken en archieven wordt niet in vraag gesteld. Ook niet bij de jongeren die aan het onderzoek deelnamen (online én in de groepsgesprekken). Zelfs niet bij de mensen die zeggen zelden of nooit een bibliotheek of archief te bezoeken. De bibliotheek is zinvol, biedt mensen die geen boeken kunnen kopen toch de kans om te lezen. Archieven zijn belangrijke bewaarplaatsen van ons cultureel erfgoed en bieden informatie die elders niet te vinden is. Beiden zijn dus, zelfs in deze internettijden, absoluut niet overbodig en er mag niet op bespaard worden. Daarover is iedereen het eens. Het is belangrijk om in de communicatie consequent te zijn over het maatschappelijk draagvlak voor de bibliotheek. Zeker in de communicatie naar opinie- en beleidsmakers: het volk wil een bibliotheek! Het is dus belangrijk om in de communicatie consequent te zijn over het maatschappelijk draagvlak voor de bibliotheek. Zeker in de communicatie naar opinie- en beleidsmakers: het volk wil een bibliotheek! Niet alleen VVBAD en de sector moet dit uitdragen, ook gebruikers moeten aan het woord komen. Als ook je publiek zegt waar het om draait, ben je veel geloofwaardiger. Niet saai of grijs Het beeld van de saaie, grijze of grauwe bibliotheek klopt niet voor deze steekproef. Die adjectieven scoren laag, terwijl het adjectief aantrekkelijk hoog scoort. De jongste deelnemers aan het onderzoek vinden de bibliotheek wel saaier en grijzer dan de oudere leeftijdscategorieën. Dat beeld werd bevestigd in de groepsgesprekken bij middelbare scholieren. Ze gaan niet vaak naar de bibliotheek door tijdsgebrek en omdat ze andere interesses hebben, maar ook omdat ze niet het gevoel hebben dat de bibliotheek een plaats voor hen is (zie verder). Hoe vaker men de bib bezoekt, hoe minder saai men ze vindt. Dat kan er op wijzen dat ofwel frequente bezoekers een bibliotheekbezoek sowieso niet saai vinden, ofwel dat de bibliotheek in zijn huidige werking niet (meer?) als saai wordt ervaren. Mogelijk gaat het om een combinatie van beide. META

12 artikel De bib is al een hipster, maar beseft het nog te weinig Bibliotheken kunnen dus opgelucht ademhalen. Maar er is duidelijk nog werk aan de winkel als het op jongeren aankomt. Bibliotheken moeten ook een deel van de niet-bezoekers nog overtuigen van hun niet-saaie identiteit én daar verder in investeren. Dat kan onder andere door het stimuleren van mond-aan-mond reclame. Mensen die bibliotheekbezoekers kennen geven aan dat die bezoekers positief zijn over de bibliotheek. Die bezoekers kunnen dus een ambassadeursrol op zich nemen en niet-bezoekers inspireren en overtuigen. Een plaats voor ontdekking Alle categorieën zijn het er over eens: de bibliotheek is een plek voor ontdekking en inspiratie. Bij de omschrijving van de bibliotheek van de 21e eeuw (open vraag) komt dit ook prominent terug. Zoals deze deelnemer het voorstelt: Een plaats waar kleur en ruimte uitnodigen om te genieten, te snuisteren en ontdekken. Te voelen en te ruiken, enkel het heerlijke geluid van een omslaand blad Daarnaast ruimte om e-readers en internet te ontdekken, zonder dat het één het ander uitsluit. De teasende of etalagewerking van veel bibliotheken kan volgens de jongeren nog wel een boost gebruiken. Ze willen op een toffe manier ge/verleid worden naar nieuwigheden, dingen die ze nog niet kennen. De ene bibliotheek is daar volgens hen al beter in dan de andere. Belevenisbibliotheken zoals Muntpunt of Tweebronnen zijn volgens sommige mensen goede voorbeelden van hoe ontdekken inspirerend kan gemaakt worden voor jong en oud. De bibliotheek van de 21e eeuw moet het ontdekkingsgehalte dus nog beter uitspelen, zeker voor jongeren. Voor kinderen gebeurt dit in veel bibliotheken al uitstekend. Hoe jongeren dat zelf zien, en welke ideeën zij hebben om hen meer te laten ontdekken, wordt verderop uit de doeken gedaan. Een plaats voor ontmoeting Mensen samen brengen rond allerhande activiteiten en belevingsmomenten is een toptaak voor bibliotheken, vindt de meerderheid van de respondenten. De bibliotheek is laagdrempeliger dan het cultuurcentrum en biedt dus meer kansen tot communityvorming. Ook de bibliotheek van de 21e eeuw moet daar blijvend op inzetten. Ontmoeten en ontdekken kunnen daarbij ook hand in hand gaan. Uitwisselen van gebruikers- of bezoekers ervaringen in de schoot van de bibliotheek ligt helemaal in het verlengde van hét DNA van de bib: het delen. Eerst was er de bibliotheek, dan pas Facebook, Aribnb, co-housing, enz. Hier liggen, zeker volgens de jongeren, dus nog heel wat (nu nog onbenutte) kansen voor de bibliotheken. Of zoals iemand het zei: De bib is al een hipster, maar beseft het nog te weinig De bibliotheek moet volgens de jongeren het concept van bookswapping omarmen. Creatieve concepten uitwerken met bezoekers en gebruikers, lezers hun verhalen en emoties laten koppelen aan de boeken die ze uitlenen, Dat kan een katalysatoreffect hebben. Als bibliotheken communiceren dat ze hier nadrukkelijk op inzetten en mensen uitnodigen om mee te doen (ook via sociale media) ontdekken gebruikers nieuwe werken, worden ze gestimuleerd om zelf de pen ter hand te nemen en inspireren ze nietgebruikers om de bibliotheek te bezoeken. Zo kan de bibliotheek uitgroeien naar een community van jong en oud die elkaar lees- of andere bibliotheekervaringen met een persoonlijke touch doorgeeft. Heden en verleden verenigd De geheugenfunctie van bibliotheken en archieven is voor de respondenten van deze enquête cruciaal. Uit de antwoorden op de open vraag blijkt dat de bibliotheek van de 21e eeuw zowel klassiekers als hedendaagse literatuur moet bezitten. Ze moet mee zijn met de nieuwste trends, maar moet zowel literatuur als informatie van heden en verleden aanbieden, zodat er voor ieder wat wils te vinden is. Bibliotheken moeten dus blijvend inzetten op het heden én het verleden, zowel qua aanbod als qua drager. En dat met bijzondere aandacht voor werken die elders niet (meer) te vinden zijn: noch online, noch in de boekhandel. Klantvriendelijk en deskundig personeel Als er gepeild wordt naar behulpzaamheid, professionaliteit en gastvrijheid behaalt de bibliotheek uitstekende resultaten. Volgens een grote meerderheid van de respondenten zijn de bibliotheekmedewerkers gemotiveerd en bekwaam. Uit de groepsgesprekken en de antwoorden op de open vragen kwamen wel een paar kritische geluiden, vooral bij de jongeren (zie verder). Geen redenen om de huidige werking wat dat betreft in vraag te stellen, dus. Wel is het belangrijk dat bibliotheken blijvende aandacht hebben voor de kwaliteit van het personeel. Medewerkers van de bibliotheek van de 21e eeuw moeten immers kunnen anticiperen in snelle en accurate, maar ook persoonlijke dienstverlening. En daarvoor is goed geschoold personeel nodig. Ook als bibliotheken jongeren echt willen bereiken en betrekken, is er een inspanning nodig (zie verder). Uitgebreid aanbod Uit de antwoorden op de stelling Het keuzeaanbod aan boeken, cd s en dvd s is voor mij voldoende blijkt dat het voor een kleine 30 procent van de respondenten nog wat beter kan. Ook in de groepsgesprekken en de antwoorden op de open vragen werden er suggesties voor verbetering vermeld. Belangrijk is dat bibliotheken de vinger aan de pols houden in de trend van digitalisering, en daarbij ook een uitmuntend aanbod uitbouwen. We denken daarbij dan vooral aan e-boeken en databanken. Bibliotheken zijn de uitgesproken plaats om aandacht te hebben voor 10 META

13 artikel Imago van de bibliotheek duur overbodig zinvol 4,0 3,5 veilig een plaats van rust grijs, grauw, saai 3,0 2,5 behulpzaam 2,0 ingewikkeld 1,5 1,0 toegankelijk 0,5 een plaats voor ontmoeting een plaats voor ontdekking verrassend professioneel vernieuwend gastvrij jong aantrekkelijk actief eigentijds communicatief Imago van het archief overbodig zinvol 4,0 een plaats voor ontdekking duur 3,5 behulpzaam 3,0 rommelig 2,5 veilig 2,0 gesloten 1,5 1,0 profesioneel 0,5 verborgen een plaats van rust jong toegankelijk ingewikkeld verrassend mysterieus actief vernieuwend communicatief eigentijds META

14 artikel verschillende niches, en daarin te diversifiëren. En van populaire en nieuwere werken zien de respondenten graag dat er voldoende exemplaren zijn, zodat ze niet te lang moeten wachten op de nieuwste bestseller. Hier liggen ook mogelijkheden om samen te werken en netwerken op te bouwen. Enerzijds tussen verschillende (kleinere) bibliotheken. Niet elke bibliotheek moet alles kunnen aanbieden. Een netwerk van bibliotheken met elk zijn eigen specialiteit en een vlot interbibliothecair verkeer kan net zo goed werken als een grote bibliotheek die alles aanbiedt. Anderzijds kunnen er samenwerkingen opgestart worden met cultuurcentra, sociale diensten en integratiediensten van de gemeente, musea en andere actoren in het lokale gemeenschapsleven. Zo kan er een aanbod gecreëerd worden dat ook wervend is voor minder voor de hand liggende doelgroepen, waardoor ook zij de weg naar de bibliotheek makkelijker kunnen vinden. Goede communicatie Op zich lijken bibliotheken goed te communiceren, want slechts 16 procent beweert niet te weten wat de bibliotheek allemaal doet of aanbiedt. Toch vinden we in de resultaten een paradox, want 62 procent van de respondenten vindt dat de bibliotheek beter moet communiceren over wat ze in de aanbieding heeft. De meerderheid van de respondenten geeft, zoals al vermeld, aan dat de gebruikers die ze kennen, positief zijn over de bibliotheek. Hier ligt dus een enorm potentieel. Gebruikers die positief zijn, kunnen ingezet worden als ambassadeurs in de communicatie van de bibliotheek. Ze kunnen getuigen, hun ervaringen delen, andere (potentiële) gebruikers tips geven, enzovoort. De sociale media spelen daarin een belangrijke rol. Niet alleen de Facebookpagina van de bibliotheek kan daarvoor ingezet worden. Bibliotheken zouden hun gebruikers kunnen stimuleren om ook (spontaan) op hun eigen profielpagina dingen over de bibliotheek te delen: foto s van een leuke activiteit, boekbesprekingen met verwijzingen naar de bibliotheek waar ze het boek geleend hebben Maar nog geen plek voor jongeren Het werd doorheen de aanbevelingen al een aantal keer vermeld: over het algemeen zijn jongeren over een aantal aspecten kritischer dan de andere respondenten. Als bibliotheken moeten beoordeeld worden op verrassend en vernieuwend zijn de scores van de jongeren zelfs licht negatief. En jongeren vinden de bibliotheek ook saaier dan de andere respondenten. In de groepsgesprekken met jongeren, zeker met de scholieren, werden die resultaten bevestigd. Jongeren vinden dat er geen aanbod is voor hun leeftijd en hebben het gevoel dat bibliotheken niet echt voor hen bedoeld zijn. Ze voelen zich er ook niet altijd welkom. Vaak hebben ze zelfs het gevoel dat ze bekeken, of weggekeken, worden door het personeel. Dat jongeren vinden dat er te weinig jonge mensen in de bibliotheek werken, heeft daar ongetwijfeld mee te maken. Personeelsleden moeten voor hen niet allemaal jong te zijn, maar er moeten wel voldoende mensen werken die jong van geest zijn en die de leefwereld van jongeren voldoende kennen. Jongeren verwachten van bibliotheken heel wat extra inspanningen. Zowel op vlak van inrichting als op vlak van Foto: Ivo Hendrikx. aanbod. Ze willen een creatieve en sfeervolle omgeving op hun maat, die er voor zorgt dat ze zich op hun gemak voelen in de bibliotheek en dat ze het idee krijgen dat er voor hen ook inspanningen worden gedaan. Jongeren appreciëren wel de typische sfeer van de bibliotheek, ze verwachten dus niet dat de bibliotheek zich tot een café transformeert. Jongeren willen ook verleid worden naar nieuwigheden. Ze zien zelf al veel heil in het overzichtelijker maken van het aanbod: meer dan de opdeling fictie en non-fictie en alle boeken zij aan zij in de rekken zodat je alleen de rug kunt zien. Ook het personeel en andere bezoekers kunnen een rol spelen in het inspireren van jongeren. Zo leren ze niet alleen de nieuwigheden kennen, maar doen ze misschien ook nog boeiende ontdekkingen. Wat jongeren ook vaak aanhalen is de mogelijkheid om te gamen in de bibliotheek. En ook andere activiteiten kunnen (nog) meer op jongeren gericht worden. Ze denken dan zelf vooral aan activiteiten die hen uitdagen om nieuwe dingen te ontdekken. Net zoals andere gebruikers kunnen ook jongeren door de bibliotheek betrokken worden om samen dingen uit te werken die hun doelgroep aanspreken en inspireren. Als er (via de sociale media) met jongeren gecommuniceerd 12 META

15 artikel wordt, moet er wel een voldoende hoog what s in it for me -gehalte voor de jongeren aan verbonden zijn. De bibliotheek van de 21e eeuw In een open antwoordmogelijkheid kon de respondent een omschrijving geven van de bibliotheek en haar diensten in de 21e eeuw. Enkele opvallende uitspraken: De bibliotheek moet actief bijdragen tot de verrijking van de burgers. Zowel in hun individuele ontplooiing als in hun participatie in de diverse vormen van collectiviteit. vinden verder dat ook archieven veilig, professioneel, behulpzaam, toegankelijk en verrassend zijn. Ze worden iets minder jong beschouwd dan de bibliotheken. Net als bij de bibliotheken zien we een schijnbare paradox in de twee stellingen rond communicatie. Maar liefst 89 procent van de respondenten zegt te weten wat een archief allemaal doet of aanbiedt. Maar tegelijk zegt 86 procent dat een archief beter moet communiceren wat het in de aanbieding heeft. Mogelijk bedoelt men dat een archief niet echt actief genoeg communiceert over nieuwigheden, actuele studies, enz. die deelnamen aan de enquête en de groepsgesprekken hebben duidelijke en inspirerende ideeën over hoe het anders kan, hoe bibliotheken hen meer kunnen betrekken. Bibliotheken en archieven moeten zichzelf blijven heruitvinden als plekken van ontmoeting en ontdekking. Ze zijn de maïzena voor een sterk sociaal weefsel, en ze zijn de hipsters avant la lettre, en dat moeten ze uitspelen. Een bibliotheek kan een prachtige ontmoetingsplek zijn in een wijk. Ik werk vlakbij Muntpunt, een bibliotheek die echt een belevenisbibliotheek wil zijn en haar deuren wagenwijd open zet (overal mag je lawaai maken, er worden dingen voor jongeren georganiseerd, enz). Het is nog wat zoeken voor Muntpunt, maar het concept heeft lef en biedt heel wat inspiratie voor andere bibliotheken. Maak er een ontmoetingsplek van, een plek waar je verrast kunt worden, waar je graag bent. Dat hoeft niet altijd zo veel te kosten (ik ben me er van bewust dat het kostenplaatje van Muntpunt hallucinant is). Bibliotheken kunnen prachtige plekken zijn en een erg belangrijke open plek in een wijk innemen: een bibliotheek als maïzena voor een sterk sociaal weefsel (nu alle kerken leeg zijn ) En het archief? Slechts 40 procent van de respondenten gaven hun mening over het archief. En van die mensen bezocht meer dan de helft in 2013 geen enkele keer een archief. Ook in de groepsgesprekken kwamen vooral bibliotheken aan bod. Dat het archief minder nadrukkelijk aan bod komt in de resultaten van het onderzoek is dus niet helemaal verwonderlijk. Toch kunnen we stellen dat de belangrijkste resultaten en aanbevelingen over het archief in grote lijnen gelijk lopen met die over de bibliotheek. Zoals eerder al vermeld wordt ook de maatschappelijke relevantie van archieven niet in vraag gesteld. Ze zijn zinvol en zeker niet overbodig. Archieven zijn volgens de respondenten vooral een plaats van ontdekking. De respondenten Het archief van de 21e eeuw moet er een zijn zonder muren. Zo veel mogelijk gedigitaliseerd, zodat de stukken niet meer moeten behandeld worden bij onderzoek en archivarissen en personeel meer tijd kunnen besteden aan onderzoek, inventariseren en toegankelijk maken. Er moeten maximale inspanningen geleverd worden om de inhoud van het archief aan zo veel mogelijk mensen kenbaar te maken, en om zo veel mogelijk mensen naar het archief te lokken. Om dat te bereiken moeten archieven veel meer gebruik maken van sociale media. Er moet, net zoals bij de bibliotheken, blijvende aandacht zijn voor behulpzaam en deskundig personeel. Er zou nog meer in de omgeving kunnen geïnvesteerd worden, zodat ze aangenamer wordt ervaren door bezoekers en gebruikers. Conclusie De rol van bibliotheken of archieven is dus nog zeker niet uitgespeeld. Hun maatschappelijk belang staat buiten kijf. Daar zijn alle respondenten het over eens: jong en oud, frequente en minder frequente gebruikers. De rol van bibliotheken en archieven moet uiteraard wel evolueren. Ze moeten de vinger aan de pols houden van de digitalisering en daarin een uitmuntend aanbod uitbouwen, en moeten daarbij blijvend aandacht hebben voor heden én verleden. Ruimte voor verbetering is er ook, vooral wat betreft de werking naar jongeren toe. De bibliotheek is nog niet (overal) een plek voor jongeren. Maar de jongeren > Zie ook p. 40 META

16

17 interview Rondetafel Digital Humanities Omdat wij van de geesteswetenschappen zijn. Interview: Julie Hendrickx, met dank aan Saskia Scheltjens Foto s: Marc Engels META bracht enkele specialisten rond de tafel voor een open gesprek rond Digital Humanities (DH) en de rol van bibliotheken daarin. Een heterogene groep gesprekspartners garandeert een interessant gesprek. Deelnemers: Sally Chambers, werkt als Digital Humanities Research Coordinator voor de Universiteit Gent. Coördineert van daaruit het Digital Research Infrastructure for the Arts and Humanities (DARIAH), een digitale onderzoeksinfrastructuur voor de geesteswetenschappen in Vlaanderen. Mike Kestemont, onderzoeker aan de Universiteit Antwerpen in de Taal- en Letterkunde. Is vooral bezig met computationele tekstanalyse van hoofdzakelijk historische teksten. Trudi Noordemeer, directeur van de Universiteitsbibliotheek in Antwerpen. Ze werkte daarvoor in de Universiteit Leiden en in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. Ze werkte aan digitalisering, digitale archivering en verbond vanuit haar interesse computers en letterkunde met elkaar. Saskia Scheltjens, faculteitsbibliothecaris Letteren en Wijsbegeerte van de Universiteit Gent. Daarvoor werkte ze in het Rijksmuseum in Amsterdam waar haar interesse in DH werd gewekt. Ze is stichtend lid van het Ghent Centre for Digital Humanities en zette het Library Lab op, een nieuwe bibliotheekafdeling ter ondersteuning van DH-gerelateerd onderzoek en onderwijs. Demmy Verbeke, hoofd Artes aan de KU Leuven. Aan de KU Leuven gebeurt nogal wat onderzoek naar DH, onderzoekers zijn duidelijk de vragende partij. Elk jaar tijdens de Day of DH wordt er via Twitter gevraagd naar korte kernachtige definities van wat DH betekent. Nu is het aan jullie. Geef een korte definitie van DH. Saskia: Ik kan me nog altijd vinden in de definitie die ik in 2012 op deze dag online gaf: het gebruik van digitale technologieën in de geesteswetenschappen die het toelaten om aan innovatief onderzoek en onderwijs te doen dat op een andere manier niet mogelijk zou zijn. Demmy: Voor mij persoonlijk is het dat wat zich afspeelt op het kruispunt van computerwetenschappen en geesteswetenschappen (dus vooral theologie, filosofie en letteren). Dat kunnen visualisaties of teksten zijn. Voor jezelf heb je die definitie nodig, om te weten wat je kan ondersteunen en wat niet. Aan de KU Leuven ziet men het overigens wel breder: iedereen die zich een digital humanist voelt, is welkom. Het beperkt zich dus niet tot één faculteit of tot de humane wetenschappen. We bieden ook een Master Digital Humanities aan, die start dit najaar. Trudi: Ik zie het als informatica van de geesteswetenschappen. Die heeft tot doel de kennis van de geesteswetenschappen te verrijken door er kennis uit de informatica op toe te passen. Het is eerlijk gezegd een lastige term. Mike: Ik geloof gedeeltelijk de uitspraak digital humanities zijn de humanities zoals ze er binnen twintig jaar zullen uitzien. Digital humanities zal groter worden en zal veel van de traditionele vakbeoefening opslorpen. Saskia: De definitie die jij hanteert sluit eigenlijk goed aan bij wat aan de Universiteit Gent de houding is tegenover DH, die in dat opzicht toch verschilt met wat er in Leuven gebeurt. Wij gaan er vanuit dat het digitale sowieso steeds intensiever deel zal uitmaken van het onderzoek. Dat is ook een van de redenen waarom Gent bewust heeft besloten om net geen aparte masteropleiding te ontwikkelen: men ziet DH als iets wat het bestaande curriculum nu al voor een deel voor zijn rekening neemt. En dat zal in de toekomst enkel alleen maar toenemen. Mike: Bestaat dat wel, niet-digital humanities? V.l.n.r. Demmy Verbeke, Trudi Noordermeer, Sally Chambers, Saskia Scheltjens en Mike Kestemont. Saskia: Mijn definitie is eerlijk gezegd een parafrase van wat Melissa Terras (UCL) ooit als definitie gebruikte. Daarbij benadrukte ze dat het niet zo zeer rond het verrijken draait, zoals META

18 interview De tools die we momenteel hebben, dicteren onze onderzoeksvraag. Wij moeten de computer programmeren maar eigenlijk programmeert die ons ook een beetje. ik dat bij Demmy hoorde, maar wel het mogelijk maken van innovatief onderzoek wat anders niet praktisch uitvoerbaar was. Trudi: Dat is de kern van het verhaal. Dat geldt ook voor de moleculaire genetica bijvoorbeeld. Zaken waar je anders drie weken over deed, worden nu gedaan in enkele tientallen seconden. Je kan ook over heel andere data beschikken. Sally: Voor mij draait het om samenwerkingen tussen onderzoekers en IT ers. Maar ik zou graag de bibliotheken en andere culturele instellingen bijvoegen aan het team van experts. Hun expertise doet er evenzeer toe. In het Engels spreekt men ook wel eens van de space in between, het kruispunt tussen bibliotheken, onderzoekers en IT. Soms is het onaangenaam om tussenin te zitten maar dat maakt het tegelijkertijd ook wel spannend. Mike: Als ik het vergelijk met het klimaat waarin ik heb school gelopen Ik wou mijn masterproef schrijven over computationele toepassingen maar dat mocht niet. Want ik werkte in de geesteswetenschappen en daar gebruikte men geen wiskunde. Waarom? Omdat wij van de geesteswetenschappen zijn. Volgens mij zijn geesteswetenschappen nog altijd iets wat je inhoudelijk definieert, niet methodologisch. En dat is nu fundamenteel veranderd. Er is meer openheid. De pedanterie van de jaren zeventig Wij gebruiken geen statistiek, want dit laat zich niet vatten in statistiek is weg. Trudi: Midden jaren tachtig wilde ik net, als jij, ook beide combineren. Dat was ook not done. Alleen maar 17e eeuwse teksten, geen computers. Het waren gescheiden werelden. Saskia: Het is wel fascinerend dat er in bijv. Nederland in de jaren tachtig en begin negentig best wel veel aandacht was voor humanities computing en Alfa informatica. In de jaren daarna zijn die afdelingen volledig afgebouwd. En nu is men bezig om dat opnieuw uit de grond te trekken via labs en DH centres, etc. Mike: Het is ook voor hipsters. Dat maakt het ook gevaarlijk. De bubble is zich volop aan het vormen! Welk risico loopt DH in dit scenario? Mike: Er moeten vooral concrete dingen gebeuren. Iedereen heeft er de mond vol van en alles is mogelijk. Maar het grote bewijs moet nog geleverd worden. Saskia: Het is in ieder geval iets nuttig om in een projectaanvraag voor een onderzoek te vermelden op dit moment Mike: Dat is ook wat Thomas Crombez poneerde in zijn artikel ( Het onbehagen in digitale cultuur. De opkomst van digital humanities, META 2013/4), dat het misschien nooit meer dan beloftevol zou zijn. Als ik er over nadenk beantwoord ik eigenlijk 19e eeuwse vragen: auteurschap, genre, chronologie, Allemaal heel basale dingen. Qua tekstinterpretatie kom je eigenlijk nog niet heel veel verder. Saskia: Maar nu doe je je eigen onderzoek onrecht aan. Je was genomineerd als meest beloftevolle onderzoeker voor de Gouden Pipet 2014 (een prijs van EOS-magazine) omdat je nieuwe auteurstoewijzingen kon doen met statistische analyses die daarvoor helemaal niet mogelijk waren. Mike: Ja, maar de onderzoeksvraag is nog altijd 19e eeuws. Een computer kan nog altijd geen tekst lezen. De tools die we momenteel hebben, dicteren onze onderzoeksvraag. Wij moeten de computer programmeren maar eigenlijk programmeert die ons ook een beetje. Trudi: Dat is in de moleculaire genetica niet meer het geval. Zij kunnen echt nieuwe vragen stellen. Maar ze hebben ook wel bio-informatici in dienst. Zij zijn er om specifieke onderzoeksvragen op te lossen. Werken onderzoekers samen met de bibliotheek bij hun onderzoek? Saskia: Ik heb nog heel erg het gevoel dat iedereen in zijn eigen koker zit. Als faculteitsbibliotheek LW zijn we momenteel bezig aan een erg interessant project rond onderzoeksdata. Als je daarbij vraagt aan onderzoekers of ze hebben nagedacht over de metadata en de informatiearchitectuur van wat ze aan het opbouwen zijn en hoe ze dat op lange termijn gaan bewaren en herbruikbaar maken, dan krijg ik keer op keer het antwoord dat net hún onderzoek zó uniek is dat het niet gedeeld kan worden! Die bio-ingenieurs hebben wel een voorsprong omdat er een aantal gezamenlijke standaarden zijn van waaruit ze kunnen vertrekken. Sally: Het idee achter het ontwikkelen digitale onderzoeksinfrastructuren zoals van DARIAH, is dat veel onderzoeksdata gewoon op laptops blijven staan. Ze worden niet meer hergebruikt of voor andere onderzoekers toegankelijk gemaakt. Als wij alle onderzoeksdata ergens op een server of onderzoeksinfrastructuur zetten, kan die gearchiveerd en gebruikt worden voor het beantwoorden van andere onderzoeksvragen. Dat is heel belangrijk. Veel data blijven op die laptop staan en passeren niet via de bibliotheek. Saskia: Nu snijd je een onderwerp aan dat hier in België dikwijls als the elephant in the room wordt omschreven. In Nederland heeft men voor de conservering van wetenschappelijke data een centrale data-infrastructuur en een Koninklijke Bibliotheek die bepaalde zaken aanstuurt. Ik denk dat één van de zaken die voor de ontwikkeling van DH een reëel gevaar betekent het feit is dat we in België veel zaken op het vlak van onderwijs, onderzoek en erfgoed decentraal opvangen. We werken met zijn allen gewoon rond een vacuüm. Wat is het probleem met the elephant in the room? Saskia: In de politieke realiteit van vandaag is de taak tot coördineren de facto weggehaald bij de Koninklijke Bibliotheek en ze ligt nu bij de gewesten. En daar beslist elke universiteit iets anders. Op het vlak van databeheer en ontsluiting 16 META

19 interview van wetenschappelijk onderzoek is er in België uitsluitend een decentrale realiteit. Dit maakt het soms erg complex. Maar het wordt soms ook al te gemakkelijk als excuus gebruikt om te zeggen Ik kan daar niets aan doen want ja, daar in Brussel Zo kan het toch niet verder? Onderzoekers raken met recht en rede gefrustreerd. Probeer in deze context dan maar eens te motiveren dat je als bibliotheek effectief DH moet ondersteunen, wetende dat men niet eens dit probleem opgelost krijgt. Voor DH is het zeer hinderlijk dat zo n centrale structuur ontbreekt. Demmy: Ik dacht dat DARIAH Vlaanderen daar een rol in zou spelen? Sally: Zeker. In ons werkprogramma is er toenadering naar culturele instellingen. De KB is daar één van de belangrijkste van. Als ik het artikel van Thomas Crombez lees, vraag ik me ook af of er juridische problemen zijn met de kranten? Trudi: Ja, er zijn problemen met beschikbaarstelling via het Internet. Men mag de bestanden wel ter plaatse bekijken. Sally: Maar het is de taak van een KB inzake DH en auteursrecht om te lobbyen bijvoorbeeld bij de Europese Commissie. Om de toegankelijkheid voor onderzoekers te verbeteren. Dat is misschien makkelijker dan ineens alles te willen openstellen voor het grote publiek? Saskia: Het valt me wel op dat de hele kwestie van copyright wordt aangehaald om te verklaren waarom er niets gebeurd. Ook bij onderzoekers en binnen de bibliotheekwereld merk ik een zeer grote behoefte aan kennis daaromtrent. Men begint een heel corpus op te bouwen, documenteert onvoldoende waar men alle bronnen vandaan heeft en vermengt allerlei soorten content met elkaar en met verschillende vormen van licenties. Nadien wordt het dan voor bibliotheken en archieven moeilijk om dit over te dragen naar een ander product. Of om het te conserveren. Werken met zo n hybride materiaal is complex. Overleg op voorhand tussen bibliotheken en onderzoekers zouden bepaalde hindernissen kunnen wegnemen. Mike: Er is bijna geen wetgeving! Trudi: Klopt. Het komt regelmatig voor dat bijvoorbeeld een literair tijdschrift gedigitaliseerd wordt en bewerkt door OCRsoftware. Maar dan is het slechts toegankelijk voor een kleine club academici, volledige openbaarheid is ondenkelijk. Op 23 april rondde het Instituut voor Beeld en Geluid in Hilversum (NL) het project Beelden voor de toekomst af. 60 jaar tv en radio werden gedigitaliseerd, maar als men de beelden wil bekijken, dan moet men naar Hilversum. Materiaal uit de 20e eeuw is eigenlijk ontoegankelijk gebied. Saskia: Ik heb onlangs met de faculteitsbibliotheek LW een juriste als informatiemedewerkster in dienst genomen. Zij bevrouwt nu elke woensdag ons Auteursrechten Informatie Punt voor Letteren en Wijsbegeerte waarbij ze werkt in het verlengde van de informatie bij overige diensten aan de UGent zoals TechTransfer, de Boekentoren, de Juridische Dienst en voor globale adviezen, het Samenwerkingsverband Auteursrecht en Samenleving met Joris Dheene. In Nederland hebben de meeste wetenschappelijke bibliotheken een Auteursrechten Informatie Punt. Hier bestond dat nog nergens. Maar als die kennis rond auteursrecht, portretrecht, etc.. niet via de bibliotheek aan onderzoekers wordt gegeven, waar zou het anders gebeuren? Een dienst Auteursrecht? Heb jij dat aan de universiteit, Mike? Mike: Voor zover ik weet niet. Demmy: In Leuven hebben we een centrale juridische dienst en ook in de universiteitsbibliotheek hebben we iemand wiens taak het is om het auteursrecht op te volgen. Bij complexe technische vragen, verwijst die door naar de juridische dienst. Maar Ik weet het ook niet mag die persoon eigenlijk nooit antwoorden. Mike: Auteursrecht zal één van de grootste uitdagingen zijn voor de komende vijftig jaar. Demmy: Naast auteursrecht zijn competenties een ander probleem. Want om het goed te kunnen doen, vragen we eigenlijk veel kennis en kunde. Je kan dat combineren in één en dezelfde persoon die zowel goed is in onderzoek binnen de geesteswetenschappen én in computertoepassingen. Maar vaak, en dat gebeurt onder andere bij DARIAH, worden mensen uit verschillende hoeken samen gezet. Het is belangrijk dat die mensen goed kunnen communiceren met elkaar. Dat is soms een uitdaging want men spreekt niet altijd dezelfde taal. Speelt het gemis van bepaalde kennis dan een rol in hun relatie tussen onderzoekers en de bibliotheek? Demmy: De bibliotheek en IT moet erbij en die worden niet altijd als gelijkwaardig gezien. Het is al goed dat een onderzoeker er de bibliotheek en IT bij betrekt maar vaak denken ze Ik ga het zo doen en jullie voeren het zo uit. Er is ook vaak misbegrip. Dat is de uitdaging, dat ze allemaal serieus genomen worden. Iedereen heeft dan bepaalde competenties nodig? Demmy: Je moet niet noodzakelijk kunnen programmeren maar je moet er wel respect voor hebben. De bijdrage van IT of de bibliotheek aan DH wordt nog te vaak gezien als een dienstverlening in plaats van een bijdrage van een gelijke partner. Is het gebrek aan respect iets dat je enkel in Vlaanderen ziet of is dat ook internationaal? Demmy: Het hangt ook samen met de fondsen. Dat is de reden waarom onderzoekers, begrijpelijk, vaak zeggen dat hun onderzoek iets nieuws is, nog nooit gedaan. Daarvoor is er geld, voor baanbrekend onderzoek. Het is ook meer dan normaal dat mensen die een project indienen altijd het warm water uitvinden. META

20 INTERVIEW Trudi: Er is nu ook Force 11, een groep die kijkt naar de hele keten van wetenschappelijke communicatie. Ze focussen meer bepaald op attribution en contribution. Als jij een construct maakt of een databank, is het niet alleen de publicatie maar ook de onderliggende zaken zoals de onderzoeksdata die gehonoreerd worden als een product. Ze zijn begonnen in 2011 en ze willen de hele keten van wetenschappelijk communicatie herbekijken, hoe het op een andere manier kan. Saskia: Dat heeft verwantschap met het nieuwe scholarly editing en de veranderingen rond scholarly communication waarover Kathleen Fitzpatrick, als directeur scholarly communications van de Modern Language Association zo interessant heeft geschreven. Trudi: Als je kijkt naar de Philosophical Transactions, het eerste wetenschappelijke tijdschrift dat precies 350 jaar geleden verscheen, dan is er weinig veranderd aan de vorm van het wetenschappelijke artikel. Men heeft van de nieuwe mogelijkheden die ICT biedt eigenlijk geen gebruik gemaakt. Demmy: In Leuven proberen we het systeem van binnenuit te veranderen als het gaat om het goedkeuren van projecten en wat we als publicatie zien. Die standaarden worden nu bepaald door mensen die in commissies zoals het Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek en benoemingscommissies zetelen. Als we daar buiten blijven staan, gaat er nooit iets veranderen. Dat is waarom we een Master hebben opgericht met drie DH-professoren. Als er daar minstens één van doorgroeit naar het FWO of een benoemingscommissie dan kan die van binnenuit zeggen dat wij andere noden hebben. Saskia: Ik vind het vreemd om je te horen zeggen dat studenten eerst gewoon afstuderen en dat er dan als optie een bijkomende masteropleiding DH is. Horen ze dat in die jaren daarvoor dat helemaal niet? Demmy: Dat komt zeker aan bod. Maar je kan geen goede DH-er creëren door één keer een vak aan te bieden. Saskia: Denk je dat er een afzonderlijke DH-er bestaat? Demmy: Niet iedereen moet daar passeren om een goede DH-er te worden. En andersom ook: niet iedereen die daar passeert zal een goede DH-er zijn. Maar we creëren wel meer mogelijkheden. Je zou ook al moeten schrappen in het huidige curriculum om er DH aan toe te kunnen voegen. Mike: Er zijn studenten die nog nooit html gezien hebben. Die worden dan ingezet om de communicatie op een bedrijf te verzorgen. Dat is toch niet mogelijk de dag van vandaag? Saskia: Ik herinner mij een gastcollege Nederlandse Letterkunde wat Mike bij UGent heeft gegeven. Gedreven vertelde hij over zijn projecten. En je zag iedereen zeer geïmponeerd luisteren. Op een gegeven moment vroeg er iemand of je hulp kreeg van een techneut om al die zaken te coderen. En jij reageerde heel luchtig Nee, ik heb in de avonduren ook nog informatica gestudeerd. Ik doe dat zelf. En dan zag je al die studenten denken Oh God! (lacht) Moet je zelf echt over die vaardigheden beschikken? En op welk niveau dan? Saskia: Het ene hoeft het andere niet uit te sluiten. Er is best ruimte in het curriculum om mensen te hebben die een deel van de taal kunnen spreken. Een andere optie is een lab binnen die bibliotheek met ontwikkelaars die daar werken waar je kan binnenstappen voor een proof of concept van een bepaalde hypothese. Dan wordt dat in samenspraak met de onderzoeker ontwikkeld. Ook kan zo n lab helpen bij het schrijven van een datamanagement. Trudi: In de bibliotheek in Antwerpen hebben we Anet, ook een heleboel ontwikkelaars bij elkaar. Dat is wel klassiek gericht op bibliotheek- en archiefautomatisering maar zij zien wel alles wat er speelt. Saskia: Maar zijn ze beschikbaar voor onderzoekers? Ook in de Boekentoren zit een hele ploeg ontwikkelaars maar als ik als faculteitsbibliothecaris naar zo n dienst stap namens een onderzoeker met een bepaald project is er niet voldoende capaciteit om met zo n vraag aan de slag te gaan. Begrijpelijk. Maar toch ook erg frustrerend. Mike: Maar doe dat gewoon zelf. Je kan dat in een maand leren. En dan kan je het zelf doen, dan ben je niet langer afhankelijk van anderen. Je kan mensen vissen geven of je kan ze leren vissen. Demmy: Ik ga volledig akkoord en we moeten misschien meer mensen stimuleren om dat te doen. Maar we geven als universiteit wel nog altijd geen diploma aan diegenen die het in hun vrije tijd buiten de universiteit bijstuderen. Mike: Ik heb gewoon in avondonderwijs de vakken genomen die ik nodig had. Ik heb ook geen diploma, wel een certificaat. Een programmeervak kan echt het leven van mensen veranderen. De volgende generatie gaat die klik veel sneller maken dan wij. Demmy: We gaan ze ook maar kunnen overhalen als er van tijd tot tijd een succesverhaal te vertellen is. Dan gaan ze beseffen Ik zou dat beter ook leren want wie dat kan, krijgt meer geld. Daar moeten we zeker de bibliotheek mee tussen krijgen, die bij die aanvragen kan helpen. En als die aanvragen dan goedgekeurd worden, dan vloeit een deel van die projectmiddelen naar de bibliotheek ter bevestiging van de gespeelde rol en de nog te spelen rol. Sally: Dat bibliotheken officieel geen onderzoek en onderwijs mogen doen, is een probleem. Hoe kan je dan iemand leren vissen als het geen vast onderdeel van het curriculum wordt? Als mensen er credits voor krijgen, om bijvoorbeeld te participeren aan een cursus Python die de bibliotheek organiseert, dan zou het allemaal veel interessanter voor studenten worden. Saskia: Mike geeft precies zo n cursus bij ons in Gent. Maar omdat dat inderdaad geen credits oplevert, zijn wij nu aan het lobbyen om informatiegeletterdheid beter in het curriculum te krijgen. Mike: Er is geen competentieprobleem, er is geen kennisprobleem maar er is wel een attitudeprobleem. Ze denken dat omdat ze taal- en letterkunde hebben gekozen dat ze geen wiskunde moeten kunnen. Lees verder p META