Verlengde Coaching 0708

Transcriptie

1 Onderzoeksrapport Onderwijsstudies Universiteit Leiden

2 Onderzoeksrapport Universiteit Leiden oktober 2008 dr. Daphne Hijzen (HenK onderwijsadvies) dr. Marie-José Koerhuis (HenK onderwijsadvies) dr. Nadira Saab In opdracht van: Johan de Witt Scholengroep

3 Inhoudsopgave Inleiding 4 1. Achtergrond project verlengde coaching Voortijdig schoolverlaten Achtergrond mentoring projecten Onderzoeksvragen 6 2. Origineel onderzoeksplan 7 3. Daadwerkelijke uitvoering coachingsproject Opstart Project Organisatorische kant Begeleiding Werkwijze Samenwerking met MBO s Ervaringen coaches en ideeën voor de toekomst Uitkomsten coachingsproject Achtergrondgegevens leerlingen Uitval- en overgangsgegevens Ervaringen van leerlingen Casus leerlingen Conclusies en aanbevelingen 19 Referenties 22 Universiteit Leiden 3

4 Inleiding HenK Onderwijsadvies- en Onderzoeksbureau is door de Universiteit Leiden verzocht een rapport op te stellen over het pilotproject verlengde coaching dat tijdens schooljaar 2007/2008 plaatsvond op de Johan de Witt Scholengroep (JWS). Het rapport betreft een beschrijving van het project, gebaseerd op gesprekken, informatie en documentatie van coaches, schoolmanagement, gecoachte leerlingen en de Universiteit Leiden. Het gaat om een project waarbij 84 oud-leerlingen van de JWS begeleid worden door twee coaches van de JWS, tijdens hun eerste jaar op het Middelbaar beroepsonderwijs (Mbo). Het project is een voorbeeld van een invulling van de OCW (2006) nota aanval op de uitval. De directe aanleiding voor dit project is het landelijk hoge percentage voortijdig schoolverlaters in het eerste jaar van het middelbaar beroepsonderwijs. Driekwart van de voortijdig schoolverlaters begint wel aan een opleiding op het mbo, maar maakt deze niet af. Het eerste jaar in het Mbo lijkt hierbij cruciaal, want gedurende dit jaar stoppen de meeste leerlingen met hun opleiding. Door coaches in te zetten die oud-leerlingen van de JWS begeleiden tijdens hun eerste jaar op het Mbo, wordt verwacht dat de overgang van het VMBO naar het Mbo soepeler verloopt en problemen eerder gesignaleerd en verholpen kunnen worden. Hierdoor wordt verwacht dat het percentage voortijdig schoolverlaters zal slinken. In deze rapportage wordt verslag gedaan van het project verlengde coaching op de Johan de Witt Scholengemeenschap. In het eerste hoofdstuk wordt het project geplaatst in een breder maatschappelijk kader, in hoofdstuk 2 wordt het oorspronkelijke onderzoeksplan beschreven. Vervolgens komt in hoofdstuk 3 de daadwerkelijke uitvoering van het project aan de orde, waarin zowel organisatorische aspecten als de werkwijze worden gerapporteerd. De twee coaches die deelnamen aan het project worden vergeleken op hun aanpak en ervaringen met het project. In hoofdstuk 4 worden de uitkomsten van de begeleiding met betrekking tot de uitvalgegevens en de beleving van de leerlingen van de begeleiding beschreven. In hoofdstuk 5 wordt afgesloten met de conclusies en aanbevelingen. Universiteit Leiden 4

5 1. Achtergrond project verlengde coaching 1.1. Voortijdig schoolverlaten Alhoewel het aantal voortijdig schoolverlaters de laatste jaren is gedaald, is er in 2007 nog steeds een groep van ruim leerlingen in Nederland die zonder startkwalificatie van school gaat (OCW, 2006). Deze groep heeft minder goede kansen op de arbeidsmarkt, maakt vaker gebruik van sociale voorzieningen, en is vaker betrokken bij criminele activiteiten. Ook zal deze groep vaker problemen ondervinden die betrekking hebben op hun persoonlijk welzijn (minder financiële middelen, niet het gevoel hebben betrokken te zijn bij de samenleving en persoonlijk succesvol te zijn). Van het totaal aantal uitvallers is 67% afkomstig van het Mbo en 12% van het VMBO (OCW, 2006). De grootste groep uitvallers is 17/18 jaar. Schooluitval is vooral een probleem in de grote steden. Rotterdam, Amsterdam en Den Haag hebben te maken met een percentage uitvallers dat de helft groter is dan het gemiddelde van de rest van Nederland. Voornamelijk de overgang van het VMBO naar het Mbo en de eerste twee jaar van de Mbo opleiding blijken een struikelblok te zijn. Hier vallen de meeste leerlingen uit. Het terugdringen van voortijdig schoolverlaten staat hoog op de politieke agenda. Zo bracht het ministerie van OCW een nota uit met de titel aanval op de uitval (28 april 2006). In deze nota worden verschillende maatregelen genoemd om voortijdig schoolverlaten terug te dringen. Een ervan is (Na)zorgplicht instellen voor VMBO-scholen voor de overdracht naar het MBO. Dit gebeurt bijvoorbeeld door doorlopende leerlijnen VMBO-Mbo te creëren. Leerlingen hoeven dan niet fysiek de overgang te maken naar een nieuw schoolgebouw en blijven dus in hun vertrouwde leeromgeving. Het Johan de Witt koos voor een andere manier om deze maatregel vorm te geven, namelijk door het aanstellen van coaches die leerlingen na het VMBO gedurende een schooljaar begeleiden op het MBO Achtergrond mentoring projecten Er zijn verschillende initiatieven genomen om mentoring projecten op school, maar ook buiten school vorm te geven. In de meest oorspronkelijke vorm vervult een volwassene de rol van mentor en wordt deze gekoppeld aan een leerling (de mentee), zodat de mentor kan fungeren als rolmodel. Om de mentee in positieve zin te kunnen beïnvloeden is het type relatie dat de mentor en mentee met elkaar hebben van groot belang. Er kunnen grofweg drie varianten van mentoring onderscheiden worden. Namelijk tutoring, student mentoring en klassieke mentoring (Stichting Lava Legato, 2008). Tutoring is een vorm van begeleiding door een tutor die vooral gericht is op het ontwikkelen van cognitieve vaardigheden en niet zo zeer op de emotionele ontwikkeling van de leerling. Door leerlingen verschillende oefeningen te laten doen verwacht men dat de leerling zijn cognitieve en mentale vaardigheden worden gestimuleerd. Bij student mentoring is een jongere mentor van een andere jongere. Deze vorm van begeleiding is vooral gericht op het bespreekbaar maken en oplossen van problemen waar een leerling tegen aan kan lopen. Deze problemen kunnen variëren van problemen op school tot allerlei persoonlijke problemen die bijvoorbeeld samenhangen met de leeftijd van de leerling. De mentor is in dit geval bijvoorbeeld een oudere leerling of een student. Het project verlengde coaching past het best bij de derde vorm van mentoring, namelijk klassieke mentoring. Hierbij is een volwassen beroepsbeoefenaar mentor van een jongere en/of volwassene. Deze aanpak is gericht op een verandering of verdieping van het levensperspectief. De mentee krijgt de gelegenheid gesprekken aan te gaan met de mentor die qua inhoud op zowel cognitief als affectief vlak kunnen liggen (Stichting Lava Legato, 2008). Universiteit Leiden 5

6 Mentoring richt zich vaak op drie soorten begeleiding, namelijk sociaal-emotionele begeleiding, studiebegeleiding en begeleiding bij het oriënteren op de toekomst (Sardes, 2004). Met name allochtone leerlingen lijken baat te hebben bij mentorprojecten. Vaak ontbreken goede rolmodellen in hun directe omgeving. Een mentor kan dit hiaat gedeeltelijk opvullen en de mentee helpen zijn/ haar blikveld te verruimen en de ambities te vergroten en succesvol na te streven (Crul & Kraal, 2004). Onderzoek naar de effectiviteit van mentorprogramma s zijn nauwelijks beschikbaar. Vaak worden projecten spontaan begonnen en vindt er helemaal geen onderzoek plaats. Ook lopen programma s vaak nog maar kort of stoppen naar een of enkele jaren zonder dat een onderzoek heeft plaatsgevonden. Bovendien zijn vaak maar een zeer klein aantal jongeren betrokken bij mentorprogramma s zodat resultaten moeilijk zijn vast te stellen (Sardes, 2004). Ook uit onderzoek van Frans Meijers (2007) blijkt dat veel mentorprojecten een aantal vergelijkbare problemen laten zien. Zo claimt elk project grote successen, maar ontbreekt een goede evaluatie vaak. Dit is een van de redenen voor dit rapport, waarin het project verlengde coaching wordt geëvalueerd en kan dienen als basis voor vervolgprojecten. Een ander veelvoorkomend probleem is dat bijna 90% van alle projecten verdwenen is binnen een jaar na het stoppen van externe financiering. Een geslaagd mentorproject valt of staat bij een goede begeleiding van de mentoren. Echter een meerderheid van mentoren kent de doelen van het project niet goed genoeg, hanteert geen concrete criteria voor succes en falen, weet niet hoe de mentor/ mentee relatie re monitoren en te evalueren, zegt onzeker te zijn over wat ze precies moeten doen, en voelt zich niet serieus genomen door de school. In dit rapport zal daarom onder andere naar deze aspecten worden gekeken Onderzoeksvragen In dit rapport zal antwoord worden gegeven op de volgende vragen: Wat was het originele onderzoeksplan? Hoe is het project uiteindelijk uitgevoerd? - Hoe zag de voorbereiding van het project eruit? - Hoe zag de begeleiding eruit van de coaches? - Hoe hebben de coaches vorm gegeven aan het project? Wat waren de uitkomsten van het project, omgezet naar uitval en de mate van tevredenheid van de begeleide leerlingen Universiteit Leiden 6

7 2. Origineel onderzoeksplan In dit hoofdstuk wordt het originele onderzoeksplan gepresenteerd, zoals dit in maart van 2007 door dhr Oortwijn is voorgesteld. Onderzoeksplan JWS naar schooluitval Er is op de JWS veel aandacht voor de schoolcarrière van VMBO leerlingen. Voor zover bekend stopt de leercarrière van een groot percentage van de VMBO leerlingen die voortijdig de JWS verlaten. Het eerste jaar na het verlaten van het VMBO lijkt daarbij cruciaal voor een succesvolle schoolloopbaan in het MBO, want in dit jaar haken de meeste leerlingen af. Vandaar dat het plan is opgevat om een aantal leerlingen met een VMBO diploma een jaar lang te begeleiden, zodat ze makkelijker de overgang naar het MBO kunnen maken. VMBO-gediplomeerden uit twee klassen van de JWS (één klas van het Varias en één klas van het Media college) worden een jaar lang begeleid door een coach. Er zijn 2 coaches. Leerlingen worden (voor zover mogelijk) random toegewezen aan één van deze 2 coaches. De effectiviteit van de begeleiding wordt gemeten aan het eind van het jaar door het slagingspercentage na het eerste MBO-jaar te vergelijken met het slagingspercentage van meerdere jaargangen die daaraan voorafgingen. We willen tevens de resultaten vergelijken met de percentages op andere scholen. Daarnaast wordt gekeken naar factoren die het succes van de coaching van de VMBO-gediplomeerden beïnvloeden. Voor de vergelijkbaarheid van de twee VMBO-afdelingen of vestigingen worden bij het begin van het jaar gegevens verzameld over de competenties van de leerlingen. Verder is het belangrijk dat de twee coaches vergelijkbaar optreden bij hun begeleiding van de VMBO-gediplomeerden. Om dit aan te sturen zal er een begeleidingsprogramma (voor het hele jaar) opgesteld worden voor de coaches en wordt een workshop georganiseerd waarin de coaches kennis maken met elkaar, het onderzoek en hun rol als begeleider daarin (met uitgebreide aandacht voor het begeleidingsprogramma). In het kort bestaat het begeleidingsprogramma uit zowel individuele begeleiding als collectieve terugkomdagen, die maandelijks plaatsvinden. Tijdens het jaar waarin de VMBO-gediplomeerden worden begeleid vindt er aan het eind van elke derde maand overleg plaats tussen de coaches, waarbij de onderzoeker ook aanwezig zal zijn. Het gaat om drie dagen. De begeleiders houden een logboek bij om onder andere de aanwezigheid van de VMBO-gediplomeerden bij terugkomdagen en begeleidingsactiviteiten tijdens de individuele begeleiding te registreren. Ook de VMBOgediplomeerden zelf houden een logboek bij over de individuele begeleiding en de terugkomdagen. Terugkomdagen De terugkomdagen worden geopend met een algemeen deel (plenaire bespreking) waarin de coach vragen stelt over de ervaringen van de leerlingen. Dit wordt gevolgd door een opsplitsing in groepen (naar type werkplek) waarbij de leerlingen met elkaar opdrachten doen waarin algemene vaardigheden worden geoefend op het gebied van leerhouding, leermotivatie en leerverwachtingen. Tijdens deze terugkomdagen inventariseert de coach ook eventuele problemen van de VMBO-gediplomeerden. Indien een VMBOgediplomeerde ergens vastloopt wordt er met deze een individuele afspraak gemaakt worden. Individuele begeleiding De VMBO-gediplomeerden worden gescreend voorafgaande aan het begeleidingsjaar om vast te stellen welke van hen risico lopen om uit te vallen / vastlopen. De individuele begeleiding is vooral gericht op deze VMBO-gediplomeerden en op diegenen die tijdens het jaar dreigen uit te vallen/ vastlopen. Tijdens de Universiteit Leiden 7

8 individuele begeleiding worden inhoudelijke zaken besproken waar de VMBO-gediplomeerde tegenaan loopt. Meetinstrumenten Competentieprofiel van de VMBO-gediplomeerden. In dit onderzoeksvoorstel wordt het competentieprofiel van leerlingen gemeten bij het verlaten van de JWS. Er wordt gebruikgemaakt van het competentieprofiel dat door het JWS is vastgesteld op basis van de docentbeoordelingen van de leerlingen. Aard van de begeleiding (zoals intensiteit van contact) wordt bepaald met een vragenlijst voor zowel de begeleider als de VMBO-gediplomeerden. Tijdens het begeleidingsjaar houden zowel de VMBO-gediplomeerden als de coaches een logboek bij over verschillende aspecten van de begeleiding. Aan het eind van het begeleidingsjaar stellen de begeleiders een rapport samen voor elke VMBOgediplomeerde. Achtergrondgegevens van de leerling (sociaal economische status, familiesituatie, opleiding ouders, e.d.). Verder wordt gevraagd aan de begeleiders om te vragen naar critical incidents ; redenen noteren waarom VMBO-gediplomeerden uitvallen tijdens de begeleiding. Universiteit Leiden 8

9 3. Daadwerkelijke uitvoering coachingsproject Ten einde de daadwerkelijke uitvoering van het verlengde coachingsproject te evalueren zijn met beide coaches en de directeur van de JWS gesprekken gevoerd. Hierbij hebben zij onder andere informatie verstrekt over hun werkwijze en beleving van het project. In een gestandaardiseerd interview hebben beide coaches vervolgens nogmaals gedetailleerd over verschillende aspecten van het project hun ervaringen en ideeën gedeeld Opstart Project In maart 2007 wordt contact gezocht met de Universiteit Leiden om een onderzoeksvoorstel te schrijven voor het project Verlengde Coaching (zoals beschreven in hoofdstuk 2). Het project past binnen de trend van het tegengaan van uitval op school en het verbeteren tussen de overgang tussen het VMBO en het MBO. De organisatie Spirit4you die onder meer tot doel heeft schooluitval op het MBO terug te dringen door een betere samenwerking te creëren tussen VMBO en MBO, is een belangrijke inspiratiebron. In het voorgestelde project worden leerlingen van de JWS, die de overstap maken naar een MBO-opleiding begeleid door een coach van de JWS. De coach moet beschikbaar zijn voor de leerling, eventuele problemen in de vervolgopleiding signaleren en daar waar nodig een helpende hand toesteken. De gemeente Den Haag wordt bereid gevonden het project te subsidiëren. De vestigingsdirecteuren zijn uiteindelijk op zoek gegaan naar geschikte coaches. Hierbij golden geen objectieve criteria, maar is voornamelijk gekeken naar enthousiaste docenten, die er ook de tijd voor hadden. De samenwerking met de Universiteit Leiden stagneert door een matige communicatie over de precieze invulling van het project en het vertrek van de contactpersoon van de Universiteit Leiden naar een andere baan. De JWS vindt het oorspronkelijke onderzoeksplan te ingewikkeld en is van mening dat het teveel eist van de coaches. Zij willen graag een monitoring-onderzoek, waarbij tijdens de uitvoering van het project verbetering en ontwikkeling centraal staat. Het project Verlengde Coaching gaat uiteindelijk in september 2007 van start zonder onderzoeksplan van de Universiteit Leiden. In januari 2008 haalt een nieuwe contactpersoon van de Universiteit Leiden de contacten met de JWS weer aan. De Universiteit is dan weer betrokken bij het monitoren van het project en het uitwisselen van informatie Organisatorische kant Twee afdelingen van het JWS worden geselecteerd om mee te doen aan de pilot: Het Media College en de afdeling Handel/Administratie van het Varias College. De twee aangestelde coaches krijgen 8 uur per week om uitvoering te geven aan het project. Zij kunnen echter pas in september 2007 beginnen, wanneer alle leerlingen al op hun vervolgopleiding zitten. Leerlingen waren tijdens hun laatste schooljaar op het JWS niet geïnformeerd over Verlengde Coachingsproject. De eerste periode zijn de coaches dan ook voornamelijk bezig contactgegevens van de leerlingen te achterhalen. Alle leerlingen van beide afdelingen die eindexamen hebben gedaan worden benaderd voor het project: 40 leerlingen van het Varias College (van de kader en basisopleiding handel/administratie) en alle 77 eindexamen leerlingen van het Media College. Beide coaches hebben in september contact gezocht met alle leerlingen per telefoon en . De coach van het Media College verzamelt uiteindelijk over 44 leerlingen informatie. De eerste gesprekken vonden in oktober/november plaats. De beschikbare faciliteiten, zoals beschikbaarheid van ruimte, computer en telefoon, worden door de coaches als voldoende ervaren. Universiteit Leiden 9

10 3.3. Begeleiding Uit de gesprekken met de coaches blijkt dat zij de begeleiding van zowel de JWS als de Universiteit Leiden als beperkt te hebben ervaren. De coaches kregen vanuit school absolute vrijheid om het project op hun eigen manier tot uitvoer te brengen. Er zijn drie overleggen geweest met beide coaches en de directeur. Tijdens de overlegmomenten blijkt dat de coaches echter een zeer verschillende aanpak hebben en te veel te verschillen in hun benadering om echt inspiratie te kunnen halen uit elkaars aanpak. De betrokkenheid van directe collegae wordt door beide coaches als zeer positief ervaren. Een van de coaches organiseerde bijvoorbeeld een terugkommiddag voor oud-leerlingen, hierbij waren alle oud mentoren en de directie aanwezig. De directeur wordt ervaren als toegankelijk en hulpvaardig bij problemen. Aanvankelijk was er weinig contact tussen de Universiteit Leiden en de coaches. Dit had onder meer te maken met het feit dat er nog geen concrete afspraken waren gemaakt voor eventuele begeleiding vanuit de Universiteit en met het vertrek van de contactpersoon. Uiteindelijk is in januari 2008 het contact met de Universiteit Leiden opnieuw opgestart met de komst van een nieuwe contactpersoon. Deze contactpersoon heeft enkele gesprekken gevoerd met de coaches, waarbij enerzijds het doel was om informatie over de leerlingen te verkrijgen om te kunnen achterhalen wat de opbrengsten van het coachingsproject zijn en anderzijds de uitvoering van het project door de coaches te evalueren. Over het algemeen kunnen we concluderen dat er zowel vanuit school als vanuit de universiteit weinig begeleiding is geweest. De coaches hadden graag meer structurele momenten van evaluatie en reflectie ten aanzien van hun werkwijze en het verloop van het project gehad Werkwijze Het doel van het project, zoals dat wordt ervaren door beide coaches, is het verminderen van voortijdige schooluitval van hun leerlingen uit het MBO. Beide coaches hebben met alle leerlingen het hele schooljaar contact proberen te houden. Deze contacten verliepen niet altijd gemakkelijk, enerzijds omdat contactgegevens van de leerlingen soms veranderden waardoor moeilijk contact kon worden gelegd, anderzijds omdat leerlingen niet altijd respons gaven of gemaakte afspraken niet nakwamen. De frequentie van het contact verschilde per leerling. De coaches hebben geprobeerd dit zoveel mogelijk af te stemmen op de behoefte van de betreffende leerlingen. Ook de inhoud van het contact werd afgestemd op de (vermeende) behoefte van de leerling. Er werd gesproken over problemen op school (problemen met schoolwerk, docenten, medeleerlingen), problemen thuis en eventueel andere zaken (werk, verliefdheden). Hoewel de werkwijze van de coaches globaal gezien overeenkomt, verschillen hun doelen op één belangrijk punt. Het voornaamste doel van Coach A is het volgen van de leerling en daarbij het traceren van moeilijkheden waar de leerling tegenaan loopt op de huidige MBO school. Het voornaamste doel van Coach B is het begeleiden van leerlingen die moeilijkheden op school ondervinden en zo te voorkomen dat zij met school stoppen. Coach A verzamelt informatie die gebruikt kan worden om het huidige onderwijs op het JWS te verbeteren, ten einde de overgang naar het MBO voor de volgende groepen leerlingen te vergemakkelijken. Leerlingen op het MBO blijken tegen bepaalde moeilijkheden aan te lopen die te maken hebben met een gebrek aan kennis en vaardigheden die op het VMBO aangeleerd had kunnen zijn. Zo signaleerde Coach A bijvoorbeeld dat veel leerlingen moeite hebben hun schoolwerk te plannen. Ook blijken enkele leerlingen er last van te hebben nooit/ te weinig Duits te hebben gehad op het VMBO. Deze coach probeert met name op een informele manier contact te onderhouden met de leerlingen. Dit gebeurt veelal via sms, telefoon en , maar ook door toevallige ontmoetingen op straat en via informele gesprekjes met kennissen van een te Universiteit Leiden 10

11 begeleiden leerling. Contacten verlopen op vrijwillige basis, dat wil zeggen dat leerlingen die aangeven het contact niet nodig te vinden of gewoonweg nooit reageren, niet meer worden opgezocht. Om deze reden gaven veel leerlingen aan het eind van het schooljaar aan nooit contact te hebben gehad met de coach. Coach B s intentie is om contact te onderhouden met alle leerlingen om te kunnen signaleren welke leerlingen extra begeleiding nodig hebben. Deze coach probeert vervolgens vooral contact te onderhouden met deze (risico)leerlingen. Bij problemen probeert zij steun te geven en oplossingen te zoeken, zodat de leerling een opleiding kan blijven volgen en niet voortijdig uitvalt. Zo begeleidde Coach B een jongen die tot twee keer toe van de opleiding werd gestuurd en zorgde ervoor dat hij volgend jaar toch weer gemotiveerd aan een opleiding begint. Coach B probeert de contacten met de leerlingen formeel te plannen. Hierbij komen leerlingen meestal naar de JWS, maar ook telefonische contacten vinden geregeld plaats en maakt de coach afspraken op verschillende MBO-locaties. Coach B signaleert problemen op verschillende manieren, ten eerste wanneer leerlingen deze aangeven tijdens de contactmomenten, ten tweede wanneer leerlingen zelf contact zoeken en ten derde wanneer vanuit het MBO contact wordt gezocht met de coach Samenwerking met MBO s De kwaliteit van de samenwerking met de verschillende MBO s wisselde volgens de coaches per MBO. Op enkele MBO s was de samenwerking zeer goed: Coach A had zelfs een eigen ruimte waar met de leerlingen afgesproken kon worden. Soms werd er door contactpersonen op de MBO s zelf contact gezocht als het met een leerling minder goed ging, en werd de opgevraagde informatie over prestaties, gedrag en verzuim snel en correct verschaft. Met andere MBO-afdelingen verliep de samenwerking ronduit stroef: Het was moeilijk en soms zelfs onmogelijk om contact te leggen met de juiste persoon om de gewenste informatie te krijgen en afspraken om leerlingen te kunnen ontmoeten werden soms niet nagekomen Ervaringen coaches en ideeën voor de toekomst Beide coaches hebben hun werk voor het Verlengde Coaching Project als zeer positief ervaren. Ze vonden het contact met de leerlingen erg leuk en zinvol. De vrijheid die ze hebben gekregen om op hun eigen manier het project in te vullen vonden zij aan de ene kant zeer prettig, aan de andere kant misten zij duidelijkheid over de verwachtingen van het project en reflectie op het eigen handelen. De start hebben zij als moeizaam ervaren, aangezien de te begeleiden leerlingen niet vooraf op de hoogte waren van het project en contactgegevens moeilijk te verkrijgen waren, omdat de leerlingen al van school waren. Het lijkt dus belangrijk dat leerlingen die komend schooljaar begeleid worden op tijd geïnformeerd worden over het project, en hun contactgegevens voorafgaand aan het project opgeven. Ook ouders dienen over het project geïnformeerd te worden, zodat ook zij hun kind kunnen stimuleren hieraan deel te nemen. Beide coaches pleitten voor een breder draagvlak onder collegae en een sterkere inbedding in het curriculum/ schoolbeleid. Dit zou bijvoorbeeld kunnen door medewerkers binnen de school, ouders en leerlingen te informeren over het verloop van het project, bijvoorbeeld door middel van een krantje, of een internetsite. Zo stelde Coach A een knipselkrant samen in maart 2008 (zie bijlage 1). Oud-leerlingen zouden wellicht ook een rol kunnen spelen bij het enthousiasmeren van de nieuwe lichting voor het project. Universiteit Leiden 11

12 4. Uitkomsten coachingsproject 4.1. Achtergrondgegevens leerlingen In totaal is gedurende het schooljaar 2007/2008 over 84 leerlingen informatie verzameld, 44 leerlingen van Coach A en 40 van Coach B. Van deze leerlingen is 63% man, de gemiddelde leeftijd is nu (juli 2008) 18 jaar. In figuur 1 wordt per coach het percentage leerlingen weergegeven dat man is en het percentage leerlingen per MBO-niveau. Deze gegevens zijn gebaseerd op de administratie van de coaches. Zoals te zien is in figuur 1 begeleidt Coach B vooral leerlingen die een opleiding op niveau 2 volgen. Coach A begeleidt vooral niveau 4 leerlingen, logischerwijs heeft dit te maken met de vooropleiding van de leerlingen. percentage %man niveau 2 niveau 3 niveau 4 niveau onbekend Coach A Coach B Figuur 1: verdeling leerlingen naar geslacht en niveau per coach in percentages In Figuur 2 is te zien dat de meeste leerlingen van Coach B een opleiding in de administratieve sector kozen, wat overeenkomt met hun vooropleiding op het VMBO. Zo ook kozen de meeste leerlingen van Coach A een grafische opleiding. Opvallend is dat 4 leerlingen van Coach A al direct na het VMBO zijn gaan werken. Deze gegevens zijn gebaseerd op de administratie van de coaches. Universiteit Leiden 12

13 percentage administratief handel/econ zorg/welzijn horeca/toerisme transport/logistiek uiterlijke verzorging grafisch ict beveiliging leger werk anders Coach A Coach B Figuur 2: verdeling leerlingen naar opleiding per coach in percentages 4.2. Uitval- en overgangsgegevens Op basis van gegevens van de coaches hebben we enig inzicht kunnen krijgen in het aantal leerlingen dat gedurende de opleiding is geswitcht van of gestopt met de opleiding. Helaas zijn de verzamelde gegevens niet compleet en blijft de voortgang van een aantal leerlingen onduidelijk. In Figuur 3 wordt het percentage leerlingen weergegeven dat tijdens het eerste schooljaar op het MBO naar een andere opleiding of ander niveau is gegaan of is uitgevallen percentage Coach A Coach B niet uitgevallen andere opleiding ander niveau uitgevallen onbekend Figuur 3: uitvalgegevens gedurende het eerste jaar MBO Leerlingen van wie bekend is dat ze van opleiding veranderden of helemaal stopten met hun opleiding deden dit om verschillende redenen. Zo stopten in totaal 5 leerlingen wegens de inhoudelijke kant van de opleiding (slechte prestaties, te veel werk, niet leuk), 2 leerlingen wegens ruzie op de opleiding/stage, 3 wegens Universiteit Leiden 13

14 persoonlijke problemen, 1 leerling vertrok om onbekende redenen naar het buitenland. Ook stopten verschillende leerlingen om te gaan werken. Uit gesprekken met de coaches en met een aantal leerlingen blijkt dat problemen ook kunnen samenhangen met de aansluiting van het soort onderwijs dat leerlingen op het VMBO genoten en het MBO onderwijs. Zo ondervonden zij problemen met het zelfstandig moeten werken en het plannen van schoolwerk op het MBO. Beiden coaches constateerden dat voor sommige leerlingen het voor hen nieuwe vak Duits een struikelblok is. Behalve dat er gekeken is naar hoe het leerlingen is vergaan tijdens hun eerste schooljaar, is er gekeken naar wat hun plannen zijn voor het aankomende schooljaar. In Figuur 4 is in percentages weergegeven wat de begeleide leerlingen komend schooljaar gaan doen. Helaas zijn de gegevens van veel leerlingen niet bekend, omdat de coaches deze niet compleet hadden. Via enquêtes is door ons achteraf getracht om zoveel mogelijk informatie te achterhalen, helaas was de respons laag. percentage zelfde opleiding, volgend jaar zelfde opleiding zelfde jaar andere opleiding werken anders weet nog niet onbekend Coach A Coach B Figuur 4: wat gaan de leerlingen komend schooljaar doen? Van de leerlingen van wie wel informatie bekend is gaan de meesten over naar het volgende jaar van hun studie. Enkele leerlingen doen hetzelfde jaar nogmaals en enkele leerlingen kiezen voor een andere opleiding. Zeven leerlingen gaan werken of weten nog niet wat ze komend schooljaar gaan doen. Deze leerlingen hebben geen contact meer met de coach. Eén leerling is met onbekende redenen naar het buitenland vertrokken Ervaringen van leerlingen Aan het eind van het schooljaar 2007/ 2008 hebben wij een enquête afgenomen om inzicht te krijgen in de ervaringen van de begeleide leerlingen. Coach A heeft de enquêtes zelf onder zoveel mogelijk van zijn leerlingen verspreid. Uiteindelijk hebben 26 leerlingen van de 44 de enquête ingevuld. Echter 16 van deze 26 leerlingen gaven aan nooit contact te hebben gehad met de coach. De gegevens in onderstaande grafieken zijn daarom maar gebaseerd op 10 leerlingen van Coach A. Universiteit Leiden 14

15 Aan de leerlingen van Coach B is in eerste instantie een enquête toegestuurd met een retourenvelop. Aangezien de respons zeer laag was, zijn de leerlingen gebeld en is de enquête telefonisch afgenomen. Uiteindelijk hebben we gegevens kunnen verzamelen van 17 leerlingen (van de 40). Zes leerlingen van Coach B gaven aan nooit problemen te hebben gehad en daarom slechts een keer contact te hebben gehad. Deze leerlingen konden daarom geen mening geven over de kwaliteit van de begeleiding en zijn buiten beschouwing gelaten. In de enquête wordt gevraagd naar de mening van de leerlingen over inhoud van het contact met hun coach en de kwaliteit van de begeleiding. Verschillen tussen de coaches zijn verwaarloosbaar en staan daarom niet apart per coach weergegeven. In figuur 5 is te zien dat leerlingen (n = 21) over het algemeen tevreden zijn over de mate van aandacht voor de verschillende soorten problemen die aan bod komen tijdens de gesprekken. De meeste leerlingen geven aan dat er genoeg aandacht besteed is aan verschillende soorten problemen (3 = precies goed, 2 = te weinig, 1 = veel te weinig; de scores 4 = te vaak, 5 = veel te vaak, zijn door niemand gekozen). Enkele leerlingen geven aan aandacht voor problemen met klasgenoten en persoonlijke problemen gemist te hebben in de gesprekken met hun coach. In figuur 5 worden gemiddelde scores weergegeven. 5 4,5 4 3,5 3 onderwerp begeleiding 2,5 2 1,5 1 problemen met docenten problemen met lesstof problemen met klasgenoten persoonlijke problemen aantal gesprekken Figuur 5: Mate van tevredenheid voor het aan bod komen van verschillende onderwerpen In figuur 6 is te zien dat leerlingen die de enquête hebben ingevuld (n =21) ook tevreden zijn over de kwaliteit van de begeleiding (1= zeer mee oneens, 2 = mee oneens, 3 = neutraal, 4 = mee eens, 5 = zeer mee eens). Zij vinden over het algemeen dat er genoeg aandacht was voor eventuele problemen, de coach goed bereikbaar was, ze begeleid werden door een goede coach en hebben het contact met de coach als nuttig ervaren. In figuur 6 worden gemiddelde scores weergegeven. Universiteit Leiden 15

16 5 4,5 4 3,5 3 kwaliteit begeleiding 2,5 2 1,5 1 genoeg aandacht voor poblemen coach goed bereikbaar goede coach contact nuttig Figuur 6: Mate van tevredenheid met de kwaliteit van de begeleiding Leerlingen van Coach B geven verschillende voorbeelden van hulp/ contact dat zij met de coach hebben gehad. Enkele leerlingen gaven aan hulp te hebben ontvangen bij het zoeken van een geschikte nieuwe opleiding en bij het oplossen van financiële problemen. De meeste leerlingen van deze coach gaven aan zelf weinig/geen problemen te hebben gehad het afgelopen schooljaar en de steun van de coach daardoor niet zozeer zelf nodig te hebben gehad, maar gaven aan dat hen een coach zeer nuttig lijkt voor leerlingen die wel problemen ondervonden. Ze zeiden het contact zeer te waarderen en de gesprekken als zeer positief te ervaren. De aanwezigheid van de coach gaf hen een gevoel van steun en zekerheid en enkele leerlingen gaven specifiek aan contact te hebben gezocht indien zij problemen zouden hebben ervaren of nog krijgen Casus leerlingen Om een beter beeld te krijgen van het type leerlingen en de gang van zaken tijdens het project verlengde coaching zijn enkele leerlingen geïnterviewd over een aantal zaken die te maken hebben met de huidige opleiding, de voormalige opleiding en de kwaliteit van de begeleiding van de coach. In dit hoofdstuk zal eerst een casus besproken worden van een leerling die het erg goed doet op school. Hierna wordt een casus beschreven van een leerling die dit schooljaar problemen heeft gehad. Casus 1 Op 12 juni spraken wij met leerling 1. Zij zit op het Grafisch Lyceum en heeft het erg naar haar zin op de opleiding. Deze leerling wist al op de basisschool dat ze fotografie wilde gaan doen en heeft daarom heel bewust voor het Media College gekozen. Het Media College is een goede doorstroom naar het Grafisch Lyceum waar ze uiteindelijk naar toe wilde. Haar schooltijd op het VMBO heeft zij ervaren als een schooltijd met ups en down, ze is er daar achter gekomen wat ze wel wilde en war niet. De school zelf vond ze door de kleinschaligheid erg gezellig. De keuze voor het Grafisch Lyceum heeft zij in principe zelf gemaakt. Wel werd ze indirect en op spontane wijze begeleid door te kletsen met leraren op de JWS. De mentor speelde hierbij geen specifieke rol. De Universiteit Leiden 16

17 overgang naar het MBO heeft zij in eerste instantie als slecht ervaren, maar dit had met name te maken met de onduidelijke gang van zaken betreffende de toelating. Het Grafisch Lyceum schoot hierin te kort. Toen ze eenmaal kon beginnen was het prima, vooral omdat zij met haar beste vriendin kwam. Ze voelde zich op het MBO meteen in haar element. Dit heeft volgens haar te maken met het type studenten dat hier een opleiding volgt. In haar ogen zijn dit leuke en gemotiveerde mensen. Zij vond de opleiding op het JWS een goede voorbereiding op haar MBO opleiding, maar ze moest wel wennen aan de vrijheid en zelfstandigheid die zij ineens kreeg. De begeleiding van haar coach vond ze ten eerste gezellig, maar de coach heeft haar ook echt advies kunnen geven, bijvoorbeeld over een leraar met wie zij problemen had. Met behulp van het advies van haar coach heeft ze dit probleem zelf kunnen oplossen. Omdat deze leerling goed weet wat zij wil, gemotiveerd is en op de juiste opleiding zit heeft zij de hulp van een coach strikt genomen niet nodig gehad. Wel heeft zij het erg leuk gevonden om haar verhaal altijd kwijt te kunnen. Ze vond haar coach goed bereikbaar. De gesprekken met haar coach vonden vaak plaats met haar beste vriendin die ook op de JWS heeft gezeten. Ze spraken meestal over gezellige dingen, maar ook over school en over bijvoorbeeld onvoldoendes. Als tip ter verbetering van de begeleiding noemt zij het afstemmen van roosters van de coach en de te begeleiden leerlingen. Zij geeft tenslotte aan dat als ze wel problemen had gehad op school zij zeker gebruik zou hebben gemaakt van haar coach. Zij beschouwt het als handig om een neutrale persoon tot haar beschikking te hebben die kan helpen bij problemen. Casus 2 Op 1 juli spraken wij met een leerling die momenteel geen opleiding volgt, maar werkt. Hij begon het schooljaar aan een opleiding boekhoudkundig medewerker, op niveau 3. Hier werd hij rond de kerstvakantie van school gestuurd. Vervolgens startte hij dezelfde opleiding, maar op een andere locatie en op niveau 2. Ook hier ging het niet goed en in mei van dit schooljaar werd hij opnieuw weggestuurd. Nu heeft hij tijdelijk een baantje. Volgend jaar begint hij (gemotiveerd) opnieuw aan een opleiding. Deze leerling heeft intensief contact (gehad) met zijn coach. De redenen waarom deze leerling ooit voor de JWS heeft gekozen zijn uiteenlopend. Ten eerste ging zijn familie hier ook heen, ten tweede is de school dicht bij huis en tenslotte had hij er veel vrienden zitten. Zijn tijd op de JWS heeft hij als zeer goed ervaren. Hij vond de sfeer goed en leerlingen deden veel dingen samen. In het derde jaar op de JWS wist hij welke vervolgopleiding hij wilde doen, namelijk boekhoudkundig medewerker op het Mondriaan College. Deze keuze heeft hij uiteindelijk alleen gemaakt, maar hij heeft wel veel gepraat met zijn moeder en zusje. Qua begeleiding bij zijn studiekeuze heeft hij op de JWS een beroepskeuzetest gedaan en wat uitleg gekregen van zijn mentor over wat het vak boekhoudkundig medewerker inhoudt. Verder was er weinig tot geen begeleiding bij het kiezen van een vervolgopleiding. De overgang naar het MBO heeft hij als slecht ervaren. Dit had grotendeels met zijn eigen gedrag te maken. Hij besteedde weinig aandacht aan school, heeft zich vaak verslapen en spijbelde veel, doordat hij werkte. Dit resulteerde in slechte cijfers en uiteindelijk is hij van school gestuurd. Wel heeft hij er veel vrienden gemaakt. Hij liep erg tegen het feit aan dat er op het MBO veel meer zelfstandigheid van hem werd verwacht dan dat dit op het VMBO het geval was. Er was weinig controle op zijn gedrag en er kwamen geen tussentijdse waarschuwingen, totdat het te laat was. Hij voelde zich echter wel snel thuis op het MBO. Hij vond de leerlingen leuk en vond het erg gezellig. De introductie was leuk en de docenten vond hij over het algemeen ook leuk. Hierna ging hij naar een andere vestiging en probeerde het een niveau lager. Ook hier ging het mis. Hij spijbelde weer veel en werd Universiteit Leiden 17

18 uiteindelijk weer weg gestuurd. Door gesprekken met zijn coach leerde deze leerling dat veel van de problemen door hem zelf werden veroorzaakt en dat hij het toch echt zelf moet doen. Hij klinkt nu gemotiveerd om op een nieuwe school te beginnen volgens schooljaar. Deze leerling vond de begeleiding van zijn coach tijdens het eerste MBO jaar zeer leuk en nuttig. Hij is ervan overtuigd dat hij zonder de coach niet zo ver gekomen zou zijn en waarschijnlijk definitief gestopt zou zijn met school. De coach hielp hem bij het zoeken naar een nieuwe school. Ze heeft veel praktische dingen geregeld en allerlei informatie op een rijtje gezet voor hem. Sinds hij problemen heeft op school, ziet of spreekt hij zijn coach wel twee maal in de week. Hij kan altijd terecht als hij problemen heeft. Tijdens de coachingsgesprekken bespraken zij onder andere waarom het fout ging en wat plus en minpunten van zijn toekomstige school zijn. Tips voor verbetering heeft deze leerling niet. Hij hoopt dat de coach het werk voortzet. De coach kent deze leerling goed en kan hem daarom goed helpen, volgens eigen zeggen, beter dan een coach van een MBO zou kunnen. Universiteit Leiden 18

19 5. Conclusies en aanbevelingen Op grond van bovenstaande informatie en bevindingen komen wij tot de volgende zeven aanbevelingen. Voorbereiding vierdejaars leerlingen op het project. Pas nadat leerlingen de JWS al verlaten hadden (september 2007) zijn zij geïnformeerd over het bestaan van het project. De eerste gesprekken tussen leerlingen en coaches vonden pas eind oktober/ begin november plaats. Uit gesprekken met de coaches blijkt dat het veel tijd heeft gekost om de leerlingen te traceren na de zomervakantie. Ook was het de leerlingen dus niet meteen aan het begin van het schooljaar duidelijk dat zij met problemen terecht konden bij een coach. Hierdoor zijn bepaalde problemen mogelijk niet vroegtijdig genoeg aangepakt. Daarom is het belangrijk om in de toekomst leerlingen al gedurende hun vierde VMBO jaar op de hoogte te stellen van het project. Vastleggen doelen project De coaches hebben bij deze pilot van het project de vrije hand gekregen bij de uitvoering. Er zijn vooraf geen duidelijke afspraken gemaakt over (sub)doelen, het type informatie dat verzameld moest worden en de werkwijze. Uit gesprekken met de coaches blijkt dan ook dat ze een verschillende aanpak hebben gevolgd om het project vorm te geven. De eerste coach heeft vooral informatie verzameld bij leerlingen ten behoeve van het onderzoek van de Universiteit Leiden en om aansluitingsproblematiek in kaart te brengen. Met deze informatie zou men het onderwijs op de JWS beter kunnen laten aansluiten op het onderwijs van het MBO, ten einde schooluitval in de toekomst te verminderen. De tweede coach richtte zich vooral op leerlingen die problemen ondervonden, bijvoorbeeld omdat de opleiding niet beviel of ze van school werden gestuurd. De coach probeerde met praktische adviezen en concrete hulp de leerlingen in elk geval binnen school te houden. Om het project effectiever te maken moet voor de coaches duidelijk(er) zijn wat er van hen verwacht wordt. Het is wenselijk dat de JWS in overleg met de coaches bepaalt welke werkwijze wordt gevolgd en welke doelen er behaald moeten worden. Zo kan er gekozen worden om de coaching te richten op het verminderen van aansluitingsproblematiek door in kaart te brengen welke vaardigheden en kennis leerlingen op het MBO lijken te missen. Ook kan de coaching zich meer richten op het begeleiden van individuele leerlingen wanneer zij problemen ervaren. Het is aan te bevelen dat van tevoren duidelijk is wat de verantwoordelijkheden van de coaches zijn met betrekking tot de inhoud van de begeleiding. Inhoud van de begeleiding Voortvloeiend uit het bovenstaande is het wenselijk dat afhankelijk van de afgesproken doelen besproken wordt welke concrete acties hierbij horen. Ten eerste is het belangrijk om af te spreken welke leerlingen begeleid worden (bijvoorbeeld alle examenleerlingen, alleen risicoleerlingen die geselecteerd zijn tijdens het laatste VMBO jaar of, beginnen met alle leerlingen en gedurende het schooljaar een selectie maken van leerlingen die coaching nodig blijken te hebben). Ten tweede moet bepaald worden hoe intensief het contact zal zijn (bijvoorbeeld alleen contact bij behoefte van de leerling of alle leerlingen evenveel op vaste tijdstippen). Ten derde is het aan te bevelen dat er afspraken komen over de inhoud van het contact (alleen schoolproblemen, ook persoonlijke problemen). Sommige leerlingen gaven aan dat zij naast het bespreken van schoolproblemen meer aandacht willen Universiteit Leiden 19

20 besteden aan persoonlijke problemen tijdens de gesprekken met hun coach. Ook uit literatuur blijkt dat persoonlijke problemen vaak oorzaak zijn van schooluitval (Voncken, Van de Kuip, Moerkamp & Felix, 2000). Rekening houdend met het feit dat de coach geen professionele hulpverlener is, is het belangrijk dat besproken wordt waar de grenzen van de begeleiding liggen. Inbedding in school Voor de effectiviteit van het project is het aan te raden dat het project een duidelijke plek krijgt op school. Het is belangrijk dat het onderwijspersoneel op het VMBO, de ouders en de leerlingen zelf op de hoogte zijn van het bestaan van het project. Zo zal verlengde coaching een vertrouwde plek krijgen op school en het vanzelfsprekend worden voor leerlingen om gebruik te maken van de steun van hun coach. Idealiter steunen meerdere personen (docenten, ouders) de leerling om steun te zoeken bij hun coach. Nodig is een inbedding van mentorprojecten in (studie) loopbaanbegeleiding (Meijers, 2007). Het project kan meer bekendheid krijgen door er bijvoorbeeld een mentorles aan te wijden in het vierde jaar, het te noemen tijdens een ouderavond, brieven te versturen aan ouders en leerlingen, en er tijdens docentvergaderingen op te wijzen. Tijdens docentvergaderingen kan ook nagedacht worden over vermindering van de aansluitingsproblemen (slecht zelfstandig kunnen werken en plannen) die door de coaches gesignaleerd worden. Verbeteren samenwerking met MBO s Uit de gesprekken met de coaches bleek dat de kwaliteit van de samenwerking met de verschillende MBOlocaties wisselend is ervaren. Met enkele locaties verliep de samenwerking zeer voorspoedig, met andere zeer moeizaam. Voor de effectiviteit van het project is het belangrijk dat op elke locatie een goede samenwerking tot stand komt met een contactpersoon die het project faciliteert op het MBO. Het is hierbij belangrijk dat gewenste informatie snel wordt verkregen (bijvoorbeeld informatie over prestaties, verzuim en gedrag van leerlingen). Verder is het belangrijk dat mentoren op het MBO op de hoogte zijn van het project zodat zij leerlingen kunnen stimuleren contact te zoeken met de coach en eventueel zelf de coach benaderen met zorgen over een leerling. Tot slot is het wenselijk dat MBO s tijd en ruimte bieden voor de coach om af te spreken met de leerlingen. Reflecteren op en evalueren van werkwijze coaches Het is belangrijk dat coaches regelmatig reflecteren op hun werkwijze door op gezette tijden met elkaar te overleggen over de gang van zaken. Ook is het belangrijk dat de coaches extra vaardigheden kunnen ontwikkelen om leerlingen zo goed mogelijk te kunnen begeleiden, bijvoorbeeld door de coaches de gelegenheid te bieden om ervaringen uit te wisselen met soortgelijke projecten, of ze de mogelijkheid te bieden een specifieke training te volgen (bijvoorbeeld een training gespreksvaardigheden/ coachingsvaardigheden). Verder dient de coach op de hoogte te zijn van instanties waar leerlingen naar doorverwezen kunnen worden. Bijvoorbeeld als er sprake is van ernstige psychische of medische problemen. Ook bij praktische problemen (schulden, kinderopvang, huisvesting) is het handig als de coach weet waar de leerling terecht kan voor geschikte hulp. Verzamelen gegevens voor onderzoek Tijdens de pilot van dit project zijn er geen concrete afspraken gemaakt over het type informatie dat verzameld moest worden om effecten te kunnen vaststellen. Het is belangrijk om van alle leerlingen te documenteren 1) met welke opleiding zij beginnen, 2) of ze stoppen met of veranderen van opleiding gedurende het eerste schooljaar, 3) wat ze in het tweede jaar gaan doen. Universiteit Leiden 20

21 Voor de toekomst zouden uitvalgegevens van de deelnemende leerlingen aan het coachingsproject vergeleken kunnen worden met uitvalgegevens van eerstejaars MBO leerlingen van voorgaande schooljaren. Dit was een voorgenomen doel van dit onderzoek, echter de gegevens bleken voor de coaches moeilijk/ onmogelijk te verkrijgen. Het is belangrijk dat deze gegevens in de toekomst bijgehouden worden. Een alternatieve manier om het effect te bepalen van het project is door de drie bovengenoemde gegevens te verzamelen bij leerlingen die deelnemen aan het project en bij leerlingen die niet deelnemen. Daarnaast zou het interessant zijn om aan het einde van het komende schooljaar te evalueren in hoeverre rekening is gehouden met de bovenstaande aanbevelingen. Een continue en goede evaluatie van de resultaten van mentorprojecten en een meer-jaren investeringsplan is belangrijk voor een geslaagd project (Meijers, 2007). Universiteit Leiden 21

22 Referenties Crul M. & Kraal K. (2004). Evaluatie landelijk ondersteuningsprogramma mentoring. Instituut voor Migratie- en Etnische Studies, Universiteit van Amsterdam. Meijers, F. (2007). Mentoring in het beroepsonderwijs; een onvervulde belofte. Presentatie: Amersfoort. Ministerie van Onderwijs, Cultuur, Wetenschappen, (2006). Aanval op de Uitval; perspectief en actie. Den Haag, Ministerie van OCW, Sardes, (2004). Landelijk ondersteunings programma mentoring. Opzetten van een mentorproject voor allochtone leerlingen in het voortgezet onderwijs. Utrecht: Sardes. Stichting Lava Legato, website: Voncken, E., Van der Kuip, I., Moerkamp, T., & Felix, C. (2000). Je bent jong en je weet niet wat je wilt: Een inventarisatie van push- en pullfactoren die leiden tot voortijdig schoolverlaten in de BVE-sector. Amsterdam: SCO-Kohnstamm. Universiteit Leiden 22