HOE COMMUNICEER IK HUISARTS- OPLEIDING. Versie september Docentendeel

Transcriptie

1 HOE COMMUNICEER IK Versie september 2000 Docentendeel HUISARTS- OPLEIDING

2 Algemene gegevens Dit onderwijsprogramma is ontwikkeld door de staf van de afdeling Huisartsopleiding van de Vrije Universiteit ten behoeve van de huisartsopleiding aan de VU. De stuurgroep HAIO-onderwijs van de afdeling heeft uiteindelijk de ontwerp tekst vastgesteld. Nadere informatie kan verkregen worden bij de onderstaande personen die de ontwerp tekst hebben samengesteld. De gegevens van dit programma worden aangeboden aan het Samenwerkings Verband Universitaire Huisartsopleidingen in Utrecht voor centrale archivering in de Centrale Onderwijs Bank. In geval anderen dan de Huisartsopleidingen, van dit programma gebruik willen maken of, indien de uitgave voor andere doeleinden of in een ander verband wordt gebruikt, geldt het volgende: Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het hoofd van de afdeling huisartsopleiding van de Vrije Universiteit. Programmamaker(s): Carla de Vries en Marion Schmitz Trefwoorden : ICPC : LHK : Datum en naam laatste wijzigingen: 11 september 2000, Marion Schmitz Contactpersoon : Marion Schmitz Telefoon : Huisartsopleiding Afdeling HVSG Vrije Universiteit Overschiestraat XK Amsterdam 2000 Huisartsopleiding VUmc 2

3 INHOUDSOPGAVE INLEIDING AANVANGSNIVEAU EN DOELSTELLINGEN Aanvangsniveau Doelstellingen METHODIEK ORGANISATIE Voorbereiding deelnemers Tijdschema LITERATUUR Verplichte literatuur DOCENTINSTRUCTIE PER PROGRAMMA-ONDERDEEL EN VOORBEREIDING DOCENT Inhoud HAIO-deel Voorbereiding docent Docentinstructie VOORBEREIDING SECRETARIAAT Materiaal SAMENVATTING OWP HOE COMMUNICEER IK BIJLAGE 1 VERPLICHTE LITERATUUR BIJLAGE 2 WERKEN MET KERNKWADRANTEN Huisartsopleiding VUmc 3

4 INLEIDING In de Huisartsen Opleiding is het COMMUNICATIE ONDERWIJS erop gericht te leren de arts-patiënt relatie en andere samenwerkingsrelaties, zo professioneel mogelijk te hanteren. Vanuit twee invalshoeken kan gekeken worden naar de communicatie: 1. de inhoudelijke en methodische kant: hoe zit het gesprek tussen arts en patiënt in elkaar in de consultvoering: het model van het consult, de houding van de arts, de gespreksvaardigheden en de algemene regels hieromtrent 2. de interactionele processen die spelen in de professionele communicatie: de algemene sociale vaardigheden en de persoonlijke toepassing daarvan. Het zal duidelijk zijn dat in het consult beide invalshoeken elkaar in de praktijk vaak overlappen. In het kader van de consultvoering zijn de algemene gesprekstechnische aspekten al volop aan de orde geweest. Daarbij zal gebleken zijn welke gespreksvaardigheden de HAIO reeds beheerst en waar persoonlijke lacunes of zwakke plekken aanwezig zijn in de communicatie. Daarnaast heeft iedere arts (net zoals iedere patiënt) zijn/haar eigen stijl van communiceren. Hoe voegen de eigen stijl én een professioneel verantwoorde communicatie zich samen? Inzicht in de eigen sociale vaardigheden is een belangrijke voorwaarde voor doelgerichte communicatie. Dit betekent dat men zich bewust moet zijn van de persoonlijke stijl van communiceren: op welke wijze ga/ben ik in gesprek met de ander en hoe kom ik bij de ander over? Als het innerlijke beeld van het eigen gedrag niet overeenkomt met zoals anderen dat gedrag waarnemen, kunnen er verrassingen in de communicatie ontstaan Dat geeft onzekerheden en maakt het moeilijker om doelgericht en professioneel te handelen. In de HAIOgroep op de terugkomdag heeft men elkaar al beter leren kennen bij het inbrengen van werkervaringen en in het reageren op elkaars bijdragen. Deze indrukken van de medegroepsleden worden benut bij dit programma, waar door middel van feedback van de mede-haio's meer inzicht verkregen wordt in persoonlijke sterke kanten ("kernkwaliteiten") in de communicatie en aspecten die om verbetering vragen ("valkuilen"). Op de terugkomdag wordt gebruik gemaakt van de theorie van Ofman over de "kernkwadranten". Hierin wordt gesteld dat iedere persoon beschikt over kernkwaliteit(en) (eigenschappen die tot de kern van een persoon behoren) en valkuilen (daar waar de kernkwaliteit teveel wordt en doorschiet). Bijvoorbeeld een kernkwaliteit van iemand kan "daadkracht" zijn, daar waar het teveel van het goede is, wordt het "drammerigheid". De valkuil is als het ware de keerzijde van de medaille. De persoonlijke "uitdaging" is de vaardigheid die men, náast de kernkwaliteit, nodig heeft om de valkuil te vermijden. In het geval van het voorbeeld zou dat rust of geduld kunnen zijn. Het doel van dit onderwijsprogramma is om, op een speelse manier, niet alleen meer inzicht te geven in de persoonlijke communicatiestijl en kernkwaliteiten, maar tevens middelen aangereikt te krijgen hoe er met de eigen, persoonlijke "uitdagingen" geoefend kan worden om de "valkuilen" beter de baas te worden. Aangezien dit onderwijsprogramma een grote indruk op de deelnemers kan maken, raadt de programmamaker met klem zowel deelnemers als docent aan om tijdens een volgende terugkomdag (gedurende 90 min.) hierop terug te komen Huisartsopleiding VUmc 4

5 1 AANVANGSNIVEAU EN DOELSTELLINGEN 1.1 Aanvangsniveau De HAIO is minimaal 4 maanden in opleiding en heeft zich een beeld gevormd over het funktioneren van zichzelf en de overige groepsleden als groepslid en HAIO. 1.2 Doelstellingen Algemene doelstellingen Het vergroten van het inzicht van de HAIO omtrent zijn sterke en zwakke kanten in het omgaan met mensen. Tevens het in staat zijn concrete situaties te bedenken waar geoefend kan worden om te leren met betrekking tot de zwakke kanten in de communicatie. Concrete doelstellingen 1. De HAIO weet hoe hij op de groepsleden overkomt. 2. De HAIO weet waarom de groepsleden zo over hem denken. 3. De HAIO kent mogelijke discrepanties tussen zijn zelfbeeld en het beeld dat de groepsleden van hem hebben. 4. De HAIO kent het kwadrantenmodel van D. Ofman. 5. De HAIO is bereid feedback te geven en te ontvangen van de groepsleden. 6. De HAIO kan een persoonlijk kernkwadrant samenstellen. 7. De HAIO kan zijn "uitdaging"* vertalen naar concrete oefensituaties. * In het kwadranten - model van Ofman is de "uitdaging" de vaardigheid die iemand nodig heeft om een "valkuil"(zijn zwakke kant) te kunnen corrigeren. 2 METHODIEK Inleiding en Kernkwaliteiten, theorie De docent vertelt het algemene doel van dit onderwijsprogramma en licht het programma toe. Daarna wordt als opwarmer met de groep de theorie van D. Ofman betreffende de kernkwadranten besproken: de kwaliteiten, valkuilen, uitdagingen en allergieën (Bijlage 1). Kwaliteiten en zwakke kanten (valkuilen) In twee rondes wordt aan alle HAIO's door de medegroepsleden feedback gegeven met betrekking tot kwaliteiten en valkuilen Kernkwadranten in kleine groepjes De HAIO's maken in kleine groepjes samen elkaars persoonlijke kernkwadranten met behulp van de verkregen feedback over kwaliteiten en valkuilen. Kernkwadranten, plenair De docent laat de HAIO's hun kernkwadrant op het bord toelichten. Plenair worden concrete oefensituaties bedacht bij de "uitdaging". Evaluatie Met welke voornemens gaat ieder naar huis? Hoe is deze dag voor ieder geweest? 2000 Huisartsopleiding VUmc 5

6 De volgende terugkomdag na dit onderwijs is er voor ieder gelegenheid om terug te komen op de ervaringen opgedaan in dit onderwijsprogramma. 3 ORGANISATIE 3.1 Voorbereiding deelnemers - Lees als eerste tijdig de literatuur zodat je er nog over na kan denken. - Maak een lijstje met situaties/patiënten die een "allergische" reactie bij je oproepen (zie Ofman). - Bespreek deze situaties in een persoonsgericht leergesprek met je opleider aan de hand van de volgende vragen: * wat in deze patiënten of situaties vind je vooral lastig? * wat is voor jezelf persoonlijk vooral moeilijk in deze situaties * is er uit de verschillende situaties meer een algemeen punt van jezelf te herkennen waar je vaker last van hebt? * wat herkent je opleider daarvan? Bespreek dat samen. 3.2 Tijdschema Tijdschema Programma Tijdsduur (in minuten) Materiaal Inleiding 20 min Feedbackronde 160 min Lunchpauze Kernkwadranten in groepjes 60 min. 80 min Pauze 15 min Kernkwadranten plenair 70 min Evaluatie 15 min. 4 LITERATUUR 4.1 Verplichte literatuur 1. Uit: Bezieling en kwaliteit in organisaties. D. Ofman. Servire Uitgevers b.b., Cothen, 1992, pag. 31 t/m 42: Kernkwaliteiten (Bijlage 1) 2. Uit: Huisarts en Patiënt, Rutten GHEM red. NHG publicatie 1996: Hoofstuk 3, De huisarts en zijn werk: de persoon van de huisarts Huisartsopleiding VUmc 6

7 5 DOCENTINSTRUCTIE PER PROGRAMMA-ONDERDEEL EN VOORBEREIDING DOCENT 5.1 Inhoud HAIO-deel Inleiding, hoofdstuk 1 tot en met 4, bijlage 1 en Voorbereiding docent Docent: GW-er De docent bekijkt dit onderwijsprogramma en maakt vooraf de keus voor de feedbackronde volgens werkwijze model A of B (het kwaliteiten kaartspel), Neem bij keuze B het kaartspel mee. N.B.: zorg er als groepsbegeleider voor dat er de volgende terugkomdag na dit onderwijs gelegenheid is om over de ervaringen van deze dag te spuien. 5.3 Docentinstructie Programma-onderdeel 1 Inleiding en theorie over de kwadranten van Ofman Doel: opwarmen om aan de gang te kunnen gaan Vorm: a) inleiding op het onderwerp door docent b) groepsgesprek over de literatuur van Ofman Werkwijze a. Geef inleiding met behulp van het volgende verhaal. Het algemene doel van dit programma is om het inzicht bij de HAIO's te vergroten omtrent hun persoonlijke sterke en zwakke kanten in het omgaan met mensen, in hoe je communiceert. De HAIO's werken nu al enkele maanden in de praktijk en zullen gemerkt hebben, dat zij met sommige patiënten/situaties heel goed uit de voeten kunnen en met andere patiënten/situaties juist helemaal niet! Voor een deel heeft dit met de patiënt/situatie in kwestie te maken, maar voor een groot deel ook met de persoonlijke stijl van de HAIO zelf en hoe hij op deze patiënt/situatie reageert. Om hier wat meer inzicht in te krijgen, zal er een feedback-oefening (in spelvorm) worden gedaan, gebruik makend van hoe de mede HAIO's elkaar hebben leren kennen. Daarna worden kernkwaliteiten, valkuilen en uitdagingen verder uitgewerkt. Met behulp van de uitkomsten van deze oefening zal zowel individueel, plenair als in kleine groepjes gezocht worden naar hoe het nog te ontwikkelen gedrag(uitdagingen) concreet in praktijk gebracht kan worden. (Zowel in de huisartspraktijk als in de HAIO-groep). b. Neem samen met de groep Bijlage 2 door. Leg de nadruk op het gegeven dat iemands sterke kant vaak samenhangt met zijn valkuil. Het leren werken met de kwadranten komt later aan bod. Programma-onderdeel 2 Hier kan door de docent (voorafgaand aan de tkd en al dan niet in overleg met de groep) een keus gemaakt worden tussen werkwijze A of B: alternatief A. Kwaliteiten en valkuilen Doel: feedback geven en krijgen over sterke en zwakkere kanten Vorm: 1. schriftelijke feedbackronde: kwaliteiten en valkuilen worden op papier van ieder schriftelijk geïnventariseerd (30') 2. plenair rondje: ieder vraagt om toelichting op de schriftelijke feedback die hij/zij gekregen heeft en bespreekt dit met de groep (120') 2000 Huisartsopleiding VUmc 7

8 Werkwijze: ad 1 (30 min) Schriftelijke feedback - Geef alle HAIO's een leeg blaadje A4 - Vraag alle HAIO's bovenaan het A4-blaadje zijn/haar naam te zetten en bovenaan: "IK WAARDEER IN JOU...", en aan de andere zijde bovenaan: "IK HEB MOEITE MET... - Ieder geeft nu zijn/haar blaadje door aan de rechter buurman/vrouw. Deze schrijft vervolgens aan beide zijden één punt op (GOED LEESBAAR) dat betrekking heeft op de persoon van wie het blaadje is, dus: "ik waardeer in jou" en aan de andere kant "ik heb moeite met..", mét de naam van degene erachter die het opschrijft (om er later op terug te kunnen komen) - Geef hiervoor slechts 2 minuten de tijd per persoon: men schrijft alleen een spontaan bovenkomend punt op. - Laat alle A4-tjes zo door de hele groep rouleren. - Aan het eind krijgt ieder zijn/haar eigen blaadje zo vanzelf terug. Geef even de tijd ernaar te kijken. ad 2. Plenaire Feedbackronde (120 min) Ieder krijgt nu, om beurten en in volgorde van wie wil, de gelegenheid om het volgende te bespreken (10' per persoon) * wat herken je van de feedback * wat valt je op? * waar heb je vragen over? Hou als docent goed de tijd in de gaten. alternatief B. Het kwaliteitenspel Doel: - op speelse wijze elkaar feedback geven Vorm: - met behulp van het kwaliteitenspel (voordeel boven A: speels; nadeel: de feedback is op de spelkaarten al geformuleerd en past lang niet altijd, dan vindt men het geforceerd) Werkwijze: Kwaliteiten kaartspel De tafels worden tegen elkaar aan geschoven, zodat er 1 grote vierkante tafel ontstaat (zonder ruimte in het midden). De docent deelt aan iedereen 4 "kwaliteiten" (kaartjes van het kwaliteitenspel; zowel spel 1 als spel 2, door elkaar heen geschud) en 4 "vervormingen" (kaartjes van het kwaliteitenspel) uit. De overige kwaliteiten en vervormingen worden in twee gescheiden stapels in het midden van de tafel gelegd. De docent legt het spel uit: iedereen heeft nu geheel willekeurig 4 kwaliteiten en 4 vervormingen gekregen. Allereerst ga je kijken van welke kwaliteiten en welke vervormingen jijzelf vindt, dat die bij jou passen. Maar let op! Met "bij jou passen" wordt bedoeld, hoe jij denkt dat jij overkomt op andere mensen, en dus niet! hoe jijzelf denkt wie jij bent (dat zijn twee verschillende zaken). Probeer daarbij 3 van de 4 kwaliteiten voor jezelf te houden en ook 3 van de 4 vervormingen voor jezelf. (Zeker in het begin van het spel zul je ook nog wel kaarten in je handen hebben waar je niets mee kunt. Kaarten waarvan jij niet vindt dat die bij jou passen. Maar dat zal naarmate het spel vordert een steeds betere afspiegeling van jouzelf worden). De overige twee kaarten (1 kwaliteit en 1 vervorming) worden daarna om de beurt (met de klok mee) aan iemand weg gegeven. Iemand uit de groep waarvan jij vindt, dat diegene op jou zo overkomt dat hij/zij die kwaliteit en/of vervorming het meeste in huis heeft. De kaart die je weggeeft, blijft voor diegeen zichtbaar op tafel liggen. (Die kaart kan dus niet opnieuw weggegeven worden). Bij het weggeven van de kaart dient een motivatie gegeven te worden: waarom krijgt die persoon die kaart. Als je feedback krijgt waar je niets mee kunt, niet begrijpt, vraag dan door. Net zolang totdat je begrijpt wat de ander bedoelt. De kwaliteit en de vervorming mogen aan een en dezelfde persoon gegeven worden, maar dat hoeft niet. (In de praktijk zal dit ook weinig voorkomen). Nadat een HAIO zijn kwaliteitskaart en vervormings-kaart heeft weggegeven, pakt hij van beide stapels in het midden van de tafel, 1 kaart. De HAIO maakt dan weer opnieuw in eerste instantie van de kaarten die hij nu in zijn handen heeft, een selectie van welke kaarten het beste bij hem passen. Aan de hand daarvan houdt hij weer minimaal 1 kwaliteit en 1 vervorming over. Deze beide kaarten kan hij als hij weer aan de beurt is weggeven. Het spel gaat door, totdat alle kaarten op zijn. Bespreek plenair of er (grote) discrepanties zijn tussen de gekregen en de behouden kaarten. Ook kun je vragen of mensen verrast zijn door de feedback/kaarten die ze gekregen hebben Huisartsopleiding VUmc 8

9 Laat dan ieder voor zich noteren welke kaarten hij van de anderen gekregen heeft en welke hij voor zichzelf gehouden heeft. Bespreek dit eventueel. Het is belangrijk je als docent te realiseren, dat er waarschijnlijk bij het weggeven van de vervormingen veel weerstand op zal treden. De HAIO's zullen het moeilijk vinden om negatieve feedback te geven. Probeer ze toch te stimuleren door ze de vrijheid te geven de kaartjes vrij te interpreteren. Als iemand bijv. met de term "bot" niets kan, laat hem dan nadenken over een (mildere) vorm, of een andere term met een raakvlak, waar de desbetreffende HAIO wel feedback over kan geven. Het gaat uiteindelijk om de toelichting die erbij gegeven wordt en niet zozeer om de term zelf. Let er als docent op, dat er goed naar de toelichting geluisterd wordt en zonodig ook doorgevraagd wordt. Eventueel kun je de uitweg aanbieden, dat als iemand echt absoluut helemaal niets met een bepaalde kaart kan, hij deze aan de docent mag geven en een nieuwe kaart van de stapel mag pakken. Je kunt als docent ervoor kiezen om het spel mee te spelen. Door de HAIO's wordt dit veelal positief gewaardeerd. Programma-onderdeel 3 Kernkwadranten maken in kleine groepjes (90') Doel: vergroten van inzicht in eigen kernkwaliteiten, valkuilen, uitdagingen en allergieën en de onderlinge samenhang ervan. Vorm: 1. plenaire instructie met behulp van bijlage 2 (10') 2. uitwerking van kwadranten * eerst in 2 tallen zoeken naar kernkwaliteiten(10') * dan in subgroepjes van 4 hele kwadrant afmaken(70') Werkwijze: 1. Plenaire instructie met behulp van bijlage 2 en zie verder hieronder: 2. Ieder pakt het volgende materiaal erbij: * A4-tje met de persoonlijke feedback(a) of notities over kwaliteiten en vervormingen uit het kwaliteitenspel (B) * de notities van het leergesprek met de opleider naar aanleiding van "allergieën" * ieder krijgt een halve flapover om zijn/haar kernkwadrant met viltstift op te schrijven 3. in tweetallen op zoek gaan naar ieders kernkwaliteit (10') (om tijd te winnen) 4. daarna twee 2-tallen samenvoegen tot groepjes van 4: ieder in de groep aan de beurt in het uitwerken van alle vier de kwadranten (70') met behulp van bijlage 2. Adviseer bij het uitwerken voor één situatie te kiezen bv.: als HAIO in de praktijk, of juist met betrekking tot het functioneren in de opleidingsgroep. Men kan het beste beginnen met een belangrijke positieve eigenschap (vaardigheid) Probeer bij deze kernkwaliteit een zo goed mogelijk woord te vinden dat de lading van de eigenschap zoveel mogelijk dekt. Vandaaruit ga je met de richting van de klok verder naar de volgende eigenschap, en zo alle vier de kwadranten rond. Soms weten mensen alleen een negatieve eigenschap als begin, zoek dan naar de positieve kant ervan. Bv. bij de valkuil: drammerigheid: van welke positieve eigenschap is dit teveel? (hulpvaardigheid of daadkrachtig o.i.d.) Het gaat om gedrag, niet om hoe iemand is als gehele persoon. Voor het uitwerken is er min. per persoon. Loop als docent langs de groepjes en geef hulp bij de uitwerking waar men moeite heeft. Alternatief: je kunt er ook voor kiezen eerst een plenaire demonstratie te geven en vervolgens in subgroepen(3-tallen, dan win je tijd) te laten werken Huisartsopleiding VUmc 9

10 Programma-onderdeel 4 Kernkwaliteiten, plenair (60') Om de beurt laat de docent een HAIO zijn kernkwadrant op het bord zetten en er een toelichting bij geven. Plenair worden concrete situaties bedacht waarin "de uitdaging" (het verder te ontwikkelen gedrag) geoefend kan worden. Dit kunnen zowel situaties in de huisartspraktijk, als situaties in de HAIOgroep zijn. Programma-onderdeel 5 Evaluatie (15') Het laatste kwartier kan gebruikt worden om te bespreken of mensen nog wat willen vragen, iets willen verhelderen of delen naar aanleiding van dit onderwijsprogramma (wat een grote impact kan hebben op de deelnemers). Het programma wordt beeïndigd door de mening van de HAIO's over dit onderwijsprogramma te vragen. - Wat vind je van dit onderwijsprogramma? (In het algemeen). - Vind je een dergelijk onderwijsprogramma zinvol? - Wat heb je gemist? - Wat zijn je tips? De volgende terugkomdag wordt er in de reflectieronde teruggekomen op hoe het ieder na dit programma vergaan is met hetgeen hij/zij gehoord en geleerd heeft. Wat heeft het je opgeleverd? Waar wil je nog op terugkomen? Hoe gaan we als groep hiermee verder? 6 VOORBEREIDING SECRETARIAAT 6.1 Materiaal - Kaartenspel van kernkwadranten en valkuilen - Een aantal viltstiften - Flapover papier 7 SAMENVATTING OWP HOE COMMUNICEER IK Het onderwijsprogramma "Hoe communiceer ik" beslaat een gehele dag. Er wordt in spelvorm aandacht besteed aan de persoonlijke kwaliteiten en vervormingen van de HAIO's. Aan de hand van deze sterke en zwakke kanten worden kernkwadranten gemaakt volgens de literatuur van D. Offman. De "uitdaging" van deze kernkwadranten wordt vertaald naar concrete oefensituaties, zowel in de huisartspraktijk als tijdens de terugkomdagen op de opleiding. Het programma wordt door een GW-er gegeven Huisartsopleiding VUmc 10

11 BIJLAGE 1 VERPLICHTE LITERATUUR Uit: Bezieling en kwaliteit in organisaties, Ir Daniel D. Ofman,Servire Uitgevers b.v., Cothen, 1992, pag. 31 t/m Huisartsopleiding VUmc 11

12 BIJLAGE 2 WERKEN MET KERNKWADRANTEN * In groepjes van 4 HAIO's Opdracht: maak van iedere deelnemer een kernkwadranten. Doe dit rond een gekozen thema, bv: Wat is sterk aan jou als huisarts? of: wat is sterk aan jou in de omgang met patiënten? Geef praktijkvoorbeelden en zoek naar die woorden die het beste herkend worden of de lading dekken volgens de inbrenger zelf! Begin bij de Kernkwaliteit of bij de Valkuil, afhankelijk van wat je het makkelijkst vindt. 1. De KERNKWALITEIT Het zijn geen vaardigheden die je geleerd hebt, maar mogelijkheden die in je zitten: eigenschappen "dat doet/kan toch iedereen". Vragen: - wat is sterk of duidelijk bij jou? - wat gaat je vanzelf af? - wat waarderen mensen van je? 2. De VALKUIL is teveel van het goede waar je kernkwaliteit in kan doorschieten Vragen: - wat krijg je vaak als "label" opgeplakt? - welk verwijt hoor je vaak? - waar heb je zelf en/of de ander last van? 3. De UITDAGING is het positief tegenovergestelde van de valkuil kernkwaliteit en uitdaging vullen elkaar aan en helpen om niet in de valkuil te vallen Vragen: - wat mis je in jezelf? - wat bewonder je in anderen? - wat gaat je niet makkelijk af en moet je eigenlijk leren? 4. De ALLERGIE de allergie is het negatief-tegenovergestelde van de kernkwaliteit confrontatie met je eigen allergie vergroot de kans dat je in je valkuil terecht komt Vragen: - wat zou je in jezelf verafschuwen? - wat minacht je bij een ander? 2000 Huisartsopleiding VUmc 12