Datum september 2010 Status Definitief

Transcriptie

1 Datum september 2010 Status Definitief

2 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 10 november Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out Grafische file-informatie op bermdrips Versie 1.0; Definitief. Colofon Uitgegeven door: Ministerie van Infrastructuur en Milieu Rijkswaterstaat Dienst Verkeer en Scheepvaart Postbus GA Delft Informatie: Hans Remeijn (afdeling Verkeersmanagement Hoofdwegennet) Telefoon: (DVS-loket) dvsloket@rws.nl Datum Status Opmerkingen September 2010 versie 1.0 Definitief

3 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 10 november Inhoud 1 Inleiding Historie Richtlijn 4 2 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 2.1 Definities 2.2 Scenario s BermDRIPs langs aanrijroute naar een gesloten netwerk BermDRIPs op een gesloten netwerk BermDRIPs langs aanrijroute naar een open netwerk BermDRIPs overige situaties Gebruik van bermdrips Praktijkbevindingen en testresultaten 7 2. Conclusie en aanbevelingen 9 3 Ontwerp grafische verkeersinformatie op bermdrips Basiselementen Uitgangspunten Ontwerp Toepassing van basiselementen Pixelpatronen basiselementen bermdrips 14 4 Voorbeelden 20 Literatuur 2

4 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 10 november Inleiding Deze publicatie bevat de beschrijving van één systeem voor de weergave van grafische file-informatie op bermdrips type-1 (192 x 128 pixels). Om te waarborgen dat de weggebruiker overal langs het hoofdwegennet in Nederland dezelfde presentatie van grafische file-informatie tegenkomt, bevat deze richtlijn standaard lay-out bouwstenen waarmee ontwerpers de plaatjes kunnen opbouwen. Ook andere wegbeheerders, dan Rijkswaterstaat, kunnen deze richtlijn hanteren bij het grafische ontwerp van bermdrips type Historie Sinds 1990 zijn verschillende typen DRIPs boven en naast de Nederlandse autosnelwegen geplaatst. Met het tonen van grafische informatie is een korte test met een GRIP (Grafisch Route Informatie Paneel) bij het testcentrum van de Adviesdienst Verkeer en Vervoer (AVV) gehouden. In 200 is door Rijkswaterstaat een uniforme bermdrip vastgesteld die meer mogelijkheden heeft voor vrij programmeren. De bermdrip kan een breed spectrum aan informatie bieden aan de weggebruiker over: werk in uitvoering, onvoorziene gebeurtenissen, evenementen, vooraankondigingen, ondersteuning van verkeersmaatregelen en dynamische verkeersinformatie. Voor de Ring Amsterdam is hier binnen het PIM-project (Partnerprogramma Infrastructuur Management) in 2007 de grafische presentatie van file-informatie op bermdrips aan toegevoegd. De bestaande dynamische route informatiepanelen (DRIPs) boven de weg geven verkeersinformatie tot een bepaald knooppunt, maar laten niet zien waar de file zich precies bevindt. De bermdrips vullen de bestaande informatie aan met een illustratie waar de file zich bevindt, bijvoorbeeld ter hoogte van welke afslag. Een interactief klantenpanel in 2007 wees uit dat de weggebruikers enthousiast zijn over de bermdrips. Het ontwerp van de grafische presentatie van file-informatie op bermdrips voor de Ring Rotterdam is in 2008 ontstaan en per eind 2009 operationeel. Het ontwerp was toegespitst op de specifieke Rotterdamse situatie en verschilde daarom op een aantal punten van het ontwerp v0or de Amsterdamse ring. Het Rotterdamse ontwerp is vastgelegd in een richtlijn Grafische file-informatie voor bermdrips Ring Rotterdam, waarbij bij de opstelling al rekening is gehouden met mogelijkheid tot uitbreiding naar een landelijke richtlijn. 1.2 Richtlijn Tot voor kort waren er in Nederland dus twee systemen in gebruik voor de grafische presentatie van verkeersinformatie op bermdrip toegespitst op de plaatselijke situatie. Deze systemen verschilden van elkaar. Rijkswaterstaat streeft naar uniformering en achtte het geen wenselijke situatie dat de weggebruiker zich een tweetal verschillende systemen eigen moet maken. Hiertoe is besloten om het ontwerp van en de ervaringen met de Rotterdamse en Amsterdamse varianten te combineren tot één systeem zoals beschreven in deze richtlijn.

5 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 10 november Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out Dit document bevat een beschrijving van het grafische ontwerp voor bermdrips type 1, ongeveer 4 meter breed en 3 meter hoog. De beschreven ontwerpen hebben een bitmap afmeting van 192 x 128 pixels en zijn bedoeld voor bermdrips uitgevoerd in twee kleuren LEDs, wit en rood. 2.1 Definities Rijkswaterstaat onderscheidt in deze publicatie de volgende typen dynamische informatie voorzieningen: DRIPs: Dynamische Route Informatie Panelen (DRIPs) zijn drieregelige displays, meestal boven de rijbaan aangebracht, waarmee voornamelijk informatie wordt gegeven over de verkeerssituatie op een aantal routes, die vaak een alternatief ten opzichte van elkaar vormen. BermDRIPs: Volledig grafische panelen, meestal naast een rijbaan aangebracht. Hiermee wordt voornamelijk informatie gegeven over wegwerkzaamheden, onvoorziene gebeurtenissen en evenementen. Soms worden ze ook ingezet voor het (grafisch) tonen van file-informatie.

6 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 10 november Scenario s BermDRIPs langs aanrijroute naar een gesloten netwerk Langs de aanrijroutes naar een gesloten netwerk, zoals een ring, staan bermdrips die het volledige netwerk en de daarop aansluitende hoofdwegen gestileerd weergeven. De grafische informatie op deze bermdrips ondersteunt meer in detail de tekstuele informatie op de DRIPs. Alle overbodige informatie wordt weggelaten op deze bermdrips, om de leesbaarheid en begrijpelijkheid voor de weggebruiker zo groot mogelijk te houden. Afhankelijk van de verkeerssituatie kunnen aansluitingen opgenomen worden, zoals in de Amsterdamse situatie. In een meer complexe situatie, zoals bij de Rotterdamse ring met al haar wegnummers, is het weergeven van afslagen niet wenselijk om de leesbaarheid en begrijpelijkheid van de grafische weergave te waarborgen BermDRIPs op een gesloten netwerk Deze bermdrips tonen verkeersinformatie voor het resterende af te leggen deel van het netwerk (of de ring) tot het punt waarop men deze normaal gesproken verlaat. Hierbij is het gedeelte van het netwerk waar geen verkeersinformatie over wordt gegeven summier weergegeven, om de oriëntatie van de weggebruiker te ondersteunen. Ook deze afbeeldingen zijn opgebouwd uit een gestileerde grafische weergave van het wegennet van de ring, waarbij de lengteverhoudingen van de wegvakken enigszins overeenkomen met de werkelijkheid BermDRIPs langs aanrijroute naar een open netwerk BermDRIPs langs aanrijroutes naar een open netwerk tonen een gestileerde grafische weergave van het volledige open netwerk met de daarop aansluitende hoofdwegen. Lengteverhoudingen van de wegvakken komen net zoals bij de andere bermdrips enigszins overeen met de werkelijkheid, ter bevordering van de begrijpelijkheid voor de weggebruiker BermDRIPs overige situaties Naast bermdrip type-1, dat onderwerp is van deze richtlijn, worden langs het Nederlandse wegennet ook bermdrips type-2 en type-3 toegepast. Deze bermdrips hebben andere fysieke afmetingen en pixelresoluties dan type-1 en daarom zijn de richtlijnen voor het grafisch ontwerp voor type-1, zoals beschreven in deze richtlijn, niet toepasbaar voor deze types bermdrip. In het kader van eenheid van presentatie van grafische verkeersinformatie naar de weggebruiker is het wel wenselijk om het ontwerp voor type-2 en type-3 bermdrips af te stemmen op de principes zoals toegepast in het ontwerp voor type-1 bermdrips. 2.3 Gebruik van bermdrips De afbeeldingen die op de diverse panelen worden getoond zijn het resultaat van de beeldwens(en) voor die panelen en de bij die beeldwens(en) behorende prioriteit. Het grafische plaatje zou in principe steeds op de bermdrip(s) kunnen worden getoond, ook als er langdurig geen sprake is van file. Bij een systeem dat nog niet lang in werking is, zoals bij de Rotterdamse bermdrips (ingebruikname 2009), is dat ook wenselijk omdat de automobilisten dan aan de afbeeldingen kunnen wennen. In een later stadium kan overwogen worden om, indien er geen file te

7 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 10 november melden valt, over te schakelen op andersoortige afbeeldingen. Daarbij kan gekozen worden of dit alleen buiten de spitsperioden gebeurt, of zelfs ook tijdens de spits. Buiten de spits kan daarbij gedacht worden aan (verkeersveiligheid)motto's of vooraankondigingen, tijdens de spits aan andersoortige informatie die ook relevant is voor de doorstroming. Bijvoorbeeld informatie over de reistijd naar het centrum van een stad. Los van dit soort automatische mechanismen bestaat ook de mogelijkheid dat de wegverkeersleider in een verkeerscentrale soms handmatig een andere afbeelding plaatst die een hogere prioriteit heeft dan het grafische plaatje, bijvoorbeeld een omleidingadvies in het geval van een ernstige verkeersverstoring. 2.4 Praktijkbevindingen en testresultaten Klantenpanel 2007 Uit onderzoek naar de Amsterdamse bermdrips in 2007 is gebleken dat weggebruikers de aangeboden informatie als waardevol beschouwen. Ongeveer 40% van de weggebruikers laat hun routekeuze beïnvloeden. De overige weggebruikers gaven aan dit niet te doen vanwege de locatie van de bermdrips in combinatie met de bestemming en de beperkte omvang van de files. Als mogelijk verbeterpunt werd de juistheid van de informatie aangegeven, hoewel de meeste weggebruikers een klein verschil tussen de geboden informatie en de werkelijkheid geen probleem vinden. Ook heeft de afbeelding van een schematische ring de voorkeur boven een gedetailleerde afbeelding. Evaluatie Reistijden op DRIPs, Noord-West Nederland - tussentijds verslag 2010 BermDRIPs positief gewaardeerd Tijdens een groepsdiscussie met weggebruikers is kort ingegaan op de bermdrips. De ervaringen met de bermdrips zijn redelijk positief. De bermdrips maken met de rode en witte wegdelen die worden weergeven, duidelijk waar de files staan op de ring: op dit bord kun je goed zien of de file voor of na de afslag staat die ik moet hebben. Klantenpanel 2007 Uit onderzoek naar de Amsterdamse bermdrips in 2007 is gebleken dat weggebruikers de aangeboden informatie als waardevol beschouwen. Ongeveer 40% van de weggebruikers laat hun routekeuze beïnvloeden. De overige weggebruikers gaven aan dit niet te doen vanwege de locatie van de bermdrips in combinatie met de bestemming en de beperkte omvang van de files. Als mogelijk verbeterpunt werd de juistheid van de informatie aangegeven, hoewel de meeste weggebruikers een klein verschil tussen de geboden informatie en de werkelijkheid geen probleem vinden. Ook heeft de afbeelding van een schematische ring de voorkeur boven een gedetailleerde afbeelding. Evaluatie Reistijden op DRIPs, Noord-West Nederland - tussentijds verslag 2010 BermDRIPs positief gewaardeerd Tijdens een groepsdiscussie met weggebruikers is kort ingegaan op de bermdrips. De ervaringen met de bermdrips zijn redelijk positief. De bermdrips maken met de rode en witte wegdelen die worden weergeven, duidelijk waar de files staan op

8 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 10 november de ring: op dit bord kun je goed zien of de file voor of na de afslag staat die ik moet hebben. Juist bij de DRIPs met reistijdinformatie ontbreekt de duidelijkheid over waar de files precies staan (hierover later meer). De koppeling van de informatie op de bermdrips met de reistijdinformatie op de DRIPs boven de weg wordt niet spontaan gemaakt door de respondenten, zo blijkt: Nee, ik heb ook nog tijd nodig om op de weg te letten. Hoofdlijnen enquête Noordwest Nederland Tot slot is de respondenten de volgende bermdrip getoond: Minder dan een kwart van de respondenten geeft aan de informatie op de bermdrip volledig te begrijpen. Bij iets minder dan de helft van de respondenten (47%) bestaat onduidelijkheid omtrent de bermdrip. Waar de onduidelijkheid uit bestaat, is de respondenten in deze enquête niet gevraagd. BermDRIPs bij de Ring van Rotterdam Uit het groepsgesprek met de weggebruikers uit de regio Rotterdam kan worden opgemaakt dat de bermdrips op de juiste locaties staan, duidelijk opvallen en dat de informatie op de DRIPs duidelijk zichtbaar is. Tegengestelde rijrichtingen op de afbeeldingen worden als verwarrend beschouwd. Voor sommigen is de informatie op de bermdrips zeer nuttig en wordt op basis van de informatie een keuze gemaakt voor het vervolg van de route. De meeste weggebruikers maken echter geen gebruik van de bermdrips. Dit roept de vraag op hoe groot de groep is die aan dit profiel voldoet én of Rijkswaterstaat zich met de bermdrips tot deze groep wenst te beperken? Dat ook weggebruikers die niet aan dit profiel voldoen, op termijn gebruik zullen gaan maken van de bermdrips, leidt geen twijfel. Immers, naarmate men vaker de bermdrips passeert, zal men gewend raken aan de informatie en steeds beter in staat zijn deze te interpreteren en dus ook gaan gebruiken.

9 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 10 november Conclusie en aanbevelingen Leerproces De afbeeldingen op bermdrips zijn al lange tijd actief in de regio Noordwest Nederland. De weggebruikers zijn in deze regio over het algemeen positief. In de regio Zuidwest Nederland, waar de afbeeldingen nog niet al te lange tijd actief zijn, zijn de weggebruikers minder positief. Een mogelijke oorzaak van het verschil is dat weggebruikers tijd nodig hebben om de afbeeldingen te leren kennen en vervolgens het gaan zien als waardevolle informatie. Aanbevelingen Voor een zo groot mogelijke begrijpbaarheid en leesbaarheid van de bermdrip is het belangrijk om de grafische afbeelding zo eenvoudig mogelijk te houden: - alleen gebruik maken van de standaard set pixelpatronen - het wegennet zo groot mogelijk afbeelden - per bermdrip, indien het netwerk en de begrijpelijkheid het toelaten, een wegnummer slechts één maal weergeven.

10 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 10 november Ontwerp grafische verkeersinformatie op bermdrips De basiselementen waarmee een bermdrip met grafische verkeersinformatie wordt opgebouwd, worden hieronder weergegeven aan de hand van toepassingsvoorbeelden voor Amsterdam en Rotterdam. 3.1 Basiselementen

11 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 10 november Uitgangspunten Het belangrijkste uitgangspunt bij de opbouw van het grafische plaatje is dat het wegennetwerk zo veel mogelijk ruimte moet innemen op de afbeelding. Hierbij gelden de hierna volgende toepassingen van de basiselementen 3.3 Ontwerp Het ontwerp van grafische file-informatie voor een bermdrip stapsgewijs: 1. Maak een stilering van het wegennet, waarbij de lengteverhoudingen van de wegvakken zoveel mogelijk behouden blijven. Gebruik voor de stilering alleen verticale en horizontale elementen eventueel aangevuld met elementen onder een hoek van 4.

12 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 10 november Bepaal welke knooppunten moeten worden opgenomen in het ontwerp. Het is aan te bevelen om alle voor de weggebruiker herkenbare knooppunten op te nemen; dit bevordert de herkenbaarheid van de grafische weergave. 3. Bepaal of er afslagen of aansluitingen opgenomen moeten worden; hiervoor zijn er bij een gesloten netwerk twee mogelijkheden: a. Indien een gesloten netwerk maximaal twee wegnummers bevat kunnen afslagen opgenomen worden in het lay-out. Beperk hierbij de hoeveelheid tot de meest belangrijke afslagen/aansluitingen om de leesbaarheid en begrijpelijkheid zo optimaal mogelijk te houden. b. Indien een gesloten netwerk meer dan twee wegnummers bevat moet men oppassen met het opnemen van te veel afslagen in de lay-out. Het ontwerp kan dan te complex worden wat ten koste gaat van de leesbaarheid en begrijpelijkheid voor de weggebruiker. 4. Begin- en eindpunt dienen, waar mogelijk, altijd te corresponderen met de getoonde informatie op de dichtstbijzijnde DRIP.. Gebruik voor het ontwerp van de lay-out de diverse elementen die als pixelpatronen in dit document zijn weergegeven. Belangrijk hierbij is om geen nieuwe pixelpatronen te maken, met als doel het voorkomen van het ontstaan van nieuwe varianten en daarmee het voorkomen van verwarring bij de weggebruiker. 6. Beperk zoveel mogelijk de hoeveelheid informatie in het grafisch ontwerp, waarbij informatie die niet direct bijdraagt aan de leesbaarheid en begrijpelijkheid van het getoonde weggelaten moet worden. 7. Leg het ontwerp ter beoordeling voor aan de WIS (Werkgroep Informatie Strategieën). 8. Test de ontwerpen na iedere fase op een bermdrip in de praktijk en betrek hierbij naast deskundigen ook een panel van (frequente) weggebruikers van het desbetreffende netwerk. 3.4 Toepassing van basiselementen Gebruik voor de opbouw van de grafische afbeelding uitsluitend de set basiselementen, waarvan de exacte ontwerpen in deze publicatie zijn weergegeven als pixelpatronen (vanaf par ). Voor toepassing van de basiselementen gelden aanvullend op de pixelpatronen de volgende regels: 1. Begin- en eindpunt dienen, waar mogelijk, altijd te corresponderen met de getoonde informatie op de dichtstbijzijnde DRIP. 2. De `U bevindt zich hier` pijl is altijd op de onderste regel van de figuratie geplaatst en is altijd verticaal georiënteerd. In het geval dat er sprake is van een gesloten netwerk waarbij een gedeelte van het wegennet geen verkeersinformatie toont, mag hiervan worden afgeweken wat betreft de positie van de `U bevindt zich hier` pijl. 3. De minimale lengte van een chevron vormig wegvak is bij voorkeur 10 pixels (met een minimum van 7 pixels) vanaf de pijlpunt tot en met de staart.

13 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 10 november Alleen de chevron-vormige wegvakken en knooppuntsymbolen kunnen rood worden gekleurd, alle andere grafische elementen blijven altijd wit.. Indien bij een knooppuntsymbool één van de aangrenzende wegvakken links of rechts van het symbool en bij parallelbanen beide rijbanen aangrenzend aan het knooppuntsymbool rood gekleurd zijn, moet ook het knooppuntsymbool rood gekleurd worden (rode cirkel). 6. Wegnummers worden altijd op de volgende wijze in de figuratie geplaatst: - Als er sprake is van een gesloten netwerk of ring worden A- en N- wegnummers altijd buiten de figuratie van het gesloten netwerk of ring geplaatst. - Als er in de figuratie van een gesloten netwerk of ring sprake is van aansluitingen/afslagen worden de kleinere afslag/ wegnummers (bijvoorbeeld de s-nummers van Amsterdam) binnen de figuratie van het gesloten netwerk of ring geplaatst. - Wegnummers (A-, N- en s-nummers) mogen alleen worden weggelaten als de leesbaarheid en begrijpelijkheid van de figuratie gehandhaafd blijft. - Wegnummers geplaatst langs een weg staan op ruime afstand van de U bevindt zich hier pijl; de wegnummers staan dichter bij de knooppunten dan bij de U bevindt zich hier pijl. Deze wegnummers mogen in de figuratie geen associatie vormen met de knooppunten of met de uitgaande wegen of aansluitingen. - Wegnummers van uitgaande wegen of aansluitingen staan bij voorkeur in schuin naast, onder of boven de uitgaande pijlen op een afstand van circa 3 à 4 pixels. 7. Bij toepassing in de figuratie van twee of drie eindpuntsymbolen moeten deze allen aan hetzelfde knooppunt grenzen.

14 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 10 november Pixelpatronen basiselementen bermdrips

15 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 10 november

16 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 10 november

17 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 10 november

18 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 10 november

19 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 10 november

20 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 10 november Voorbeelden De hierna volgende voorbeelden zijn allen opgebouwd volgens de scenario s zoals beschreven in par. 2.2 en volgens de ontwerpvoorschriften zoals beschreven in hoofdstuk 3. De hierna volgende voorbeelden zijn allen opgebouwd volgens de scenario s zoals beschreven in par. 2.2 en volgens de ontwerpvoorschriften zoals beschreven in hoofdstuk 3. Voorbeeld 1. Rotterdam Voorbeeld 1. Rotterdam Gesloten netwerk, in dit geval een Ring. Toepassing van titel met `Ring`. Ten behoeve van de leesbaarheid is vanwege het grote aantal wegnummers een tweede vermelding van de A20 rechts in het figuur weggelaten.

21 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 10 november Voorbeeld 2. Rotterdam Voorbeeld 2. Rotterdam BermDRIP op de ring van Rotterdam geeft alleen verkeersinformatie over de te volgen weg op de ring in overeenstemming met met de informatie op de DRIP met tekst. Ter bevordering van de oriëntatie voor de weggebruiker wordt de ring in het figuur wel gecompleteerd met behulp van een onderbroken lijn.

22 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 10 november Voorbeeld 3. Amsterdam Voorbeeld 3. Amsterdam Gesloten netwerk, maar geen Ring: gebruik van titel met dubbel wegnummer. Daarnaast eindpunt met twee eindpuntsymbolen voor de doorgaande richtingen. De aansluiting van de A9 op de A2 bestaat in werkelijkheid uit twee, enkele honderden meters uit elkaar liggende delen; in de figuratie is dat weergegeven met twee knooppuntsymbolen boven elkaar. Bij uitzondering staat het wegnummer A9 binnen de figuratie; in dit geval in verband met een betere leesbaarheid van de U bevindt zich hier pijl.

23 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 10 november Voorbeeld 4. Amsterdam Voorbeeld 4. Amsterdam Gesloten netwerk, in dit geval een Ring. Toepassing van titel met wegnummer in plaats van titel met `Ring`: enerzijds omdat de ring rond Amsterdam uitsluitend bestaat uit de A10 en anderzijds voor meer rust en daardoor een betere leesbaarheid, omdat het wegnummer A10 nu maar één keer hoeft te worden weergegeven.

24 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 10 november Voorbeeld. Velperbroek Voorbeeld. Velperbroek Gesloten netwerk maar geen ring. Toepassing zonder titel met `Ring` omdat het geen ring is. Ook zonder toepassing van een titel met een wegnummer omdat dat geen verduidelijking van het figuur is in verband met de grote hoeveelheid wegnummers. Ten behoeve van de begrijpelijkheid komt, als uitzondering, het wegnummer A12 twee keer voor in het ontwerp. Een tweede uitzondering links in dit ontwerp is een wegvak met haakse hoek, omdat er op die locatie in het wegennet geen sprake is van een knooppunt maar van een verkeersplein (gelijkvloers).

25 Richtlijn ontwerp bermdrip lay-out 10 november Literatuur Ergo, Evaluatie Reistijden op DRIPs, tussenrapport, augustus Goudappel Coffeng, Intomart, Gebruikersonderzoek grafische informatie op DRIPs GRIOD I, eindrapport, 23 december Goudappel Coffeng & TNO Technische Menskunde, Grafische routeinformatie op DRIPs GRIOD II, eindrapport inclusief rijsimulatorstudie, 1 juli Grontmij, Gebruiksonderzoek bermdrips - resultaten enquête, eindrapport, 7 augustus Grontmij, Gebruiksonderzoek bermdrips - resultaten onderzoek, eindrapport, 7 augustus TPO Studios, DRIP Lay-out - Grafische file-informatie voor bermdrips Ring Rotterdam, richtlijn, november Traffic Test b.v., Pilot GRIPs, eindrapport, 6 december 2002 Remeijn, ir. H., Pilot GRIPs, presentatie Hogeschool voor de Verkeerskunde, 12 november 2003.