Familiebedrijven en internationalisering

Transcriptie

1 Familiebedrijven en internationalisering Afstudeerscriptie Wendy Bolster Studie Management, Economie en Recht Saxion Kenniscentrum Innovatie en Ondernemerschap Lectoraat Familiebedrijven en Bedrijfsopvolging Lectoraat Internationale handel voor het MKB Mvr. L. van Weerden

2 FAMILIEBEDRIJVEN EN INTERNATIONALISERING ONDERZOEK NAAR FAMILIEGERELATEERDE FACTOREN DIE DE EXPORTINTENSITEIT VAN FAMILIEBEDRIJVEN IN NEDERLAND VERKLAREN Colofon Samengesteld door: W.J.M. Bolster Plaats: Enschede Datum: 7 juni 2012 Opdrachtgever: Contactadres: Onderwijsinstelling: Opleiding: Docentbegeleider: Tweede lezer: Mvr. L. van Weerden Lectoraat Familiebedrijven en Bedrijfsopvolging Lectoraat Internationale handel voor het MKB Saxion Kenniscentrum Innovatie en Ondernemerschap M.H. Tromplaan KB Enschede Saxion Hogescholen M.H. Tromplaan AB Enschede Management, Economie en Recht Dhr. E. Wierstra Dhr. L. ten Voorde

3 MANAGEMENT SAMENVATTING Gedurende de periode februari tot en met mei 2012 is er onderzoek gedaan naar de variabelen die de exportintensiteit van familiebedrijven in Nederland verklaren. Aanleiding daarvoor kwam uit aanbevelingen van het onderzoek van Claver, Quer en Rienda (2009). Zij hebben in Spanje onderzoek gedaan naar familiebedrijven in relatie tot internationale betrokkenheid. Als advies gaven zij om in vervolgonderzoek te kijken naar de relatie tussen familiebedrijven en exportintensiteit, in plaats van internationale betrokkenheid. Centraal in deze afstudeeropdracht staat de relatie tussen familiegerelateerde factoren en exportintensiteit. De factoren die een belangrijke rol spelen in dit onderzoek zijn: risicomijding, familiegeneraties, langetermijnvisie, familieleden in het exportland, niet-familie managers in ondernemingsleiding, zelffinanciering (gesplitst in herinvestering van winsten en familiefondsen), internationale competenties van de DGA (directeur-grootaandeelhouder) en de mogelijkheid tot het aanpassen van de organisatie. De centrale onderzoeksvraag van het onderzoek is: In welke mate hebben familiegerelateerde factoren invloed op de exportintensiteit van familiebedrijven in Nederland en zijn zij verantwoordelijk voor het exportgedrag? Er is een literatuurstudie en een face-to-face onderzoek gedaan. In het face-to-face onderzoek zijn 42 exporterende familiebedrijven in Oost-Nederland bezocht en ondervraagd. Uit het onderzoek zijn de volgende resultaten naar voren gekomen. Risicomijding, herinvestering van winsten en internationale competenties van de DGA blijken sterke invloed te hebben op de exportintensiteit van familiebedrijven in Nederland. Er is een negatieve samenhang gevonden tussen het werkelijke financiële risico van de familiebedrijven en de exportomzet (rs= -0.28; p= 0.05, eenzijdig). Dit betekent dat wanneer het financiële risico toeneemt, de exportintensiteit afneemt. Er is een tevens een significant verband gevonden (rs= 0.28, p= 0.05, eenzijdig) tussen herinvestering van winsten en de exportintensiteit. Wanneer veel gebruik wordt gemaakt van herinvestering van winsten, daalt de exportintensiteit onder de familiebedrijven. Tot slot blijkt er een significant verband te zijn (rs= -0.27, p=0.05, eenzijdig) tussen de internationale competenties van de DGA en de exportintensiteit. Wanneer de competenties van de DGA groter zijn, is de exportintensiteit van het familiebedrijf ook groter. Er blijkt geen significant verband te zijn tussen de exportintensiteit van de familiebedrijven en het aantal generaties, een langetermijnvisie, niet-familieleden in de ondernemingsleiding en familiefondsen. Over het verband tussen de exportintensiteit en het feit dat familieleden in het exportland wonen ten behoeve van de export, kan niets worden gezegd. Onder de 42 respondenten die zijn ondervraagd in het face-to-face onderzoek, heeft niemand een familielid in een exportland wonen. Het is van belang om familiebedrijven in te laten zien dat risicomijding een negatieve werking heeft op het internationaliseringsproces. Door zorgvuldige analyses uit te voeren binnen het bedrijf, kan worden aangetoond in hoeverre er daadwerkelijk risico s zijn verbonden aan het ondernemen van bepaalde activiteiten. Het CAMP (Capital asset pricing model) bijvoorbeeld, brengt het risico en de verwachte opbrengsten met elkaar in verband. Hieruit kan blijken dat het verwachte rendement wellicht veel hoger ligt dan de verwachte risico s. Door familiebedrijven er toe aan te zetten meer

4 aandacht te besteden aan zulk soort analyses, kunnen ze er wellicht toe worden aangezet vaker risico s te nemen. Daarnaast zouden familiebedrijven meer vreemd vermogen aan moeten trekken. Familiebedrijven worden vaak gefinancierd met eigen vermogen en minder vaak met vreemd vermogen. Het gebruik maken van vreemd vermogen kan echter een positief effect hebben op het internationaliseringsproces en de groei van het bedrijf. Tot slot is het van belang aandacht te besteden aan de internationale competenties van de DGA, aangezien deze ook een grote invloed uitoefenen op de internationalisering van familiebedrijven. De ondernemingsleiding zou meer moeten investeren in het volgen van bijvoorbeeld taalcursussen. Door hierin te investeren, kan het contact met de klant verbeterd worden en kunnen wellicht ook nieuwe markten worden betreden. Nu laten familiebedrijven zich nog tegenhouden om bepaalde markten te betreden, omdat ze niet over de juiste internationale competenties beheersen. Een eerste aanbeveling is om in vervolgonderzoek een grotere steekproef te nemen. Daarnaast is het interessant om in verder onderzoek aandacht te besteden aan het verschil tussen export bij familiebedrijven en niet-familiebedrijven. Tevens is onderzoek naar niet-familieleden in het exportland ten behoeve van de export gewenst. In dit onderzoek kon de variabele niet worden gemeten. Een laatste aanbeveling is om in vervolgonderzoek verder naar de kern te gaan en te kijken wanneer en waardoor export ontstond binnen familiebedrijven en welke activiteiten hebben geleid tot groei van de export. Er zullen diepgaandere interviews moeten worden gehouden met meer inhoudelijke vragen.

5 INHOUDSOPGAVE 1. Inleiding Aanleiding Doelstelling Centrale onderzoeksvraag en deelvragen Leeswijzer Theoretisch kader Het familiebedrijf Internationalisering Export door het MKB Familiebedrijven en internationalisering Vraagstelling Aanleiding en doelstelling Centrale onderzoeksvraag Deelvragen Onderzoeksmethodologie Onderzoekssoort Onderzoeksontwerp Dataverzamelingsmethoden Beschrijving steekproef Hypotheses Variabelen Betrouwbaarheid en validiteit Afbakening Onderzoeksresultaten Variabelen algemeen Hypothese risicomijding Hypothese aantal generaties Hypothese lange termijn oriëntatie Hypothese familieleden in het buitenland Hypothese niet-familieleden in ondernemingsleiding Hypothese zelffinanciering... 44

6 5.8 Hypothese mogelijkheid tot aanpassen organisatie Hypothese internationale competenties Overige resultaten Conclusies Deelvragen Centrale onderzoeksvraag Discussie Beperkingen Aanbevelingen voor vervolgonderzoek Literatuurlijst Bijlagen... 60

7 VOORWOORD Voor u ligt mijn afstudeerscriptie die ik heb geschreven ter afsluiting van de studie Management, Economie en Recht aan Hogeschool Saxion te Enschede. Begin dit jaar werd mijn belangstelling gewekt door een onderzoek, voorgesteld vanuit de lectoraten Familiebedrijven en Bedrijfsopvolging en Internationale handel voor het MKB van Hogeschool Saxion, dat gericht was op export door familiebedrijven. Familiebedrijven worden steeds belangrijker voor de Nederlandse economie. Internationalisering binnen familiebedrijven is daarbij een interessant onderwerp. Uit eerder onderzoek is gebleken dat bedrijven die internationaal actief zijn, succesvoller zijn dan bedrijven die niet internationaal opereren. Daarnaast blijkt dat familiebedrijven de stap naar internationalisering minder makkelijk nemen. Het leek mij erg interessant om te kijken naar familiebedrijven die wel internationaal opereren en daarbij te kijken welke familiegerelateerde factoren een rol spelen bij de mate van internationalisering. Ik heb het onderzoek ervaren als een grote uitdaging. In een aantal maanden tijd heb ik veel verschillende bedrijven bezocht en veel mensen mogen spreken. Dat heb ik ervaren als zeer leerzaam en interessant. Bovendien heb ik veel bijgeleerd over plannen en organiseren en ben ik communicatief sterker geworden. Bij deze wil ik mijn begeleiders Erik Wierstra en Eefje van Dijken en mijn opdrachtgever Louise van Weerden bedanken voor hun ondersteuning en begeleiding tijdens het onderzoek. Zij hebben mij de juiste richting opgestuurd, goede feedback gegeven en mij de hulp aangeboden die ik nodig had. Daarnaast wil ik graag alle respondenten van het onderzoek bedanken voor de tijd die zij hebben willen investeren in mijn onderzoek en alle informatie die zij hebben gegeven. Ik wens u veel plezier met het lezen van dit rapport! Enschede, 7 juni 2012 Wendy Bolster 1

8 1. INLEIDING Doel van dit eerste hoofdstuk is om de context waarbinnen het onderzoek valt inzichtelijk te maken. Verder wordt aangegeven hoe het onderzoek tot stand is gekomen. In paragraaf 1.1 wordt de aanleiding beschreven en in paragraaf 1.2 het doel van het onderzoek. De vraagstelling van het onderzoek wordt weergegeven in paragraaf 1.3 en de hoofdstukindeling van het rapport wordt tot slot beschreven in paragraaf 1.4, de leeswijzer. 1.1 Aanleiding Het familiebedrijf is de meest voorkomende vorm van bedrijven in Nederland. Volgens de definitie van Flören (2002) is 55% van alle bedrijven in Nederland een familiebedrijf. Dit komt neer op ongeveer familiebedrijven (Flören, 2008). Zij zijn verantwoordelijk voor 54% van het Bruto Binnenlands product en voor ongeveer 50% van de private werkgelegenheid in Nederland. Het familiebedrijf dat de ruggengraat van de Nederlandse economie vormt, blijkt ook in tijden van economische teruggang een stabiele werkgever en een betrouwbare relatie (Flören, 2003). Ze zijn op de lange termijn succesvoller en winstgevender en blijven gemiddeld langer bestaan dan nietfamiliebedrijven (Flören en Jansen, 2010). Echter, de voorlopige resultaten tonen aan dat familiebedrijven desondanks behoudend opereren op internationaal gebied. Zowel kleine als middelgrote familiebedrijven doen het liefst zaken in onze buurlanden: België, Duitsland en Frankrijk. Bij voorkeur gaan ze daar in zee met andere familiebedrijven (Flören, 2008). Erven, van Weerden en Wierstra (2012) concluderen bovendien dat familiebedrijven minder snel geld lenen, minder snel investeren en zich vooral richten op de continuïteit van het bedrijf. Het risicomijdend karakter belemmert familiebedrijven regelmatig bij de verbreding van de markt en zet een rem op innovatie. Daarentegen zijn familiebedrijven financieel zeer gezond, waardoor ze bij tegenslag kunnen terugvallen op hun buffers. Claver, Quer en Rienda hebben in 2009 in Spanje onderzoek gedaan naar familiebedrijven in relatie tot internationale betrokkenheid. Uit dit onderzoek kwamen enkele aanbevelingen naar voren. Eén daarvan was om in vervolgonderzoek te kijken naar de relatie tussen familiebedrijven en exportintensiteit, in plaats van internationale betrokkenheid. Onderzoeker Rob Ervan van Hogeschool Windesheim heeft deze aanbeveling opgevolgd. Hij heeft in 2011 onderzoek gedaan naar de relatie tussen de exportintensiteit en familiegerelateerde factoren bij Nederlandse familiebedrijven. Voor dit onderzoek heeft Erven samenwerking gezocht met de lectoraten Familiebedrijven en Bedrijfsopvolging en Internationale handel voor het MKB van Hogeschool Saxion. Het onderzoek van de hogescholen Windesheim en Saxion is nog niet gepubliceerd, maar er zijn al welke enkele aanbevelingen gedaan. Deze samenwerking heeft er toe geleid om verder onderzoek te verrichten. 2

9 1.2 Doelstelling De laatste jaren zijn steeds meer onderzoekers geïnteresseerd geraakt in het onderwerp familiebedrijven. Onderzoekers die zich binnen Nederland bezig houden met onderzoek naar familiebedrijven zijn onder andere Hulshoff (2001) en Flören (2001). Veel van deze onderzoeken gaan vaak over onderwerpen als typische kenmerken en succesfactoren van familiebedrijven. Er is nog maar weinig onderzoek te vinden over het onderwerp familiebedrijven en internationalisatie. Vanuit het lectoraat Familiebedrijven en Bedrijfsopvolging en het lectoraat Internationale handel voor het MKB van Hogeschool Saxion, is de vraag ontstaan welke variabelen de mate waarin familiebedrijven exporteren naar het buitenland verklaren. Het doel van het onderzoek is tweeledig. Enerzijds is het doel om meer kennis te verkrijgen over familiebedrijven en internationalisering, export specifiek, om zo ook de theorie over het onderwerp uit te kunnen breiden. Daarnaast is het doel om inzichtelijk te maken welke familiegerelateerde variabelen de exportintensiteit van familiebedrijven in Nederland beïnvloeden en in welke mate. 1.3 CENTRALE ONDERZOEKSVRAAG EN DEELVRAGEN Voortvloeiend uit de doelstellingen is de volgende centrale onderzoeksvraag opgesteld: In welke mate hebben familiegerelateerde factoren invloed op de exportintensiteit van familiebedrijven in Nederland en zijn zij verantwoordelijk voor het exportgedrag? De exportintensiteit wordt als volgt gemeten: het aandeel omzet uit export in vergelijking met de totale omzet, uitgedrukt in een percentage. Om de centrale onderzoeksvraag te beantwoorden zijn de volgende deelvragen opgesteld: 1. Wat is het exportgedrag van familiebedrijven in Nederland? 2. Welke familiegerelateerde factoren zijn er te benoemen die invloed kunnen uitoefenen op de exportintensiteit van familiebedrijven? 3. Welke invloed oefenen de familiegerelateerde factoren uit op de exportintensiteit van familiebedrijven? 4. In hoeverre bestaan er verschillen tussen wat familiebedrijven in Nederland belangrijk vinden als het gaat om export en wat ze in de werkelijkheid doen? 1.4 Leeswijzer De opbouw van het rapport is als volgt. In hoofdstuk 2 wordt ingegaan op de theoretische achtergrond over familiebedrijven, internationalisering en export. In de eerste paragraaf wordt ingegaan op wat een familiebedrijf is. Vervolgens worden vormen van internationalisering, theorieën van internationalisering en ontwikkelingen over internationalisering beschreven. In de derde paragraaf wordt specifiek ingegaan op export. Tot slot wordt een koppeling gemaakt tussen familiebedrijven en internationalisering. In hoofdstuk 3 wordt verder ingegaan op de doel- en vraagstelling van het onderzoek. In hoofdstuk 4 wordt de onderzoeksmethodologie beschreven. Hier 3

10 komen onder andere de opgestelde hypotheses, gemeten variabelen en de betrouwbaarheid en validiteit van het onderzoek aan bod. Bovendien wordt een uitgebreide omschrijving van de respondenten van het onderzoek gegeven. In hoofdstuk 5 worden de onderzoeksresultaten gepresenteerd die voortkomen uit het face-to-face onderzoek. De uitkomsten van de hypotheses worden daarbij besproken. In hoofdstuk 6 worden de conclusies beschreven door middel van de beantwoording van de deelvragen en de centrale onderzoeksvraag. Tot slot wordt in hoofdstuk 7 een reflectie gegeven op het onderzoek en worden aanbevelingen gedaan voor eventueel vervolgonderzoek. 4

11 2. THEORETISCH KADER Voor het vormen van een theoretische basis en om tot een goede vraagstelling te komen voor het onderzoek, is eerst een literatuuronderzoek gedaan. In paragraaf 2.1 wordt ingegaan op het familiebedrijf. In paragraaf 2.2 komt internationalisering aan bod. Vervolgens wordt in paragraaf 2.3 ingegaan op export door het MKB en tot slot wordt uitgebreid ingegaan op de relatie tussen familiebedrijven en internationalisering. 2.1 HET FAMILIEBEDRIJF In deze paragraaf wordt eerst beschreven hoe de definitie van het familiebedrijf tot stand is gekomen en welke definitie voor dit onderzoek is gebruikt. In paragraaf wordt ingegaan op de kenmerken van familiebedrijven. In worden de krachten van familiebedrijven beschreven en in de zwakten DEFINITIE FAMILIEBEDRIJF Er zijn in de literatuur vele definities van het familiebedrijf te vinden, maar een standaard definitie bestaat (nog) niet. Het is bij onderzoek doen echter wel van belang een zorgvuldige definitie te hanteren. In dit onderzoek wordt gebruik gemaakt van de definitie van Flören (2002), een veel gebruikte definitie in Nederlands onderzoek over familiebedrijven. De definitie kan worden afgeleid uit die van Shanker en Astrachan (1996). Shanker en Astrachan (1996) hebben in Amerika onderzoek gedaan naar de definiëring van familiebedrijven op basis van familiebetrokkenheid. Zij hebben aangegeven dat er drie verschillende gradaties van familiebedrijven bestaan, afhankelijk van de betrokkenheid van de familie. In figuur 1 zijn de criteria beschreven aan de hand waarvan de categorieën zijn ingedeeld. Figuur 1: Definitie familiebedrijf naar mate van familiebetrokkenheid, Shanker en Astrachan (1996) 5

12 De definitie is door middel van concentrische cirkels geïllustreerd, zie figuur 2. Hoe breder de definitie, hoe groter het aantal bedrijven is dat onder een familiebedrijf valt. Figuur 2: Drie cirkels definitie familiebedrijf, Shanker en Astrachan (1996) In de buitenste schil is er weinig directe betrokkenheid van de familie. In de middelste is er enige betrokkenheid en in de binnenste schil is er veel betrokkenheid van de familie. Shanker en Astrachan geven aan dat zij geen voorkeur hebben voor welke definitie het meest bruikbaar is. Ze geven alleen aan dat de krappe definitie het meest specifiek is gedefinieerd. Volgens de definitie varieert het percentage familiebedrijven in Nederland van 21 tot 92% van het totaal, afhankelijk van de gradatie die wordt gekozen voor het bepalen van een familiebedrijf (Flören, 2008). Door deze bandbreedte is het lastig om met de definitie te werken. In dit onderzoek wordt gewerkt met onderstaande definitie van Flören (2002). Deze definitie van Flören vertegenwoordigt bedrijven in de middelste schil van de definitie van Shanker en Astrachan. Volgens deze definitie valt ruim 55% van de bedrijven in Nederland onder het familiebedrijf (Flören, 2008). Een bedrijf is een familiebedrijf als het aan minstens twee van de volgende drie criteria voldoet: meer dan 50% van de eigendom is in handen van één familie; één familie heeft beslissende invloed op de bedrijfsstrategie of op opvolgingsbeslissingen; een meerderheid of ten minste twee leden van de ondernemingsleiding zijn afkomstig uit één familie. Echter indien het bedrijf minder dan tien jaar geleden is opgericht, dient in het bedrijf ten minste één familielid van de directeur werkzaam te zijn of eigendom te hebben. Ondernemingen met slechts één werknemer, tevens de directeur-grootaandeelhouder, worden niet meegenomen in dit onderzoek. 6

13 KENMERKEN VAN EEN FAMILIEBEDRIJF Er zijn diverse kenmerken die familiebedrijven onderscheiden van niet-familiebedrijven. Hieronder wordt een aantal van die kenmerken omschreven. Uit onderzoek van, onder andere, Flören (2008) blijkt dat familiebedrijven een veel langere historie hebben dan niet-familiebedrijven. Ook het management van familiebedrijven blijft vaak veel langer aan dan bij niet-familiebedrijven. Bij familiebedrijven is dit gemiddeld 20 jaar, terwijl bij nietfamiliebedrijven directeuren gemiddeld na zeven jaar het bedrijf verlaten (Flören, 2008). Dit kan voordelen en nadelen opleveren. Een voordeel van het lang aanblijven van de directie is dat het meer mogelijkheden creëert voor een langetermijnperspectief, waar het familiebedrijf bekend om staat. Bij investeringsbeslissingen kan soms een termijn van een gehele generatie mogelijk zijn, terwijl beursgenoteerde ondernemingen per kwartaal hun resultaten moeten publiceren en verdedigen (Flören, 2008). Het kan echter ook nadelig werken. De directeuren kunnen vastroesten in hun functie, de creativiteit en de daadkracht kan afnemen en de directeur kan meer gericht zijn op financiële zekerheid en minder bereid zijn om te investeren in zowel tijd, geld als energie. Ook kan de doorstroming van nieuw talent worden beperkt (Flören, 2008). Een ander kenmerk van familiebedrijven is dat ze vaak slechts een beperkt aantal aandeelhouders hebben. Uit onderzoek van Flören (2008) blijkt dat ruim 80% van alle familiebedrijven maximaal twee aandeelhouders heeft. Uit hetzelfde onderzoek blijkt dat bij 90% van alle familiebedrijven, één familie meer dan 50% van de aandelen of certificaten bezit. De voorkeur van familiebedrijven om de aandelen in eigen bezit te houden, komt onder andere voort uit het feit dat veel families er moeite mee hebben om inzage te geven in de financiële situatie van het bedrijf. Tevens hebben zij er moeite mee dat anderen (niet-familieleden) inspraak krijgen in de bedrijfsvoering (Flören, 2008). Samenhang familie, bedrijf en eigendom De overlap tussen familie, bedrijf en eigendom is bovendien kenmerkend voor familiebedrijven. De overlap ontstaat doordat personen in meer subsystemen tegelijk een rol vervullen (Matser, 2010, p.11). In niet-familiebedrijven opereren deze systemen onafhankelijk van elkaar. In het familiebedrijf overlappen ze elkaar niet alleen, ze zijn ook nog eens onderling afhankelijk (Flören, 2008). Wat in het ene systeem geldt of gebeurt, heeft direct invloed op het andere. Zo beïnvloeden de idealen, de waarden en het gedrag van de familie het beleid en de strategische keuzes van de onderneming en bepaalt de onderneming de loopbanen, de onderlinge verhoudingen en de financiële mogelijkheden van de familieleden (Bruel, Geerlings en van Hamel, 2008, p.17). Tagiuri en Davis (1996) hebben een model ontwikkeld om de overlap tussen familie, bedrijf en eigendom zichtbaar te maken. Met dit model kan tevens worden aangetoond dat er verschillende typen familiebedrijven kunnen worden onderscheiden, zie figuur 3 op de volgende pagina. 7

14 Figuur 3: Drie-cirkelmodel familiebedrijf, Tagiuri en Davis (1996) In het drie-cirkelmodel zijn zeven posities te onderscheiden. De overlap kan ontstaan tussen twee subsystemen (in het model 2, 3 en 4 ) of tussen drie subsystemen (in het model 1 ). Op positie 1 staan familieleden die zowel aandeelhouder zijn als een managementrol in de onderneming spelen. Positie 2 ontstaat wanneer familieleden toetreden tot de directie/managementteam van het bedrijf, zonder dat ze aandeelhouder zijn. Van positie 3 is sprake wanneer familieleden aandelen in het familiebedrijf verwerven, zonder in het bedrijf werkzaam te zijn (Matser, 2010). Het model laat tevens zien dat er verwarring en conflicten kunnen ontstaan doordat personen zich onvoldoende bewust zijn van hun verschillende rollen of doordat onduidelijk is welke belangen zij vertegenwoordigen (Flören, 2008). In deze situaties kan de kracht van het familiebedrijf tevens zijn ondergang betekenen KRACHT VAN FAMILIEBEDRIJVEN Betrokkenheid Een kracht van het familiebedrijf is de betrokkenheid en toewijding die de familie heeft voor het bedrijf. De betrokkenheid en zichtbaarheid van de familie zorgt voor rust en straalt betrouwbaarheid uit (Flören en Jansen, 2010). De bedrijfscultuur wordt hiermee in stand gehouden, waardoor werknemers zich prettig en geborgen voelen. Ook klanten en leveranciers stellen de beschikbaarheid en aandacht van de familie zeer op prijs, waardoor langdurige relaties in stand worden gehouden (Flören en Jansen, 2010). Familieleden zien hun onderneming vaak als levenswerk. Niet alleen de familie is trots op het bedrijf, de medewerkers kennen het gevoel ook. Zij werken voor een herkenbare baas en niet voor een groep anonieme aandeelhouders (Blokland et al., 1996). Motivatie Familiebedrijven staan bekend om de inzet en motivatie van de familieleden. Zij hebben geen negen tot vijf mentaliteit. Die extra inzet geldt ook op financieel terrein. In moeilijke tijden zijn familieleden vaak bereid om extra geld in de onderneming te laten zitten en minder voor privégebruik uit het bedrijf te onttrekken (Blokland et al., 1996). 8

15 Flexibiliteit in werk, tijd en geld Flexibiliteit betekent in feite dat de noodzakelijke hoeveelheid werk en tijd in het bedrijf wordt gestopt en dat er alleen geld uit wordt gehaald als dit de continuïteit van het bedrijf niet in gevaar brengt (Flören en Jansen, 2006, p.16). Bovendien wordt het binnen de familie als vanzelfsprekend ervaren als er extra werk gedaan moet worden en overuren niet uitbetaald worden. Dit levert een concurrentievoordeel op voor familiebedrijven (Flören en Jansen, 2006). Veelal nemen eigenaren genoegen met een reële arbeidsbeloning en wordt het resterende rendement weer in de familieonderneming geïnvesteerd. Dit zorgt er voor dat familiebedrijven in tijden van economische teruggang overeind weten te blijven (Flören en Jansen, 2010). Platte structuur Familiebedrijven hebben vaak een platte organisatiestructuur met korte (communicatie)lijnen. Ze hoeven in veel gevallen geen rekening te houden met externe aandeelhouders die voor belangrijke beslissingen moeten worden geraadpleegd (Blokland et al., 1996). Langetermijnperspectief Familiebedrijven kunnen zich door hun langetermijnvisie, zelfs als het op korte termijn tegenzit, onderscheiden door uit te gaan van hun eigen kracht en het goede voorbeeld te geven (Flören en Jansen, 2010). Familiebedrijven denken veelal op de lange termijn, soms wel een hele generatie lang. Dit wordt mede mogelijk gemaakt doordat managers/directeuren, zoals eerder benoemd, vaak lang aanblijven. Niet-familiebedrijven moeten vaker rekening houden met externe partijen, zoals aandeelhouders en financiers. Deze partijen zijn meer gericht op rendement op de korte termijn (Flören, 2008). Strategische planning beperkt risico s, stelt het bedrijf in staat effectiever om te gaan met onverwachte gebeurtenissen en is tevens het waarmerk voor een groot aantal succesvolle oude en nieuwe ondernemingen. Het feit dat families doorgaans een vrij duidelijk beeld hebben van hun commerciële doelstellingen kan een belangrijk voordeel zijn (Flören en Jansen, 2006, p.16). Kennis Kennis kan worden gekoesterd en beschermd binnen de familie (Flören en Jansen, 2006). Vaak is deze kennis van een product of dienst al heel lang in de onderneming aanwezig en wordt deze alleen maar groter. Bovendien wordt die kennis vaak al vroeg aan de volgende generatie doorgegeven (Blokland et al., 1996). Op het moment dat de kinderen toetreden tot het familiebedrijf, weten ze waar het in het bedrijf allemaal om draait (Flören en Jansen, 2006) ZWAKTEN VAN FAMILIEBEDRIJVEN Beperkte innovativiteit Voor familiebedrijven geldt dat ze graag risico s uit de weg gaan (Flören, 2008). Hierdoor zijn familiebedrijven geneigd om dingen bij hetzelfde te houden en geen fundamentele veranderingen door te voeren. Verandering brengt niet alleen de gebruikelijke ontwrichting met zich mee en een reeks commerciële risico s, maar kan ook tot gevolg hebben dat de bedrijfsfilosofie omslaat en dat bepaalde door familieleden ingestelde gebruiken worden verstoord (Flören en Jansen, 2006, p.18). Verkrijgen van kapitaal In vergelijking tot beursgenoteerde ondernemingen hebben niet-beursgenoteerde familiebedrijven 9

16 beperkte mogelijkheden om kapitaal te verkrijgen (Flören, 2008). Familiebedrijven hebben bovendien met elkaar gemeen dat de leiding vaak moeite heeft met het gebruik maken van vreemd kapitaal (Flören, Uhlaner en Berent-Braun, 2010). Ze geven in eerste instantie de voorkeur aan financiering uit eigen middelen, waardoor de financiële ruimte soms onnodig wordt beperkt. Indien eigen middelen niet toereikend zijn, geven familiebedrijven over het algemeen de voorkeur aan externe financiering boven het betrekken van externe aandeelhouders, zodat de zeggenschap binnen de familie blijft (Blokland et al., 1996). Opvolgingsproces Het opvolgingsproces binnen een familiebedrijf is veelal een moeilijk proces. Dit wordt vaak veroorzaakt door een gebrek aan planning en emotionele kwesties (Flören, 2008). Opvolging in de familie wordt vaak beschouwd als de enige optie (Flören, 2003). Een groot aantal bedrijfsfamilies besteedt weinig of geen aandacht aan de opvolging in eigendom. De emotionele en psychologische effecten die komen kijken bij een opvolgingsproces, spelen een rol in alle drie systemen van het familiebedrijf; familie, bedrijf en eigendom (Flören, 2003). Achten, Flören en Wijers (1998) verwijzen in hun werk naar onderzoek van de Europese Unie, waaruit blijkt dat 10% van alle faillissementen te wijten is aan verkeerde opvolgingsplanning. 2.2 INTERNATIONALISERING In deze paragraaf wordt aandacht besteed aan het onderwerp internationalisering, dat naast het familiebedrijf centraal staat in dit onderzoek. In paragraaf worden de vormen van internationalisering genoemd. Vervolgens worden in paragraaf een aantal theorieën omtrent internationalisering omschreven: het Uppsala model, het innovatiemodel en het model van de netwerkbenadering. Tot slot wordt ingegaan op internationalisering in het MKB. Internationale handel is van groot belang voor de economische welvaart van Nederland. Uit een rapport van ING (2011) blijkt dat Nederland de 16e economie van de wereld is. Het succes als handelsland blijkt uit het feit dat het de 7e exporteur ter wereld is. Dit is de afgelopen 20 jaar bereikt in een periode van snelle globalisering VORMEN VAN INTERNATIONALISERING Volgens Hessels, Hessels, Overweel en Prince (2005) zijn er vier vormen van internationalisering te onderscheiden, namelijk export, import, directe buitenlandse investeringen (DBI) en grensoverschrijdende samenwerking. Deze vormen worden hierna kort omschreven. Export Export of uitvoer is de verkoop van goederen of diensten aan of het overmaken van kapitaal naar het buitenland. Er kan hierbij onderscheid gemaakt worden tussen directe en indirecte export. In het geval van directe export bedient een bedrijf zelfstandig de buitenlandse markt, of via een buitenlandse agent. Indirecte export verloopt via een handelshuis of een andere binnenlandse intermediair. Het bedrijf factureert dan niet direct zelf in het buitenland. 10