Vakgroep Architectuur en Stedenbouw Voorzitter: prof. dr. B. Verschaffel

Transcriptie

1 De architectuur van het schoolcomplex in de Belgische context ( ) Kritische analyse en interpretatie van het scholenbouwdiscours, van de iconografie van het schoolgebeuren en van het architectuurontwerp The Architecture of the Educational Complex in the Belgian Context ( ) A Critical Analysis and Interpretation of the Discourse on the Building of Schools, of the Iconography of Schooling, and of the Design of the School Architecture Maarten Van Den Driessche Promotor: prof. dr. B. Verschaffel Proefschrift ingediend tot het behalen van de graad van Doctor in de Ingenieurswetenschappen: Architectuur Vakgroep Architectuur en Stedenbouw Voorzitter: prof. dr. B. Verschaffel Facuiteit Ingenieurswetenschappen Academiejaar UNIVERSITEIT GENT

2 INHOUDSOPGAVE o Inleiding Hetschoolcomplexalsontwerpvraagstelling:methodologie Eerste type bronnen Design Manuals Tweede type bronnen contextualiserende literatuur , net officiele scholenbouwdiscours in de Belgische context Primair bronnenmateriaal: wetteksten, hygienetraktaten, politiekpedagogische manifesten Opbouwvandescriptie Drie delen, drie type bronnen: teksten, afbeeldingen, projecten Opbouw scriptie, körte samenvatting hoofdstukken Enkele theoretische uitgangspunten De relatieve duurzaamheid van de architecturale vorm endeveranderlijkheidvandefunctie Het schoolprogramma ende relatieve autonomic van de architectuur Hardware / software / gebruik Structurele tijd / Conjuncturele tijd / Het evenement Het 'architectuurontwerp' als evenement: een momentvan reflectie en kritiek 63 DEEL I ELEMENTEN VAN HET SCHOLENBOUWDISCOURS 1 Aflijnen, aanduiden, afmeten, optekenen: de architectuurtekening in de Belgische scholenbouwwetgeving ( ) de verzelfstandiging vande schoolse ruimte en het ontstaan van de 'school' als instelling Beschrijvingvanhetprogramma,bij wijzevanverordening De onaangepaste klas als literair motief Deontwikkelingvanmodelleerprogramma's De school als totaalomgeving De metrische objectiveringen de normalisatie De architectuurtekening endenietbeschrevenrand 102 de belijning, de figuur 30

3 2 De standaardisatiebladen: van modelproject naar bouwmodule ( ) Van de moduleerbaarheid naar de standaardisatie Dewegnaarhetmodulairenormalisatie De introductie van de schoolplicht, de specialisatie van het schoolprogramma en de uitbreidingvan het normenstelsel Denormalisatieendeindustrialiseringvanhetbouwen De normalisatiebladen: een bijzonder format, de vorm van het systeem De vormvan het systeem Van metrisch stelsel naar modulair raster De normalisatie van het ontwerpproces: bouwelementen, functionele gehelen, ontwerpmodulen, gebouwtypes De industriele standaardisatie, het einde van de vernaculaire, ambachtelijke bouwtraditie? Het lichaam als maatstaf, maten als lichaamsbeeld: het vitruviaanse schema, de gemiddelde man & het kind als inverse figuur ( /iAc)' De medische inspectie, de thoracograaf en de vitruviaanse figuur Het meetbare lichaam als norm Het lichaam in het architectuurtraktaat: de Vitruviaanse Figuur Van het fenomenologische lichaam naar het algebraische en geometrische lichaamsbeeld De stafvan het kompas versus de stiftvan de thoracograaf antropometrie, demografie, quetelets "gemiddelde man" als lichaamsideaal De context van het werk De verruiming van een mathematische methode De gemiddelde man als onderzoeksmethode De gemiddelde man als concept Het kind als inverse figuur de zieke, de onzindelijke, de onmondige, de idioot, de crimineel,

4 4 Bouwhuid, schoolbank, spelmateriaal: van het ideale lichaam naar de optimale omgeving ( ) De referentie aan het lichaam, verschillende schaalniveaus, het lichaam als meervoudig schaalelement De dimensies van de klas: vanuit het perspectief van de leerling ofvan de leerkracht Het lichaam als schaalelement Demografle,wetgevingendepolitiekeruimte Het geometrische gabariet, plan en het plot van het schoolgebouw Schoolbank, de opstelling van het meubilair en het klaslokaal De schoolbank, het lichaam, het meettoestel Het oogonderzoek als klasdispositief De medische blik, de mechaniekvan het oog De proefopstelling als klasdispositief Het oogonderzoek: Signalen en ruis De bouwhuid, het klimaat, het lichaamscomfort & het schoolregime: het gebouw als zonnewijzer de bouwenveloppe als technische filter HetVitruviaanse schema als zonnewijzer De verlichting: de inplanting, de orientatie, het venster, inrichting en decoratie Van het binnenklimaat, naar het lichaamscomfort en het schoolregime Het meubelontwerp, de maat van het lichaam & de figuur van het kind Zithouding, de variabele lichaamsmaat en het lichaamscomfort De groei van het kind, de gebruiksregime; ofhoe de genormaliseerde lichaamsmaten ontoereikend zijn om de werking van het schoolmeubiliair te beschrijven Van variabele zithouding naar variabel regime, Het schoolgebouw, het meubilair en de vorming Kritiek op het schoolmeubilair, het ontstaan van de leeromgeving en het spelmateraal (hetgeval Montessori) De Reformpedagogiek: ambivalente kritiek op het gemedicaliseerde kindbeeld Leeromgeving als een genormaliseerd milieu Ontwikkelingsmateriaal, test en meetapparatuur?

5 5 Hygiene, Fatsoen en leefregel: van maatstok naar speelveld (beknopte genealogievan de hygieneliteratuur) Drieverschillende vertoogtypeshetvertoog versus praktijken De beschaafdheid, de monastieke traditie: twee Stromingen Het discours versus praktijken De Wik, de kledij, het speelveld... aspecten van het schoolprogramma De fatsoenliteratuur: de semantiek van het gezicht en de verschijningsruimte Het lichaam als gewaad: het uniform, de mode en de bescherming Het gebouw als speelveld: de theatrale logica in de fatsoenliteratuur 25s 5.3 Lichaamsbeeld, architectuuropvatting Over de gelaagdheid van de schoolse ruimte: De tekenles, het schoolmuseum, de studiereis (17 Oktober 1875) Twee stichtingsreden en de schoolse ruimte, of hoe de beperkingen van de schoolarchitectuur in de toespraken worden blootgelegd De tekenles als ideaaltypische onderwijssituatie In de marge: Tekenen, deductieenrepresentatievankennis De tekenles, het 'Vom Kinde Aus' en de crisis van het meesterlijke gezag Het ateliervan de meesterambachtsman, het schoolgebouw, de fabriek De froebelgiften: Tekenen en het speien als imitatie van..., en anticipatie op het werkelijke leven Het schoolmuseum, de kring van het leren Aard van de collectie, hetmuseum in een tijd van de mechanische reproductie de museale scenografie: geheugentheater, enscenering van het leren Het schoolgebouw en het curriculum geheugendispositief? Van schoolmuseum naar schooltelevisie, het oplossen van het plan De schoolreis, een wereld buken de school?

6 DEEL II ILLUSTRATIES ALS DENKBEELDEN: ICONOGRAfiSCHE ATLAS Beeidkatern I Beeidkatern II Beeldkatem III Beeidkatern IV Beeld van de school, het modelproject als utopisch ideaal Van lichaamsmaat naar lichaamsbeeld: het vitruviaanse schema 445 Meetapparatuur schoolmeubilair, spelmateriaal 495 Klasportretten: het klasgebeuren als situatie, hetklasvertrekalslocatie 545 3S1 DEEL in DE ReAeXTVITEIT VAN DEONTWERPPROCES: DRIE PROJECTEN EN ENKELE BEDENKINGEN Denkbeeidige reconstructies van het ontwerpproces als methode Intermezzo: het kind als denkbeeld: een manier om het schoolontwerp te lezen Het kind als personage Defiguurvanhetkindendeontwerppraktijk Deherinnering,deverbeeldingendedeconstructievandeidylle Infantia en de conditie van het kindzijn 'De Man onder de Boom'... en de ruimte van het samenzijn Over Tektonieken de referentie aan historische voorbeelden Het'programma van eisen'versus de'bestaanswil van de school' Het schoolideaal de'man onder de Boom' Van het schoolideaal naar het ontwerpvoorstel het ontstaanvan de planfiguur bedenken, fabriceren, stichten De vertelling, de kamer ende ruimte van het samenzijn Illustraties

7 9 De primitieve hut, het hinkelraster en de lege tussenruimte over tektoniek: banale, seriele bouwsels als referentie WCotten als readymades, 'as found' als ontwerpstrategie De lege gebouwen en het variable gebruik Schoolideaal (I) Speiende kinderen in de Chisendale Road in het URgrid Schoolidealen en de iconografle van de Heilige Hieronymus: de studeercel (II) en de woestijn (III) Het plan: patio en paviljoen Illustraties De scenografie van het schoolgebeuren en de negatieve ruimte van de school de nieuwe inplanting en het belang van duidelijkheid zwakke grenzen en achterkantplekken dubbele Massen: de'binnenklas'& de'buitenklas' voorkant en achterkant Parcours' of gematerialiseerde trajecten & een blik op de wereld 72s 10 Illustraties Naschrift: de drie projecten en de ontwerpvraagstelling enkele afgeleide figuren De omgang met de site de referentie aan de lichaamsgestalte de architectuur als setting figuren en de architectuurtekening Illustraties

8 DEEL IV BIJ WIJZE VAN BESLUIT: i Het scholenbouwdiscours, de opdracht en het momentvan het ontwerp 764 % De architectuurtekening en de introductie van het beeld Het ontwerp als kritisch reflexieve praktijk, en de relatieve autonomic van de architectuur 771 DEEL V BIBLIOGRAfiE 1 Primair bronnenmateriaal 780 Deel I Hoofdstuk 1 & DeelIHoofdstuk3,4(&5) 780 Deel IHoofdstuk Deel IHoofdstuk Deel IIITeksti 78z DeelIIITekst2 783 DeelIIITekst3 784 z Modellenboeken, ontwerpgidsen, themanummers tijdschriften 784 negentiende eeuw 784 eeuw twintigste 786 eenentwintigste eeuw Secundaire Literatuur