State of the art interventies voorbereidend schrijven bij oudste kleuters.

Transcriptie

1 Een systematische review van de literatuur. State of the art interventies voorbereidend schrijven bij oudste kleuters. Marloes van der Eng, Martin van Hoek & Margo van Hartingsveldt Samenvatting Achtergrond: Op dit moment is er geen overzicht van bewijs voor interventies betreffende de schrijfvoorwaarden, de papier- en pen-taken en het (voorbereidend) schrijven bij kinderen van 4 tot 7 jaar. Voor de ontwikkeling van een adviesboek bij de WRITIC is het van belang dat dit wordt gedaan. Doel: Het in kaart brengen van the state of the art ten aanzien van interventies voor kinderen van 4 tot 7 jaar, betreffende de bewezen voorwaarden voor het schrijven, de papier- en pen-taken en het (voorbereidend) schrijven. Methode: Er is een systematische review uitgevoerd. In deze systematische review zijn alle artikelen geïncludeerd waarbij onderzoek werd gedaan naar interventies betreffende de bewezen voorwaarden en het (voorbereidend) schrijven van kinderen van 4 tot 7 jaar, ongeacht het onderzoeksdesign. Resultaten: Twaalf onderzoeken voldeden aan de inclusiecriteria. Dit betreft onderzoeken van verschillende interventies bij het (voorbereidend) schrijven in de contet van de klas uitgevoerd. De interventies waarbij minimaal acht keer wordt geoefend met praktische schrijfopdrachten gekoppeld aan het betekenisvol schrijven zijn het meest effectief. Introductie Schrijven is nog steeds het meest gebruikte schriftelijke communicatiemiddel. Bij het leren schrijven op school wordt niet alleen de motorische vaardigheid, maar ook de koppeling met taal en lezen geleerd (Overvelde, et al., 2011). Ondanks de toename van het gebruik van de computer is schrijven en leren schrijven nog steeds actueel. Het schrijven op school is ondersteunend bij andere leerdomeinen, zoals bij taal en rekenen (Overvelde et al, 2011). Schrijven is een van de belangrijkste vaardigheden op school. Een kind in de basisschool besteed 30 tot 60% van de tijd aan fijne motoriek, waarbij schrijven de belangrijkste fijn motorische activiteit is (McHale & Cermak, 1992). Om goed te kunnen schrijven en tekenen is een goede differentiatie van de fijne motoriek nodig. Goed kunnen meekomen in groep drie heeft een positieve invloed op de sociale en schoolse vaardigheden van het kind gedurende zijn hele schoolloopbaan (Ratzon, Efraim, & Bart, 2007). Het leren schrijven is een belangrijke factor en gaat niet bij alle kinderen vanzelf: 5 tot 27% van de kinderen ontwikkelt schrijfproblemen (Volman, Schendel van & Jongmans, 2006). Deze problemen betreffen onleesbaar schrift, tempoproblemen 1

2 en/of pijn en vermoeidheid bij het schrijven (Overvelde, et al., 2011). Een oorzaak van schrijfproblemen kan zijn dat een kind te laat de nodige begeleiding heeft gehad op school waardoor hij/zij zichzelf in de kleuterklas al verkeerde vaardigheden heeft aangeleerd. Een andere oorzaak kan zijn dat de fijne motoriek en de oog-hand coördinatie bij het kind nog niet voldoende ontwikkeld is. Hierdoor kan het kind problemen ondervinden bij het ontwikkelen van schrijfvaardigheden (Heylen, Adriaenssen, & van de Perre, 2009). Tijdige screening in groep twee, om in kaart te brengen of kinderen klaar zijn om te gaan leren schrijven (writing readiness), is daarom belangrijk. Op basis daarvan kunnen kinderen met lichte problemen op school etra gestimuleerd worden en kinderen met meer complee problemen kunnen door middel van een periode ergo- of fysiotherapie voorbereid worden op de eisen die in groep drie aan hen gesteld worden (van Hartingsveldt, 2011). Vanuit het beroepsveld is naar voren gekomen dat er vraag is naar een valide meetinstrument om de pre-writing skills bij oudste kleuters vroegtijdig te meten. Het nieuwe meetinstrument dat nu in ontwikkeling is om aan deze vraag te voldoen is de WRITIC. De WRITIC is gericht op het signaleren van kinderen die risico lopen om schrijfproblemen te ontwikkelen en criterium gerefereerd is, zodat de leerkrachten, ouders en therapeuten gericht kunnen stimuleren. Dit vraagt om evidence-based interventies en adviezen. In de huidige literatuur is er kort geleden een systematische review uitgevoerd op dit gebied, maar dit betrof de oudere kinderen van de basisschool. Voor kinderen van 4 tot 7 jaar is er nog geen literatuur onderzoek gedaan. Voor de ontwikkeling van de WRITIC is het van belang dat dit wel wordt gedaan. Om deze reden is de volgende onderzoeksvraag opgesteld als uitgangspunt voor de systematische review: Wat is de huidige stand van zaken ten aanzien van interventies voor het stimuleren van de bewezen voorwaarden voor het schrijven, de papier- en pentaken, en het (voorbereidend) schrijven bij kinderen van 4 tot en met 7 jaar. Methode Design Dit onderzoek betreft een systematische review van de literatuur. Een systematische review, is een methode waarbij met behulp van epliciet gedefinieerde criteria, de resultaten van onderzoek met betrekking tot de effectiviteit van een bepaalde interventie, met betrekking tot één of meer specifieke resultaten worden gelokaliseerd en onderzocht. Een dergelijk onderzoek biedt een overzicht van het beste bewijs met betrekking tot de doeltreffendheid van de interventie (Elwood, 2007) in (Hoy, Egan, & Feder, 2011). Data verzameling De zoekacties werden uitgevoerd tot juli 2012 met PubMed (zie tabel 1) en Cinahl Plus (zie tabel 2). De zoektermen zijn samengesteld in goed overleg met een informatiespecialist, die ervaring heeft met het uitvoeren van systematische reviews. In deze systematische review zijn alle artikelen geïncludeerd waarbij onderzoek werd gedaan naar interventies bij (voorbereidend) schrijven onder kinderen van 4 tot 7 jaar, ongeacht het onderzoeksdesign. Artikelen zijn geëcludeerd indien de onderzoeksgroep kleiner was dan 15 kinderen, er geen interventie werd onderzocht, de data niet bruikbaar bleek te zijn of de kinderen jonger dan 4 jaar of ouder dan 7 jaar waren. Ook zijn artikelen geëcludeerd die in een andere taal dan Nederlands of Engels zijn gepubliceerd. 2

3 Tabel 1: Zoekstring PubMed Alle termen met OR AND Alle met OR AND Alle met OR termen termen Preschooler, preschool, preschool child, preschool children, primary school child, primary school children, pre-primary, primary school, kindergarten, kindergarteners, kindergarten-age child, kindergarten-age children, headstart, first grade student, first grade students, first grade, elementary school, educational peadiatrics, developmental coordination disorder, DCD, clumsy child, dyspraia, dyspractic children. Write, writing, handwriting, handwriting readiness, writing readiness, handwriting problems, handwriting difficulties, handwriting performance, pre writing, pre writing skills, handwriting skills, writing conditions, writing requirements, writing fluency, writing activities, written communication, dysgraphia, dysgraphic children, paper tasks, pencil tasks, pencil skills, pencil grip, pencil grasp, fine motor skills, fine motor tasks, fine motor performance, fine motor coordination, fine motor activity, fine motor manipulation, in-hand manipulation, in-hand manipulation skills, deterity, visual motor integration, visual motor skills, visual motor tasks, visuomotor integration. Intervention, interventions, evidence-based intervention, cognitive approach, occupational therapy, physical therapy, school based occupational therapy, coteaching, co-teaching, handwriting program, program, effectiveness, instruction, task performance, task-specific training. Tabel 2: Zoekstring Cinahl Plus Alle termen met OR AND Alle met OR AND Alle met OR termen termen Preschooler, preschool, preschool child, preschool children, primary school child, primary school children, pre-primary, primary school, kindergarten, kindergarteners, kindergarten-age child, kindergarten-age children, headstart, first grade student, first grade students, first grade, elementary school, educational peadiatrics, developmental coordination disorder, DCD, clumsy child, dyspraia, dyspractic children. Write, writing, handwriting, handwriting readiness, writing readiness, handwriting problems, handwriting difficulties, handwriting performance, pre writing, pre writing skills, handwriting skills, writing conditions, writing requirements, writing fluency, writing activities, written communication, dysgraphia, dysgraphic children, paper tasks, pencil tasks, pencil skills, pencil grip, pencil grasp, fine motor skills, fine motor tasks, fine motor performance, fine motor coordination, fine motor activity, fine motor manipulation, in-hand manipulation, in-hand manipulation skills, deterity, visual motor integration, visual motor skills, visual motor tasks, visuomotor integration. Intervention, interventions, evidence-based intervention, cognitive approach, occupational therapy, physical therapy, school based occupational therapy, coteaching, co-teaching, handwriting program, program, effectiveness, instruction, task performance, task-specific training. 3

4 De eerste selectie werd gedaan op basis van titel en abstract. De zoekresultaten werden onafhankelijk onderzocht door beide auteurs met behulp van de in- en eclusiecriteria. Indien slechts één van de auteurs een artikel bruikbaar achtte werd over de inclusie van dit artikel gediscussieerd en consensus bereikt. Van de eerste selectie werden de fulltet artikelen opgevraagd en aan de hand daarvan werd de definitieve selectie gemaakt. Deze selectieronde werd ook onafhankelijk uitgevoerd door twee beoordelaars en er werd weer gebruik gemaakt van de in- en eclusie criteria. Ook hier werd gediscussieerd en consensus bereikt indien er verschillen ontstonden. Daarna werd bij de definitief geïncludeerde artikelen de MacMasterlijst voor kwantitatief onderzoek gebruikt, om de artikelen te beoordelen op validiteit. Resultaten Selectie van de artikelen De zoektocht resulteerde in 620 artikelen. Na het verwijderen van de duplicaten bleven er 563 artikelen over. De eerste selectie op basis van titel en abstract leverde 24 artikelen op. Bij drie artikelen waren we niet in staat om deze fulltekst te verkrijgen. Van de 21 overgebleven artikelen vielen er nog zes artikelen af, omdat de data niet voldoende bruikbaar was, er te weinig participanten waren in het onderzoek, het onderzoeksdesign een systematische review bleek of de deelnemers ouder waren dan 7 jaar (tabel 3). De definitieve selectie bestond uit twaalf artikelen die voldeden aan de inclusie criteria. Van de twaalf geïncludeerde artikelen zijn er vier randomized controlled trials (RCT s) en drie non-randomized controlled trials, vier single group pretest-posttest designs en één pilot study geïncludeerd. Binnen de geïncludeerde artikelen werd een verscheidenheid aan interventies met betrekking tot het (voorbereidend) schrijven onderzocht. De interventies zijn per artikel samengevat in tabel 4. Bij de onderzoeken worden verschillende meetinstrumenten gebruikt om de schrijfvaardigheden in kaart te brengen. De Evaluation Tool of Children s Handwriting (ETCH) (Admundson, 1995), wordt in vijf onderzoeken gebruikt als instrument (Sudsawad, Trombly, Henderson, & Tickle- Degnen, 2002; Zwicker & Hadwin, 2009; Taras, Brennan, Gilbert, & Reed, 2011; Case-Smith, Holland, & Bishop, 2011; Case-Smith, Holland, Lane, & White, 2012). The Minnesota Handwriting Assessment (MHA) (Reisman, 1999) wordt gebruikt in drie verschillende onderzoeken (Case-Smith, Holland, & Bishop, 2011; Schneck, Shasby, Myers, & DePoy Smith, 2012; Mackay, McCluskey, & Mayes, 2010). Verder wordt de Woodcock-Johnson Psycho-Educational Battery-Revised (WJ-R) (Mather & Jaffe, 2004) in twee verschillende onderzoeken gebruikt (Berninger, et al., 1997; Case-Smith, Hol-land, Lane, & White, 2012). Ook de Bruininks- Oseretsky Test of Motor Pro-ficiency, 2nd edition (BOT-2) (Bruininks & Bruininks, 2005) wordt in twee verschillende onderzoeken gebruikt (Lust & Donica, 2011; Ratzon, Efraim, & Bart, 2007). Verder zijn er nog zeven instrumenten die maar in één onderzoek worden gebruikt. Dit zijn de Concise Assessment Scale for Children s Hand-writing (BHK-Concise Scale) (Hamstra-Bletz, de Bie, & den Brinker, 1987), Kinesthetic Sen-sitivity Test (KST) (Laszlo & Baistow, 1985), Learning Accomplishment Profile, 3rd edition (LAP-3) (Sanford, Zelman, Hardin, & Peisner-Feinberg, 2001), Check Readiness, Children s Handwriting Evaluation Screening (Phelps, Stempel, & Speck, 1985), The Test of Handwriting Skills en de Develop-mental Test of Visual Perception (DTVP-2) (Hammill, Pearson, & Voress, 1993). 4

5 In totaal zijn er in deze systematische review vier RCT s opgenomen, waarvan er twee een aantoonbaar effect van de interventie laten zien. Berninger et al. (1997) onderzocht het effect van verschillende soorten groepslessen op het schrijven van het aantal juiste letters in 60 seconden. Een belangrijk aspect van de lessen was het schrijven van een klein verhaaltje, waarbij er gebruik werd gemaakt van motor imitation (naschrijven van de leraar) en het schrijven van de letters uit het geheugen met of zonder visuele aanwijzingen (kijken naar de letter, dan opschrijven en pijlen volgen en opschrijven). De interventie bestond uit 24 van 20 minuten en liet een significante verbetering zien. De onderzochte interventie van Kaiser, Albaret, & Doudin (2011) laat een significante verbetering zien na twaalf van 45 minuten, waarbij er wordt geoefend met het schrijven van de letters en er besproken wordt wat de betekenis en de bruikbaarheid van schrijven is. Ook wordt er veel aandacht besteed aan zelfreflectie. De andere twee RCT s laten geen significante verbetering zien. Het effect van de kinesthetische interventie, verdeeld over zes van 30 minuten (Sudsawad, Trombly, Henderson, & Tickle-Degnen, 2002), dat zou moeten leiden tot een verbetering is niet aangetoond. Er is geen significante verbetering gemeten. Daarentegen gaven de leraren wel een verbetering in leesbaarheid aan bij alle groepen die tenminste vier weken aanhield. Zwicker & Hadwin (2009) zagen bij beide interventiegroepen geen significante verbetering over de tien van één keer per, waarbij een cognitieve en multisensorische benadering werd gebruikt. Lust & Donica (2011) en Schneck, Shasby, Myers, & DePoy Smith (2012) doen beide onderzoek naar het Handwriting Without Tears (HWT) programma op school, naast het bestaande kleuterprogramma. Dit doen zij door middel van een non-randomized controlled trial. Bij Lust & Donica (2011) wordt er een significante verbetering aangetoond bij alle onderzochte taken. Het programma werd drie keer per, 25 minuten aangeboden, over 47. De nadruk ligt vooral op het doen van spelletjes met letters. Schneck, Shasby, Myers, & DePoy Smith (2012) onderzoeken ook het HWT programma, maar bij hun onderzoek laat HWT geen significante verbetering zien ten opzichte van het bestaande programma. Wel vindt er bij beide onderzoeksgroepen een verbetering plaats. Het onderzoek van Taras, Brennan, Gilbert, & Reed (2011) is ook een non-randomized controlled trial en laat een grote significante verbetering zien op alle gebieden bij de interventiegroep, die de Write Direction inteventie ontving. De kinderen doen oefeningen voor het richtingsgevoel van hun eigen lichaam, doen lichaamsbewegingen op muziek, ritmische oefeningen met letters en creatieve oefeningen met letters. Deze oefeningen worden uitgevoerd gedurende veertien, een sessie duurt 30 minuten. Case-Smith onderzoekt het Write Start programma, wat gebaseerd is op co-teaching. In 2011 en in 2012 doet zij onderzoek door middel van een single group, pre test-post test design. Case-Smith, Holland, & Bishop (2011) beschrijven een grote vooruitgang in de leesbaarheid en snelheid van het schrijven en het vloeiend schrijven. Het Write Start programma wordt in kleine groepjes uitgevoerd met korte verbale instructie. Het gaat voornamelijk om het overschrijven van letters. De sessie wordt 24 keer uitgevoerd, gedurende 45 minuten. In haar volgende onderzoek (2012) toont zij ook weer aan dat de kinderen aanzienlijke vooruitgang boeken met dezelfde methode. De zwakste leerlingen boeken het meeste vooruitgang. Met het Write Start programma kunnen de zwakke leerlingen op hetzelfde niveau komen als de goede leerlingen. Ook Mackay, McCluskey, & Mayes (2010) doen onderzoek door middel van een single group, pre test-post test design. Er werden statistisch significante verbeteringen voor het schrijven waargenomen bij alle geteste onderdelen; leesbaarheid, vorm, richting, grootte en ruimte, behalve bij snelheid. Dit bereikte Mackay door acht van 45 minuten een 5

6 warming-up, schrijftraining, bespreken van huiswerk, uitleg over schrijftechnieken te geven en oefeningen te doen voor de fijne motoriek. Ratzon, Efraim & Bart (2007) laten met twaalf van 45 minuten, verspreid over twaalf weken zien dat er op korte termijn een aanzienlijke vooruitgang te zien is. Leerlingen in de interventiegroep hebben aanzienlijke vooruitgang geboekt ten opzichte van de controlegroep, zowel in de totale score van de graphomotor test als op de fijne motoriek test. Er wordt vooral geoefend met fijne motoriek en het overtrekken van lijnen, volgen van doolhoven en kleuren op nummer. Zafrana, Nikoltsou, & Danilidou (2000) voeren een pilot study uit en maken gebruik van multi-sensorische leermaterialen, zoals schuurpapieren letters. Hier wordt het bewegingsverloop van de letters mee geoefend. Aan het einde van het drie maanden durende programma waren alle kinderen er klaar voor om te beginnen met schrijven. In tabel 5 worden de resultaten weergegeven. Tabel 3: Geëcludeerde artikelen. Artikel (auteur, jaar) Te weinig data Te weinig participanten Geen interventie onderzoek Niet beschikbaar Asher, A. V. (2006) Banks, R., Rodger, S., & Polatajko, H. J. (2008) Carlson, C. (2009) Chu, S. (1997) Connelly, V., Gee, D., & Walsh, E. (2007) Denton, P. L., Cope, S., & Moser, C. (2006) Edwards, L. (2003) Falk, T. H., Tam, C., Schwellnus, H., & Chau, T. (2010) Feder, K. P., Majnemer, A., Bourbonnais, D., Platt, R., Blayney, M., & Synnes, A. (2005) Froude, E., & Rogers, D. (2011) Hamstra-Bletz, L., & Blote, A. W. (1993) Jongmans, M. J., Linthorst-Bakker, E., Westenberg, Y., & Smits-Engelsman, B. C. (2003) Karlsdottir, R. (1997) Karlsdottir, R., & Stefansson, T. (2002) Khalid, P. I., Yunus, J., & Adnan, R. (2010) Koziatek, S. M., & Powell, N. J. (2002) Kushnir, C. (2008) Olsen, J. (2005) Overvelde, A., & Hulstijn, W. (2011) Singer, B. D. (1995) Tseng, M. H. (1998) VAN Hartingsveldt,,MJ, DE Groot,,IJ, Aarts, P. B., & MW. (2011) Van Waelvelde, H., Hellinck, T., Peersman, W., & Smits- Engelsman, B. C. (2012) Weintraub, N., Yinon, M., Hirsch, I. B., & Parush, S. (2009) Leeftijd 6

7 Artikel (auteur, jaar) Design N Onderzoeksgroep % jongens leeftijd/ grade Behandeling Aantal Gegevens Duur Frequentie Berninger et al. (1997) RCT Int. (motor imitation): Int. (visuele aanwijzingen): Int. (Geheugen): Int. (visueel + geheugen): Int. (naschrijven): Controlegroep: Totaal 76% jongens. 24? Gr. 1 24? Gr. 1 24? Gr. 1 24? Gr. 1 24? Gr. 1 24? Gr. 1 Motor imitation: Naschrijven van de leraar. Visuele aanwijzingen: Pijlen volgen naast de letter. Geheugen: Kijken naar de letter, dan opschrijven. Visueel + geheugen: Pijlen volgen + kijken en opschrijven. Naschrijven: Naschrijven van een voorb., geen aanwijzingen. Contole groep: Fonologisch bewustzijn training min. 2 p. Ta be l 4: Ov er zic ht int er ve nti es Case- Smith, Holland, & Bishop (2011) Case- Smith, Holland, Lane, & White (2012) Single group, pretestposttest design Single group, pretestposttest design Gr. 1 The Write Start program: Korte verbale instructie voor de vorming van letters. Overschrijven van letters + herhalings oefeningen. In groepen van 6 of 7 verschillende oefeningen voor het schrijven uitvoeren. Laag scorende groep: The Write Start program: Gr. 1 Uitleg over schrijven van letters + oefen met schrijven van letters. In groepjes oefeningen doen m.b.t. motorische planning, Gemiddeld scorende groep: sensorische feedback en manipulatie, visueel motorische integratie en onthouden van lettervormen Gr. 1 Hoog scorende groep: Gr min min. 2 p. 2 p. 7

8 Artikel (auteur, jaar) Design N Onderzoeksgroep % jongens leeftijd/ grade Behandeling Aantal Gegevens Duur Frequentie Interventiegroep: Interventiegroep: Kaiser, Albaret, & Doudin (2011) RCT Gr. 1 Oefenen van schrijfbehendigheid, bespreken van de Controlegroep: bruikbaarheid + betekenis van schrijven. Oefenen van de Gr. 1 letters. Schrijven op wit papier met verschillende soorten pennen en potloden. Aan het einde zelfreflectie. Controle groep: Geen interventie min. 2 p. Lust & Donica (2011) NRCT Interventiegroep: Interventiegroep: of 5 jaar Nemen deel aan het HWT-GSS programma, naast het Controlegroep: reguliere kleuterprogramma. De interventie bestaat uit of 5 jaar 5 min. warming up + 15 min. oefeningen voor het lichaamsbewustzijn, directionele concepten, spelletjes met letters, letters kleuren en het herkennen van hoofdletters en vormen. Elke sessie eindigt met een klassikale beoor- deling, positieve feedback en een lied. Controle groep: Reguliere kleuterprogramma min. 3 p. 8

9 Artikel (auteur, jaar) Design N Onderzoeksgroep % jongens leeftijd/ grade Behandeling Aantal Gegevens Duur Frequentie Mackay, McCluskey, & Mayes (2010) Single group, pretestposttest design Gr Warming up; lopen als een dier, opdrukken tegen de muur, kleien en schrijfpatronen oefenen op muziek. Daarna schrijftraining en oefeningen gedurende min en het bespreken van huiswerk. Daarna uitleg over schrijftechnieken. De sessie worden afgesloten met een spel voor de fijne motoriek min. 1 p. Interventiegroep: Interventiegroep: Gr min. oefeningen voor fijne motoriek, zoals kralen rijgen, Controlegroep: spelletjes met pinnetjes, munten, schroeven en moeren Gr min. papier en pentaken, zoals lijnen overtrekken, Ratzon, Efraim & Bart (2007) Pretestposttest design werkbladen met oefeningen als het verbinden van nummers, stippen of pijlen, kleuren op nummer en het volgen van doolhoven min. 1 p. Controle groep: Geen interventie. Inteventiegroep: Interventiegroep: 67? Gr. 1 HWT programma Controlegroep: Schneck, Shasby, Myers, & DePoy Smith (2012) Pretestposttest met controle groep 54? Gr. 1 Controle groep: Het reguliere programma.? min. Elke dag 9

10 Artikel (auteur, jaar) Design N Onderzoeksgroep % jongens leeftijd/ grade Behandeling Aantal Gegevens Duur Frequentie Kinesthetische training: Kinesthetische training: 15? Gr. 1 2 oefeningen voor de positie en beweging van de armen Schrijfoefeningen: in de ruimte. Sudsawad, Trombly, Henderson, & Tickle- Degnen (2002) RCT 15? Gr. 1 Controle groep: Schrijfoefeningen: 15? Gr. 1 Letters, woorden en zinnen overschrijven. Verbale en visuele feedback min. 1 p. Controle groep: Geen interventie. Interventiegroep: Interventiegroep: 211? Gr. 1 Warming up; schouder stretch, polsen los maken, vingers Controle groep: benoemen, vingertoppen aanraken. Taras, Brennan, Gilbert, & Reed (2011) Pretestposttest met geselecteerde controle groep 171? Gr. 1 Oefeningen voor richtingsgevoel van het eigen lichaam. Lichaamsbewegingen op muziek en het ritmisch opzeggen van letters. Praktische lettervorming; creatieve oefeningen met letters min. 1 p. Controle groep: Reguliere programma. Gebruik maken van multisensorische leermaterialen, zoals Fase 1: Zafrana, Nikoltsou, & Danilidou (2000) Pilot study, zonder controle groep 17? 3 t/m 5 jaar schuurpapier letters. Het kind kan zo de letter voelen.? Tegelijkertijd wordt de letter uitgesproken. Fase 2: Leerlingen motiveren om te leren.? 15 min. 30 min. 3 p. Elke dag 10

11 Artikel (auteur, jaar) Design N Onderzoeksgroep % jongens leeftijd/ grade Behandeling Aantal Gegevens Duur Frequentie Interventiegroep (cogn.): Onderzoeksgroep (cognitief): Zwicker & Hadwin (2009) RCT 24? Gr Alfabet warming-up: Benoemen en identificeren van letters. Interventiegr. (multisensorisch): Modellering, praten over letters en het maken van letters 24? Gr zelf evaluatie. Controle groep: 24? Gr Onderzoeksgroep (multisensorisch): Het benoemen van lettergroepen en demonstratie van 71% van de totale groep de vorming van de letters. Oefenen met sensorische is jongen. feedback (bijv. schrijven op schuurpapier) min. 1 p. Kinderen schrijven elke letter op gelinieerd papier en op een werkblad. Controle groep: Geen interventie. 11

12 Artikel Vergelijking Resultaat Conclusie Motor imitation - Controle Berninger et al. (1997) Visuele aanwijzingen - Controle Geheugen - Controle Geheugen + visueel - Controle Naschrijven - Controle De interventies hebben effect op het handschrift en manier van schrijven. Als je het schrijven aanleert in combinatie met een betekenisvolle activiteit heeft het meer effect, dan wanneer je alleen het schrijven aanbiedt. De interventies bevorderen de woordenschat en het maken van zinnen, ook heeft het een positief effect op het lezen. De combinatie van het volgen van de genummerde pijlen en het geheugen ophalen was de meest effectieve behandeling voor het verbeteren van het handschrift en het vloeiend schrijven. Case-Smith, Holland, & Bishop (2011) Geen vergelijking. The Write start program wordt onderzocht. Leerlingen die deelnamen aan het 12 weken durende programma lieten grote vooruitgang zien in de leesbaarheid van het handschrift, de snelheid en het vloeiend schrijven. Onderzoeken met een controlegroep zijn nodig om de verdere effecten van het programma in kaart te brengen. Tabel 5: Overzicht resultaten Case-Smith, Holland, Lane, & White (2012) Laag scorende groep: Gemiddeld scorende groep: Hoog scorende groep: 37% verbetering van de leesbaarheid en snelheid. 30% verbetering van de leesbaarheid en snelheid. 13% verbetering van de leesbaarheid en snelheid. Voor de hele groep geldt een vooruitgang van 6,7 punten voor de vloeiend schrijven. De leerlingen die deelnamen aan het programma hebben aanzienlijk vooruitgang geboekt op het gebied van leesbaarheid, snelheid en vloeiend schrijven. Kaiser, Albaret, & Doudin (2011) Interventiegroep: Controlegroep: De interventiegroep toonde een significante verbetering aan voor de snelheid en de kwaliteit van het schrijven ten opzichte van de controlegroep. De resultaten tonen aan dat het schrijfprogramma aan het begin van het 1e schooljaar bijdraagt aan een goede ontwikkeling van de schrijfsnelheid als de kwaliteit van het schrijven. 12

13 Artikel Vergelijking Resultaat Conclusie Lust & Donica (2011) Interventiegroep: Controlegroep: De interventiegroep scoorde bij de post test significant hoger dan de controlegroep. Dit geldt voor alle geteste taken; naam schrijven, pengreep, vormen natekenen en poppetje tekenen. Dit artikel toont aan dat HWT-GSS effectiever is voor het verbeteren van het voorbereidend schrijven in een landelijk programma, dan wat wordt bereikt met het huidige head start programma alleen. Mackay, McCluskey, & Mayes (2010) Geen, single group design. Statistisch significante verbeteringen voor het schrijven werden waargenomen bij alle geteste onderdelen; leesbaarheid, vorm, richting, grootte en ruimte, behalve bij snelheid. De 8 se training is geschikt om het schrijven te verbeteren met betrekking tot de leesbaarheid, vorm, uitlijning, grootte en ruimte. Ratzon, Efraim & Bart (2007) Interventiegroep: Controlegroep: Leerlingen in de interventiegroep hebben aanzienlijke vooruitgang geboekt ten opzichte van de controlegroep, zowel in de totale score van de graphomotor test als op de fijne motoriek test. Dit artikel bewijst dat de graphomotor interventie op korte termijn effectief is. Interventiegroep: Schneck, Shasby, Myers, & DePoy Smith (2012) Controlegroep: De leerlingen in de controlegroep laten een grotere verbetering zien dan de leerlingen in de interventiegroep. Het onderzoek toont niet aan dat de HWT methode meer verbetering laat zien in het handschrift ten opzichte van het reguliere schoolprogramma. Wel vindt er bij bij methodes een verbetering plaats. Sudsawad, Trombly, Henderson, & Tickle- Degnen (2002) Kinesthetische training: Schrijfoefeningen: Controlegroep: Het effect van de kinesthetische interventie dat zou moeten leiden tot een verbetering is niet aangetoond. Er was geen significante verbetering gemeten. Daarentegen gaven de leraren wel een verbetering in leesbaarheid aan bij alle groepen die tenminste 4 weken aanhield. De bevindingen van dit onderzoek bieden geen ondersteuning voor het gebruik van de kinesthetische training. 13

14 Artikel Vergelijking Resultaat Conclusie Taras, Brennan, Gilbert, & Reed (2011) Interventiegroep: Controlegroep: Leerlingen in zowel de interventie als de controlegroep lieten een significante verbetering zien tussen de pre en posttest van alle schrijfvaardigheden. Leerlingen die de Write direction interventie ontvingen tonen een grotere significante verbetering aan. Deze resultaten, mits gemotiveerd door soortgelijk onderzoek, tonen aan dat de ergotherapeuten een belangrijke rol kunnen spelen in de ontwikkeling van de reguliere kleuterprogramma's. Zafrana, Nikoltsou, & Danilidou (2000) Geen, single group design. Het oefenen met de schuurpapierletters zorgde ervoor dat de leerlingen de letters correct konden schrijven. De resultaten tonen aan dat leerlingen op de kleuterschool in staat zijn tot het leren schrijven en dat zij door krachtige motivatie voor dit kunnen leren als ze zich in een toepasselijke omgeving bevinden. Aan het eind van het programma van 3 maanden waren alle kinderen in staat tot een schrijfbasis Zwicker & Hadwin (2009) Interventiegroep (cognitief): Interventiegroep (multisensorisch): Controlegroep: 1 Grade leerlingen toonden met en zonder interventie verbetering. 2 Grade leerlingen lieten een verbetering zien na de cognitieve interventie. Vervolg onderzoek is nodig of een interventie als deze te vroeg is, omdat kinderen nog te druk bezig zijn met het leren kopiëren van letters. Het onderzoek toont wel aan dat de cognitieve interventie meer beloofd voor de toekomst dan de multisensorische interventie. 14

15 Discussie Vier randomized controlled trials en drie nonrandomized controlled trials, vier single group pretest-posttest designs en één pilot study vormen de basis voor het bewijs in deze systematische review. Van de vier RCT s zijn er twee die met hun interventie een significante verbetering laten zien (Berninger et al, 1997; Kaiser, Albaret & Doudin, 2011). Verder tonen twee non-randomized controlled trials effect aan met hun interventie (Lust & Donica, 2011; Taras, Brennan, Gilbert, & Reed, 2011). Ook zijn er drie single group, pre test- post test designs die een significante verbetering aantonen ten aanzien van de interventie (Case-Smith, Holland, & Bishop, 2011; Case-Smith, Holland, Lane, & White, 2012; Mackay, McCluskey, & Mayes, 2010). Er zijn vier onderzoeken die het effect van hun interventie niet kunnen aantonen (Sudsawad, Trombly, Henderson, & Tickle-Degnen, 2002; Zwicker & Hadwin, 2009; Schneck, Shasby, Myers, & DePoy Smith, 2012; Zafrana, Nikoltsou, & Danilidou, 2000). Het niet kunnen aantonen van het effect van de interventie kan te maken hebben met het aantal, minder dan acht of het feit dat er niets wordt gedaan met praktische schrijfoefeningen. Ook de grootte van de onderzoeksgroep zou kunnen meespelen. Bij deze onderzoeken wordt er geen betekenis gegeven aan het schrijven zelf. Hierdoor voeren de leerlingen alleen onafhankelijke oefeningen uit. Dat heeft blijkbaar geen effect op het verbetering van het schrijven. Ratzon, Efraim & Bart (2007) laat wel verbetering zien bij de interventiegroep, maar deze is niet significant. De interventie is op korte termijn effectief, voor de langere termijn is verder onderzoek nodig. In deze systematische review zijn alle vormen van onderzoek zijn geïncludeerd, omdat er in de leeftijdscategorie van 4 tot 7 jaar maar vier RCT s te vinden zijn. Hierdoor is de bewijskracht van deze systematische review minder sterk dan de systematische review van Hoy, Egan en Feder uit 2011, waarbij alleen RCT s zijn geïncludeerd. Omdat er niet alleen RCT s zijn geïncludeerd kan er ook geen standaard effect size per artikel worden uitgerekend, waardoor het artikel op bewijskracht beoordelen minder objectief is uitgevoerd. Van de geïncludeerde onderzoeken zijn de meeste participanten afkomstig uit groep 3, wat betekent dat zij de leeftijd van 6 of 7 jaar hebben. Het projectteam heeft slechts één onderzoek naar het (voorbereidend) schrijven van kinderen jonger dan 6 jaar kunnen vinden. Uit de resultaten komt duidelijk naar voren dat het belangrijk is om praktische schrijfoefeningen als interventie te gebruiken om het schrijven te verbeteren. Dat wil zeggen dat alleen het oefenen van de schrijfvoorwaarden, zoals de manipulatie, het kinesthetische bewustzijn, de fijne motoriek en de visuo-motorische integratie, zonder het werkelijke schrijven te oefenen in de praktijk niet effectief blijkt te zijn. Het praktisch oefenen van het schrijven in relatie tot een betekenisvolle activiteit is vereist om deze vaardigheid te verbeteren (Berninger, et al., 1997; Kaiser, Albaret, & Doudin, 2011). Berninger, et al. (1997) legt de nadruk op het betekenisvol schrijven. De leerlingen oefenen het schrijven door middel van het schrijven van verhaaltjes. Op deze manier krijgt het schrijven een betekenis en leren de kinderen voor welke doeleinden zij deze vaardigheid kunnen gebruiken. Ook Kaiser, Albaret & Doudin (2011) besteden aandacht aan de betekenis van schrijven. Zij doen dit in combinatie met het oefenen van de schrijfvoorwaarden, zoals fijne motoriek oefeningen, manipulatieve oefeningen en het oefenen van de afzonderlijke letters. Na de oefeningen reflecteren de leerlingen op datgene wat ze hebben gedaan. Hierdoor kunnen zij een betekenis geven aan de activiteit. Ook Ratzon, Efrain & Bart (2007) maken gebruik van de combinatie van betekenisvol schrijven en het oefen van de voorwaarden. Dit past uitstekend bij de uitgangspunten van de ergotherapie, het occupation-based werken. Het schrijven dat problemen oplevert wordt gebruikt als middel en doel (Hartingsveldt van, Logister-Proost, & Kiné-banian, 2010). Verder komt uit de resultaten naar voren dat er een minimaal aantal van acht moet plaatsvinden om de interventie effectief te laten zijn. Deze bevindingen komen grotendeels overeen met de resultaten uit de systematische review van Hoy, Egan en Feder uit 15

16 2011. Dat onderzoek betrof de oudere basisschool leerlingen. Uit hun onderzoek kwam namelijk naar voren dat er minimaal twee keer per met een minimum van 20 geoefend moet worden met praktische schrijfoefeningen om effect te hebben. Interventies waarbij niets gedaan wordt met praktische schrijfoefeningen bleken niet effectief te zijn. Bij de onderzoeken worden verschillende meetinstrumenten gebruikt om de schrijfvaardigheden in kaart te brengen. Dit houdt in dat de resultaten door meerdere instrumenten in kaart zijn gebracht, waardoor de uitkomsten wellicht van elkaar kunnen verschillen. In de meeste onderzoeken worden meerdere meetinstrumenten gebruikt. De Evaluation Tool of Children s Handwriting (ETCH) (Admundson, 1995), wordt in vijf onderzoeken gebruikt als instrument (Sudsawad, Trombly, Henderson, & Tickle-Degnen, 2002; Zwicker & Hadwin, 2009; Taras, Brennan, Gilbert, & Reed, 2011; Case-Smith, Holland, & Bishop, 2011; Case-Smith, Holland, Lane, & White, 2012). Het instrument meet de leesbaarheid en de snelheid van het handschrift, met behulp van zes evaluatie taken. The Minnesota Handwriting Assessment (MHA) (Reisman, 1999) wordt gebruikt in drie verschillende onderzoeken (Case-Smith, Holland, & Bishop, 2011; Schneck, Shasby, Myers, & DePoy Smith, 2012; Mackay, McCluskey, & Mayes, 2010). Dit is een instrument voor het identificeren van kinderen met schrijfproblemen. Er wordt aandacht besteed aan snelheid, nauwkeurigheid, lettergrootte, spatiëring en kan laten zien waar de zwakke punten van de kinderen liggen. Het is een instrument dat veel door ergotherapeuten wordt gebruikt. Verder wordt de Woodcock- Johnson Psycho-Educational Battery-Revised (WJ-R) (Mather & Jaffe, 2004) in twee verschillende onderzoeken gebruikt (Berninger, et al., 1997; Case-Smith, Holland, Lane, & White, 2012). Het is een veel gebruikt meetinstrument voor kinderen om de verschillende aspecten van de schoolse vaardigheden te meten. Ook de Bruininks- Oseretsky Test of Motor Proficiency, 2nd edition (BOT-2) (Bruininks & Bruininks, 2005) wordt in twee verschillende onderzoeken toegepast (Lust & Donica, 2011; Ratzon, Efraim, & Bart, 2007). Dit is een meetinstrument waarbij de motorische vaardigheden in kaart worden gebracht, dus niet zozeer het schrijven zelf. In Europa wordt voor dit instrument meestal de Movement ABC gebruikt (Henderson & Sugden, 2010). Verder zijn er nog zeven instrumenten die maar in één onderzoek worden gebruikt. Dit zijn de Concise Assessment Scale for Children s Handwriting (BHK-Concise Scale) (Hamstra-Bletz, de Bie, & den Brinker, 1987), Kinesthetic Sensitivity Test (KST) (Laszlo & Baistow, 1985), Learning Accomplishment Profile, 3rd edition (LAP-3) (Sanford, Zelman, Hardin, & Peisner-Feinberg, 2001), Check Readiness, Children s Handwriting Evaluation Screening (Phelps, Stempel, & Speck, 1985), The Test of Handwriting Skills en de Developmental Test of Visual Perception (DTVP- 2) (Hammill, Pearson, & Voress, 1993). Dit zijn minder bekende meetinstrumenten. Al deze instrumenten, met uitzondering van de BHK worden in Nederland niet gebruikt. Dit heeft te maken met het verschil in schrijfmethodes over de hele wereld. In Nederland wordt het verbonden schrift in groep 3 aangeleerd, maar in veel andere landen beginnen de leerlingen met blokletters. In Nederland wordt nog vaak de SOESSS (Corstens-Mignot, Cup, & van Hartingsveldt, 2000) als observatie voor het schrijven en de schrijfvoorwaarden gebruikt, maar deze evidence is inmiddels verouderd. Kinderergotherapeuten zijn bezig met het implementeren van het MacMaster Handwriting Assessment Protocol. Een opvallend feit is dat in veel onderzoeken meer jongens dan meisjes betrokken zijn (Berninger, et al., 1997; Case-Smith, Holland, & Bishop, 2011; Case-Smith, Holland, Lane, & White, 2012; Lust & Donica, 2011; Mackay, McCluskey, & Mayes, 2010; Zwicker & Hadwin, 2009). Dit bevestigt het feit dat jongens over het algemeen vaker schrijfproblemen hebben dan meisjes (Overvelde, et al., 2011). Ook een belangrijk punt is dat bijna alle interventies in de klas worden toegepast. Dit past goed bij het contet-based uitgangspunt van de ergotherapie, zoals beschreven in het 16

17 Beroepsprofiel Ergotherapeut (Hartingsveldt van, Logister-Proost, & Kinébanian, 2010). In Amerika is er school-based occupational therapy en werken ergotherapeuten in de contet van de school. In Nederland werken weinig ergotherapeuten in het regulier onderwijs. Als je kijkt naar de evidence die er op dit moment is over het effect van een ergotherapeut in de klas zou dit eigenlijk wel zo moeten zijn. De uitgangspunten van de ergotherapie zijn contet-based werken, evidence-based werken, occupation-based werken en cliëntgericht werken (Hartingsveldt van, Logister- Proost, & Kinébanian, 2010). Zeker vanuit het contet-based werken is het belangrijk dat een ergotherapeut een leerling in de contet, in dit geval de klas, interventies kan aanbieden. In de onderzoeken die gevonden zijn wordt verder geen aandacht besteed aan het cliëntgericht werken. Dit is een opvallend feit, aangezien dit wel een van de uitgangspunten van de ergotherapie is. Bij het werken op de school van het kind zal de leerkracht of de ouder vaak de handelingsvraag benoemen. Hier is verder in deze artikelen weinig aandacht aan besteed. Het occupation-based werken is vooral terug te zien in het feit dat praktische schrijfoefeningen (betekenisvolle oefeningen) of een combinatie van praktische schrijfoefeningen en het trainen van de schrijfvoorwaarden het meest effectief blijken te zijn. Conclusie Voor de kinderen in groep 3 komt uit de resultaten duidelijk naar voren dat het belangrijk is om praktische schrijfoefeningen als interventie te gebruiken om het schrijven te verbeteren en de interventies in de contet van de klas aan te bieden. Het praktisch oefenen in relatie tot een betekenisvolle activiteit is de meest effectieve interventie. Het praktisch oefenen in combinatie met het oefenen van schrijfvoorwaarden blijkt ook effectief te zijn. Het is dus belangrijk om de uitgangspunten occupation-based werken en contet-based werken in ogenschouw te nemen. Het is wel van belang om een minimaal aantal van acht aan te houden. Aanbevelingen Omdat in deze systematische review vooral artikelen gevonden zijn over interventies bij kinderen van groep drie is het belangrijk dat er meer onderzoek gedaan wordt naar (voorbereidend) schrijven van kinderen onder de 6 jaar. Bronvermelding Adviesdocument Ergotherapie bij het schoolgaande kind. (2012) Ergotherapie Nederland. Admundson, S. (1995). Evaluation Tool of Children s Handwriting problems. O.T. Kids. Alaska: Inc. Horner. Admundson, S. (2005). Prewriting and handwriting skills. In J. Case-Smith, Occupational Therapy for Children. St. Louis: Elsevier Mosby. Bazyk, S., & Case-Smith, J. (2010). School- Based Occupational Therapy. In J. Case-Smith, & M. O'Brien, Occupational Therapy for Children. Missouri: Mosby Elsevier. Beer, J. (2008). Standaarden en richtlijnen. Den Haag: Lemma. Beery, K. E., Buktenica, N. A., & Beery, N. A. (2010). Beery-Buktenica Developmental Test of Visual-Motor integration, 6th Edition. Beery, K., Buktenica, N., & Beery, N. (2010). The Beery-Buktenica Developmental Test of Visual-Motor Integration, 6th Edition (BEERY VMI). Minneapolis: NCS Pearson Inc. Benbow, M. (2006). Principles en Practices of teaching handwriting. Mosby Elsevier, Benedien, R., & Kreider, C. (2011). Review of Occupational Therapy Research in the Practice Area of Children and Youth. American Journal of Occupational Therapy, 65; Berninger, V., Vaughan, K., Abbot, R., Abbot, S., Woodruff Rogan, L., Brooks, A., & Reed, E. (1997). Treatment of Handwriting Problems in Beginning Writers: Transfer From Handwriting to Composition. Journal of Educational Psychology, Vol. 89;

18 Blote, A., & Hamstra-Bletz, L. (1991). A longitudinal study on the structure of handwriting. Peceptual Motor Skills, 72: Bonney, M. (1992). Understanding and assessing handwriting difficulty: perspectives from the literature. Australian Occupational Therapy Journal, 39:7-15. Bos, C. (2011). Het onderwijszorgprofiel. Pulse primair onderwijs, 3 (2); Bosga-Stork, I., Overvelde, A., van Bommel- Rutgers, I., van Cauteren, M., Halfwerk, B., Nijhuis-van der Sanden, R., & Smits-Engelsman, B. (2009). Inventarisatie van verwijzingspatroon, onderzoek en behandeling van kinderen met schrijfproblemen. Een digitale enquete. Nederlands Tijdschrift Kinderfysiotherapie, 21; Brede-school. (2010). Brede school. Retrieved from menwerking/ Bruininks, R., & Bruininks, B. (2005). Bruininks- Oseretsky Test of Motor Proficiency, Second Edition (BOT-2), manual. Minnesota: AGS Publishing. Case-Smith, J. (1996). Fine motor outcomes in preschool children who receive occupational therapy services. American Journal of Occupational Therapy, 50; Case-Smith, J., Holland, T., & Bishop, B. (2011). Effectiveness of an Integrated Handwriting Program for First-Grade Students: A Pilot Study. The American Journal of Occupational Therapy, Vol. 65; Case-Smith, J., Holland, T., Lane, A., & White, S. (2012). Effect of a Coteaching Handwriting Program for First Graders: One-Group Pretest-Posttest Design. The American Journal of Occupational Therapy, 66; Case-Smith, J., Richardson, P., & Schulz-Krohn, W. (2005). An Overview of Occupational therapy for Children. In;Occupational therapy for children. St. Louis: Elsevier Mosby. CBS. (2011). Jaarboek onderwijs in cijfers. Den Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek. Cornhill, H., & Case-Smith, J. (1996). Factors that relate to good and poor handwriting. American Journal of Occupational Therapy, 50(9), Corstens-Mignot, M., Cup, E., & van Hartingsveldt, M. (2000). Standaard Observatie Ergotherapie Schrijven en Sensomotorische Schrijfvoorwaarden (SOESSS). Den Haag: Boom Lemma. Eerd-Smetsers van, C., & Alblas, G. (2001). Schrijven en Didactiek. Schrijven is een vak apart. Groningen: Wolters- Noordhoff. Elwood, M. (2007). Critical appraisal of epidemiological studies and clinical trials. Oford: UK: Oford University Press. Empelen, R. v., Nijhuis-Van der Sanden, R., & Hartman, A. (2007). Kinderfysiotherapie. Maarssen: Elsevier Gezondheidszorg. Ende, C. v., Steultjens, E., Bouter, L., & Dekker, J. (2008). Clinical heterogeneity was a common problem in Cochrane reviews of physiotherapy and occupational therapy. In C. Kuiper, J. Verhoef, & D. d. Louw, Evidence Based Practice voor Paramedici, Methodiek en toepassing (p. 178). Den Haag: Lemma. Evidence statements, motorische schrijfproblemen bij kinderen. (n.d.). Retrieved april 16, 2012, from KNGF richtlijnen: Ener, C. (2005). Development of hand skills. Occupational Therapy for children. Feder, K., & Majnemer, A. (2007). Handwriting, development, competency and intervention. Developmental Medicine & Child Neurology, Feder, K., & Majnemer, A. (2007). Handwriting, development, competency, and intervention. Developmental Medicine & Child Neurology, 49;

19 Graham, S., & Weintraub, N. (1996). A review of handwriting research: Progress and prospects form 1980 to Educational Psychology Review, 8 (1); Hammill, D., Pearson, N., & Voress, J. (1993). Developmental Test of Visual Perception, Second Edition (DTVP-2). Teas: Pro-Ed. Hamstra-Bletz, L., & Blote, A. (1993). A longitudinal study on dysgraphic handwriting in primary school. Journal of Learning Disability, 26: Hamstra-Bletz, L., de Bie, J., & den Brinker, B. (1987). Beknopte Beoordelingsmethode voor kinderhandschriften (Concise Assessment Scale for Children's Handwriting). Lisse: Swets & Zeitlinger. Hartingsveldt van, M., Logister-Proost, I., & Kinébanian, A. (2010). Beroepsprofiel Ergotherapeut. Den Haag: Boom Lemma. Hartingsveldt, M. v. (2008). De Koek, De Korte Observatie Ergotherapie bij Kleuters. Het Jonge kind, 27. Hartingveldt van, M., Cup, E., & Corstens- Mignot, M. (2006). Papier en pentaken. In M. van Hartingsveldt, E. Cup, & M. Corstens-Mignot, Korte Observatie Ergotherapie Kleuters (p. 60). Nijmegen: Ergoboek. Henderson, S., & Sugden, D. (2010). Movement ABC-2 Movement Assessment Battery for Children - Second Edition. Pearson. Heylen, T., Adriaenssen, A., & van de Perre, K. (2009). De eerste stappen naar het schrijven, Schrijfmotoriek in de kleuterklas. Retrieved april 16, 2012, from s/fiseff e44091e011e44b455a 60015/thesis pdf?recor Higgins, J., & Green, S. (2011). Cochrane Handbook. Retrieved from chrane-handbook Hoorn, J. v., Maathuis, C., Peters, L., & Hadders-Algra, M. (2010). Handwriting, visuomotor integration, and neurological condition at school age. Developmental Medicine & Child Neurology, 52(10): Houten, J. v., & Kuiper, C. (2012). Leren/werken. In M. le Granse, M. v. Hartingsveldt, & A. Kinébanian, Grondslagen van de ergotherapie. Amsterdam: Reed Business. Hoy, M., Egan, M. Y., & Feder, K. P. (2011). A systematic review of interventions to improve handwriting. Canadian Journal of Occupational Therapy, Hoy, M., Egan, M., & Feder, K. (2011). A systematic review of interventions to improve handwriting. Canadian Journal of Occupational Therapy. Humphrey, R. (2002). Young Children's Occupations: Eplicating the Dynamics of Developmental Processes. American Journal of Occupational Therapy, 64; Kaiser, M., Albaret, J., & Doudin, P. (2011). Efficacy of an eplicit handwriting program. Perceptual and Motor Skills, Karlsdottir, R., & Stefansson, T. (2002). Problems in developing functional handwriting. Perceptual Motor Skills, 94: Keulen, M., & Eerd-Smetsers van, C. (2007). Van kleutertekening to schrijven. Houten: Noordhoff Uitgevers B.V. Kuiper, C., Verhoef, J., & de Louw, D. (2008). Evidence Based Practice voor Paramedici, Methodiek en toepassing. Den Haag: Lemma. Laszlo, J., & Baistow, P. (1985). The Kinesthetic Sensitivity Test. Subacio: Senkit. Law, M., Cooper, B., Strong, S., Stewart, D., Rigby, P., & Letts, L. (1996). The Person-Environment-Occupation model: A transactive approach to occupational performance. Canadian Journal of Occupational therapy, 63;

20 Law, M., Missiuna, C., Pollock, N., & Stewart, D. (2005). Foundations for Occupational Therapy Practice with Children. In J. Case-Smith, Occupational therapy for children. St. Louis: Elsevier Mosby. Law, M., Petrenchik, T., Ziviani, J., & King, G. (2006). Participation of Children in School and Community. In S. Rodger, & J. Ziviani, Occupational Therapy with children, understanding children's occupations and enabling participation (pp ). Oford: Blackwell Publishing. Law, M., Polatajko, H., Baptiste, S., & Townsend, E. (1997). Core concepts of Occupational Therapy. In E. Townsend, Enabling Occupation, an occupational perspective. Ottawa: CAOT publications. Litière, M. (2002). Mijn kind leert schrijven en hoe kan ik helpen, een gids voor ouders, leerkrachten en hulpverleners. Tielt: Lannoo nv. Lust, C., & Donica, D. (2011). Effectiveness of a Handwriting Readiness Program in Head Start: A Two-Group Controlled Trial. The American Journal of Occupational Therapy, Vol. 65; Mackay, N., McCluskey, A., & Mayes, R. (2010). The Log Handwriting Program Improved Children's Writing Legibility: A Pretest-Posttest Study. The American Journal of Occupational Therapy, Vol. 64; Maeland, A. (1992). Handwriting and perceptual motor skills in clumsy, dysgraphic, and normal children. Perceptual Motor Skills, 75: Marawski, W., & Dieker, L. (2004). Tips and strategies for co-teaching at the secondary level. Teaching Eceptional Children, 36(5), Marr, D., Cermak, S., Cohn, E., & Henderson, A. (2003). Fine motor activities in elementary school: preliminary findings and provisional implications for children with fine motor problems. American Journal of Occupational Therapy, 46: Mather, N., & Jaffe, L. (2004). Woodcock- Johnson Psycho-Educational Battery- Revised (WJ-R), 3rd edition. John Wiley & Sons, Inc.. McHale, K., & Cermak, S. (1992). Fine motor activities in elementary school: preliminary findings and provisional implications for children with fine motor problems. American Journal of Occupationa Therapy, 46(10): McHale, K., & Cermak, S. (1992). Fine motor activitiies in elementary school: preliminary findings and provisional implications for children with fine motor problems. American Journal of Occupational Therapy, Missiuna, C., Pollock, N., Levac, D., Campbell, W., Sahagian Whalen, S., Bennett, S., & Russell, D. (2012). Partnering for Change: An innovative schoolbased occupational therapy sevices delivery model for children with development coordination disorder. Canadian Journal of Occupational Therapy, 79; Noordstar, J. (2009). Fijne motoriek. In J. Noordstar, Motoriek in de basisschool (p. 32). Baarn: Uitgeverij Bekadidact Baarn. Noordstar, J. (2009). Fijne motoriek. In J. Noordstar, Motoriek in de basisschool (p. 51). Baarn: Uitgeverij Bekadict Baarn. Noordstar, J. (2009). Motoriek en schrijven. In J. Noordstar, Motoriek in de basisschool (p. 46). Baarn: Uitgeverij Bekadidact Baarn. Offringa, M., Assendelft, W., & Scholten, R. (2003). Inleiding in evidence-based medicine: Klinisch handelen gebaseerd op bewijsmateriaal. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Overvelde, A., Van Bommel-Rutgers, I., Bosga- Stork, I., Van Cauteren, M., Halfwerk, B., Smits-Engelsman, B., & Nijhuis-Van der Sanden, R. (2011). KNGF Evidence Statement Motorische Schrijfproblemen bij kinderen. Nederlands Tijdschrift voor Fysiotherapie, 121(2):