Evaluatie Bewustwordingsproject Binnenmilieu Basisscholen

Transcriptie

1 2 Evaluatie Bewustwordingsproject Binnenmilieu Basisscholen Rapport Rotterdam, 12 augustus 2014 Mw. J. Eeuwijk MSc Mw. K. Kochems MSc Mw. Drs. D.A. Smilde-van den Doel Pallas health research and consultancy

2 Een onderzoek in opdracht van GGD GHOR Nederland

3 Samenvatting Achtergrond Een goede luchtkwaliteit in schoolgebouwen is belangrijk voor de gezondheid van leerlingen en leerkrachten. Daarvoor is onder meer voldoende ventilatie nodig: aanvoer van verse lucht en afvoer van vervuilde lucht en vocht. Onderzoek wijst uit dat bij intensieve ventilatie het aantal gezondheidsklachten en het ziekteverzuim daalt. Ook de schoolprestaties zijn beter bij leerlingen op basisscholen met goed geventileerde lokalen. In 2006/2007 bleek op 80 procent van de basisscholen in Nederland de luchtkwaliteit onvoldoende. Het toenmalige kabinet formuleerde in 2008 dan ook plannen voor verbetering van het binnenmilieu op basisscholen. Een van de doelen was het vergroten van het bewustzijn van het belang van een goede kwaliteit van het binnenmilieu op scholen onder leerkrachten, leerlingen en beleidsmakers. In opdracht van de ministeries IenM (Infrastructuur en Milieu, toenmalig VROM; ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer) en OCW (Onderwijs, Cultuur en Wetenschap) heeft GGD GHOR Nederland 1 hiervoor het Bewustwordingsproject Binnenmilieu Basisscholen 2 ontwikkeld en gecoördineerd. Dit project startte najaar 2008 en liep tot eind Het Bewustwordingsproject was gericht op scholen met natuurlijke ventilatie, dat wil zeggen ventilatie via ramen en roosters. Doel was op deze basisscholen een gezond binnenmilieu te bevorderen via het: 1. op gang brengen van een bewustwordingsproces, inclusief het bieden van handelingsperspectieven voor leerlingen en leerkrachten van basisscholen; 2. bevorderen van daadwerkelijk betere ventilatie van schoollokalen, niet alleen tijdens het project, maar ook daarna. De kern van het Bewustwordingsproject was de ééndagsmethode. Medewerkers van de GGD beoordeelden op één dag systematisch het binnenmilieu van een basisschool en voerden een indicatieve CO 2-meting uit. De ééndagsmethode bestond verder uit de volgende onderdelen:! a. schooladvies op maat en handelingsperspectieven; b. gratis CO 2-meter; c.! om vrij te besteden aan maatregelen die ten goede komen aan het binnenmilieu. Eindevaluatie 2014 Pallas is door GGD GHOR Nederland gevraagd een eindevaluatie uit te voeren naar het effect van het Bewustwordingsproject. Hiervoor zijn behaald, zijn vijf vraagstellingen opgesteld: 1. Zijn de schoolleidingen en leerkrachten zich bewust geworden van het belang van een gezond klimaat op scholen? 2. Is er gebruikgemaakt van de onderdelen en materialen die tijdens de ééndagsmethode aan de scholen zijn aangeboden, zoals: a. schooladvies op maat en handelingsperspectieven b. CO 2-meter c euro om vrij te besteden aan maatregelen die ten goede komen aan het binnenmilieu 3. Werden de schoollokalen daadwerkelijk beter geventileerd na het bezoek? 4. Wat is de bestendigheid van de bereikte resultaten onder 1, 2 en 3? 5. Welke andere initiatieven zijn op gang gekomen of gestimuleerd op het gebied van het binnenmilieu van basisscholen tijdens/sinds het project (lokaal, regionaal, nationaal)? Resultaten Per vraagstelling zijn hieronder de resultaten weergegeven. 1. Bewustwording Om een beeld te krijgen van het niveau van bewustwording wat betreft het binnenmilieu is gevraagd naar de interesse en aandacht voor het binnenmilieu op school en naar de kennis over dit onderwerp. 1 GGD Nederland en GHOR Nederland heten per 1 januari 2014 GGD GHOR Nederland. 2 Vanaf hier aangeduid als het Bewustwordingsproject.

4 Een grote meerderheid van de schoolleidingen geeft in 2011 (88%), 2013 (88%) en 2014 (91%) aan dat het GGD-bezoek heeft gezorgd voor meer aandacht voor het binnenmilieu op school; Een grote meerderheid van de schoolleidingen geeft in 2014 aan meer kennis te hebben over de relatie tussen binnenmilieu en gezondheid (83%), over het onderwerp binnenmilieu (87%) en over de relatie tussen binnenmilieu en ventileren/luchten (89%). Bij twee derde van de scholen is er in 2014 aandacht voor het binnenmilieu bij teamvergaderingen. In 2011/2013 is de aandacht voor het binnenmilieu in de lesstof (18%) en in de nieuwsbrieven of schoolkrant (24%) beperkt en in 2014 licht afgenomen (respectievelijk 13 en 19%). Interesse voor het onderwerp binnenmilieu blijkt uit het bespreken van het onderwerp met de Ouderraad en het lezen van het informatiemateriaal van de GGD door een meerderheid (66% in 2011; 61% in 2013) van de scholen en het raadplegen van ook andere bronnen voor informatie over het binnenmilieu dan de informatie van de GGD (45% in 2011; 51% in 2013; 60% in 2014). Ten tijde van het Bewustwordingsproject waren alle bezochte scholen natuurlijk geventileerd. De afgelopen jaren heeft een aantal scholen een mechanisch ventilatiesysteem aangeschaft. Dit lijkt een positieve ontwikkeling mits het mechanische ventilatiesysteem goed wordt afgesteld, gebruikt en onderhouden. Het aanschaffen van een mechanisch ventilatiesysteem toont aan dat scholen zich bewust zijn van de noodzaak om goed te ventileren en bereid zijn te investeren in deze apparatuur. 2. Gebruik onderdelen ééndagsmethode Onderzocht is in welke mate scholen gebruikmaakten van de onderdelen van de ééndagsmethode: het schooladvies op maat, de gratis verstrekte CO 2-meter en de vergoeding van euro om vrij te besteden aan maatregelen die ten goede komen aan het binnenmilieu. Schooladvies Het schooladvies op maat is door een ruime meerderheid van de scholen gelezen en opgevolgd: Het schooladvies op maat met daarin de handelingsperspectieven is in 2011/2013 door bijna alle scholen (94%) gelezen en als nuttig ervaren (92%); Het advies is door een ruime meerderheid van de scholen opgevolgd (85%). Een ruime meerderheid (85% in 2011; 83% in 2013) van de schoolleidingen gaf in 2011/2013 aan enkele of meerdere bouwtechnische adviezen te hebben opgevolgd, in 2014 is dit 87%. Uit de interviews blijkt dat bij sommige scholen deze veranderingen al op de agenda stonden en het GGDbezoek gezorgd heeft dat de noodzaak ervan onderstreept werd. Niet alle scholen vonden het noodzakelijk om de adviezen op te volgen. De meestgenoemde redenen om adviezen niet op te volgen zijn het ontbreken van voldoende tijd of financiële middelen. Er zijn ook schoolleidingen die aangeven dat het schoolgebouw te oud is en dat er wordt gewacht op nieuwbouw. CO 2-meter Over de CO 2-meter bleek het volgende: De meerderheid van de scholen maakt gebruik van de CO 2-meter, vlak na het GGD-bezoek in 2011/2013 (76%) en na langere tijd (2014: 67%); In 2014 gebruikt 14% van de scholen een ander systeem voor het meten van de CO 2-concentratie. In 2014 registreert in totaal dus 81% van de scholen de CO 2-concentratie. Bijna driekwart van de scholen die in 2014 de CO 2-meter gebruiken rouleert 47% de meter tussen de klaslokalen en heeft 25% een meter aangeschaft voor iedere klas. In bijna de helft (48%) van de scholen die in 2014 gebruikmaken van de CO 2-meter wordt in alle leslokalen via CO 2-metingen geregistreerd of er voldoende ventilatie is. Sommige scholen hebben de CO 2-meter bewust aan de kant gelegd. Deze scholen vinden het meten van de CO 2-concentratie niet nuttig als er geen (bouwtechnische) maatregelen genomen kunnen worden om de CO 2-concentratie te verlagen. Vergoeding euro In 2014 heeft 73% van de scholen de vergoeding van het ministerie van OCW gebruikt, in 2011/2013 was dit de helft (50%). De vergoeding is grotendeels besteed aan door de GGD geadviseerde bouwtechnische verbeteringen. De scholen geven aan dat euro niet voldoende is om bouwtechnische verbeteringen volledig te kunnen financieren en dat daarvoor extra financiële middelen van de school of de gemeente noodzakelijk zijn.

5 3. Beteren ventileren Het ventilatiegedrag van leerkrachten lijkt blijvend verbeterd te zijn door het Bewustwordingsproject:: Een ruime meerderheid van de schoolleidingen vindt dat de leerkrachten na het GGD-bezoek adequater zijn gaan ventileren (83% in 2011; 80% in 2013; 86% in 2014). Sommige scholen proberen het binnenmilieu gezond te houden via kleine handelingen, zoals het tijdens de les openzetten van deuren van klaslokalen of het tijdens pauzes openen van ramen. Leerkrachten en ouders merken op dat het binnenmilieu op school is verbeterd. 4. Bestendigheid bereikte resultaten Bestendigheid bewustwording Uit de vragenlijsten en de interviews blijkt: Op veel scholen is er aandacht voor het binnenmilieu (88% in 2011; 91% in 2014). Het aantal scholen dat bronnen raadpleegt voor informatie over het binnenmilieu is gestegen (45% in 2011; 60% in 2014). Sommige scholen geven aan dat de aandacht voor het thema wegzakt en het wenselijk is om regelmatig eraan herinnerd te worden. Op sommige scholen die al veel aandacht hadden voor het thema binnenmilieu, was het GGDbezoek een extra stimulans te blijven doorgaan met de activiteiten rondom het thema binnenmilieu. Bestendigheid van het gebruik van de onderdelen van de ééndagsmethode De CO 2-meter is een populair hulpmiddel om de kwaliteit van het binnenmilieu te bepalen. Daarnaast blijkt de CO 2-meter een praktisch hulpmiddel om leerkrachten en leerlingen bewust te maken van hoge CO 2-concentraties in klaslokalen en het nut van ventileren. Ook is de meter een hulpmiddel om luchtkwaliteit bij leerlingen bespreekbaar te maken. De verbeteringen die zijn doorgevoerd op basis van de vergoeding van euro van het ministerie van OCW zijn langdurig van aard. Het betreft de aanschaf van ventilatiesystemen, zonwering of CO 2-meters. Vaak gaat het om investeringen van meer dan euro. In veel gevallen zullen de scholen ook andere financiële middelen hebben aangewend. Bestendigheid beter ventileren Een meerderheid van de schoolleidingen vindt dat de leerkrachten beter zijn gaan ventileren. Dit aandeel is in 2014 hoger dan in Dit geeft aan dat enkele jaren na het bezoek van de GGD, er volgens de scholen nog steeds meer geventileerd wordt dan daarvoor. Een klein deel van de schoolleidingen geeft aan dat de leerkrachten niet beter zijn gaan ventileren, omdat hun ventilatiegedrag al in orde was en niet verbeterd hoefde te worden. Bestendigheid van bereikte resultaten structurele en organisatorische acties Er is grote variatie tussen de scholen wat betreft structurele en organisatorische veranderingen ten behoeve van de kwaliteit van het binnenmilieu. Hoewel het Bewustwordingsproject niet specifiek was gericht op structurele of organisatorische veranderingen (het doel was bewustwording), heeft 34% van de scholen een teamlid aangewezen als verantwoordelijke voor het binnenmilieu. Van de scholen heeft ook 19% beleid voor of afspraken over een gezond binnenmilieu in het schoolplan opgenomen en 14% heeft een nieuw ventilatiesysteem aangeschaft. 5. Initiatieven op het gebied van het binnenmilieu Tijdens het project zijn verschillende landelijke initiatieven op gang gekomen of gestimuleerd op het gebied van het binnenmilieu van basisscholen, zoals het Project Energieke scholen en het themacertificaat Milieu van het Vignet Gezonde School. Binnen het Nationaal Programma Preventie zijn ook activiteiten opgenomen met betrekking tot het binnenmilieu op scholen. Voorbeelden van regionale initiatieven zijn het Netwerk binnenluchtkwaliteit basisscholen Gelderland, het Frisse scholenconcept en het Gezond en Fris -project. Het themacertificaat Milieu van het Vignet Gezonde School is een van de landelijke initiatieven. Het behalen van dit certificaat biedt scholen de mogelijkheid om aandacht voor het binnenmilieu te verankeren in het schoolbeleid en aan de buitenwereld te laten zien dat ze actief bezig zijn met het

6 onderwerp. Ongeveer de helft van de scholen kent het themacertificaat. Drie van de scholen hebben het certificaat behaald, een school is bezig met aanvragen. In totaal zijn er op dit moment in Nederland vijf scholen met het themacertificaat Milieu. Uit toelichtingen bij het vragenlijstonderzoek 2014 en de interviews bleek dat schoolleidingen de eisen voor het verkrijgen van het certificaat hoog vinden. Er zijn door de scholen geen initiatieven genoemd, zoals bijvoorbeeld speciale projecten of themadagen rond het thema binnenmilieu. Voor scholen is de aanschaf van een mechanisch ventilatiesysteem een van de belangrijkste acties om de kwaliteit van het binnenmilieu te verbeteren. Conclusies De resultaten van het evaluatieonderzoek laten zien dat het Bewustwordingsproject onder basisscholen een succes was. In totaal is 98% van alle basisscholen in Nederland met natuurlijke ventilatie in het kader van het Bewustwordingsproject bezocht. Schoolleidingen en leerkrachten zijn zich na het Bewustwordingsproject meer bewust van het belang van goede ventilatie voor een gezond klimaat op school, hebben meer kennis, en ook meer interesse voor dit onderwerp. De onderdelen van de ééndagsmethode worden vlak na het GGD-bezoek en na een aantal jaren door een meerderheid van de scholen gebruikt. Scholen vinden de aanschaf van nieuwe mechanische ventilatiesystemen het belangrijkste initiatief op het gebied van het binnenmilieu. De belangrijkste redenen om onderdelen van de ééndagsmethode niet te gebruiken of toe te passen, of om geen aandacht te besteden aan het binnenmilieu zijn financiële redenen, een verouderd schoolgebouw, geen prioriteit en tijdgebrek. Het themacertificaat Milieu van het Vignet Gezond School is bij iets minder dan de helft van de scholen bekend, slechts enkele scholen hebben het certificaat behaald. De toegenomen aandacht voor het thema binnenmilieu op basisscholen kan niet uitsluitend worden toegeschreven aan het Bewustwordingsproject. Ook andere initiatieven hebben mogelijk bijgedragen aan de bewustwording op scholen. Daarnaast kan het effect van het Bewustwordingsproject door methodologische vertekeningen groter lijken dan het in werkelijk was. Er kan sprake zijn van selectieve deelname van respondenten of herinneringsbias. Het onderzoek bevat verder alleen subjectieve gegevens. Evaluatie op basis van een objectieve maat, de CO 2-concentratie, is niet uitgevoerd. Enkele aanbevelingen Bredere bekendheid Vignet Gezonde School en aanpassing themacertificaat Bewustwording van het belang van een gezond binnenmilieu lijkt in de aflopen jaren gerealiseerd te zijn. Verbetering is mogelijk in de borging van de aandacht voor een gezond binnenmilieu op de scholen. Om borging te realiseren is landelijk al een initiatief in gang gezet. Het themacertificaat Milieu van het Vignet Gezonde School bevat diverse items over dit thema en daarmee uitstekende handvatten voor scholen om borging van het thema binnenmilieu te realiseren. Nog niet alle scholen in Nederland zijn echter van dit themacertificaat op de hoogte. Bredere bekendheid kan mogelijk de aandacht voor het onderwerp binnenmilieu op scholen levend houden en voor borging van dit thema op school zorgen. Van de scholen die wel van het Vignet op de hoogte zijn, is maar een zeer beperkt deel bezig met het aanvragen ervan. Scholen vinden de eisen om in aanmerking te komen voor het themacertificaat Milieu hoog. Mogelijk kan bekeken worden in hoeverre een versoepeling van de eisen de populariteit voor het aanvragen van het themacertificaat kan vergroten. Herinnering aan thema binnenmilieu door GGD met vooral aandacht voor borging Om ervoor te zorgen dat het binnenmilieu onder de aandacht blijft op basisscholen zou gezorgd kunnen worden voor een herinnering voor scholen. Sommige scholen geven aan dat de aandacht voor het thema wegzakt als men er niet aan herinnerd wordt. Het verdient aanbeveling het thema binnenmilieu in nieuwsbrieven van de GGD en die specifiek gericht zijn op scholen blijvend te agenderen.

7 Om borging verder te bevorderen, zouden regionale GGD en in hun beleidsplannen kunnen opnemen in gesprek te blijven met scholen over het thema binnenmilieu. Regionale activiteiten van GGD en zouden landelijk ondersteund kunnen worden door bijvoorbeeld goede voorbeelden en initiatieven rond een gezond binnenmilieu te delen via de website gezondeschool.nl. Herinnering aan thema binnenmilieu via informatie voor ouders Betrekkelijk weinig scholen besteden aandacht aan het thema binnenmilieu in de lesstof en in de nieuwsbrieven of de schoolkrant. Aanleveren van kant-en-klare nieuwsberichten voor schoolnieuwsbrieven zou scholen kunnen helpen om aandacht te besteden aan het thema in de nieuwsbrief. Schoolnieuwsbrieven zijn in belangrijke mate gericht op de ouders van leerlingen. Als het thema leeft onder de ouders kunnen zij een belangrijke rol spelen bij het onder de aandacht houden van een gezond binnenmilieu op school voor hun kinderen.

8 Inhoud 1! Inleiding 10! 1.1! Achtergrond 10! 1.2! Tussentijdse evaluaties 2011 en ! 1.3! Eindevaluatie ! 1.4! Leeswijzer 11! 2! Werkwijze 12! 2.1! Deskresearch 12! 2.1.1! Beschrijving Bewustwordingsproject 12! 2.1.2! Beknopte inventarisatie van initiatieven 12! 2.2! Vragenlijstonderzoek 12! 2.2.1! Vragenlijstonderzoek 2011 en 2013: tussentijdse evaluaties 13! 2.2.2! Vragenlijstonderzoek 2014: eindevaluatie 13! 2.2.3! Analyse vragenlijsten 13! 2.3! Individuele interviews 14! 2.3.1! Werkwijze 14! 2.3.2! Analyse interviews 15! 2.4! Tijdspad van het onderzoek 15! 3! Resultaten deskresearch 16! 3.1! Kabinetsvisie ! 3.2! Bewustwordingsproject Binnenmilieu basisscholen 16! 3.3! Pilots en uitvoering Bewustwordingsproject 17! 3.4! Tussenevaluaties toepassing en effect Bewustwordingsproject 18! 3.4.1! Toepassing van de ééndagsmethode 18! 3.4.2! Effect van het Bewustwordingsproject 19! 3.5! Initiatieven op het gebied van binnenmilieu 20! 3.5.1! Landelijke initiatieven 20! 3.5.2! Regionale en lokale initiatieven 20! 3.5.3! Recent landelijk initiatief 21! 4! Resultaten vragenlijstonderzoek 22! 4.1! Vragenlijst 2011 en vragenlijst ! 4.1.1! Schooladvies 22! 4.1.2! Vergoeding van euro 23! 4.1.3! CO 2-meter 24! 4.1.4! Ventilatiekaarten 25! 4.1.5! Informatiemateriaal 25! 4.1.6! Raadplegen van informatiebronnen 26! 4.1.7! Ministeriële regeling van OCW omtrent binnenmilieu 26! 4.1.8! Effect van het GGD-bezoek 26! 4.1.9! Het onderwerp binnenmilieu blijvend op agenda zetten 27! 4.2! Vragenlijst 2014 schoolleiding: follow-up 27! 4.2.1! Achtergrondvragen 27! 4.2.2! Informatie over binnenmilieu 28! 4.2.3! Kennis over gezond binnenmilieu 29! 4.2.4! Beleid voor een gezond binnenmilieu 29!

9 4.2.5! Schooladvies algemeen 30! 4.2.6! CO 2-meter en ventilatiekaarten 31! 4.2.7! Vergoeding van euro 32! 4.2.8! Aandacht voor het binnenmilieu 33! 4.2.9! Algemeen over het project in ! !Jaar scholen bezocht door de GGD 35! 5! Resultaten individuele interviews 36! 5.1! Achtergrond 36! 5.2! Informatie over het binnenmilieu 36! 5.3! Kennis over gezond binnenmilieu 36! 5.4! Beleid over een gezond binnenmilieu opgenomen in schoolplan 37! 5.5! Schooladvies opvolgen bouwtechnische adviezen 37! 5.6! Gebruik CO 2-meter 37! 5.7! Vergoeding van euro 38! 5.8! Aandacht voor het thema binnenmilieu 38! 5.9! Themacertificaat Milieu 38! 5.10! Teamlid verantwoordelijk voor binnenmilieu 39! 5.11! Bijdrage project aan verbeterd binnenmilieu 39! 5.12! Andere initiatieven op het gebied van binnenmilieu 39! 6! Discussie en conclusie 41! 6.1! Beantwoording vraagstellingen 41! 6.1.1! Bewustwording 41! 6.1.2! Gebruik onderdelen ééndagsmethode 41! 6.1.3! Beteren ventileren 42! 6.1.4! Bestendigheid bereikte resultaten 42! 6.1.5! Initiatieven op gebied van binnenmilieu 44! 6.2! Discussie 44! 6.3! Conclusies 45! 6.4! Enkele aanbevelingen 45! Bronnen 46! BIJLAGE I! Bezochte scholen 49! BIJLAGE II! Vragenlijst schoolleiding 2011 en ! BIJLAGE III! Vragenlijst Schoolleiding ! BIJLAGE IV! Antwoorden vragenlijst 2011 en vragenlijst ! BIJLAGE V! Antwoorden Vragenlijst ! BIJLAGE VI! Vergelijking vragen 2011 en ! BIJLAGE VII! Interview gespreksonderwerpen en vragen 65! Gebruikte afkortingen 68!

10 1 Inleiding 1.1 Achtergrond Een goede luchtkwaliteit in schoolgebouwen is belangrijk voor de gezondheid van leerlingen en leerkrachten. Daarvoor is onder meer voldoende ventilatie nodig: aanvoer van verse lucht en afvoer van vervuilde lucht en vocht. Onderzoek wijst uit dat te weinig ventileren van ruimten een negatief effect heeft op de gezondheid. Als er mensen in een ruimte aanwezig zijn leidt minder ventileren tot meer bacteriën in de lucht [1, 2]. Door beter te ventileren daalt het risico op infecties [3]. Daarnaast daalt het aantal gezondheidsklachten en het ziekteverzuim bij intensieve ventilatie[4, 5] [6]. Onderzoek in Scandinavië toont aan dat door de introductie van betere ventilatievoorzieningen, en daardoor lagere CO 2-concentraties, het aantal leerlingen met astmaklachten daalt [7]. In onderzoek uitgevoerd in de Verenigde Staten, werd een verhoogde CO 2-concentratie geassocieerd met een verhoogd ziekteverzuim onder leerlingen[4]. Niet alleen de gezondheid hangt samen met de ventilatie van een ruimte, ook aandacht en prestaties. Uit onderzoek in Nederland blijkt dat leerlingen op basisscholen beter presteren bij taal en rekenen in een goed geventileerd lokaal [8]. Ook andere onderzoeken wijzen uit dat prestaties van leerlingen samenhangen met de luchtverversing in lokalen. Vooral een combinatie van te hoge temperatuur en gebrekkige ventilatie kan ongunstige effecten hebben op de aandacht van leerlingen[9-12]. Een onderzoek uitgevoerd in 2006/2007 wees uit dat op 80 procent van de basisscholen in Nederland de luchtkwaliteit onvoldoende was [13]. Het toenmalige kabinet formuleerde in 2008 dan ook plannen voor verbetering van het binnenmilieu op basisscholen. Een van de doelstellingen die in de kabinetsvisie stond geformuleerd was het vergroten van het bewustzijn van het belang van een goede kwaliteit van het binnenmilieu op scholen onder leerkrachten, leerlingen en beleidsmakers. In opdracht van de ministeries IenM (Infrastructuur en Milieu, toenmalig VROM; Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer) en OCW (Onderwijs, Cultuur en Wetenschap) heeft GGD GHOR Nederland 3 hiervoor het Bewustwordingsproject Binnenmilieu Basisscholen ontwikkeld en gecoördineerd. Dit project, vanaf hier aangeduid als het Bewustwordingsproject, startte najaar 2008 en liep tot eind Het Bewustwordingsproject was gericht op scholen met natuurlijke ventilatie, dat wil zeggen ventilatie via ramen en roosters. Doel was op deze basisscholen een gezond binnenmilieu te bevorderen via het: 1. op gang brengen van een bewustwordingsproces, inclusief het bieden van handelingsperspectieven voor leerlingen en leerkrachten van basisscholen; 2. bevorderen van daadwerkelijk betere ventilatie van schoollokalen, niet alleen tijdens het project, maar ook daarna. De kern van het Bewustwordingsproject was de ééndagsmethode. Medewerkers van de GGD beoordeelden op één dag systematisch het binnenmilieu van een basisschool en voerden een indicatieve CO 2-meting uit. De ééndagsmethode bestond verder uit de volgende onderdelen:! a. schooladvies op maat en handelingsperspectieven; b. gratis CO 2-meter; c. vergoeding van! om vrij te besteden aan maatregelen die ten goede komen van het binnenmilieu. De eerste twee onderdelen zijn praktische hulpmiddelen die helpen om beter te ventileren. Met behulp van de gratis CO 2-meter konden scholen metingen uitvoeren die als indicatie dienen voor de kwaliteit van het binnenmilieu. Scholen hebben tijdens het bezoek van de GGD uitleg gekregen over de werking van de CO 2-meter. De ventilatiekaarten bieden per klaslokaal adviezen om goed te ventileren. 3 GGD Nederland en GHOR Nederland heten per 1 januari 2014 GGD GHOR Nederland.

11 1.2 Tussentijdse evaluaties 2011 en 2013 Eind 2011 heeft GGD GHOR Nederland een tussentijdse evaluatie van het Bewustwordingsproject uitgevoerd. Hieraan namen schoolleidingen van 690 scholen en medezeggenschapsraden van 595 scholen deel. Deze evaluatie over drie stookseizoenen ( ) gaf inzicht in de manier waarop de bezochte basisscholen de ééndagsmethode en de daarbij aangereikte middelen inzetten en of dat leidde tot blijvende aandacht voor adequate ventilatie en/of aanpassingen aan het gebouw. Op basis van de resultaten uit deze evaluatie is het Bewustwordingsproject voor de laatste twee stookseizoenen ( ) ongewijzigd gecontinueerd.[14] GGD GHOR Nederland heeft eind 2013 een vervolg gegeven aan de tussenevaluatie door ook de laatste twee stookseizoenen te evalueren zoals in 2011, onder scholen die later in het project waren ingestroomd. Hieraan namen schoolleidingen van 137 scholen deel. De onderzoeksgegevens waren nog niet door GGD GHOR Nederland geanalyseerd. 1.3 Eindevaluatie 2014 Pallas is door GGD GHOR Nederland gevraagd een eindevaluatie uit te voeren naar het effect van het Bewustwordingsproject. Om te kunnen bepalen of de doelstellingen van het Bewustwordingsproject zijn behaald, zijn door Pallas vijf vraagstellingen opgesteld (deze worden verder toegelicht in paragraaf 2). 1. Zijn de schoolleidingen en leerkrachten zich bewust geworden van het belang van een gezond klimaat op scholen? 2. Is er gebruikgemaakt van de onderdelen van het Bewustwordingsproject die aan scholen zijn aangeboden, zoals: a. schooladvies op maat en handelingsperspectieven b. CO 2-meter c euro om vrij te besteden aan maatregelen die ten goede komen van het binnenmilieu 3. Werden de schoollokalen daadwerkelijk beter geventileerd na het bezoek? 4. Wat is de bestendigheid van de bereikte resultaten onder 1, 2 en 3? 5. Welke andere initiatieven zijn op gang gekomen ofwel gestimuleerd op het gebied van het binnenmilieu van basisscholen tijdens/sinds het project (lokaal, regionaal, nationaal)? 1.4 Leeswijzer Dit rapport bestaat uit zes hoofdstukken. Hoofdstuk 2 beschrijft de werkwijze van het onderzoek en geeft per onderzoeksmethode een korte beschrijving. De hoofdstukken 3 tot en met 5 beschrijven de resultaten. In hoofdstuk 6 is een conclusie van de resultaten te vinden, met daarbij een discussie van het onderzoek en de gebruikte onderzoeksmethoden. Effectevaluatie Bewustwordingsproject binnenmilieu. Definitieve conceptrapportage. Pallas

12 2 Werkwijze Om de vraagstellingen te beantwoorden, heeft Pallas een evaluatieonderzoek uitgevoerd dat bestond uit drie onderdelen: deskresearch, vragenlijstonderzoek en individuele interviews. In dit hoofdstuk worden achtereenvolgens de verschillende onderdelen van het onderzoek besproken. 2.1 Deskresearch Het doel van de deskresearch was om een a. duidelijke en bondige omschrijving te geven van de uitvoering van het Bewustwordingsproject door GGD GHOR Nederland (zie paragraaf 2.1.1); b. overzicht te geven van initiatieven op nationaal, regionaal en lokaal niveau op het gebied van het binnenmilieu (zie paragraaf 2.1.2) Beschrijving Bewustwordingsproject Voor een beschrijving van het Bewustwordingsproject is gebruikgemaakt van een aantal door GGD GHOR Nederland aangeleverde documenten en is op internet gezocht naar relevante documenten zoals de kabinetsvisie Binnenmilieu basisscholen en evaluatierapporten van regionale GGD en Beknopte inventarisatie van initiatieven In evaluatieverslagen van GGD GHOR Nederland over de uitvoering van het Bewustwordingsproject en evaluatieverslagen van een aantal regionale GGD en is gezocht naar initiatieven op het gebied van binnenmilieu op basisscholen. Via internet is naar informatie gezocht over deze initiatieven; de websites van regionale GGD en zijn doorzocht (met de zoekterm binnenmilieu basisscholen ) en een aantal websites genoemd in documenten van GGD GHOR Nederland zijn doorzocht, namelijk: Daarnaast is op internet via Google naar initiatieven gezocht met de zoektermen: binnenmilieu basisscholen basisscholen en ventileren Er is niet naar een compleet overzicht van initiatieven gestreefd. De inventarisatie is beperkt tot initiatieven die direct betrekking hebben op verbetering van het binnenmilieu op basisscholen. De gevonden initiatieven zijn aan GGD GHOR Nederland voorgelegd, zodat zij aanvullingen konden geven. 2.2 Vragenlijstonderzoek Het doel van het vragenlijstonderzoek was: a. achterhalen hoe de aan het Bewustwordingsproject deelnemende scholen het GGD-bezoek hebben ervaren en welke effecten het project tijdens en na het GGD-bezoek had;! b. een beeld te krijgen van de bestendigheid/borging van bereikte resultaten die uit de vragenlijst 2011 van GGD GHOR Nederland naar voren zijn gekomen.! Het vragenlijstonderzoek bestond uit een aantal onderdelen: 1. Analyse van gegevens van de tussenevaluatie van eind 2013; 2. Vergelijking van de resultaten van de tussenevaluaties van 2011 en 2013;

13 3. Ontwikkeling en analyse van een follow-upvragenlijst in 2014 voor schoolleidingen die in 2011 een vragenlijst hadden geretourneerd. Vergelijking van de resultaten van 2014 met de resultaten van 2011, voor zover de vragen overeenkwamen. De verschillende onderdelen van het vragenlijstonderzoek worden hieronder verder beschreven Vragenlijstonderzoek 2011 en 2013: tussentijdse evaluaties GGD GHOR Nederland heeft in 2011 en 2013 over de perioden en via vragenlijstonderzoek tussentijdse evaluaties uitgevoerd onder respectievelijk en 631 scholen om meer inzicht te krijgen in hoe scholen het bezoek van de GGD hebben ervaren en welke ervaringen de scholen hebben met de ééndagsmethode. Er deden aan het vragenlijstonderzoek 2011 over de periode schoolleidingen mee (respons 20%) en aan het vragenlijstonderzoek over de periode schoolleidingen (respons 22%). De resultaten van het onderzoek in 2011 zijn in de tussentijdse evaluatie van GGD GHOR Nederland beschreven.[14]. Pallas is gevraagd de geretourneerde vragenlijsten van het vragenlijstonderzoek 2013 te analyseren en te vergelijken met de resultaten van de vragenlijst In beide onderzoeken is dezelfde vragenlijsten gebruikt en via dezelfde enquêtetool op internet uitgezet. De vragenlijst is te vinden in BIJLAGE II Vragenlijstonderzoek 2014: eindevaluatie Om meer inzicht te krijgen in de bestendigheid/borging van de bereikte resultaten die uit de tussentijdse evaluaties naar voren kwamen heeft Pallas in 2014 voor de eindevaluatie een follow-up van het vragenlijstonderzoek uitgevoerd. Dit onderzoek was gericht op de schoolleidingen die aan het eerste vragenlijstonderzoek van 2011, over de periode , hebben meegedaan (n=690) (zie paragraaf 2.2.1). De follow-upvragenlijst kon verstuurd worden naar 582 scholen, van deze scholen was een e- mailadres bekend (de overige scholen hadden in 2011 de vragenlijst per post ontvangen). Pallas ontwikkelde in samenspraak met GGD GHOR Nederland de nieuwe vragenlijst. De helft van de vragen (negen van de achttien) was vergelijkbaar met de vragen in de vragenlijst van Andere vragen in de follow-upvragenlijst gingen specifiek over het verschil in kennis voor en na het GGD-bezoek en over de borging van veranderingen in het ventilatiegedrag van leerkrachten. Het merendeel van de vragen was gesloten, maar bij veel vragen was er ruimte voor een toelichting. De vragenlijst is door vier personen uitgetest (test-invullers), om eventuele onduidelijkheden te kunnen verbeteren. Er is geen non-responsonderzoek uitgevoerd. De vragenlijst is te vinden in BIJLAGE III. Het vragenlijstonderzoek verliep via dezelfde enquêtetool op internet als bij de tussenevaluaties. Per e- mail zijn de scholen uitgenodigd de internetenquête binnen twee weken in te vullen. Na één week is een reminder gestuurd. Na het invullen van de enquête ontving de respondent een bedankbericht Analyse vragenlijsten De gegevens van alle drie vragenlijstonderzoeken (2011, 2013 en 2014) zijn door Pallas op dezelfde wijze geanalyseerd. Vragenlijst 2011 was eerder door GGD GHOR Nederland geanalyseerd[14], maar is voor de vergelijking met vragenlijst 2013 nogmaals geanalyseerd, zodat met zekerheid gezegd kan worden dat alle vragenlijsten op dezelfde manier geanalyseerd zijn. De via de vragenlijsten verzamelde gegevens zijn via de gebruikte enquêtetool gedownload als SPSSbestand. De bestanden zijn vervolgens opgeschoond. Dit betekent dat onder andere toelichtingen zijn geclusterd en beslisregels zijn opgesteld en uitgevoerd voor vragen waarbij tegenstrijdige of onmogelijke antwoorden zijn ingevuld. Voor negen vergelijkbare vragen van vragenlijst 2011 en 2014 zijn de databestanden van de vragenlijsten gekoppeld, zodat de beantwoording van deze vragen vergeleken kon worden. De analyses zijn beschrijvend van aard. Per vraag zijn antwoordpercentages (absolute frequenties) berekend. Tabel 1 biedt een overzicht van de verschillende evaluatieonderzoeken. Effectevaluatie Bewustwordingsproject binnenmilieu. Definitieve conceptrapportage. Pallas

14 Tabel 1 Vragenlijstonderzoeken onder schoolleidingen Naam Tussentijdse evaluatie Tussentijdse evaluatie Eindevaluatie Uitgevoerd door GGD GHOR NL GGD GHOR NL Pallas Analyse door GGD GHOR NL/Pallas Pallas Pallas Verzonden aan Schoolleidingen* Schoolleidingen Schoolleidingen GGD-bezoek in Aantal verstuurd Aantal beantwoord 690 (20%) 137 (22%) 173 (30%) *In 2011 is ook onderzoek uitgevoerd onder medezeggenschapsraden[14]. In de eindevaluatie zijn alleen gegevens van schoolleidingen betrokken. 2.3 Individuele interviews Het derde onderdeel van de eindevaluatie bestond uit individuele interviews met schoolleidingen van scholen die in de periode van door de GGD zijn bezocht, een vragenlijst hebben geretourneerd in 2011 en in 2014, en in 2014 toestemming gaven voor een interview. Het doel van het afnemen van individuele interviews was: a. verdieping/verduidelijking van relevante aspecten die naar voren zijn gebracht in het vragenlijstonderzoek (2014);! b. meer inzicht in succes- en faalfactoren van het Bewustwordingsproject van GGD GHOR Nederland;! c. meer inzicht in initiatieven op het gebied van binnenmilieu in basisscholen sinds de start van het project, ervaringen met deze initiatieven en bestendiging van effecten van deze initiatieven.! Werkwijze Voor de individuele interviews zijn de volgende activiteiten uitgevoerd: Identificatie personen voor interviews en plannen interviews; Opstellen vraagstellingen; Afnemen interviews; Analyseren en verslaglegging. Identificatie personen voor interviews en plannen interviews Aan het eind van de vragenlijst 2014 is gevraagd of de respondent toestemming gaf om mee te werken aan een telefonisch interview van minuten. In totaal gaven zestien scholen aan hiervoor benaderd te willen worden. Van deze zestien scholen zijn dertien scholen uitgenodigd voor een interview. Met twaalf schoolleidingen zijn gesprekken gevoerd. Een schoolleiding was niet bereikbaar door vakantie. De keuze voor deze scholen is gemaakt op basis van resultaten uit de ingevulde vragenlijst 2014, waarbij gestreefd is naar diversiteit in de antwoorden, namelijk: wel/geen gedragsverandering naar aanleiding van het GGD-bezoek; veel/weinig gebruik van de CO 2-meter; veel/weinig gebruik van de ventilatiekaarten; veel/weinig aandacht voor het binnenmilieu, blijkend uit themacertificaat Milieu, verantwoordelijk teamlid, aandacht in schoolkrant, vergaderingen, etc. Opstellen vraagstellingen De interviews waren semigestructureerd. Vooraf is een aantal open beginvragen geformuleerd. Per beginvraag zijn topics geformuleerd waarover de interviewer kon doorvragen. Het interviewschema is in overleg met GGD GHOR Nederland opgesteld. Een aantal standaardvragen werd aan alle respondenten gesteld, zoals of de respondent aanwezig was tijdens het bezoek van de GGD en of er op school andere initiatieven dan het Bewustwordingsproject hebben plaatsgevonden op het gebied van binnenmilieu sinds de start van het project. De andere vragen van het interview waren afhankelijk van de beantwoording van de vragenlijst in 2014; hierbij zijn niet alle

15 vragen aan alle scholen gesteld, maar heeft iedere school een individuele combinatie van interviewvragen gekregen (zie Tabel 2). Elk gesprekonderwerp is minimaal met drie scholen besproken. Omdat het om semigestructureerde interviews ging zijn in sommige interviews meer onderwerpen besproken dan beschreven in Tabel 2. Voor meer inzicht in de gespreksonderwerpen en de daarbij gehorende vragen zie BIJLAGE VII. Tabel 2 Gespreksonderwerpen per school Onderwerp/school Achtergrond x x x x x x x x x x x x Informatie x x x x Kennis x x x x Beleid x x x x x Schooladvies x x x CO 2-meter x x x x x Vergoeding x x x x Aandacht x x x x x Themacertificaat x x x x x x x x x x x x Teamlid x x x x x Bijdraag project x x x x Initiatieven x x x x x x x x x x x x Afnemen interviews De interviews zijn telefonisch afgenomen en duurden maximaal 20 minuten. Ter ondersteuning van de verslaglegging zijn audio-opnamen gemaakt. Hiervoor is in een voorafgaand aan het interview toestemming gevraagd aan de gesprekspartners en nogmaals aan het begin van het interview Analyse interviews De interviews zijn verwerkt tot een kort samenvattend verslag met de hoofdpunten van het gesprek. De uitwerkingen zijn ter verifiëring op feitelijke juistheid aan de gesprekspartners voorgelegd en waar nodig op hun aanwijzing bijgesteld. De interviews zijn per gespreksonderwerp samengevat en geanalyseerd. 2.4 Tijdspad van het onderzoek De verschillende onderdelen van het evaluatieonderzoek vonden plaats in de periode januari tot augustus Tabel 3 Tijdspad Maand Januari/februari Onderzoek Deskresearch Februari Analyse vragenlijsten 2011, 2013 Ontwikkeling vragenlijst 2014 Afname vragenlijsten 2014 Maart Analyse vragenlijsten 2014 Begin rapportage April/mei Juli/Augustus Individuele interviews Rapportage Definitieve rapportage Effectevaluatie Bewustwordingsproject binnenmilieu. Definitieve conceptrapportage. Pallas

16 3 Resultaten deskresearch Doel van de deskresearch was om een korte omschrijving te geven van de uitvoering van het Bewustwordingsproject door GGD GHOR Nederland en een overzicht te bieden van initiatieven op nationaal, regionaal en lokaal niveau op het gebied van het binnenmilieu. In onderstaande paragrafen worden de kabinetsvisie van 2008 over het binnenmilieu op basisscholen (paragraaf 3.1) en de uitvoering (paragraaf ) van het Bewustwordingsproject beschreven. In paragraaf 3.5 komen kort een aantal landelijke initiatieven op het gebied van binnenmilieu in basisscholen aan de orde. Voor meer inzicht in de werkwijze van de deskresearch zie paragraaf Kabinetsvisie 2008 In 2008 stuurde het toenmalige kabinet een brief 4 naar de Tweede Kamer met daarin plannen voor verbetering van het binnenmilieu op basisscholen. In deze plannen werkten vanuit verschillende invalshoeken de ministeries van (toenmalig) VROM (Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer), OCW (Onderwijs, Cultuur en Wetenschap), VWS (Volksgezondheid, Welzijn en Sport) en SZW (Sociale Zaken en Werkgelegenheid) samen. Volgens het kabinet was verbetering van het binnenmilieu in basisscholen wenselijk op het gebied van luchtkwaliteit, stoorgeluid en temperatuur. Een goed schoolklimaat is belangrijk voor kinderen, want kinderen brengen een belangrijk deel van hun jeugd door in schoolgebouwen. In de brief stelde het kabinet vier doelen: 1. Binnen een periode van vijf jaar is een Bewustwordingsproject inclusief het bieden van handelingsperspectieven voor alle basisscholen met natuurlijke ventilatie afgerond. Het bewustzijn onder leerkrachten en leerlingen is vergroot (elke school heeft een informatiepakket, een CO 2-meter en een beknopt bouwtechnisch advies gekregen, waarbij tevens aandacht is voor de samenhang met energetische advisering). Concrete (basisschool)-situaties waar de kwaliteit van het binnenmilieu is verbeterd worden best practices om te laten zien op welke wijze de problematiek is aangepakt. De ambitie is om niet alleen bewustwording van het probleem te creëren maar ook de problematiek, zoveel als mogelijk is, voortvarend aan te pakken. 2. Een maximaal geluidsniveau van ventilatievoorzieningen in het klaslokaal wordt in de voorschriften van het Bouwbesluit (2012) opgenomen. Binnen een periode van 15 jaar is het achtergrondgeluid in elk schoollokaal niet hoger dan 35 db(a), niet als gevolg van buitengeluid, en niet als gevolg van het mechanische ventilatiesysteem. 3. Binnen een periode van 15 jaar voldoet de luchtverversing in elk lokaal aan het kwaliteitsniveau zoals dat in de nieuwbouweisen van het Bouwbesluit is verwoord. Dit heeft als resultaat dat de voorzieningen zodanig zijn dat een maximale CO 2-concentratie van ppm realiseerbaar is. 4. Binnen een periode van 15 jaar is de temperatuur in elk schoollokaal in de zomer beheersbaar. Het kabinet wees GGD GHOR Nederland aan om de eerste doelstelling te bewerkstellingen. Het evaluatieonderzoek van Pallas heeft alleen betrekking op de eerste doelstelling van het kabinet. 3.2 Bewustwordingsproject Binnenmilieu basisscholen Zoals eerder beschreven in de inleiding van dit rapport (hoofdstuk 1), hebben de ministeries IenM en OCW naar aanleiding van de Kabinetsvisie binnenmilieu basisscholen GGD GHOR Nederland gevraagd het Bewustwordingsproject te ontwikkelen en te coördineren. Doel was op basisscholen een gezond binnenmilieu te bevorderen via het: 4 Kabinetsvisie binnenmilieu basisscholen, SAS/

17 a. op gang brengen van een bewustwordingsproces, inclusief het bieden van handelingsperspectieven bij leerlingen en leerkrachten van basisscholen; b. bevorderen van daadwerkelijk beter ventileren van schoollokalen, niet alleen tijdens het project, maar ook daarna. Het project startte in het najaar van 2008 en had een looptijd van vijf jaar ( ). Eéndagsmethode De kern van het Bewustwordingsproject was de ééndagsmethode. Medewerkers van de GGD beoordeelden op één dag systematisch het binnenmilieu van een basisschool en voerden een indicatieve CO 2-meting uit. De ééndagsmethode bestond uit de volgende onderdelen:! a. Schooladvies op maat en handelingsperspectieven De scholen kregen aan het einde van de dag van de GGD-medewerkers een schooladvies met daarin de resultaten met betrekking tot het binnenmilieu, conclusies en op maat adviezen om het binnenmilieu te verbeteren. Ook ontving elke leerkracht voor het eigen lokaal een ventilatiekaart met daarop ventilatie-advies-op-maat, tips over het voorkomen van tocht en kou en voor het opgeruimd houden van het lokaal. b. Gratis CO 2-meter De CO 2-meter werd aan het eind van het bezoek door de GGD-medewerkers achtergelaten op school[15].! c. Vergoeding van! Scholen bezocht in het kader van het Bewustwordingsproject hadden recht op een eenmalige vergoeding van! 1.500, te besteden aan verbeteringen op school die ten goede komen aan het binnenmilieu. De vergoeding werd overgemaakt vanuit het ministerie van OCW nadat GGD GHOR Nederland maandelijks rapporteerde welke scholen waren bezocht [15]. Er was geen verplichting het geld te besteden aan verbeteringen ten behoeve van het binnenmilieu. Er is geen controle uitgevoerd naar de besteding van de financiële middelen door de scholen. Scholen ontvingen aanvankelijk het lespakket Buitenlucht kom je binnen spelen. Dit lespakket liet zien hoe leerkrachten samen met leerlingen kunnen zorgen voor een gezonde binnenlucht in de klas. Het lespakket is alleen in de eerste twee jaar van het project aan de scholen uitgereikt. Uit een evaluatie over stookseizoen 2009/2010[16] bleek namelijk dat scholen het lespakket weinig gebruikten; in overleg met de ministeries is toen besloten het pakket niet bij te laten drukken. Daarnaast werd geprobeerd bewustwording van leerkrachten over ventileren te bevorderen door informatie te verstrekken via de beeldkaart Een frisse klas, een informatiekaart met daarop praktische tips om een frisse klas te realiseren. De beeldkaart is gedurende het hele project aan de scholen uitgedeeld. Naast de gerichte ééndagsmethode heeft GGD GHOR Nederland geprobeerd het thema binnenmilieu bij verschillende organisaties op de kaart te zetten of aan te laten sluiten bij andere projecten, zoals bij de Gezonde Schoolmethode, Energieke scholen, en het programma Meer met Minder (MMM) van Stichting Collusie. Daarnaast is samenwerking gezocht met centra voor Natuur- en Milieueducatie (NME) en Jeugdimpuls Gezonde leefstijl van RIVM. 3.3 Pilots en uitvoering Bewustwordingsproject Twee pilotstudies en regionale start (periode ) In eerste instantie zijn twee pilots voor het gebruik van de ééndagsmethode uitgevoerd[17]. In de eerste pilot (2006/2007) is door 23 regionale GGD en bij 88 scholen door heel Nederland de ééndagsmethode toegepast. Bij 18 scholen werd een uitgebreide evaluatiemeting uitgevoerd; gedurende een periode van zes weken is elke vier minuten de CO 2-concentratie in een leslokaal geregistreerd. Doel van de pilot was om de effectiviteit van de ééndagsmethode op korte termijn vast te stellen[18]. Om de effectiviteit van de ééndagsmethode op middellange termijn na te gaan is in een tweede pilotstudie (2007/2008) uitgevoerd op 21 scholen (10 in Noord-Brabant, 11 in Gelderland-Midden). Uit de pilotstudies bleek dat de ééndagsmethode op korte (vier weken) en middellange termijn (na twee en drie maanden) een effectieve manier is om de kwaliteit van het binnenmilieu op scholen te verbeteren omdat de CO 2-concentratie afneemt bij scholen die via de ééndagsmethode zijn bezocht. Effectevaluatie Bewustwordingsproject binnenmilieu. Definitieve conceptrapportage. Pallas

18 Naast de pilotstudies van GGD GHOR Nederland heeft ook een aantal regionale GGD en voorafgaand aan de officiële start van het Bewustwordingsproject de ééndagsmethode bij scholen in hun regio uitgevoerd, gefinancierd door gemeente of provincie. Er zijn 421 scholen bezocht, door GGD Den Haag 5 (6 scholen), GGD Gelderland-Midden (158 scholen), GGD IJsselland (147 scholen) en GGD Hart voor Brabant (110 scholen).[17] Alle scholen die tijdens de pilots of in de periode voor de officiële start van het Bewustwordingsproject zijn bezocht, hebben ook de vergoeding van! ontvangen van het ministerie van OCW voor het treffen van maatregelen die ten goede komen van een gezond binnenmilieu[17]. Uitvoering Bewustwordingsproject (periode ) Op basis van de resultaten van de pilotstudies hebben de ministeries van VROM en OCW GGD GHOR Nederland verzocht bij alle overige basisscholen met natuurlijke ventilatie het Bewustwordingsproject uit te voeren. Dit betekende dat in 2008 regionale GGD en de opdracht kregen om in de periode september 2008 (begin stookseizoen) tot en met april 2013 (eind stookseizoen) de overige basisscholen in Nederland met natuurlijke ventilatie te bezoeken. Uiteindelijk hebben de regionale GGD en in de periode scholen bezocht [15]. Het daadwerkelijk aantal bezochte basisscholen met natuurlijke ventilatie gedurende de periode ligt dus lager dan het geplande aantal. Uit de tussentijdse inventarisatie 2011 van GGD GHOR Nederland was gebleken dat: meer scholen dan oorspronkelijk geraamd beschikten over mechanische ventilatie; op veel basisscholen het binnenmilieu was verbeterd door de rijkssubsidieregeling (2009) betreffende energiebesparing en verbetering van het binnenklimaat. Het totaal aantal bezochte basisscholen is (zie voor een overzicht van de bezochte scholen per regio BIJLAGE I). Dit zijn de bezochte scholen in de periode , de 109 basisscholen die meededen aan de twee pilots en de 421 basisscholen die met subsidie van de gemeente of provincie voorafgaand aan het Bewustwordingsproject al door een regionale GGD bezocht waren. Ervan uitgaande dat 60% van de basisscholen op natuurlijke wijze wordt geventileerd, dan is in totaal 98% van alle basisscholen met natuurlijke ventilatie in het kader van het Bewustwordingsproject bezocht. 3.4 Tussenevaluaties toepassing en effect Bewustwordingsproject In documentatie van GGD GHOR Nederland en evaluatieverslagen van regionale GGD en is de toepassing van de verschillende onderdelen van de ééndagsmethode nagegaan evenals het effect van het Bewustwordingsproject. In veel gevallen betrof het informatie over de periode Hieronder volgt een samenvatting van de gevonden informatie Toepassing van de ééndagsmethode GGD-bezoek en schooladvies Tijdens het GGD-bezoek heeft iedere school een schooladvies op maat en handelingsperspectieven ontvangen. De resultaten van de tussentijdse evaluatie door GGD GHOR Nederland in 2011 (zie 2.2.1) laten zien dat de deelnemende scholen positief zijn over het GGD-bezoek en het advies dat zij ontvingen. Het effect van het Bewustwordingsproject was ook nog steeds zichtbaar op scholen die drie jaar eerder waren bezocht. Uit dezelfde evaluatie bleek ook dat het GGD-bezoek tot meer aandacht voor het binnenmilieu en adequater ventilatiegedrag had geleid. Een uitgebreide beschrijving van de resultaten van het vragenlijstonderzoek is te vinden in hoofdstuk 4. Van de schoolleidingen die in het kader van een non-responsonderzoek van het vragenlijstonderzoek werden geïnterviewd vond 72% het bezoek van de GGD zeer goed of goed. Ook gaf 91% aan dat het GGD-bezoek had geleid tot meer aandacht op school voor het binnenmilieu[19]. Vijf GGD en (Den Haag, Flevoland, Gelderland-Midden, Hollands-Midden en Zuid-Holland West) voerden in de eigen regio evaluaties uit naar het effect van het Bewustwordingsproject. Uit de evaluatierapporten bleek dat de meeste aan het Bewustwordingsproject deelnemende scholen tevreden 5 Per 1 januari 2014 zijn de GGD Zuid-Holland West en de GGD Den Haag samengegaan en heten nu GGD Haaglanden.

19 waren met het project en het ontvangen schooladvies[20-24]. Schoolleidingen vonden de adviezen bruikbaar en/of nuttig, hoewel ook werd aangegeven dat de adviezen financieel niet altijd haalbaar zijn[20]. In Den Haag gaf 90% van de scholen die voor februari 2011 had deelgenomen aan het Bewustwordingsproject en meedeed aan een evaluatieonderzoek aan dat ze het schooladvies hadden gelezen. Leerkrachten gaven zichzelf een 7 voor de mate waarin zij de adviezen opvolgden. Praktische redenen waarom leerkrachten de adviezen niet opvolgden waren ongemak door tocht, koud en/of geluid. De GGD van VG (Veiligheid en Gezondheidsregio) Gelderland-Midden evalueerde het project over de periode Leerkrachten en directeuren waren positief over het bezoek en de advisering door de GGD. Van de directeuren liet 93% weten dat er adviezen uit de schoolrapportage waren opgevolgd. Leerkrachten die de evaluatie hebben ingevuld waardeerden het GGD-bezoek gemiddeld met een 7,8. De mate waarin het advies was opgevolgd werd beoordeeld met een 7,6 [22]. GGD Zuid-Holland West onderzocht in het derde projectjaar ( ) de effecten van het Bewustwordingsproject onder alle bezochte scholen in de regio. Leerkrachten gaven zichzelf gemiddeld een 7,8 voor de mate waarin ze het advies de afgelopen week hadden opgevolgd. Redenen om het ventilatie-advies niet volledig op te volgen waren er was al voldoende frisse lucht en vanwege klachten of kou. Het GGD-bezoek werd gemiddeld met een 7,9 gewaardeerd [24]. CO 2-meter en ventilatiekaarten Evaluatierapporten van verschillende GGD en maakten duidelijk dat de CO 2-meter en de ventilatiekaarten nuttige hulpmiddelen zijn om beter te kunnen ventileren[20-24]. Er is geen informatie beschikbaar over meetresultaten van CO 2-metingen. Wel is naar het gebruik van de CO 2-meter en de ventilatiekaarten gevraagd via de tussentijdse evaluaties in 2011 en De meerderheid van de scholen geeft aan gebruik te maken van de CO 2-meter en de ventilatiekaarten (zie ook hoofdstuk 4). In onderzoek van GGD Zuid-Holland West gaf 74% van de scholen aan het ventilatie-advies-op-maat op de ventilatiekaart aandachtig te hebben gelezen en 84% vond het ventilatie-advies-op-maat een goed hulpmiddel. Alle respondenten vonden de CO 2-meter een goed hulpmiddel om voor een goed binnenmilieu te zorgen [24]. Vergoeding van euro Uit regionaal onderzoek van Veiligheids- en Gezondheidsregio Gelderland-Midden in 2011 komt naar voren dat de vergoeding van! als positief is ervaren door de basisscholen en dat de vergoeding stimulerend werkt op deelname van scholen aan het Bewustwordingsproject [22]. Verder is in rapportages van andere GGD en geen informatie gevonden die inzicht geeft in hoeverre de vergoeding is ingezet door de scholen. In de tussentijdse evaluatie in 2011 is wel naar de besteding van de vergoeding gevraagd. De helft van de respondenten gaf aan de vergoeding te hebben gebruikt (zie hoofdstuk 4) Effect van het Bewustwordingsproject Op de vraag van GGD Den Haag welk effect het GGD-bezoek op de leerkrachten had, waren de meest genoemde antwoorden een beter bewustzijn van de binnenmilieuproblematiek en het bekend zijn met het belang van ventileren en luchten. Als gemiddeld rapportcijfer voor het GGD-project gaven de leerkrachten in Den Haag een 7 [20]. Ook uit de evaluatie van GGD Flevoland (uit 2013) bleek dat het Bewustwordingsproject heeft bijgedragen aan een groter bewustzijn op het gebied van een gezond binnenmilieu en adequater ventilatiegedrag [21]. In de evaluatie van GGD Holland Midden over de periode gaven leerkrachten op basisscholen met natuurlijke ventilatie aan zich na deelname aan het project méér bewust te zijn van het belang van ventilatie. Ook zeggen zij meer te ventileren dan daarvoor [23]. De helft van de leerkrachten ondervraagd door GGD en VG Gelderland-Midden (2011) gaf aan beter ventilatiegedrag te vertonen en driekwart vond dat het merkbaar is aan het binnenmilieu als het ventilatieadvies wordt opgevolgd. In het onderzoek van GGD Zuid-Holland West gaf 74% aan meer aandacht te hebben voor het thema binnenmilieu en zich meer bewust te zijn van het belang van ventileren en luchten; en 68% vond dat ze nu adequater ventilatiegedrag vertoonden [24]. Effectevaluatie Bewustwordingsproject binnenmilieu. Definitieve conceptrapportage. Pallas

20 3.5 Initiatieven op het gebied van binnenmilieu Tijdens de looptijd van Bewustwordingsproject zijn op landelijk, regionaal en lokaal niveau diverse andere activiteiten uitgevoerd met als doel het binnenmilieu op basisscholen te verbeteren. Pallas bracht op hoofdlijnen via deskresearch een aantal initiatieven in kaart. Drie initiatieven zijn hierop aanvullende door GGD GHOR Nederland naar voren gebracht. Dit hoofdstuk biedt een beknopte beschrijving van initiatieven, landelijk en regionaal Landelijke initiatieven In de periode zijn diverse landelijke initiatieven ontplooid gericht op de verbetering van het binnenmilieu op basisscholen. Voorbeelden hiervan zijn: Inbedding van het onderwerp binnenmilieu in de Risico-Inventarisatie- en Evaluatie (RI+E) in het primair onderwijs. Afstemming en verankering van het thema binnenmilieu binnen verschillende landelijke organisaties zoals het Longfonds 6, RIVM, RVO (Rijkdienst voor Ondernemend Nederland; voorheen Agentschap NL) en Natuur- en Milieueducatiecentra (NME-centra). Eind 2012 hebben de ministeries van IenM en OCW aan GGD GHOR Nederland de opdracht gegeven, om binnen het Bewustwordingsproject, uitvoering te geven aan een aanvullend activiteitenplan (periode ). De focus van deze activiteiten ligt op het structureel verankeren van verbetering van het binnenmilieu. Daarnaast ligt de focus op verbetering van schoolgebouwen die zijn voorzien van mechanische ventilatie. Het gaat om de volgende activiteiten 7 : Pilot mechanisch geventileerde scholen; Gastcolleges over binnenmilieu op Pabo s; Ontwikkeling en landelijke uitrol E-learningmodule Beter leren ventileren ; Promotie van het Vignet Gezonde School en in het bijzonder het themacertificaat Milieu; Opzetten van regionale platforms naar voorbeeld van het Gelderse platform; Ontwikkeling (en update) van informatiemateriaal. Voor meer informatie over de aanvullende activiteiten, zie het document Activiteitenplan-Aanvullende activiteiten voor het bewustwordingsproject Binnenmilieu basisscholen.[25] GGD GHOR Nederland nam in het kader van het Bewustwordingsproject tussen deel aan internationale congressen om het Bewustwordingsproject onder de aandacht te brengen. Voorbeelden zijn het congres Indoor Air Quality in different living settings in Brussel (2010) en de werkconferentie Nationale Aanpak Gezondheid & Milieu (2013).[17, 19] Ook wordt via nieuwsbrieven van Gezondheidsinstituut NIGZ 8 ( Ga voor gezond ), Captise (Jeugdgezondheidszorg nieuwsbrief) en het RIVM ( Binnenmilieu, Gezonde school ) het belang voor een goed binnenmilieu bij leerlingen, ouders, leerkrachten, GGD en, gemeenten en professionals onder de aandacht gebracht.[17, 26] Regionale en lokale initiatieven De afgelopen jaren zijn voor het verbeteren van het binnenmilieu ook regionale en lokale initiatieven ontplooid door de GGD en, provincies of andere organisaties. Het in kaart brengen van alle regionale en lokale initiatieven viel echter buiten de scope van dit onderzoek. Ook zijn regionale en lokale initiatieven niet altijd via deskresearch te achterhalen. Een aantal initiatieven dat via de deskresearch is gevonden en hierbij ter illustratie toegelicht worden zijn: Netwerk binnenluchtkwaliteit basisscholen Gelderland De provincie Gelderland heeft een kennisnetwerk opgezet onder de naam Platform Binnenluchtkwaliteit Basisscholen. Het platform startte begin 2012 en bestaat, naast de provincie, uit de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), regionale GGD en en diverse overleggroepen van scholen. Het doel van het netwerk is om kennis en ervaring met elkaar te delen. Daarnaast zoekt het kennisnetwerk naar financieringsmogelijkheden om de luchtkwaliteit en gezondheid op basisscholen te verbeteren. Het platform kent drie pijlers te weten: Techniek, 6 Begin 2013 veranderde de naam van het Astma fonds in het huidige Longfonds. 7 Begin 2015 worden de activiteiten uit het aanvullend activiteitenplan t.b.v. het bewustwordingsproject geëvalueerd. 8 In augustus 2012 nam het CBO de activiteiten van het toenmalige gezondheidsinstituut NIGZ over.