Botanische resten uit twee IJzertijdwaterputten op de Zeelbergsche Akkers. te Valkenswaard

Transcriptie

1 BIAXiaal 112 Botanische resten uit twee IJzertijdwaterputten op de Zeelbergsche Akkers te Valkenswaard H. van Haaster April 2001 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie

2 BIAXiaal Inleiding Van 20 november tot 6 december 2000 heeft het Archeologisch Diensten Centrum (ADC) in opdracht van de gemeente Valkenswaard een archeologisch onderzoek uitgevoerd op de Zeelbergsche Akkers te Valkenswaard, gemeente Valkenswaard (Centrumcoördinaten: / ). Op het terrein zal uitbreiding van het bedrijventerrein Schaapsloop 2 worden gerealiseerd. De resultaten van een eerder als Aanvullende Archeologische Inventarisatie (AAI) uitgevoerd booronderzoek wezen op de aanwezigheid van sporen uit de Prehistorie, de Romeinse tijd en de Middeleeuwen onder een es die het gehele terrein overdekt. Het doel van het onderzoek was vast te stellen of archeologische resten in de ondergrond aanwezig zijn en indien dat het geval is hun aard, datering en mate van conservering te bepalen. Het onderzoeksgebied bestaat uit een oostelijk gedeelte en een westelijk gedeelte, gescheiden door het tracé van de voormalige spoorbaan. Het hier besproken onderzoek beperkt zich tot het westelijke deel. Daartoe zijn vijf lange zoeksleuven over het terrein gegraven tot in de top van het dekzand onder de es. In de op deze wijze ontstane vlakken zijn clusters van grondsporen waargenomen die op grond van de aardewerkscherven uit de IJzertijd, de Romeinse tijd en (vermoedelijk) de Middeleeuwen dateren. Op sommige plaatsen zijn de zoekputten verbreed of zijn in de nabijheid nieuwe putten aangelegd om de omvang van de sporenconcentraties vast te kunnen stellen. In totaal zijn dertien putten aangelegd. Dit leidde niet in alle gevallen tot een uitbreiding van het aantal grondsporen. Van een beperkt aantal grondsporen is een dwarsprofiel opgenomen. Uit de grondsporen laten zich drie spiekers of schuren reconstrueren. Er zijn ook twee waterputten aangetroffen uit de IJzertijd. Deze putten hadden een trechtervorm, waarbij het diepste deel was omgeven door een houten bekleding, in het ene geval een uitgeholde boomstam en in het andere geval een kring van verticaal ingeslagen planken. Uit beide waterputten is een monster genomen voor onderzoek aan botanische macroresten. Het doel van dit onderzoek was aanvullende informatie te verkrijgen over de activiteiten die op de nederzetting zijn ontplooid. Ook werd verwacht dat informatie zou kunnen worden over de locale milieu-omstandigheden. Van de beschoeiing van de grote waterput zijn enkele stukken hout onderzocht. 2. Werkwijze 2.1 BOTANISCHE MACRORESTEN De monsters zijn met water gezeefd over een stelsel zeven met maaswijdten van 0.25, 0.5, 1 en 2 mm. De twee grootste fracties (1,0 en 2,0 mm) zijn in hun geheel onderzocht. Van de kleinere fracties is soms een representatief gedeelte onderzocht. Als in een monster het aantal resten per soort erg hoog was, zijn de resten in een beperkt volume geteld. Het totale aantal resten van de betreffende soort is dan door middel van extrapolatie bepaald. Voor de analyse is een opvallend-lichtmicroscoop met vergrotingen tot 50 maal gebruikt. Voor de determinatie van de plantenresten is gebruik gemaakt van standaard determinatieliteratuur en de vergelijkingscollectie van BIAX Consult. De analyses zijn verricht door L. Kubiak-Martens (BIAX Consult). 2.2 HOUT Uit de grote waterput (spoor 1 in put 10) zijn zeven stukken hout onderzocht. Voor determinatie van de houtsoort zijn van drie vlakken dunne coupes gesneden die onder een

3 BIAXiaal doorvallend-lichtmicroscoop zijn onderzocht bij vergrotingen van 10 tot 100 x. Als referentieliteratuur is gebruik gemaakt van Schweingruber. 1 Het hout is ook bekeken op de aanwezigheid van bewerkings- en gebruikssporen, van welk deel van de stam de voorwerpen zijn gemaakt en hoe het bewerkte hout uit de stam is gehaald. Het houtonderzoek is uitgevoerd door C. Vermeeren (BIAX Consult). 3. Resultaten 3.1 BOTANISCHE MACRORESTEN De analyseresultaten worden weergegeven in bijlage 1. In vondstnummer 48 zijn behalve veel houtskoolfragmenten geen vondsten van betekenis gedaan. De aangetroffen soorten zijn voor de overzichtelijkheid onderverdeeld in gebruiksplanten en wilde planten. Binnen de categorie gebruiksplanten is een onderverdeling aangebracht die is gebaseerd op het vermoedelijke vroegere gebruik. Bij de onderverdeling van de wilde planten is uitgegaan van het systeem van Arnolds & Van der Maarel. 2 In dit systeem wordt een sociologisch-ecologische indeling gehanteerd, waarbij planten worden ingedeeld op grond van overeenkomsten in standplaats en vegetatiestructuur. Met nadruk moet wel worden gesteld dat de indeling gebaseerd is op het huidige voorkomen in Nederland en dat deze indeling niet kritiekloos toegepast mag worden op vroegere vegetaties. Dit geldt met name voor antropogene vegetaties omdat deze sterk afhankelijk zijn van de aard en intensiteit van menselijke activiteit die uiteraard tegenwoordig sterk verschilt met die van vroeger. Desalniettemin wordt omwille van de herkenbaarheid in de tabel uitgegaan van het huidige voorkomen. Bij de bespreking van de diverse vegetatietypen zullen indien nodig nuanceringen op de indelingen worden aangebracht Gebruiksplanten In de waterput zijn zes soorten planten aangetroffen die met zekerheid in de economie van de nederzetting een rol hebben gespeeld. Van emmertarwe (Triticum dicoccon) zijn twee aartjesvorkjes gevonden. Aartjesvorkjes zijn de delen van de plant waarmee de graankorrels aan de aarspil vastzitten. Emmertarwe is een primitieve graansoort die in ons land in prehistorische context veel wordt aangetroffen. Ook in de IJzertijd was het een belangrijk gewas. Emmertarwe is een zogenaamde bedekte graansoort, hetgeen betekent dat zich na de eerste dorsronde nog kafresten (inclusief de in de waterput gevonden aartjesvorkjes) om de korrels bevinden. Om deze resten te verwijderen werden bedekte granen meestal geëest. Hierbij worden de nog door het kaf omgeven korrels vlak voor het gebruik licht geroosterd waardoor het kaf bros wordt en makkelijker los laat. Op grond van de aanwezigheid van kafresten worden vaak conclusies getrokken over import dan wel locale verbouw van granen. Omdat het niet aannemelijk is dat graan in ongedorste vorm wordt verhandeld, wordt de aanwezigheid van kaf meestal geïnterpreteerd als een bewijs voor locale verbouw en verwerking. Helaas gaat deze redenering niet op voor emmertarwe, omdat deze bedekte graansoort met de op in de waterput aangetroffen kafresten wordt verhandeld. Dit betekent dat we geen betrouwbare uitspraken over locale verbouw dan wel import van dit graan kunnen doen. Ook pluimgierst (Panicum miliaceum) was in de prehistorie een belangrijk cultuurgewas. Het is oorspronkelijk afkomstig uit Centraal Azië en werd voor het eerst in de Bronstijd in ons land verbouwd. 3 Afgaande op de aantallen kafresten die in de 1 Schweingruber Arnolds & Van der Maarel Bakels 1997: 20.

4 BIAXiaal waterput zijn gevonden, heeft het op de nederzetting een belangrijke rol gespeeld. Ook pluimgierst is een bedekt graan. De kafresten worden daarom niet alleen op productienederzettingen aangetroffen, maar ook op plaatsen waar het is geïmporteerd. Maanzaad (Papaver somniferum) is een heel oud cultuurgewas. Het werd al door de eerste boeren in ons land, zo n 4500 v. Chr., verbouwd. 4 Maanzaad werd verbouwd om de oliehoudende zaden. Huttentut (Camelina sativa), ook wel dederzaad genoemd was in de IJzertijd een in ons land nieuw gewas. Het werd verbouwd vanwege de oliehoudende zaden. Van huttentut is ook kaf gevonden. Aangezien de zaden vrij makkelijk uit de rijpe vruchten vallen, betekent de vondst van het kaf in het algemeen gesproken dat de huttentut waarschijnlijk op de vindplaats verwerkt is. We kunnen hierbij denken aan dorsen of andere activiteiten die met het zuiveren van de oogst te maken hebben. In de waterput hebben we echter maar één hauwtjesfragment van huttentut gevonden. Dit maakt de bewijsvoering voor locale verbouw iets minder sterk. Een enkel kaffragment kan immers ook wel tussen geïmporteerde huttentut zitten. De vondst van een fragment van een pruimenpit is bijzonder. Het gaat om een pit van de kroosjespruim (Prunus domestica subsp. insititia). Dit is een relatief kleine pruimensoort vergelijkbaar met de mirabel. Tot op dit moment zijn slecht van drie andere plaatsen in ons land prehistorische vondsten bekend. 5 Andere planten die mogelijk een rol in de economie van de nederzetting hebben gespeeld, zijn framboos (Rubus idaeus) en roos (Rosa). Frambozen en rozenbottels werden waarschijnlijk in de natuurlijke omgeving van de nederzetting verzameld. Van roos zijn ook relatief veel doorns gevonden. Waarschijnlijk heeft er vlak bij de waterput een rozenstruik gestaan. Hierdoor is niet helemaal zeker of de rozenbottels bewust zijn verzameld Wilde planten In de waterput zijn relatief veel zaden gevonden van planten die tegenwoordig vooral worden aangetroffen in akkers en tuinen. Zwarte nachtschade (Solanum nigrum), zwaluwtong (Fallopia convolvulus), perzikkruid (Persicaria maculosa) en vogelmuur (Stellaria media) komen vooral voor op vochtige, voedselrijke, humeuze bodems. Eenjarige hardbloem (Scleranthus annuus), gewone spurrie (Spergula arvensis), een naaldaarsoort (Setaria italica/verticillata/viridis) en schapezuring (Rumex acetosella) worden vooral aangetroffen op relatief droge, matig voedselrijke, zandige bodem. Een deel van de onkruiden heeft waarschijnlijk op de akkers rond de nederzetting gegroeid. Vooral de soorten van voedselrijke bodem kunnen ook heel goed op omgewerkte grond op het nederzettingsterrein gestaan hebben. Op het nederzettingterrein hebben ook de soorten uit de categorie tredplanten gestaan. Het gaat om gewoon herderstasje (Capsella bursa-pastoris), straatgras (Poa annua) en gewoon varkensgras (Polygonum aviculare). Glad vingergras wordt tegenwoordig ook op veel betreden plaatsen aangetroffen, maar het is waarschijnlijk dat het vroeger als onkruid in gierstakkers voorkwam. Dit geldt ook voor de naaldaar. Er is namelijk een sterke correlatie tussen vondsten van deze zogenaamde gierstgrassen en pluimgierst. 6 Bij de groep planten van voedselrijke ruigten gaat het om planten van zogenaamde ruderale standplaatsen, dat wil zeggen plekken waar op de een of andere manier materiaal (voedingsstoffen) van elders aan de bodem is toegevoegd. Een aantal soorten kan ook als akkeronkruid optreden maar dan moet de grond niet te intensief gebruikt zijn. De graslandplanten wijzen op de aanwezigheid van grasland op matig voedselrijke tot voedselarme bodem. Het gaat om gewone brunel (Prunella vulgaris), gevleugeld hertshooi (Hypericum tetrapterum) en tormentil (Potentilla erecta). In dit grasland 4 Bakels 1997: Oss: Bakels 1980, Zwolle: Vermeeren 1991, Wijk bij Duurstede: Lange Bron: archeobotanische database RADAR (van Haaster & Brinkkemper 1995).

5 BIAXiaal hebben waarschijnlijk ook de soorten uit de categorie storingsmilieus gestaan. Dit zijn gewone waternavel (Hydrocotyle vulgaris), gewone en/of slanke waterbies (Eleocharis palustris/uniglumis), zomprus (Juncus articulatus), egelboterbloem (Ranunculus flammula), akkermunt en/of watermunt (Mentha aquatica/arvensis), kruipende boterbloem (Ranunculus repens), mogelijk krulzuring (Rumex crispus type) en witte klaver (Trifolium repens). De verstoring bestaat voor deze soorten uit sterk wisselende milieu-omstandigheden zoals wisselende waterstand, regelmatige betreding en begrazing. Vooral door regelmatige begrazing en wisselende waterstand ( s winters nat, s zomers droog) worden dergelijke graslandvegetaties in stand gehouden. 7 Op het nederzettingsterrein was sprake van standplaatsen waar planten uit de categorie pioniers van stikstofrijke, natte grond groeiden. Dat blijkt uit de aanwezigheid van veerdelig tandzaad (Bidens tripartita), greppelrus (Juncus bufonius) en waterpeper (Persicaria hydropiper). Deze soorten groeien bijvoorbeeld graag op periodiek droogvallende, modderige oevers waar door zuurstofgebrek de bodem sterk nitraat- of zelfs ammoniakhoudend is. Ook op open, stuk getrapte modderige plekken in weilanden en in greppels kunnen zich zulke milieu-omstandigheden voordoen. Aanwijzingen voor de aanwezigheid van bomen op de nederzetting zijn nauwelijks gevonden. De enige boom waarvan een zaadje is gevonden, is de berk (Betula). Het gaat echter maar om één zaadje. Berkenzaden staan er echter om bekend dat zij over grote afstanden door de wind verplaatst kunnen worden. We gaan er daarom vanuit dat het zaad door de wind op de nederzetting is aangevoerd. De locale aanwezigheid van een of meerdere berken zou zonder twijfel geleid hebben tot de vondst van meer zaden. Opvallend is wel het grote aantal zaden van ijle zegge (Carex remota). IJle zegge staat bekend als een echte bosplant, terwijl andere indicatoren voor bos in de nabije omgeving ontbreken. Mogelijk zijn de zaden afkomstig van planten die in de schaduw van een struikachtige vegetatie op natte bodem in de nabije omgeving hebben gestaan. 3.2 HOUT De beschoeiing van de grote waterput bestond uit een kring van verticaal ingeslagen planken. De planken vormden een krans met een diameter van ca. 70 cm. Bij vier stukken hout ging het om fragmenten van aangepunte eikenhouten planken (zie bijlage 2). De fragmenten hadden een lengte van 40 tot 50 cm en een breedte die varieerde van 11 tot 14 cm. De dikte ligt tussen de 2,5 en 4 cm, waarbij één plank geleidelijk platter uitloopt van 4 naar 0,5 cm. De puntvorm was niet nauwkeurig meer vast te stellen, maar waarschijnlijk had de punt twee vlakken. De planken zijn overlangs uit een halve stam gehaald (stamcode 8.2, zie bijlage 3). Twee stukken hout, eveneens van eik, betreffen wigvormige fragmenten met stamcode 12 (zie bijlage 3). Een onregelmatig stuk hout bleek afkomstig te zijn van els. 4. Conclusies Door het botanisch onderzoek aan de waterputten zijn we aardig wat te weten gekomen over de economie en de milieu-omstandigheden op en rond de vindplaats. In totaal zijn zeker zes soorten aangetroffen die in de economie van de nederzetting een rol hebben gespeeld. Dat zijn emmertarwe, pluimgierst, maanzaad, huttentut, framboos en kroosjespruim. De zaden van roos kunnen afkomstig zijn van in de omgeving verzamelde rozenbottels, maar gezien het grote aantal doorns dat ook is aangetroffen, heeft er een rozenstruik vlak bij de waterput gestaan. De huttentut is waarschijnlijk door de bewoners zelf verbouwd. Dit kan niet met zekerheid gezegd worden van het maanzaad door het 7 Schaminée, Stortelder & Weeda 1996: 34.

6 BIAXiaal ontbreken door het ontbreken van kaf. Van emmertarwe is weliswaar dorsafval gevonden, maar het gaat hierbij om kafresten die ook nog om de korrels zitten als het graan een eerste dorsing heeft ondergaan. Dit betekent dat we niet zeker weten of emmertarwe ter plaatse verbouwd is of geïmporteerd werd. De pruimenboom kan op het erf gestaan hebben, maar ook dit kan niet bewezen worden. Zeker is slechts dat de voormalige bewoners de pruim gegeten hebben. De akkeronkruiden wijzen op de aanwezigheid van zandige, relatief voedselarme akkergrond. In de nabije omgeving van de vindplaats bevond zich grasland waarin zich nogal wat zogenaamde storingsindicatoren bevonden. Dit betekent dat er sprake was van sterk wisselende milieu-omstandigheden. Het kan hierbij gaan om wisselende waterstand ( s winters nat, s zomers droog) of om begrazing door vee. Op de nederzetting was sprake van modderige plaatsen waar planten als veerdelig tandzaad, greppelrus en waterpeper groeiden. Er zijn geen betrouwbare aanwijzingen voor de aanwezigheid van boomgroei in de nabije omgeving. De vele zaden van ijle zegge zijn mogelijk afkomstig van planten die in de schaduw van een struikachtige vegetatie op natte bodem in de nabije omgeving groeiden. 5. Literatuur Arnolds, E.J.M., & E. van der Maarel 1979: De oecologische groepen in de Standaardlijst van de Nederlandse flora 1975, Gorteria 9, Bakels, C.C., 1980: De bewoningsgeschiedenis van de Maaskant I. Plantenresten uit de Bronstijd en Romeinse tijd gevonden te Oss-IJsselstraat, prov. Noord-Brabant, Analecta Praehistorica Leidensia 13, Bakels, C.C., 1997: De cultuurgewassen van de Nederlandse Prehistorie, 5400 v.c. 12 v.c., in: A.C. Zeven (red.) De introductie van onze cultuurplanten en hun begeleiders van het Neolithicum tot 1500 AD, Wageningen, Haaster, H. van & O. Brinkkemper 1995: RADAR, a Relational Archaeobotanical Database for Advanced Research, Vegetation History & Archaeobotany 4, Lange, A.G., 1990: De Horden near Wijk bij Duurstede. Plant remains from a native settlement at the Roman frontier, a numerical approach, Thesis Groningen (= Nederlandse Oudheden 13). Schaminée, J.H.J., A.H.F. Stortelder & E.J. Weeda 1996: De vegetatie van Nederland, III: plantengemeenschappen van graslanden, zomen en droge heiden, Leiden etc. Schweingruber, F.H. 1982: Mikroskopische Holzanatomie, Birmensdorf. Vermeeren, C., 1991: Cultuurgewassen en onkruiden uit Ittersumerbroek, in: H. Clevis & A.D. Verlinde (red.), Bronstijdboeren in Ittersumerbroek, Kampen,

7 BIAXiaal Bijlage 1 Valkenswaard, Zeelbergsche Akkers: Plantenresten uit de waterputten. Legenda: v = verkoold, c = circa, fr = fragment, cf. = gelijkend op, + = veel, ++ = zeer veel. put 10 7 vlak 1 1 spoor 1 1 Vondstnummer GEBRUIKSPLANTEN (leeg) Granen Panicum miliaceum, kaf 7+c.150fr. Pluimgierst Triticum dicoccon, aartjesvorkje (v) 1. Emmertarwe Triticum dicoccon,1/2 aartjesvorkje 1. Emmertarwe Fruit Prunus domestica subsp. insititia 1. Kroosjespruim Rubus idaeus 2fr. Framboos Olieleveranciers Camelina sativa 12. Huttentut Camelina sativa, hauwtje 1fr. Huttentut Papaver somniferum 2fr. Slaapbol WILDE PLANTEN Planten van voedselrijke akkers en tuinen Solanum nigrum 34. Zwarte nachtschade Fallopia convolvulus 3. Zwaluwtong Persicaria maculosa 10. Perzikkruid Stellaria media 12. Vogelmuur Planten van matig voedselrijke akkers en tuinen Scleranthus annuus 1. Eenjarige hardbloem Spergula arvensis 68. Gewone spurrie Setaria italica/verticillata/viridis, kaf 1. Naaldaar Rumex acetosella 81. Schapezuring Tredplanten Capsella bursa-pastoris 2. Gewoon herderstasje Digitaria cf. ischaemum, kaf 1fr. Glad vingergras? Poa annua 1 Straatgras Polygonum aviculare 8. Gewoon varkensgras Planten van voedselrijke ruigten Chenopodium album 157. Melganzenvoet Persicaria lapathifolia 22. Beklierde duizendknoop Silene latifolia subsp. alba 4. Avondkoekoeksbloem Graslandplanten Prunella vulgaris 6. Gewone brunel Hypericum tetrapterum 18. Gevleugeld hertshooi Potentilla erecta 37. Tormentil Planten van storingsmilieus Hydrocotyle vulgaris 2. Gewone waternavel Eleocharis palustris/uniglumis 2. Gewone-/slanke waterbies Juncus articulatus 2. Zomprus Mentha aquatica/arvensis 4. Water-/akkermunt Juncus cf. effusus 24. Pitrus?

8 BIAXiaal Vervolg Bijlage 1 Valkenswaard, Zeelbergsche Akkers: Plantenresten uit de waterputten. Legenda: v = verkoold, c = circa, fr = fragment, cf. = gelijkend op, + = veel, ++ = zeer veel. put 10 7 vlak 1 1 spoor 1 1 Vondstnummer Planten van storingsmilieus Ranunculus repens 68. Kruipende boterbloem Rumex crispus type 9. Krulzuring Trifolium repens, bloemblad +. Witte klaver Planten van natte, stikstofrijke grond Bidens tripartita 2. Veerdelig tandzaad Juncus bufonius 18. Greppelrus Persicaria hydropiper 85. Waterpeper Oeverplanten Thelypteris palustris, blad +. Moerasvaren Bosplanten en bomen Carex remota c IJle zegge Betula pendula 1. Ruwe berk Rosa sp. 6+5fr. Roos (G) Rosa, doorns ++. Roos (G) Diversen Agrostis sp. 1. Struisgras (G) Houtskool + ++

9 BIAXiaal Bijlage 2 Valkenswaard, Zeelbergsche Akkers, hout uit de grote waterput Legenda: L: lengte Diam stam: vermoedelijke diameter van de stam B: breedte St.c.: stamcode (zie bijlage 3) D: dikte PV: puntvorm (aantal vlakken van de punt) PL: puntlengte Houtsrt: houtsoort subnr L B D Diam stam PL St.c. PV Omschrijving Houtsrt Opmerkingen 1 > > ? eik meer dan 60 jaar, spint? 2 > > ? eik meer dan 60 jaar, geen spint? 3 > ,5 > ? eik meer dan 60 jaar, geen spint? 4 > ,5-4 >22? 8.2? geleidelijk dunner tot punt eik meer dan 60 jaar, geen spint 5 >28 4,5 2-4,5 >9 _ 12 _ onregelmatige wigvorm eik weinig en grote jaarringen 6 > >12 _ 12 _ wigvorm eik >12 _ 11 _ els brok

10 BIAXiaal Bijlage 3 grondvormen van hout met stamcodes