Onderzoek aan zaden uit de IJzertijd en de Romeinse tijd uit Venray-De Hulst II

Transcriptie

1 BIAXiaal 159 Onderzoek aan zaden uit de IJzertijd en de Romeinse tijd uit Venray-De Hulst II K. Hänninen Mei 2003 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie

2 Colofon Titel: BIAXiaal 159. K. Hänninen, 2003: Onderzoek aan zaden uit de IJzertijd en de Romeinse tijd uit Venray-De Hulst II. Opdrachtgever: Archeologisch Dienstencentrum ISSN: BIAX Consult, Zaandam, 2003 Correspondentie adres: BIAX Consult Hogendijk AL Zaandam tel: fax:

3 BIAXiaal Inleiding In 2003 is door het Archeologisch Diensten Centrum (ADC) onder leiding van Henk van der Velde een opgraving verricht te Venray-De Hulst II. Er werd hier een vindplaats aangetroffen met materiaal uit de IJzertijd en de Romeinse tijd. Uit 22 contexten, waaronder kuilen, paalkuilen, hutkommen, een silo en waterputten zijn monsters genomen voor botanisch onderzoek. Deze zijn geïnventariseerd om een indruk te krijgen van de conservering, rijkdom en globale soortensamenstelling van het materiaal. Op basis hiervan is in overleg met Henk van der Velde een selectie gemaakt van de te analyseren monsters. 2. Methode De monsters, met een inhoud van 3 liter, zijn geflotteerd over 0,5 en 0,25 mm. Ze zijn geïnventariseerd onder een opvallend-lichtmicroscoop met vergrotingen tot 10 x. Voor de analyse is een soortgelijke microscoop gebruikt met vergrotingen tot 50 x. Voor de determinatie is de vergelijkingscollectie van BIAX Consult geraadpleegd. 3. Resultaten 3.1 IJZERTIJD De resultaten van het onderzoek staan in bijlage 1 en 2. Behalve in twee monsters uit Romeinse waterputten zijn uitsluitend verkoolde zaden gevonden. Twaalf van de dertien monsters uit de IJzertijd (bijlage 1) zijn arm aan zaden. De aangetroffen cultuurgewassen zijn gerst (Hordeum vulgare), pluimgierst (Panicum miliaceum) en emmertarwe (Triticum dicoccon). Voor de IJzertijd zijn dit algemene soorten. Andere eetbare gewassen zijn een eikel (Quercus spec.; monster 79) en mogelijk sleedoorn (Prunus cf. spinosa; monster 86). Daarnaast zijn enkele zaden van wilde planten aangetroffen, met name akkeronkruiden. Vondstnummer 142 uit de silo is geselecteerd voor analyse. Hierin zijn naast wat onkruidzaden enkele gerstkorrels, niet nader te determineren graan en enkele halve aartjesbases van emmertarwe gevonden. Op basis van zo weinig vondsten kunnen eigenlijk geen conclusies worden getrokken over de functie van dit spoor. Silo s moesten voordat er een nieuwe voorraad graan in werd opgeslagen goed worden gereinigd. Doordat de wanden van de als silo gebruikte kuil vochtig waren ging het aangrenzende graan kiemen. Het overige graan werd niet aangetast. Het laagje gekiemd graan bleef aan de silowand plakken als het opgeslagen graan uit de kuil werd gehaald en moest worden verwijderd om de nieuwe voorraad niet aan te tasten. De makkelijkste manier om dit te bereiken was het schoonbranden van de kuil. Het verbrande of verkoolde graan werd vervolgens uit de silo geschept. In vondstnummer 142 zijn slechts kleine hoeveelheden graan gevonden. Dit was niet gekiemd. Het is dan ook niet duidelijk of dit het resultaat is van het

4 BIAXiaal schoonbranden van de silo. Mogelijk is het ook afval dat in de kuil is gegooid nadat deze als silo in onbruik was geraakt. 3.2 ROMEINSE TIJD Van de acht monsters uit de Romeinse tijd zijn er drie rijk aan zaden (vnr. 245 en vnr. 253 uit de middenstaanders van het huis en waterput I). Deze zijn geselecteerd voor analyse. In bijlage 2 staan zowel de gegevens van de analyse van de drie geselecteerde monsters als van de inventarisatie van de vijf andere monsters. De aangetroffen cultuurgewassen zijn ook hier gerst, pluimgierst en emmertarwe. Van de vijf haverkorrels die in 253 zijn aangetroffen is niet te zeggen of het om het cultuurgewas (Avena sativa) of om het onkruid oot (Avena fatua) gaat. Hiervoor is kaf nodig en dit is niet gevonden. Er zijn ook enkele eetbare bessen en noten van in het wild groeiende planten gevonden. Dit zijn hazelnoot (Corylus avellana), mogelijk sleedoorn, braam (Rubus fruticosus), vlier (Sambucus nigra) en lijsterbes (Sorbus aucuparia). 1 De wilde planten zijn onderverdeeld op basis van hun voorkomen in recente vegetaties. 2 Hierbij is enige voorzichtigheid geboden, omdat met name de akkeronkruiden door het hedendaagse gebruik van kunstmest en bestrijdingsmiddelen andere standplaatsen kunnen hebben dan vroeger. De aangetroffen groepen zijn die van akkeronkruiden, storings- en tredplanten, graslandplanten, heideplanten, water- en oeverplanten, pionierplanten en planten van ruderale plaatsen. Daarnaast is er nog een groep van niet in te delen planten. Hierin staan de taxa die niet tot op soort gedetermineerd konden worden. In de paalgaten van het huis (245 en 253) zijn voornamelijk cultuurgewassen en akkeronkruiden aangetroffen. De in Venray-De Hulst gevonden akkeronkruiden groeien op recent bewerkte of omgewoelde minerale gronden. Zij zullen met het graan zijn meegeoogst en zo in de nederzetting terecht zijn gekomen. Ook de groep van storings- en tredplanten is goed vertegenwoordigd. Een groot deel hiervan behoort tot de weegbreeklasse (Plantaginetea majoris). 3 Dit zijn plantengemeenschappen die groeien op verdichte of verslempte, voedselrijke tot matig voedselrijke bodem, die weinig zuurstof bevat. In de natuur komen zij voor op jaarlijks langdurig overstroomde, begraasde weilanden met een wisselende waterstand. Hierbij kan gedacht worden aan vegetaties langs drinkpoelen, sloten en greppels. Antropogene vegetaties uit deze klasse komen voor langs en op veel betreden plaatsen, zoals wegen en paden (tredplanten). Verder zijn soorten gevonden van vochtig tot nat, voedselrijk grasland. De vegetatie die zij vertegenwoordigen is de klasse der matig voedselrijke graslanden (Molinio-Arrhenatheretea), waar overigens ook vaak vertegenwoordigers van de rietklasse (Phragmitetea) groeien. 4 Deze graslandvegetatie wordt in stand gehouden door hooien of begrazen, waaruit we mogen concluderen dat het vee hier geweid werd. 1 De lijsterbes is vrij wrang van smaak en wordt tegenwoordig nauwelijks onverwerkt gegeten. Wel kan er een lekkere jam of gelei van worden gemaakt. De bes werkt bovendien laxerend. 2 Schaminée et al. 1995, 1996, 1998; Stortelder et al Sykora et al Zuidhoff et al

5 BIAXiaal Van de heideplanten struikheide (Calluna vulgaris), dopheide (Erica tetralix) en tormentil (Potentilla erecta) zijn slechts enkele blaadjes of zaden gevonden in de waterput. De heidesoorten werden wel gebruikt als bezems, boenders, veevoer of strooisel. Ook kunnen resten ervan in turf zitten. In de waterput zijn ook enkele water- en oeverplanten aangetroffen. Waarschijnlijk lag er in de nabijheid van de waterput open water en/of een gebied met een verlandende zone. Ook kan de directe omgeving van de waterput drassig zijn geweest, bijvoorbeeld doordat hij wat dieper lag ten opzichte van het loopoppervlak. De aangetroffen pionierplanten groeien op vochtige tot natte grond. Vaak gaat het hierbij om gebieden langs sloten en greppels. Ruderale planten groeien op plaatsen waar plotseling materiaal van elders wordt toegevoegd (door mens, dier, rivierwater of erosie), permanent vochtige plaatsen worden gemeden. Binnen een nederzetting zijn het met name concentraties van afval die tot deze vegetaties leiden, vooral op plekken die in de volle zon liggen Conclusie In de monsters uit de IJzertijd en de Romeinse tijd is gerst, pluimgierst en emmertarwe aangetroffen. In een middenstaander van het Romeinse huis is ook haver gevonden. Aangezien haver vanaf de Romeinse tijd in Nederland wordt verbouwd is het mogelijk dat het om de gecultiveerde soort gaat. Omdat de onderscheidende kafresten niet zijn gevonden is dit echter niet met zekerheid te zeggen. De cultuurgewassen die in De Hulst II zijn aangetroffen zijn typerend voor inheemse nederzettingen in deze periode. Typisch Romeinse gewassen, zoals bijvoorbeeld spelttarwe (Triticum spelta), zijn hier niet gevonden. Daarnaast zijn veel wilde planten aangetoond. Het gaat hierbij met name om planten die groeien op akkers en in grasland. De overige soorten zullen op diverse plaatsen in en rond de nederzetting hebben gestaan. Het materiaal is goed vergelijkbaar met dat van de nabijgelegen vindplaats Venray-Hoogriebroek. 6 Hier zijn tientallen monsters uit Bronstijd, IJzertijd en Romeinse tijd geanalyseerd. Voor alle perioden zijn gerst, emmertarwe en pluimgierst aangetoond. In een monster gedateerd in de Romeinse tijd is gecultiveerde haver aangetroffen. Daarnaast is mogelijk een aarbasis van spelttarwe (Triticum spelta) gevonden. Deze tarwesoort is door de Romeinen in Nederland geïntroduceerd en werd voornamelijk door de Romeinen zelf en door sterk geromaniseerde lieden gegeten. 7 Verder zijn enkele zaden van peterselie (Petroselinum crispus) en een pit van een kroosjespruim (Prunus domestica ssp. insititia; een vroege, gecultiveerde pruimensoort) gevonden. Beide zijn door de Romeinen in Nederland geïntroduceerd. 8 5 Zuidhof et al Hänninen & Vermeeren in voorb. 7 Pals Pals 1997.

6 BIAXiaal Het lijkt er dus op dat de bewoners van Hoogriebroek sterker geromaniseerd waren dan die van De Hulst. Hierbij moet echter rekening gehouden worden met het feit dat er in Hoogriebroek veel meer monsters zijn geanalyseerd dan in De Hulst. Het ontbreken van sommige soorten kan daar dan ook mee te maken hebben. 5. Literatuur Hillman, G., 1981: Reconstructing Crop Husbandry Practices from Charred Remains of Crops, in R. Mercer (ed.), Farming Practice in British Prehistory. Hänninen, K. & C. Vermeeren in voorb.: Archeobotanisch onderzoek: Plantenresten uit Bronstijd, IJzertijd en Romeinse tijd te Venray-Hoogriebroek, in H. Stoepker (red.) Pals, J.-P., 1997: Introductie van cultuurgewassen in de Romeinse Tijd, in A.C. Zeven (red.), De introductie van onze cultuurplanten en hun begeleiders, van het Neolithicum tot 1500 AD, Wageningen, p Schaminée, J.H.J., E.J. Weeda & V. Westhof 1995: De vegetatie van Nederland 2, Uppsala, enz. Schaminée, J.H.J., A.H.F. Stortelder & E.J. Weeda 1996: De vegetatie van Nederland 3, Uppsala, enz. Schaminée, J.H.J., E.J. Weeda & V. Westhof 1998: De vegetatie van Nederland 4, Uppsala, enz. Stortelder, A.H.F., J.H.J. Schaminée & P.W.F.M. Hommel 1999: De vegetatie van Nederland 5, Uppsala, enz. Sykora, K.V., J.H.J Schaminée & E.J. Weeda 1996: Plantaginetea majoris (Weegbreeklasse), in J.H.J Schaminée, A.H.F. Stortelder & E.J. Weeda, De vegetatie van Nederland 3, Zuidhoff, A.C., J.H.J Schaminée & R. van t Veer 1996: Molinio-arrhenatheretea (Klasse der matig voedselrijke graslanden), in J.H.J Schaminée, A.H.F. Stortelder & E.J. Weeda, De vegetatie van Nederland 3,