Zadenonderzoek aan een monster uit een hutkom (ca. 500 AD) en een gracht (14e eeuw) uit Gennep-Houtstraat

Transcriptie

1 BIAXiaal 340 Zadenonderzoek aan een monster uit een hutkom (ca. 500 AD) en een gracht (14e eeuw) uit Gennep-Houtstraat K. Hänninen Oktober 2007 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie

2 Colofon Titel: BIAXiaal 340 Botanisch onderzoek van een (post)middeleeuws gasthuis op de vindplaats Breda-De Beyerd Auteur: L. van Beurden, m.m.v. M. van Waijjen Opdrachtgever: Gemeente Breda/ BAAC bv ISSN: BIAX Consult, Zaandam, 2007 Correspondentie adres: BIAX Consult Hogendijk AL Zaandam tel: fax:

3 BIAXiaal Inleiding In 2006 heeft het Bureau voor Bouwhistorie, Archeologie, Architectuur- en Cultuurhistorie (BAAC bv) een Definitief Archeologisch Onderzoek in plangebied Houtstraat te Gennep uitgevoerd onder leiding van S. Mooren. 1 Het onderzoek had als doel vast te stellen of zich archeologische resten in de ondergrond bevonden. Aanleiding tot het onderzoek was de beoogde woningbouw op deze locatie, die is gelegen binnen de oude stadsmuren. De bouw van een keldergarage onder het toekomstige appartementencomplex zou eventueel aanwezige archeologische resten vernietigen aangezien het vloerniveau van de keldergarage dieper komt te liggen dan het aanwezige ophogingpakket. Er zijn twee monsters bekeken: één uit een hutkom (ca. 500 AD) en één uit een grote, diepe gracht (14 e eeuw) die midden door de stad loopt. Alleen de onderste vullingslaag van de gracht is geleidelijk ontstaan, de rest is in korte tijd opgevuld. De gracht is waarschijnlijk in één keer dichtgegooid. 2 In het Programma van Eisen zijn op botanisch gebied twee vraagstellingen geformuleerd: - Wat kan er gezegd worden over de sociale status en de voedingsgewoontes van de gebruikers van de betreffende contexten? - Kan een reconstructie worden gemaakt van het landschap in de Vroege Middeleeuwen? 2. Methode De monsters, met een volume van 5 liter, zijn door BAAC gezeefd over een set zeven met maaswijdtes van 2, 1, 0.5 en 0.25 mm. De residuen zijn vervolgens door L. Kubiak- Martens geïnventariseerd. Hierbij wordt de conservering, rijkdom en globale soortensamenstelling van de monsters bepaald. Beide monsters bevatten verkoolde resten, waaronder granen, en zijn in overleg met de opdrachtgever vervolgens volledig geanalyseerd. De analyse is uitgevoerd door K. Hänninen. In tabel 1 staan de gegevens van de beide monsters. Tabel 1 Gennep-Houtstraat, gegevens van de onderzochte monsters. vnr. spoor context datering hutkom 500 AD gracht AD 3. Resultaten De resultaten van de analyse staan in bijlage 1. In het monster uit de hutkom, vondstnummer 123, zijn enkele resten van granen gevonden. Het gaat om een korrel en een aarspilfragment (internodium) van rogge (Secale cereale) en een aarspilfragment van gerst (Hordeum vulgare). Daarnaast zijn nog enkele niet verder te determineren graankorrels (Cerealia) aangetroffen. Het zaad van ringelwikke of vierzadige wikke (Vicia hirsuta/tetrasperma), beide notoire akkeronkruiden, zal met het graan zijn meegeoogst en zo in de nederzetting terecht zijn 1 Centrumcoördinaten: / Mooren 2006.

4 BIAXiaal gekomen. De hazelnoot, waarvan schaalfragmenten zijn gevonden, zal in de omgeving voor consumptie zijn verzameld. De aarspilfragmenten van gerst en rogge kunnen duiden op lokale verbouw. Tijdens de eerste dorsronde, die op de productienederzetting plaatsvindt, wordt de aarspil gebroken en komen de korrels vrij. Eventuele handel vindt dan ook plaats zonder (grote hoeveelheden) aarspilfragmenten, al is het natuurlijk altijd mogelijk dat er in een portie graan nog enkele fragmenten zijn blijven zitten. In het monster uit de gracht, vondstnummer 172, zijn meer soorten gevonden. Naast rogge en gerst zijn ook emmertarwe (Triticum dicoccon) en haver (Avena) in de gracht aanwezig. Van de haver kan niet worden gezegd of het om de cultuurgewassen (Avena sativa of Avena strigosa) of om het akkeronkruid oot (Avena fatua) gaat. Hiervoor zijn de kenmerkende kafresten nodig, die hier niet zijn gevonden. In het monster zijn geen aanwijzingen voor lokale verbouw aangetroffen. In het monster zijn twee onverkoolde zaden van gewone vlier (Sambucus nigra) aangetroffen. 3 Vlierbessen zijn eetbaar. Ze kunnen afkomstig zijn van in het wild verzamelde struiken, maar er kan ook een vlier (of meerder vlieren) langs de gracht hebben gegroeid. In dit monster zijn meerdere onkruidzaden aanwezig: melganzenvoet (Chenopodium album), beklierde duizendknoop (Persicaria lapathifolia), zwaluwtong (Fallopia convolvulus), dravik (Bromus) en schapenzuring (Rumex acetosella). Waarschijnlijk zijn ze samen met het graan geoogst en zo in de nederzetting terechtgekomen. Het monster bevat ook resten van heidevegetaties. Het gaat om twijgjes van struikheide (Calluna vulgaris), egelboterbloem (Ranunculus flammula) en mogelijk schapenzuring. Laatstgenoemde soort groeit van nature op droge, zure zand- en heidegronden, maar kwam in het verleden ook als onkruid op met name roggeakkers voor. Het is niet aannemelijk dat de heidesoorten op de graanakkers hebben gegroeid. 4 Mogelijk zijn het resten van een verbrande heideboender, of is heide als brandstof gebruikt. 4. Conclusie Het onderzoek heeft voornamelijk informatie opgeleverd over de gebruikte plantensoorten. In de hutkom uit ca. 500 AD zijn gerst, rogge en hazelaar aangetroffen. Waarschijnlijk zijn de graansoorten lokaal verbouwd, al is het aantal resten waar het hier om gaat vrij laag. De hazelaar zal in de omgeving zijn verzameld. De Stamelberg, op ca. 1 kilometer afstand van de opgraving aan de Houtstraat, is een zogenaamde elitenederzetting, opgegraven in Tijdens het onderzoek op deze vindplaats werden gecultiveerde haver, rogge, gerst, pluimgierst en emmertarwe aangetroffen. Kafresten anders dan van de haver ontbreken, waardoor lokale verbouw niet zeker is. Wel is door pollenonderzoek aangetoond dat er rogge in de nabijheid werd verwerkt. Andere cultuurgewassen zijn lijnzaad, boekweit, erwt en kers. Uit de gegevens blijkt niet hoe uitgebreid het botanisch onderzoek is geweest. Als er weinig monsters zijn onderzocht, kunnen de kafresten zijn gemist. Het is niet duidelijk wat het verband is tussen de Stamelberg en de bewoning aan de Houtstraat. Mogelijk werd graan dat op de laatstgenoemde locatie werd verbouwd op de Stamelberg geconsumeerd. Dit is echter niet zeker, aangezien de bewoning van de 3 Waarschijnlijk gaat het hierbij om 14 e -eeuws materiaal, aangezien het grondwaterniveau meestal (maar niet altijd) net boven de diepte waarop het monster is genomen, lijkt te liggen (mondelinge mededeling S. Mooren). 4 Over het algemeen wordt aangenomen dat verkoolde resten in een monster met graan afkomstig zijn van planten die eveneens op de akker hebben gegroeid en met het graan zijn meegeoogst. 5 Heidinga & Offenberg 1992.

5 BIAXiaal Stamelberg eindigt aan het eind van de 5 e eeuw en de hutkom aan de Houtstraat wordt gedateerd aan het eind de 5 e of het begin van de 6 e eeuw. De gracht uit de 14 e eeuw heeft gerst, rogge, emmertarwe en een haversoort opgeleverd. Lokale verbouw kan (vanwege het beperkte onderzoek) niet worden aangetoond. De aangetroffen soorten zijn in beide perioden gebruikelijke gewassen. Er zijn dan ook geen aanwijzingen voor de sociale status van de gebruikers van de contexten. Waarschijnlijk zijn er meer soorten gebruikt. Het soortenspectrum is echter zeer beperkt, doordat slechts twee monsters zijn onderzocht. Ook een vergelijking van de twee periodes heeft om deze reden geen nut. Het verkoolde materiaal heeft geen informatie opgeleverd die een vegetatiereconstructie mogelijk maakt. Hiervoor is onderzoek aan meer monsters nodig, liefst met onverkoolde resten uit natuurlijke contexten. 5. Literatuur Heidinga, H., & G. Offenberg 1992: Op zoek naar de vijfde eeuw, Amsterdam. Mooren, J.R., 2006: Gennep Houtstraat, Definitief Archeologisch Onderzoek, BAACrapport , s Hertogenbosch.

6 BIAXiaal Bijlage 1 Gennep-Houtstraat, resultaten van de analyse. Tenzij anders vermeld zijn de resten verkoold. Verklaring van de gebruikte afkortingen o = onverkoold, x = aanwezig hutkom gracht granen Avena. 1 Haver Cerealia 3 10 Graan Hordeum vulgare. 1 Gerst Hordeum vulgare, internodium 1. Gerst Secale cereale 1 1 Rogge Secale cereale, internodium 1. Rogge Triticum dicoccon. 3 Emmer overige voedselgewassen Corylus avellana, fragm. 2. Hazelnoot Sambucus nigra (o) 2 Gewone vlier akkeronkruiden Bromus. 1 Dravik Chenopodium album. 1 Melganzenvoet cf. Persicaria, inhoud. 1 Duizendknoop? Persicaria lapathifolia. 1 Beklierde duizendknoop Fallopia convolvulus. 1 Zwaluwtong Rumex acetosella. 1 Schapenzuring Vicia hirsuta/tetrasperma 2. Ringelwikke/Vierzadige wikke Heideplanten Calluna vulgaris, blad. 2 Struikhei Calluna vulgaris, bloem. 3 Struikhei Calluna vulgaris, twijg. 1 Struikhei Ranunculus flammula. 1 Egelboterbloem niet in te delen resten Lamium (o). 1 Dovenetel Solanum (o). 1 Nachtschade Trifolium. 2 Klaver overige materiaalgroepen houtskool x x