De resultaten van de publieksopgraving in Dalfsen

Transcriptie

1 De resultaten van de publieksopgraving in Dalfsen Henk van der Velde en Niels Bouma Inleiding In de zomermaanden van 2017 heeft er in Oosterdalfsen een publieksopgraving plaatsgevonden. Een archeoloog, 14 studenten en bijna 400 vrijwilligers hebben een bijdrage geleverd aan de archeologie van een bijzondere vindplaats. In 2015 werden namelijk ter plaatse de resten opgegraven van een compleet grafveld uit de periode van de hunebedbouwers, enkele graven uit de periode daar net na (Enkelgrafcultuur en Klokbekerperiode), een grafveld uit de Bronstijd, boerderijen uit de IJzertijd en een klein maar zeer rijk grafveld uit de Vroege Middeleeuwen. Omdat niet alles kon worden opgegraven, werd in de afgelopen zomer een tweede poging gedaan, en met succes. In totaal is ca m 2 opgegraven gedurende vier weken. Het opgegraven gedeelte ligt in de noordwesthoek van het onderzoeksterrein en sluit aan bij put 150, 151 en 152, waar resten van een gebouw uit de hunebedperiode tevoorschijn zijn gekomen, enkele graven uit de Late Steentijd en het grafveld uit de Vroege Middeleeuwen. Daarnaast is aan de westkant een werkput open gelegd waarin onder andere de middeleeuwse weg tevoorschijn zou gaan komen en een put op de overgang van de dekzandrug naar een voormalige oude loop van de Vecht waar we resten uit de steentijd verwachten. Voorafgaand aan de publieksopgraving hadden we de volgende vragen: Zijn er nog graven uit de periode van de hunebedbouwers te verwachten? Liggen er nog graven uit de periode van de Enkelgrafcultuur of Klokbekerperiode? 1

2 Tijdens het onderzoek uit 2015 is een gebouw uit de hunebedperiode opgegraven. Is dit een boerderij of een gebouw dat samen hangt met het grafveld? Kan de nieuwe opgraving hier meer duidelijkheid over geven? In 2015 zijn graven uit de Vroege Middeleeuwen tevoorschijn gekomen. Zijn er nog meer te verwachten en hoe wordt de ligging van dit grafveld verklaard? Is er bijvoorbeeld sprake van gelijktijdige bewoning? Zijn er nog meer resten uit de periode van de IJzertijd en Middeleeuwen te verwachten? Naast deze vragen was het hoofddoel van de opgraving om niet archeologen uit te leggen en te laten ervaren wat archeologie nu eigenlijk is en hoe een opgraving wordt uitgevoerd. De bedoeling was om juist studenten (toekomstige archeologische professionals) hier bij te betrekken zodat ze (als archeologen van de toekomst) leren te communiceren met het in archeologie geïnteresseerd publiek. Hoewel de evaluatie van dit project nog niet is afgerond, heeft al het enthousiasme van deelnemers en pers ons er van overtuigd dat we op de goede weg zijn en heeft de archeologie van Dalfsen er een paar honderd ambassadeurs bij gekregen. 2

3 De eerste resultaten Gedurende de opgraving zijn 113 sporen ontdekt en honderden vondsten verzameld. Veel van die vondsten zijn wel geadministreerd maar nog niet allemaal verwerkt waardoor de beschrijving van de resultaten een voorlopig karakter heeft. Wel is al het materiaal gescand. Veel er van is niet nader te dateren dan in de Bronstijd of IJzertijd (tussen ca en 500 v. Chr.), gewoonweg omdat het te kleine wandfragmentjes betreft zonder enige versiering. Enkele scherven waren opvallend. Zo is er een wandscherf gevonden van zogenaamd wikkeldraadaardewerk, dat gedateerd wordt tussen 1800 en 1500 v. Chr. Uit deze periode (de Vroege Bronstijd) hadden we nog geen sporen en vondsten. Deze vondst suggereert dat vanaf de periode van de hunebedbouwers (ca v. Chr.) tot aan het begin van de Midden-IJzertijd (ca. 500 v. Chr.) het gebied continu in gebruik is geweest als begraaf- dan wel woonplaats. Ook zijn er verscheidene afslagen, werktuigen en enkele vuurkuilen uit de Midden-Steentijd ( v. Chr) tevoorschijn gekomen. Hun ligging was verwacht want ook in 2015 zijn veel vondsten uit deze periode opgegraven. Er zijn geen sporen en vondsten gedaan die met zekerheid dateren uit de periode van de hunebedbouwers (veel vuursteen laat zich moeilijk scherp dateren). Aan de ene kant kunnen we hier teleurgesteld over zijn. Aan de andere kant levert het ons ook belangrijke nieuwe informatie op. Ten eerste weten we nu zeker dat we ter plaatse alle bekende grafkuilen hebben gevonden en het grafveld dus volledig is onderzocht. Ten tweede is het ontbreken van sporen van kuilen, bijgebouwen en greppels een belangrijke aanwijzing dat er wellicht geen boerenerf uit deze periode heeft gelegen. Er zijn zelfs geen scherven gevonden. Het ondersteunt mogelijk een eerder opgeworpen alternatieve interpretatie dat het gevonden gebouw geen boerderij betreft maar een cultushuisje dat een rol gespeeld heeft bij begrafenisrituelen. Sporen van graven uit de periode van de Enkelgrafcultuur en Klokbekerperiode ontbreken ook. Het opgegraven terrein ligt misschien te ver verwijderd van het grafveld zelf. Wel is er een graf uit de Bronstijd gevonden. Het betreft een concentratie verbrand bot (crematieresten). Tijdens de opgraving in 2015 zijn ca. 30 crematiegraven aangetroffen. Ze zijn allemaal gedateerd met behulp van 14 C-analyse in de periode tussen de tweede fase van de Midden-Bronstijd en het begin van de Vroege IJzertijd (ca tot 700 v. Chr.). Ook deze heeft tot dit grafveld behoord. Wat opvalt is de grote verspreiding van deze crematiegraven. Alleen ter hoogte van het aarden monument (het monumentale graf uit de hunebedperiode) is sprake van enige concentratie. Voor de rest lijken deze graven te zwerven door het landschap en vrijwel overal op te duiken, vooral op de hogere delen van de dekzandrug. Eén van de hoogtepunten van de opgraving is de vondst van ploegsporen en akkerlagen op diverse plekken. Deze ploegsporen zijn het resultaat van akkerbewerking gedurende de Brons- en IJzertijd. Zowel in de nabijgelegen nieuwbouwwijk Gerner Marke als tijdens de opgraving zijn dit soort ploegsporen niet aangetroffen waardoor we de ligging van akkers alleen maar bij benadering konden lokaliseren. Een pakket ploegsporen, akkerlagen en stuifzandlagen vertelt een bijzonder verhaal over de wijze waarop boeren in de loop van de Bronstijd het gebied in cultuur wilden brengen. Na de begroeiing te hebben verwijderd werd de grond geploegd en mest opgebracht. De akkers bleken echter 3

4 kwetsbaar te zijn voor verstuivingen waardoor in een relatief korte periode de akkers tot zeker vijf keer toe opnieuw moesten worden ingericht. De aard van het zand (vrij arm aan leem) is waarschijnlijk zeer bepalend geweest voor de locatiekeuze gedurende de steentijd en de Bronstijd, want het is gemakkelijk te bewerken. Het is echter ook zeer kwetsbaar voor overstuivingen zoals blijkt uit deze vondst. Waarschijnlijk is dit de reden dat het gebied in de loop van de IJzertijd verlaten wordt. De vondst van de akker- en ploeglagen stellen ons in staat om dit verhaal tot in detail te bestuderen. Hieruit zijn monsters verzameld voor daterend en botanisch onderzoek. We hopen straks te weten te komen wat er precies verbouwd werd maar ook hoe het landschap er uit zag voordat de boeren zich er gingen vestigen. Dat laatste is van bijzonder belang, omdat we hierdoor via een omweg meer te weten komen over de periode waarin het gebied als dodenlandschap functioneerde. Uit onderzoek elders weten we dat de nabestaanden het landschap rondom grafheuvels eeuwenlang kunstmatig in een bepaalde staat hielden. Het blijkt namelijk dat er een heidelandschap aanwezig was, een landschapstype dat alleen kan blijven bestaan doordat het onderhouden wordt. Het is spannend wat de resultaten van het aanvullend botanisch onderzoek ons straks te bieden hebben. Ploegkrassen 4

5 Ploegkrassen in de laagte Humeuze akkerlagen in het profiel Behalve het crematiegraf uit de Bronstijd zijn er verschillende sporen en vondsten uit de Late Bronstijd en Vroege IJzertijd tevoorschijn gekomen. De sporen betreffen zowel enkele paalkuilen als kuilen waarmee de ligging van bijgebouwen gereconstrueerd kon worden. Van boerderijen zelf is niets teruggevonden maar er zijn wel resten van zeven vierpalige spiekers opgegraven. Hun ligging verraadt ook dat er boerderijen in de buurt moeten hebben gelegen, mogelijk nog verder noordelijk van het reeds opgegraven gedeelte. Het geheel toont ons een landschap dat gedurende de Late Bronstijd volledig in cultuur werd gebracht en waar tot in de Vroege IJzertijd werd gewoond. Aardewerk uit de latere IJzertijd en Romeinse tijd ontbreekt opnieuw. Ook in 2015 werd dit niet gevonden. 5

6 Paalkuilen van een spieker De spectaculaire vondsten uit de graven die gedateerd werden in de 6 e eeuw na Chr. deden vermoeden dat een (bijzondere) nederzetting niet ver weg zou zijn. Tijdens de publieksopgraving zijn echter geen sporen van boerderijen uit deze periode tevoorschijn gekomen. Hieruit kunnen we de conclusie trekken dat er geen directe relatie is tussen de ligging van graven en bewoning. Het verklaart misschien ook wel waarom we vrijwel nooit grafvelden uit deze periode aantreffen in het oosten van Nederland. Ze zijn klein qua afmeting en liggen niet bij makkelijker te herkennen nederzettingsresten. Het onderstreept ook de bijzondere locatiekeuze van de nabestaanden. Heel bewust werden de doden begraven in een landschap waar oude grafmonumenten nog zichtbaar geweest moeten zijn. De ligging van het vroegmiddeleeuwse grafveld is daarmee een duidelijke markering van hun aanwezigheid. Ze plantten daarmee als het ware hun vlag in nieuw gebied. Tijdens de publieksopgraving zijn diverse houtskoolrijke kuilen blootgelegd. In tegenstelling tot de mesolithische haardkuilen of haardplaatsen wijzen deze kuilen op het massaal stoken van hout teneinde daar houtskool van te maken. Dit gebeurde tegen het einde van de Vroege Middeleeuwen. Omdat het gebied bijna 1000 jaar niet bewoond was, zullen er veel bomen hebben gestaan. Houtskool was een zeer gewild product voor ambachtelijke activiteiten. Nadat de bomen in de loop van twee eeuwen verdwenen waren, werd het gebied opnieuw ingericht als akkerland. Er zijn verschillende greppels gevonden die uit deze periode dateren. Gedurende de gehele publieksopgraving hebben groepen zich bezig gehouden met het onderzoek naar de weg die over de hoogste delen van de dekzandrug gelopen heeft. De opbouw en gebruiksgeschiedenis van de weg is minutieus in kaart gebracht. De oudste delen, dat wil zeggen verschillende bundels karrensporen, liggen op meer dan anderhalve meter onder maaiveld. Deze dateren vermoedelijk uit het begin van de Late Middeleeuwen. Weliswaar zijn archeologen van mening dat de route zelf duizenden jaren ouder is, maar sporen zijn er niet gevonden. Op sommige plekken is goed te zien dat de meeste karren hetzelfde spoor volgden maar een enkeling besloot om zijn kar buiten de gebaande paden te sturen. Ook valt op dat de weg vaak nat en drassig geweest 6

7 moet zijn. Dat komt mogelijk omdat de omliggende akkers ongemerkt iets hoger kwamen te liggen als gevolg van bemesting. In de Late Middeleeuwen viel het waarschijnlijk nog mee al zal dat er toe geleid hebben dat het water eerder naar de weg stroomde dan er van af. In het profiel is dan ook te zien dat de boeren met enige regelmaat onderhoud pleegden door het wegdek wat te verhogen. Vooral nadat de plaggenlandbouw zijn intrede deed (in de omgeving van Dalfsen gebeurde dat waarschijnlijk in de 16 e eeuw, weten we van andere onderzoeken) was dat bittere noodzaak. Als gevolg van plaggenbemesting verdwenen niet alleen de laagtes uit het landschap maar moesten de boeren het wegdek bij tijd en wijle substantieel verhogen zodat het oppervlak min of meer gelijk bleef aan dat van de flankerende akkers. Historische weg 7

8 Besluit Deze beschrijving van de eerste resultaten laat zien dat de publieksopgraving een belangrijke aanvulling heeft geleverd op het bestaande beeld dat uit de opgraving van 2015 naar voren is gekomen. Daarmee voldoet het project zowel aan de doelstellingen van overdracht van kennis over archeologie aan iedereen die daarin geïnteresseerd is, als dat er nieuwe kennis is verworven. Dat laatste zal zeker nog toenemen omdat verschillende materiaalgroepen en grondsporen nog niet tot in detail bestudeerd zijn. In oktober vindt opnieuw archeologisch onderzoek plaats maar dan samen met basisschoolleerlingen uit de gemeente Dalfsen. Opnieuw is het spannend wat dat nieuwe onderzoek gaat brengen. Deze opgraving werd mede mogelijk gemaakt door 8