Macrorestenonderzoek aan sporen van de Romeinse nederzetting aangetroffen in plangebied MDHP12 te Midden-Delfland

Transcriptie

1 Macrorestenonderzoek aan sporen van de Romeinse nederzetting aangetroffen in plangebied MDHP12 te Midden-Delfland RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 551 NOVEMBER 2011 L. VAN BEURDEN

2 Colofon Titel: BIAXiaal 551 Macrorestenonderzoek aan sporen van de Romeinse nederzetting aangetroffen in plangebied MDHP12 te Midden-Delfland. Auteur: L. van Beurden Opdrachtgever: Erfgoed Delft en Omstreken, afdeling Archeologie, gemeente Delft ISSN: BIAX Consult, Zaandam, 2011 Correspondentie adres: BIAX Consult Hogendijk AL Zaandam tel: fax:

3 BIAXiaal Inleiding In 2008 is door de afdeling Archeologie van Erfgoed Delft en Omstreken, gemeente Delft in opdracht van het Bedrijvenschap Harnasch Polder en de gemeente Midden-Delfland een opgraving uitgevoerd in het plangebied MDHP12. 1 Bij deze opgraving zijn sporen aangetroffen van een deel van een nederzetting uit de Romeinse tijd. Het plangebied MDHP12 maakt deel uit van grootschalig archeologisch onderzoek in het zuidelijke deel van de Harnaschpolder. In dit gebied vond in de Romeinse tijd bewoning plaats op de oeverwallen van de geulafzettingen van het Gantelsysteem. Het archeologisch onderzoek van plangebied MDHP12 heeft aangetoond dat hier vanaf 70 na Chr. een erf met een woonstalhuis en bijgebouw aanwezig was (fase 1). Omstreeks 100 na Chr. vindt er een nieuwe indeling van het erf plaats en wordt een nieuw huis en bijgebouw gebouwd (fase 2). In het noordwesten van het erf wordt gedurende de gebruiksperiode van één van beide huizen een jonge man van 18 tot 20 jaar begraven. Vanaf het tweede kwart van de tweede eeuw worden er in de lager gelegen oostelijke zone enkele greppels gegraven die voorzagen in de ontwatering en afwatering van de oeverwal (fase 2/3). Rond 150 na Chr. wordt dit systeem vervangen door het grootschalig uitgelegde verkavelingsysteem dat ook in de directe omgeving en elders in Midden- Delfland is aangetoond (fase 4/5). Dit systeem lijkt in ieder geval tot het begin van de derde eeuw in gebruik te zijn geweest. Directe aanwijzingen voor bewoning als huisplattegronden zijn voor de periode ná 120 niet meer aangetoond, maar het vondstmateriaal doet anders vermoeden. De verklaring hiervoor is dat de nederzetting zich in noordelijke richting nog verder uitstrekt. Een crematiegraf van een zeer jong kind van nog geen jaar oud is hier mogelijk een stille getuige van. 2 Tijdens de opgraving zijn kansrijke sporen bemonsterd voor botanisch onderzoek. Het betreft onder andere waterputten, (huis)greppels en een grafkuil uit de vroegste bewoningsfasen (fase 1, 2 en 3) en (kavel)greppels, kuilen en een grafkuiltje uit de latere fase (fase 4 en 5). Onderzoeksvragen bij het botanisch zijn de reconstructie van de voedingsgewoonte en aktiviteiten van de toenmalige bewoners alsmede de reconstructie van de vegetatie in de nederzetteing als ook daarbuiten. 2. Materiaal en methode In eerste instantie is van 42 grondmonsters een liter grond gezeefd, gedroogd en geïnventariseerd met behulp van een opvallend-lichtmicroscoop met vergrotingen tot 10x4. Bij deze inventarisatie is gelet op rijkdom, soortvariatie en conservering met als doel op botanische grond een indruk te krijgen van de 1 Centrumcoördinaten: / Mededelingen J. P. Bakx.

4 BIAXiaal potentie van de monsters voor verder onderzoek (analyse). Naar aanleiding van de resultaten van de inventarisatie zijn vier monsters geselecteerd voor analyse. Voor de analyse is van de betreffende monsters de resterende grond gezeefd. Daarbij is 0,5 liter gezeefd over een serie zeven met een minimale maaswijdte van 0,25 mm en de rest op minimaal 0,5 mm. De zeefresiduen zijn in water opgeslagen. Bij de analyse is gebruik gemaakt van een opvallend-lichtmicroscoop met vergrotingen tot 10x4x en indien nodig een doorvallend-lichtmicroscoop met vergrotingen tot 10x40. Voor de determinatie van de plantenresten is gebruik gemaakt van de vergelijkingscollectie van BIAX Consult en de standaard determinatieliteratuur. Het zeven en inventariseren is uitgevoerd door S. Koshear van Archeologie Delft onder begeleiding van C. Vermeeren van BIAX Consult. De analyse is uitgevoerd door de auteur. 3. Resultaten en discussie De resultaten van de inventarisatie zijn weergegeven in bijlage 1, de resultaten van de analyse in bijlage 2. De geanalyseerde monsters zijn afkomstig uit twee waterputten (vondstnummers 510 en 529), kavelgreppel (vondstnummer 1708) en een kuil onder diezelfde kavelgreppel (vondstnummer 1344). De twee waterputten dateren in de vroege bewoningsfasen (respectievelijk fase 1/2/3 en fase 1), de kavelgreppel en de kuil dateren beiden in de latere bewoningfasen (fase 4/5). 3.1 CULTUURGEWASSEN De analyse heeft voor alle monsters lage aantallen verkoolde resten van de graangewassen gerst (Hordeum) en emmertarwe (Triticum dicoccon) opgeleverd. Het betreft graankorrels en kafresten. Van emmertarwe is ook nog een onverkoold kaffragment aangetroffen (vondstnummer 1344). De aanwezigheid van kafresten van gerst in drie van de vier geanalyseerde monsters kan als aanwijzing voor locale productie van dit graan worden geïnterpreteerd, er van uitgaande dat gerst niet ongedorst werd verhandeld. Kafresten van emmertarwe worden zowel in productie- als consumptienederzettingen aangetroffen omdat de graankorrels van emmertarwe na het dorsen nog door kaf omgeven wordt en het vermoedelijk in deze vorm werd verhandeld. De aantallen graanresten zijn dermate laag dat deze als nederzettingsruis dienen te worden geïnterpreteerd. Bij het inventariserend onderzoek zijn in zes van de 38 monsters graankorrels van gerst herkend. Emmertarwe is in slechts één monster aangetroffen. In een monster is rogge (Secale) aanwezig. Daarnaast is in drie monsters graan aanwezig dat niet tot op soort kon worden gedetermineerd. Waarschijnlijk ligt het daadwerkelijke aantal monsters met graanresten hoger. Bij een inventariserend onderzoek wordt immers slechts een beperkte indruk van de soortensamenstelling van een monster verkregen.

5 BIAXiaal Vanwege de lage aantallen zijn aan de hand van de resultaten van de inventarisatie en analyse geen conclusies te trekken over de populariteit van de verschillende graangewassen in de verschillende bewoningsfasen. In één van de waterputmonsters is een verkoolde korrel van haver (Avena) aangetroffen. Op morfologische gronden is niet te bepalen of de korrel van het cultuurgewas haver (Avena sativa) of het akkeronkruid oot (Avena fatua) afkomstig is. De aanwezigheid van een bloembasis van oot (Avena fatua) in het monster doet echter vermoeden dat ook de korrel van dit akkeronkruid afkomstig zal zijn. In twee monsters zijn resten van paardenboon (Vicia faba var. minor) aangetroffen. Veelal betreft het fragmenten. In een aantal gevallen kunnen de fragmenten niet helemaal met zekerheid aan paardenboon worden toegeschreven. Ze kunnen in principe ook van erwt (Pisum sativum) afkomstig zijn. Een interessante vondst betreft de tientallen fragmenten van korianderzaad (Coriandrum sativum) in het monster uit de kuil (vondstnummer 1344), samen te herleiden tot circa 7 hele zaden. Koriander komt van nature niet in ons land voor en is hier in de Romeinse tijd geïntroduceerd. De aanwezigheid van koriander in deze kuil geeft aan dat de inheemse boeren in de latere fase (4/5) er een voedingsgewoonte op na hielden die gerelateerd kan worden aan Romeinse contacten. De aanwezigheid van resten van sleedoorn (Prunus spinosa) en hazelnoot (Corylus avellana) in twee monsters geeft aan dat de toenmalige bewoners een deel van hun voedsel hebben verzameld. 3.2 WILDE PLANTEN Het botanisch onderzoek heeft vele honderden, onverkoolde resten van wilde planten opgeleverd. Daarnaast zijn in lage aantallen verkoolde en gemineraliseerde resten van wilde planten aanwezig. Verkoolde resten van wilde planten worden, wanneer ze samen met verkoolde resten van graangewassen worden aangetroffen, meestal gerelateerd aan akkeronkruidvegetaties. De redenering hierachter is dat akkeronkruiden een relatief grote kans hebben verkoold te raken in tegenstelling tot resten van andere wilde planten. Het totale soortenspectrum aan verkoolde resten van de vindplaats van MHDP12 doet echter vermoeden dat op deze vindplaats ook andere activiteiten hebben plaatsgevonden waarbij wilde planten verkoold zijn geraakt (zie verder). Plantenresten mineraliseren als weefsel van organische oorsprong vervangen wordt door anorganisch materiaal. Dit kan gebeuren in kalk- en fosfaatrijke milieus zoals grondsporen waar uitwerpselen, dierlijk bot of visresten aanwezig zijn. Gemineraliseerde plantenresten zijn over het algemeen niet zo mooi geconserveerd en kunnen daarom vaak niet tot op soortniveau worden gedetermineerd. In monsters zijn kleine hoeveelheden bot aangetroffen die de aanwezigheid van de gemineraliseerde resten kunnen verklaren. Op basis van de voorkeur voor een bepaalde standplaats in huidige vegetaties zijn de aangetroffen wilde plantensoorten in de bijlage in verschillende

6 BIAXiaal oecologische groepen ingedeeld. 3 Bij de interpretatie dient echter rekening te worden gehouden met het gegeven dat veel soorten een bredere ecologische amplitude hebben en dus niet aan één oecologische groep gebonden zijn. Bovendien is de indeling gebaseerd op het voorkomen in huidige vegetaties. Dit hoeft niet altijd representatief te zijn voor de situatie in het verleden. Een aantal soorten uit de groep Onkruiden van akkers, tuinen en erven zijn vooral in de monsters 510 en 1355 goed vertegenwoordigd. Het gaat om algemeen voorkomende eenjarige onkruiden als melde (Atriplex), melganzenvoet (Chenopodium album), stippelganzenvoet (Chenopodium ficifolium), vogelmuur (Stellaria media) en kleine brandnetel (Urtica urens). Ze zijn indicatief voor voedselrijke, vaak stikstofrijke, omgewerkte gronden van akkers en tuinen maar ze komen ook voor op stikstofrijke plaatsen op erven. De aanwezigheid van verkoolde zaden van vogelmuur, kleine brandnetel, uitstaande en/of spiesmelde en van oot (Avena fatua) en reukloze kamille (Tripleurospermum maritimum) doet vermoeden dat deze soorten deel uit hebben gemaakt van toenmalige akkeronkruidvegetaties (zie eerder). Vanwege de soms grote aantallen onverkoolde resten uit bovengenoemde groep is het aannemelijk dat een deel afkomstig is van de locale vegetatie op het toenmalige erf. Soorten als witte krodde (Thlaspi arvense), hoenderbeet (Lamium amplexicaule) en paarse dovenetel (Lamium purpureum) zijn wat meer specifiek en komen veel voor op akkers en moestuinen op voedselrijke kleigrond. 4 De aanwezigheid van klit (Arctium), distel en/of vederdistel (Carduus/Cirsium), gevlekte scheerling (Conium maculatum) en grote brandnetel (Urtica dioica), soorten van antropogeen vegetaties op weinig verstoorde plaatsen, geeft aan dat op het erf plekken aanwezig waren waar deze meerjarige ruigtekruiden ongestoord konden groeien. Ook soorten als melganzenvoet, stippelganzenvoet, reukeloze kamille en late stekelnoot (Xanthium strumarium) kunnen daar hebben gegroeid. Van deze laatste soort is in een van de waterputten (monster 510) een fragment van de bolster aangetroffen. 5 Late stekelnoot is een stikstofminnende ruderaalplant. Resten van late stekelnoot in archeobotanische contexten zijn vooral in de zuid-hollandse kuststreken en het rivieren gebied aangetroffen. Deze vondsten dateren bijna allemaal in de IJzertijd en Romeinse tijd. 6 Resten uit de groep Tredplanten zijn goed vertegenwoordigd. Tredplanten komen voor op open plekken op verdichte grond, ontstaan door bijvoorbeeld intensieve betreding. Het wekt dan ook geen verbazing resten van tredplanten op een voormalig erf aan te treffen. Open, verdichte gronden waar tredplanten voorkomen kunnen echter ook ontstaan door wisselende waterstanden, zoals op plekken waar in de winter water blijft staan en die in de zomer droog vallen. Gezien de vele greppels op het nederzettingsterrein, zou de goede vertegenwoordiging van tredplanten dus niet alleen als indicatief voor betreding als ook (gedeeltelijk) voor wisselende waterstanden kunnen gelden. De aanwezigheid van relatief veel zaden van grove varkenskers (Coronopus 3 Volgens Arnolds & Van der Maarel Weeda et al En een gemineraliseerd nootje in een van de greppels (monster 868), zie bijlage 1c. 6 Bron: RADAR, Archeobotanische database.

7 BIAXiaal squamatus) in drie van de vier monsters is vermeldenswaardig. Vondsten van deze soort in archeobotanische contexten betreffen vooral het rivierengebied en de Maasmond. De vondsten dateren bovendien alle in of na de Romeinse tijd. Vermoedelijk heeft grove varkenskers zich vanaf de Romeinse tijd via het rivierengebied in ons land verspreid. De soort is indicatief voor betreden plaatsen op zware grondsoorten. Hij groeit op ammoniakhoudende bodem en verdraagt vrij veel zout. Tegenwoordig is de soort veel op zeeklei te vinden. 7 Ook de vele aangetroffen resten uit de groep Planten van verstoorde plaatsen passen in het boven geschetste beeld van greppels met wisselende waterstanden. Dat resten uit deze groep ook in de vroege waterputten zijn aangetroffen, lijkt aan te geven dat men ook al in de vroege perioden met wisselende waterstanden te maken had. De aanwezigheid van resten uit de groep Planten van natte, voedselrijke grond is indicatief voor drooggevallen plekken met een met water verzadigde, zuurstofarme en ammoniakhoudende bodem. Het monster uit de kuil (vondstnummer 1344) onderscheidt zich van de andere drie monsters door de aanwezigheid van relatief veel resten van waterplanten. Fijn hoornblad (Ceratophyllum submersum) groeit vooral in stilstaand, zeer voedselrijk, zoet of (zwak) brak water en is te vinden in drinkpoelen en sloten die door meststoffen zijn verrijkt. 8 Vondsten van deze soort in archeobotanische context zijn vrij zeldzaam. 9 Ook lidsteng (Hippuris vulgaris) en gesteelde zannichellia (Zannichellia palustris subsp. pedicellata) zijn waterplanten van voedselrijk (ammoniakhoudend), zoet of brak, meestal stilstaand, ondiep water, zoals drinkpoelen en sloten. 10 Vermoedelijk was in de kuil dus zeer voedselrijk water aanwezig, mogelijk verrijkt door de aanwezigheid van vee. Aan de rand van de kuil groeiden diverse oeverplanten zo blijkt uit de aanwezigheid van resten uit de groep van Planten van oevers en natte ruigten in de kuil. De zaden van els (Alnus) wijzen erop dat in de nabijheid van de kuil vermoedelijk één of meerdere elzen hebben gegroeid. In het monster uit de kavelgreppel (vondstnummer 1708) zijn vergelijkbare resten uit de groep van water- en oeverplanten aangetroffen als in de kuil. Bij de inventarisatie zijn in de monsters uit de greppels eveneens een aantal van resten uit deze groep herkend. Dit geeft aan dat de resten uit kuil en die uit kavelgreppel(s) een vergelijkbare vegetatie representeren, wat niet verwonderlijk is aangezien de kuil onder de greppel is aangetroffen en in dezelfde periode dateert. Zowel in de kuil en greppel als in de waterputten zijn relatief veel resten uit de groep Planten van vloedmerken en kwelders aangetroffen. Er zijn geen aanwijzingen dat de vindplaats in de Romeinse tijd nog te maken had met overstromingen. Het voorkomen van deze soorten kan mogelijk verklaard worden door de aanwezigheid van de mariene kleiafzettingen uit de IJzertijd op de vindplaats. Door het graven van kuilen en greppels op het erf kon ondiep, 7 Weeda et al Weeda et al. 1985, 220, Bron: RADAR, Archeobotanische database. 10 Weeda et al. 1987, 237: 1991, 264.

8 BIAXiaal brak grondwater aan het oppervlak komen. Dit zorgde mogelijk voor zwak brakke omstandigheden op het erf, waardoor deze soorten zich konden handhaven. De meeste soorten uit de groep Planten van vloedmerken en kwelders hebben naast hun zouttolerantie een grote stikstofbehoefte. Naast een (zwak) brak milieu zorgde ook de aanwezigheid van meststoffen en betreding en/of wisselende waterstanden voor gunstige omstandigheden, waardoor deze kweldersoorten goed konden concurreren met soorten uit antropogene vegetaties. In een zwak brak milieu kunnen ook de aangetroffen soorten uit de groep van water- en oeverplanten voorkomen. Een andere verklaring voor de aanwezigheid van de resten van zouttolerante soorten zou kunnen zijn dat deze resten via mest (of hooi) op de nederzetting terecht zijn gekomen. In dat geval vormen de resten een aanwijzing dat in de omgeving natuurlijke vegetaties aanwezig waren die af en toe met zout of brak water overstroomden. In deze vegetaties werd dan vee geweid en/of hooi verzameld. Ook kan nog gedacht worden aan akkerbouw op (zwak) brakke grond. Een aanwijzing hiervoor vormt de aanwezigheid van verkoolde resten van zulte (Aster tripolium), stomp kweldergras (Puccinellia distans) en schorrenzoutgras (Triglochin maritima). Ook van vossenstaart (Alopecurus), zilverschoon (Potentilla anserina), witte klaver (Trifolium repens), heen (Bolboschoenus maritimus), riet (Phragmites), mattenbies (Schoenoplectus tabernaemontani), waterbies (Eleocharis palustris/uniglumis) en weegbree (Plantago major) zijn verkoolde resten aangetroffen. Deze planten kunnen in zwak brakke milieus samen met bovengenoemde zouttolerante soorten voorkomen. 11 Het is echter mogelijk dat de verkoolde wilde plantenresten niet samen met graan verkoold zijn geraakt, maar dat het verbranden van hooi of mest de oorzaak is. Door de brakke omstandigheden op het erf zoals uit het onderzoek blijkt, zouden de resten van zouttolerante soorten ook met het verbranden van erfafval verkoold kunnen zijn geraakt. Opmerkelijk is de vondst van enkele zaden van waterdrieblad (Menyanthes trifoliata). Waterdrieblad komt voor in voedselarm tot matig voedselrijk water. Het is bovendien zoutmijdend. Het is niet aannemelijk dat deze soort tussen de eerder genoemde water- en oeverplanten gegroeid heeft. Een verklaring voor het voorkomen, is dat de zaden uit het onderliggende veen afkomstig zijn en met het graven in de betreffende sporen terecht zijn gekomen. Ook de aanwezigheid van resten van veenmos (Sphagnum), egelboterbloem (Ranunculus flammula), struik- (Calluna vulgaris) en dophei (Erica tetralix) kan hiermee worden verklaard. 3.3 DE RESULTATEN IN RUIMTE EN TIJD De geanalyseerde monsters dateren uit verschillende bewoningsfasen. Het botanisch onderzoek heeft echter geen opmerkelijke verschillen tussen de monsters uit verschillende fasen opgeleverd. Het beeld dat de plantenresten uit de verschillende monsters geven, is juist opvallend uniform. Ook de gegevens van het inventariserend onderzoek sluiten hierbij goed aan. Er zijn voor de bewoning in de Romeinse tijd geen veranderingen in het voedselpatroon 11 Weeda et al. 1987, 82; 1994, 249, 266.

9 BIAXiaal aangetoond. De vondst van koriander betreft de latere bewoningsfase, maar het kan niet worden uitgesloten dat dit gewas ook al in de vroege fasen gebruikt werd. Uit het onderzoek blijkt verder dat gedurende de hele bewoningsperiode brakke invloeden duidelijk aanwezig blijven. Het voorkomen van waterplanten in de kuil en de kavelgreppel wordt eerder veroorzaakt door een verschil in context dan door ontwikkelingen in de vegetatie op de nederzetting. Ook wanneer de resultaten van het botanisch onderzoek worden vergeleken met de resultaten van het eerder uitgevoerde onderzoek aan de Romeinse vindplaats uit het nabijgelegen plangebied MDHP08, valt op hoe de zadensamenstelling van monsters met elkaar overeenkomen. 12 Alleen de vondst van koriander en mogelijk rogge vormt een interessant verschil. Echter het ontbreken van koriander of andere gewassen die indicatief zijn voor een Romeinse smaak op de vindplaats van plangebied MDHP08 is geen bewijs dat de toenmalige bewoners het daar bij het oude hebben gelaten. De Romeinse invloed op het menu van de bewoners in het gebied blijkt eveneens uit het onderzoek van de noordelijker gelegen AHR-vindplaatsen. Koriander is weliswaar niet aangetroffen, maar wel dille, biet en tuinkers, eveneens gewassen die hier in de Romeinse tijd zijn geïntroduceerd. 13 Voor de AHR-vindplaatsen wordt verondersteld dat het aanvankelijk vrij veel brakke invloeden kende maar dat milieu in de Romeinse tijd langzaam verzoete. 14 Voor het plangebied MDHP12 (en ook MDHP08) lijkt dat niet het geval te zijn geweest Conclusies Het botanisch onderzoek heeft vier cultuurgewassen opgeleverd, te weten gerst, emmertarwe, paardenboon en koriander. Van de ene vondst van rogge is niet duidelijk of deze als graangewas kan worden geïnterpreteerd. Lage aantallen rogge zouden immers ook afkomstig kunnen zijn van roggeplanten die als akkeronkruid groeiden. Vondsten van rogge als cultuurgewas in de Romeinse tijd zijn voor als nog niet bekend uit het gebied. 16 De resten van sleedoorn en hazelnoot wijzen geven aan dat de toenmalige bewoners ook een deel van hun voedsel in de omgeving verzameld hebben. Gerst, emmertarwe en paardenboon zijn traditionele gewassen die ook al in de IJzertijd werden verbouwd. De vondst van koriander geeft echter aan dat de toenmalige bewoners hun smaak voor een deel hadden aangepast aan de tijd. Mogelijk kan daar ook rogge aan worden toegevoegd. Uit de aanwezigheid van kafresten en verkoolde resten van wilde planten lijkt te kunnen worden opgemaakt dat de bewoners hun gewassen zelf verbouwden. Mogelijk waren de akkers op (zwak) brakke gronden gelegen. De aangetroffen 12 Kooistra, Kooistra 2006, Kooistra 2006, 410, 415: na 175 na Chr. ontbreken soorten die sterk op brakke milieus zijn gericht, zoals zeekraal, schorrenkruid, en stomp kweldergras. 15 Hierbij dient opgemerkt te worden dat de datering van de kavelgreppels vrij breed is: na Chr. 16 Kooistra & Kubiak-Martens 2007; Kooistra 2006

10 BIAXiaal wilde plantenresten geven verder aan dat de omstandigheden op het erf zwak brak, nat en zeer voedselrijk waren. Het waterniveau in de kavelgreppels wisselde sterk. Mogelijk vielen de greppels ook tijdelijk droog. 5. Literatuur Arnolds, E.J.M., & E. van der Maarel 1979: De oecologische groepen in de Standaardlijst van de Nederlandse flora 1975, Gorteria 9, Kooistra, L.I., 2006: Archeobotanie: Landgebruik, Landbouw en Voeding, in: J.P. Flamman & T.A. Goossens (red.), Schipluiden, Harnaschpolder. De inrichting en bewoning van het landschap in de Romeinse tijd ( na Chr.), Amersfoort (ADC Archeoprojecten Rapport 625), Kooistra, L.I. & L. Kubiak-Martens 2007: Stad of platteland in het zuidwestelijke deel van Forum Hadriani. Resultaten van botanisch onderzoek (BIAXiaal 343), Zaandam. Kooistra, L.I., 2011: Botanische resten in Hoog Harnasch (gemeente Midden-Delfland) en de status van de bewoners in de Romeinse tijd en Late-Middeleeuwen (BIAXiaal 524), Zaandam. Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra 1985: Nederlandse oecologische flora. Wilde planten en hun relaties 1, Deventer. Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra 1987: Nederlandse oecologische flora. Wilde planten en hun relaties 2, Deventer. Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra 1991: Nederlandse oecologische flora. Wilde planten en hun relaties 4, Deventer. Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra 1994: Nederlandse oecologische flora. Wilde planten en hun relaties 5, Deventer.

11 Bijlage 1a Midden-Delfland, MDHP12, resultaten van de macroresteninventarisatie, monsters uit fase 1 (50/70-100), 2 ( ) en 3 ( ). Tenzij anders vermeld, zijn alle resten onverkoold. Legenda: gr = greppel, wp = waterput, gkl = grafkuil, v = verkoold, m = gemineraliseerd, cf. = onzekere determinatie, + = 1-10, <++ = 11-50, ++ = , >++ = , <+++ = , +++ = , >+++ = , ++++ = >1000. vondstnummer spoornummer context gr gr gr wp wp wp wp gr gkl gkl gkl wp gr gr fase /2 1/2 1/2 1/2 1/2/3 2/3 2/3 Cultuurgewassen Cerealia, stengel (v) Granen Cerealia (v) Granen Hordeum (v) Gerst Onkruiden van voedselrijke akkers en tuinen Atriplex patula/prostrata <++. + Uitstaande melde/spiesmelde Atriplex patula/prostrata (m) Uitstaande melde/spiesmelde Carduus/Cirsium <++.. Distel/Vederdistel Chenopodium album Melganzenvoet Chenopodium ficifolium <++.. Stippelganzenvoet Solanum nigrum Zwarte en Beklierde nachtschade Sonchus arvensis Akkermelkdistel Sonchus asper Gekroesde melkdistel Sonchus oleraceus Gewone melkdistel Stellaria media Vogelmuur Thlaspi arvense Witte krodde Urtica dioica... + < Grote brandnetel Urtica dioica (m) Grote brandnetel Urtica urens Kleine brandnetel Tredplanten Coronopus squamatus Grove varkenskers Plantago major < Grote/Getande weegbree Polygonum aviculare <++.. Gewoon varkensgras Planten van gestoorde plaatsen Hydrocotyle vulgaris Gewone waternavel Potentilla anserina (m) Zilverschoon Potentilla anserina Zilverschoon Ranunculus acris/repens Kruipende boterbloem Ranunculus sardous... < Behaarde boterbloem

12 vondstnummer spoornummer context gr gr gr wp wp wp wp gr gkl gkl gkl wp gr gr fase /2 1/2 1/2 1/2 1/2/3 2/3 2/3 Planten van voedselrijke, natte grond Chenopodium glaucum/rubrum Rode ganzenvoet Persicaria hydropiper Waterpeper Ranunculus sceleratus... + < Blaartrekkende boterbloem Rumex maritimus Goudzuring Persicaria minor Kleine duizendknoop Planten van vloedmerken en kwelders Aster tripolium Zulte Waterplanten Potamogeton pusillus Tenger fonteinkruid Ranunculus subg. Batrachium Waterranonkel Zannichellia palustris subsp. pedicellata Gesteelde zannichellia Planten van oevers en natte ruigten Bolboschoenus maritimus Heen Lycopus europaeus Wolfspoot Oenanthe aquatica Watertorkruid Schoenoplectus lacustris Mattenbies Schoenoplectus lacustris (v) Mattenbies Phalaris arundinacea, stengel +. Rietgras Eleocharis palustris/uniglumis Gewone/Slanke waterbies Planten van natte en vochtige, bemeste graslanden Prunella vulgaris Gewone brunel Planten van droge graslanden Rumex acetosella Schapenzuring Planten van heide, veen en natte duinvalleien Erica tetralix, blad Gewone dophei

13 vondstnummer spoornummer context gr gr gr wp wp wp wp gr gkl gkl gkl wp gr gr fase /2 1/2 1/2 1/2 1/2/3 2/3 2/3 Diversen Bryales Mos Carex... < Zegge Fabaceae Vlinderbloemenfamilie Mentha Munt Poaceae, stengel Grassenfamilie Poaceae, stengel (v) Grassenfamilie Rumex <++.. Zuring Silene Silene

14 Bijlage 1b Midden-Delfland, MDHP12, resultaten van de macroresteninventarisatie, monster uit fase 3 ( ), 4 ( ) en 5 ( ). Legenda: gr = greppel, kl = kuil, gkl = grafkuil, v = verkoold, m = gemineraliseerd, cf. = onzekere determinatie, + = 1-10, <++ = 11-50, ++ = , >++ = , <+++ = , +++ = , >+++ = , ++++ = >1000. vondstnummer spoornummer context gkl gfk gr gr kl kl kl gr gr gr gr gr gr gr fase 3/4/5 3/4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 Cultuurgewassen Cerealia, stengel Granen Cerealia (v) Granen Vicia faba var. minor (v) Paardenboon Hordeum (v) Gerst Secale cereale (v) Rogge Triticum dicoccon (v) Emmer Onkruiden van voedselrijke akkers en tuinen Arctium Klit Atriplex patula/prostrata.. + <++. < Uitstaande melde/spiesmelde Carduus Distel Carduus/Cirsium... < Distel/Vederdistel Chenopodium album Melganzenvoet Chenopodium ficifolium Stippelganzenvoet Conium maculatum <++ + <++. Gevlekte scheerling Hyoscyamus niger Bilzekruid Solanum nigrum Zwarte en Beklierde nachtschade Sonchus arvensis Akkermelkdistel s.l. Sonchus asper < Gekroesde melkdistel Sonchus oleraceus <++. Gewone melkdistel Stellaria media <++ < Vogelmuur Urtica dioica.. + <++. + <++... <++. <++. Grote brandnetel Urtica dioica (m) Grote brandnetel Urtica urens... <++. < <++ <++ <++. Kleine brandnetel Tredplanten Capsella bursa-pastoris Gewoon herderstasje Coronopus squamatus <++. Grove varkenskers Plantago major..... < Grote/Getande weegbree cf. Plantago major Grote/Getande weegbree

15 vondstnummer spoornummer context gkl gfk gr gr kl kl kl gr gr gr gr gr gr gr fase 3/4/5 3/4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 Polygonum aviculare Gewoon varkensgras Planten van verstoorde plaatsen Hydrocotyle vulgaris <++. Gewone waternavel Potentilla anserina < <++. Zilverschoon Ranunculus repens (m) Kruipende boterbloem Ranunculus acris/repens.. + < Kruipende boterbloem Ranunculus sardous <++ < <++ <++. Behaarde boterbloem Planten van voedselrijke, natte grond Chenopodium glaucum/rubrum..... <++ < <+++ <++. Rode ganzenvoet Ranunculus sceleratus... <++. + < < Blaartrekkende boterbloem Rumex maritimus <++. Goudzuring Persicaria minor Kleine duizendknoop Planten van vloedmerken en kwelders Aster tripolium Zulte Juncus gerardi Zilte rus Waterplanten Ceratophyllum Hoornblad Lemna Eendenkroos Potamogeton Fonteinkruid Potamogeton lucens Glanzig fonteinkruid Ranunculus subg. Batrachium.. < < <++ +. Waterranonkel Zannichellia palustris Zannichellia Zannichellia palustris subsp. pedicellata Gesteelde zannichellia Planten van oevers en natte ruigten Bolboschoenus maritimus Heen Bolboschoenus maritimus (v) Heen Cladium mariscus Galigaan Lycopus europaeus Wolfspoot Phragmites australis, stengel (v) Riet Schoenoplectus lacustris Mattenbies Schoenoplectus lacustris (v) Mattenbies Eleocharis palustris/uniglumis < Gewone/Slanke waterbies

16 vondstnummer spoornummer context gkl gfk gr gr kl kl kl gr gr gr gr gr gr gr fase 3/4/5 3/4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 Planten van natte en vochtige, bemeste graslanden Daucus carota Peen Taraxacum Paardenbloem Planten van droge graslanden cf. Picris hieracioides +.. Echt bitterkruid Rumex acetosella... < <++ + <++. Schapenzuring Planten van heide, veen en natte duinvalleien Menyanthes trifoliata Waterdrieblad Potentilla erecta (m) Tormentil Diversen Brassicaceae (v) Kruisbloemenfamilie Bryales Mos Bryales, stengel Mos Carex Zegge Cenococcum Schimmelsporen cf. Leontodon +.. Leeuwentand Juncus Rus Lamium Dovenetel Mentha <++ <++ +. Munt Poaceae (v) Grassenfamilie Poaceae, stengel Grassenfamilie Polygonaceae Duizendknoopfamilie Rumex < Zuring Silene Silene Solanum Nachtschade

17 Bijlage 1c Midden-Delfland, MDHP12, resultaten van de macroresteninventarisatie, monsters uit fase 6 (late Middeleeuwen) en wwarvan de fase niet bekend is. Legenda: gr = greppel, kl = kuil, sl = sloot, lg = cultuurlaag/vegetatiehorizont, pot = inhoud potje, v = verkoold, m = gemineraliseerd, + = vondstnummer spoornummer context sl sl lg lg gr gr gr pot gr kl kl gr gr gr fase 6 6???????????? Cultuurgewassen cf. Cerealia (v) Granen? Hordeum (v) Gerst Planten van akkers, tuinen en erven Chenopodiaceae (m) Ganzenvoetfamilie Xanthium strumarium, inhoud (m) Gewone stekelnoot Planten van voedselrijke, natte grond Chenopodium glaucum/rubrum Rode ganzenvoet Planten van oevers en natte ruigten Schoenoplectus lacustris (v) Mattenbies Diversen Indeterminatae (m) Niet determineerbaar

18 Bijlage 2 Midden-Delfland, MDHP12, resultaten van de macrorestenanalyse. Tenzij anders vermeld, zijn alle resten onverkoold. Legenda: v = verkoold, m = gemineraliseerd, cf. = gelijkend op, e = 1-10, + = 10-50, ++ = , +++ = >100, ++++ = >1000, wp = waterput, kl = kuil, gr = greppel, fase 1 = 50/70-100, fase 2 = , fase 3= , fase 4 = , fase 5 = vondstnummer spoornummer context wp wp kl gr fase 1 1/2/3 4/5 4/5 volume 4 4,1 4,7 4,2 Cultuurgewassen Cerealia (v) Granen Cerealia, aarspilsegment (v)... 1 Granen Vicia faba var. minor (v). 5.. Paardenboon Vicia faba var. minor/pisum sativum (v)... 1 Paardenboon/Erwt Hordeum (v) Gerst Hordeum, aarspilsegment (v) Gerst Triticum dicoccon (v) 1... Emmer Triticum dicoccon, half basisaartje (v) Emmer Triticum dicoccon, basisaartje (v)... 1 Emmer Triticum dicoccon, half basisaartje.. 1. Emmer Coriandrum sativum.. 7. Koriander Vruchten en noten Prunus spinosa 1... Sleedoorn Prunus spinosa (v)... 1 Sleedoorn Corylus avellana, schaalfragment (v)... 1 Hazelnoot Onkruiden van voedselrijke akkers, tuinen en erven Arctium Klit Atriplex patula/prostrata Uitstaande melde/spiesmelde Atriplex patula/prostrata (m) Uitstaande melde/spiesmelde Atriplex patula/prostrata (v) Uitstaande melde/spiesmelde Avena (v) 1... Haver Avena fatua, bloembasis (v) 1... Oot Camelina sativa (v). 1.. Huttentut Carduus.. 1. Distel Carduus/Cirsium Distel/Vederdistel Chenopodiaceae (m).... Ganzenvoetfamilie Chenopodiaceae (v) Ganzenvoetfamilie Chenopodium album Melganzenvoet Chenopodium ficifolium Stippelganzenvoet Cirsium arvense.. 3. Akkerdistel Conium maculatum Gevlekte scheerling Conium maculatum (m)... 2 Gevlekte scheerling Galium aparine (v)... 1 Kleefkruid Galium spurium.. 1. Akkerwalstro Hyoscyamus niger Bilzekruid Lamium amplexicaule/purpureum Hoenderbeet/Paarse dovenetel Lamium cf. amplexicaule/purpureum... 3 Hoenderbeet/Paarse dovenetel? Solanum nigrum Zwarte/Beklierde nachtschade Sonchus arvensis/oleraceus Akkermelkdistel/Gewone melkdistel Sonchus asper Gekroesde melkdistel Stellaria (v)... 3 Muur Stellaria media Vogelmuur Thlaspi arvense 6... Witte krodde Tripleurospermum maritimum Reukeloze kamille Tripleurospermum maritimum (v). 1.. Reukeloze kamille Urtica dioica Grote brandnetel Urtica urens Kleine brandnetel

19 vondstnummer spoornummer context wp wp kl gr fase 1 1/2/3 4/5 4/5 volume 4 4,1 4,7 4,2 Urtica urens (v)... 2 Kleine brandnetel Xanthium strumarium, fragment 1... Gewone stekelnoot Tredplanten Capsella bursa-pastoris Gewoon herderstasje Capsella bursa-pastoris (v) 1... Gewoon herderstasje Coronopus squamatus Grove varkenskers Plantago major Grote/Getande weegbree Plantago major (m) 4... Grote/Getande weegbree Plantago major (v) Grote/Getande weegbree Polygonum aviculare Gewoon varkensgras Poa annua Straatgras Poa annua (v) Straatgras Planten van gestoorde plaatsen Agrostis Struisgras Alopecurus geniculatus 4... Geknikte vossenstaart Alopecurus (v)... 1 Vossenstaart Carex otrubae/vulpina Valse voszegge/voszegge Hydrocotyle vulgaris Gewone waternavel Potentilla anserina (v) Zilverschoon Potentilla anserina Zilverschoon Ranunculus acris/repens Kruipende boterbloem Ranunculus sardous Behaarde boterbloem Trifolium repens (v). 8.. Witte klaver Planten van voedselrijke, natte grond Chenopodium glaucum/rubrum Rode ganzenvoet Juncus bufonius Greppelrus Persicaria hydropiper.... Waterpeper Ranunculus sceleratus Blaartrekkende boterbloem Rumex maritimus Goudzuring Rumex cf. maritimus 1... Goudzuring? Planten van vloedmerken en kwelders Atriplex litoralis Strandmelde Aster tripolium 11* Zulte Aster tripolium (v) 1... Zulte Puccinellia distans Stomp kweldergras Puccinellia distans (v). 1.. Stomp kweldergras Puccinellia distans (m). 4.. Stomp kweldergras Salicornia Zeekraal Spergularia salina Zilte schijnspurrie Suaeda maritima 4... Schorrenkruid Triglochin maritima Schorrenzoutgras Triglochin maritima (v) Schorrenzoutgras Carex distans Zilte zegge Glaux maritima... 1 Melkkruid Juncus gerardii Zilte rus Waterplanten Ceratophyllum submersum.. 2. Fijn hoornblad Ceratophyllum submersum, fragment.. 5. Fijn hoornblad Chara.. +. Kranswier Hippuris vulgaris Lidsteng Lemna Eendenkroos Potamogeton.. 2. Fonteinkruid

20 vondstnummer spoornummer context wp wp kl gr fase 1 1/2/3 4/5 4/5 volume 4 4,1 4,7 4,2 Ranunculus subg. Batrachium Waterranonkel Zannichellia palustris subsp. pedicellata Gesteelde zannichellia Planten van oevers en natte ruigten Alisma Waterweegbree Alnus Els Berula erecta... 1 Kleine watereppe Bolboschoenus maritimus Heen Bolboschoenus maritimus (m). 4.. Heen Bolboschoenus maritimus (v) Heen Bolboschoenus/Carex, stengel (v). 2.. Heen/zegge Carex pseudocyperus.. 1. Hoge cyperzegge Carex riparia.. 1. Oeverzegge Cladium mariscus Galigaan Eleocharis palustris/uniglumis Gewone/Slanke waterbies Eleocharis palustris/uniglumis (m) 2... Gewone/Slanke waterbies Eleocharis palustris/uniglumis (v) Gewone/Slanke waterbies Galium palustre (v)... 1 Moeraswalstro Lycopus europaeus Wolfspoot Oenanthe aquatica.. 3. Watertorkruid Phragmites australis Riet Phragmites australis, stengel (v). e.. Riet Schoenoplectus tabernaemontani Ruwe bies Schoenoplectus tabernaemontani (v) Ruwe bies Solanum dulcamara.. 3. Bitterzoet Thalictrum flavum.. 1. Poelruit Typha Lisdodde Planten van natte en vochtige, bemeste graslanden Prunella vulgaris Gewone brunel Taraxacum 1... Paardenbloem Lychnis flos-cuculi Echte koekoeksbloem Planten van droge graslanden Carex arenaria. 1.. Zandzegge Leontodon autumnalis. 1.. Vertakte leeuwentand Leontodon saxatilis Kleine leeuwentand cf. Picris hieracioides.... Echt bitterkruid? Picris hieracioides.. 1. Echt bitterkruid Planten van heide, veen en natte duinvalleien Calluna vulgaris. +.. Struikhei Carex panicea... 4 Blauwe zegge Erica tetralix, blad.. 5. Gewone dophei Menyanthes trifoliata.. 2. Waterdrieblad Menyanthes trifoliata (m)... 1 Waterdrieblad Potentilla erecta... 2 Tormentil Ranunculus flammula. 4.. Egelboterbloem Sphagnum, blad Veenmos Diversen Apiaceae Schermbloemenfamilie Bryales, stengel Mos Carex. 1? 6. Zegge Carex flava-type Gele zegge-type Carex flava-type (v) Gele zegge-type Euphrasia/Odontites Ogentroost/Helmogentroost

21 vondstnummer spoornummer context wp wp kl gr fase 1 1/2/3 4/5 4/5 volume 4 4,1 4,7 4,2 Fabaceae, fragment (v).. 1. Vlinderbloemenfamilie Galeopsis bifida-type 1... Gespleten hennepnetel-type Indeterminatae (m)... 3 Niet determineerbaar Indeterminatae, houtfragmenten... + Niet determineerbaar, houtfragmenten Indeterminatae, stengel Niet determineerbaar, stengel Indeterminatae, stengel (v) Niet determineerbaar, stengel (v) Indeterminatae, twijg.. e. Niet determineerbaar, twijg Indeterminatae (v) e Niet determineerbaar Juncus articulatis-type... + Zomprus-type Lamium... 1 Dovenetel Lamiaceae.. 4. Lipbloemenfamilie Mentha Munt Panicoideae(v). 1.. Panicum-achtigen Poa Beemdgras Poaceae (v) Grassenfamilie Poaceae.. 1. Grassenfamilie Poaceae, stengel (v). +.. Grassenfamilie Rumex 5... Zuring Trifolium (v). 6.. Klaver