Botanisch onderzoek aan twee Middeleeuwse terpen te Schipluiden

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Botanisch onderzoek aan twee Middeleeuwse terpen te Schipluiden"

Transcriptie

1 BIAXiaal 85 Botanisch onderzoek aan twee Middeleeuwse terpen te Schipluiden C. Vermeeren 2000 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie

2 Colofon Titel: BIAXiaal 85 Botanisch onderzoek aan twee Middeleeuwse terpen te Schipluiden Auteur: C. Vermeeren Opdrachtgever: Provincie Zuid Holland ISSN: BIAX Consult, Zaandam, 2000 Correspondentie adres: BIAX Consult Hogendijk AL Zaandam tel: fax:

3 1. Inleiding In 1989 werden twee terpen (A en B) opgegraven door de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek onder leiding van de toenmalige provinciaal archeoloog van Zuid Holland, W. Hessing. De dagelijkse opgravingsleiding was in handen van H. Koot. Terp A lag op een veenpakket waaronder een Calais IV-kleiafzetting aanwezig was. Direct onder het terplichaam bevonden zich kleine veenkussentjes en kleilenzen. De terp zelf bestond uit drie opgebrachte kleilagen die elk een bewoningsfase vertegenwoordigden. De eerste fase begon in de 12 e eeuw. Hierbij behoorden een haard, een enkele kuil en een waterput. De fase hierna begon aan het einde van de 12 e eeuw. Hiertoe behoorden onder andere een drietal waterputten. Al snel volgde de laatste fase rond het begin van de 13 e eeuw die doorliep tot in de 14 e eeuw. Een afvallaag, kuilen en een waterput zijn teruggevonden. De natuurlijke ondergrond van terp B bestond ook uit een Calais IV-kleilaag waarop een veenpakket lag. Wederom werden veenkussentjes aangetroffen, ditmaal in een kleilaag. Hierop bevond zich echter nog een kleilaagje uit de Duinkerke I-periode. De eerste bewoningslaag dateerde uit de overgang van de 11 e naar de 12 e eeuw en bevatte aan sporen een met mest gevulde waterput en een haardplaats. De tweede fase (midden 12 e eeuw) bleef gebruik maken van dezelfde haard, een waterput is niet teruggevonden. De volgende fase was nauwelijks waarneembaar, wellicht doordat het slechts een beperkte uitbreiding betrof. De laatste fase bevatte een nieuwe haard en verder een afvallaag, een kuil en een huis met stal. Het geheel werd omringd door een plaggendam. De bewoning eindigde aan het eind van de 12 e eeuw. De twee terpen lagen in een grensgebied van klei en veen. De terplichamen zelf lagen op een veenpakket, waarop soms een dunne laag Duinkerke I-klei was afgezet. De nabijgelegen grote geul van de Gantel doorsneed een kleiafzetting. Rondom lagen kleinere geulen die het gebied ontwaterden, en langs deze geulen waren kleine oeverwallen aanwezig. De kust was nabij zodat bij hoog- of springtij een zoute instroming mogelijk was via de Gantel en de kleinere geulen. Tijdens de opgraving zijn botanische monsters genomen. Hiermee kunnen we meer te weten te komen over de voormalige vegetatie, over aanwezige cultuurgewassen en over het gebruik van de omgeving. Een waterput van terp A is bemonsterd voor pollenonderzoek, dat door een student uitgevoerd zal worden onder leiding van Dr. B. van Geel. In een later stadium is ook nog onderzoek gedaan aan de nabijgelegen terp C. Hierop zal in dit rapport kort worden ingegaan. 2. Methode Het onderzoek aan de botanische monsters is in twee stappen verdeeld, inventarisatie en analyse. De monsters zijn gezeefd over zeven met maaswijdten van 0,25 mm (1 liter), 0,5 mm (2 liter) and 1 mm (rest). De 1 mm-fractie is gedroogd en geïnventariseerd, de andere fracties zijn opgeslagen in potten met water en formaline (tegen schimmelvorming). De inventarisatie is uitgevoerd door L.I. Kooistra. Er is gekeken naar de kwaliteit, kwantiteit en diversiteit van het materiaal. Op basis van de resultaten is, in combinatie met de archeologische gegevens, een keuze gemaakt voor vervolgonderzoek. Er zijn vier monsters uitgekozen waarvan steeds 1 liter is geanalyseerd en de rest van het materiaal alleen is gescand op nieuwe soorten. Van terp C zijn twee van de nagekomen monsters globaal doorgekeken om duidelijke overeenkomsten of verschillen met de andere terpen te kunnen inschatten.

4 3. Resultaten Er zijn 19 monsters geïnventariseerd van terp A en B (Kooistra z.j.). De resultaten lieten zien dat gecultiveerde planten aanwezig waren. Ze zijn zowel verkoold als onverkoold aangetroffen. De dominante soort is gerst (Hordeum vulgare), maar broodtarwe (Triticum aestivum), lijnzaad (Linum usitatissimum), paardeboon (Vicia faba var. minor) en hennep (Cannabis sativus) zijn ook aanwezig. Verschillende akkeronkruiden en zowel zouttolerante (halophyten) als zoutmijdende (glycophyten) planten werden aangetoond. Van de 19 geïnventariseerde monsters zijn er 4 geanalyseerd. Twee afvalkuilen (monsters 25 and 33) uit terp A en een monster uit een waterput (monster 42) werden uitgekozen, evenals een mestlaag uit de put van terp B (monster 18). De resultaten staan in bijlage 1. 1 De resultaten van de twee monsters van terp C zijn ook hierin opgenomen. 3.1 CULTUURGEWASSEN Terp A bevatte verschillende cultuurgewassen. Naast verkoolde zaden van gerst werden ook onverkoolde zaden en aarspilfragmenten van dezelfde soort aangetroffen (figuur 1). Zowel zaden als kapsels van lijnzaad waren aanwezig (figuur 2). Verder werden broodtarwe (figuur 3), paardeboon, hennep, erwt (Pisum sativum), huttentut (Camelina sativa), haver of oot (Avena spec. 2 ) en mogelijk rogge (cf. Secale cereale) aangetoond. De waterput van terp B bevatte zaden en aarfragmenten van gerst en enkele kapsels van lijnzaad. In de monsters van terp C werden slechts enkele verkoolde gerstekorrels gevonden. De conservering van B en C was beduidend slechter. 3.2 WILDE PLANTEN Het grootste deel van de onverkoolde zaden was van wilde planten. Deze zijn in de bijlage in ecologische groepen ingedeeld die hier kort worden besproken. Er is een grote groep akkeronkruiden, zowel van winter- als van zomergraanakkers. Met name in de afvalkuil zijn ze ook verkoold aangetroffen. De meest voorkomende soort is herik (Sinapis arvensis), die met honderden tot duizenden zaden is aangetroffen in de putten van zowel terp A als B. Ook zijn hauwtjes (vruchten) en stengeldelen gevonden (figuur 4). Deze grote hoeveelheid zaden lijkt ongewoon als het slechts een akkeronkruid betreft. Het is mogelijk dat de zaden gebruikt zijn als smaakmaker, omdat ze een pittige olie bevatten, vergelijkbaar met mosterdolie in mosterdzaden. Wat hier echter tegen spreekt, is het feit dat de zaden heel werden aangetroffen en dus niet vermalen zijn. Een ander onkruid dat extra aandacht verdiend, ook al is het niet in grote hoeveelheden gevonden, is vlaswarkruid (Cuscuta epilinum). Deze plant is een half - parasiet op vlas of lijnzaad zodat het sterk geassocieerd is met de verbouw hiervan (figuur 2). We komen hierop terug in de discussie. Naast akkeronkruiden zijn er nog vier groepen gevonden. De 14 soorten pioniers en ruderalen wijzen op menselijke invloed. Daarnaast zijn er veel soorten van twee typen graslanden gevonden: vochtige graslanden of oevers die afhankelijk zijn van zoet water én schorren en kwelders die brak tot zout zijn. Deze ogenschijnlijke paradox zal eveneens in de discussie behandeld worden. De laatste groep bestaat uit planten van verschillende ecologische niches. Hierbij zijn verschillende bomen aanwezig, soms aangetroffen als houtresten. Twee van deze stukken hout vertoonden bewerkingssporen; een stuk es (Fraxinus excelsior) en een fragment van een houten bal van els ( Alnus spec.). 1 Vergeleken met de inventarisatie zijn er in de analyse enkele extra cultuurgewassen aangetroffen. Het betreft hier kleine aantallen of resten met kleine afmetingen, zoals kafresten en huttentut. Dit zijn gebruikelijke verschillen tussen een inventarisatie en een analyse. 2 Dit kunnen zowel het cultuurgewas haver (Avena sativa) als het akkeronkruid oot (Avena fatua) zijn omdat het kaf ontbreekt waarmee tot op soort gedetermineerd kan worden.

5 Figuur 1: Schipluiden; aarspilfragmenten van gerst (Hordeum vulgare). 5x Foto J. Pauptit /BIAX Consult Figuur 2 : Schipluiden; zaad en kapselfragmenten van lijnzaad (Linum usitatissimum) en zaden van vlaswarkruid (Cuscuta epilinum). 5x Foto J. Pauptit /BIAX Consult Figuur 3: Schipluiden; verkoolde korrels van broodtarwe (Triticum aestivum). 5x Foto J. Pauptit /BIAX Consult

6 Figuur 4: Schipluiden; zaden, hauwtjes en stengeldelen van herik (Sinapis arvensis). 5x Foto J. Pauptit /BIAX Consult

7 4. Discussie De natuurlijke omgeving van de terpen bestond voornamelijk uit open grasland, maar daarmee is nog niet aangegeven wat de zoutgraad was. Behre (1985) geeft 16 obligaat halophyte soorten aan (zoutplanten) en 16 glycophyten (zoetwaterplanten). Bij de resultaten van dit onderzoek zijn negen soorten gevonden uit de halophytengroep tegen drie uit de glycophytengroep. De kwelderplanten komen niet alleen met meer soorten voor, maar ook in grotere aantallen zaden. Dit wijst op een omgeving met voornamelijk kwelders met een zoutplantenvegetatie. Toch zijn zoetwaterplanten zeker aanwezig in de vorm van de al genoemde glycophyten, aangevuld met veenmosblaadjes (Sphagnum spec.). Dit zoete water kwam waarschijnlijk uit de talrijke kreekjes die het veen draineerden en hieromheen kunnen we de zoete oever- en graslandplanten grotendeels verwachten. De zoutplanten zullen voornamelijk gegroeid hebben op de kleiige ondergrond. Kwelders zijn uitstekend te gebruiken om vee op te laten grazen, de mogelijkheden voor akkerbouw zijn minder voor de hand liggend. De brakke grond lijkt niet uitermate geschikt. Daarentegen is er op de terpen en de kreekruggen niet genoeg ruimte voor akkers. Enige akkerbouwactiviteit zal dus op de kwelders hebben moeten plaatsvinden, tenzij ervan uitgegaan wordt dat alle cultuurgewassen geïmporteerd zijn. Verschillende experimenten hebben aangetoond dat bepaalde gewassen kunnen groeien op brakke grond en zelfs tegen een bepaalde mate van overstroming met zout water kunnen (van Zeist et al 1977). Over het algemeen worden redelijke resultaten behaald met huttentut en lijnzaad. Wisselende resultaten zijn er bereikt met paardeboon, gerst en haver terwijl gierst en alle soorten tarwe duidelijk niet tegen de zoute invloed konden. Het voorkomen van zaden van cultuurgewassen is op zichzelf geen bewijs voor landbouw ter plekke. De gewassen kunnen elders verbouwd zijn en bijvoorbeeld geruild zijn tegen vee. Het soort plantenresten dat gevonden wordt, geeft wel een aanwijzing over het al dan niet lokaal verbouwd zijn. Zo geeft dorsafval van bepaalde granen een indicatie voor lokale verwerking van het product en mogelijke verbouw ter plekke. Geïmporteerde producten werden meestal gedorst op de productienederzetting zodat opslag en vervoer minder ruimte in beslag nam. Sommige producten, zoals bedekte graansoorten, werden echter in de aren vervoerd omdat ze zo langer houdbaar zijn, dus de vondst van dorsresten is niet altijd te gebruiken als bewijs. Als we de resultaten bezien met de vraag of er lokale verbouw is geweest, blijkt dat de beide zouttolerante soorten huttentut en lijnzaad aanwezig zijn. Van lijnzaad zijn zaden en kapsels gevonden in beide terpen en verkoolde kapsels in de afvalkuil van terp A. Voor zover bekend worden deze soorten altijd als gedorst en geschoond product vervoerd. Bovendien zijn zaden van vlaswarkruid gevonden. De plant klimt in de vlasstengels en zal worden meegeoogst. De aanwezigheid van deze onkruidzaden tezamen met de vondst van zowel zaden als kapsels van lijnzaad is een goede indicatie voor lokale verbouw van deze soort. Van huttentut zijn slechts enkele hauwtjes gevonden. Men neemt aan dat deze plant in deze periode niet meer op grote schaal verbouwd werd, maar voornamelijk nog voorkwam als onkruid in vlasakkers (van Haaster 1995), wat de aanwezigheid van kleine hoeveelheden hier goed zou verklaren. De gewassen met een redelijk resultaat op zoute bodem paardeboon, gerst en haver zijn hier ook gevonden. Gerst is duidelijk het dominante cultuurgewas in beide terpen en de zaden en aarfragmenten zijn zowel verkoold als onverkoold gevonden. Van haver en paardeboon zijn kleine aantallen verkoolde zaden aangetroffen in de afvalkuil van terp A. Hoewel het aannemelijk is dat tenminste een deel van de gerst en lijnzaad op lokale akkers verbouwd is, zijn er toch ook duidelijke aanwijzingen dat er import van producten was. In een van de afvalkuilen van terp A is bij het verkoolde materiaal voornamelijk broodtarwe gevonden, dat vrijwel zeker niet lokaal heeft gestaan omdat het op brakke

8 bodem geen opbrengst geeft. Het bijna exclusief voorkomen van paardeboon, erwt en haver in ditzelfde monster kan een aanwijzing zijn dat ook deze soorten niet lokaal verbouwd zijn, maar tezamen met de broodtarwe zijn ingevoerd. Dit is echter niet te bewijzen. Een vergelijking van de gevonden cultuurgewassen in de twee terpen laat zien dat er in terp A aanwijzingen zijn voor import van broodtarwe en wellicht ook haver, paardeboon en erwt, terwijl gerst en lijnzaad waarschijnlijk lokaal groeiden. In terp B komen mogelijk ook lokaal verbouwde gerst en lijnzaad voor, maar de aanwijzingen zijn daar minder sterk, wat waarschijnlijk komt door slechte conservering van het materiaal. Dit veroorzaakt waarschijnlijk ook het ontbreken van andere cultuurgewassen. Beide terpen hebben mogelijk wat lokale verbouw van herik gehad. Terp C geeft alleen gerst als resultaat, een graan dat in beide andere terpen dominant is. De wilde planten zijn niet duidelijk verschillend tussen de terpen en de saliniteit van de omgeving is gelijk. Als we de resultaten uit de terpen leggen naast resultaten van andere opgravingen uit dezelfde periode door gebruik te maken van de nationale archeobotanische database RADAR (van Haaster & Brinkkemper 1995), blijkt er een opvallend verschil te zijn, namelijk het ontbreken van groente en fruit in de terpen. Dit kan te maken hebben met de vroege datering van de terpen en een daarmee samenhangend pionierskarakter. 5. Samenvatting De omgeving van de onderzochte terpen bestond uit open grasland met een incidentele zoute instroming. De kwelders waren een prima weidegrond voor vee. Het is aannemelijk dat er verbouw was van tenminste gerst en lijnzaad op lokale akkers op deze brakke ondergrond. Tussen het lijnzaad heeft de bijbehorende halfparasiet vlaswarkruid gegroeid. Ook huttentut was waarschijnlijk een akkeronkruid. De in grote hoeveelheden aangetroffen herikzaden kunnen gegeten zijn, maar mogelijk betreft het ook hier een akkeronkruid. Hoe belangrijk deze lokale verbouw was in verhouding tot geïmporteerde plantproducten is niet te zeggen. Wel is duidelijk dat import plaatsvond van broodtarwe en mogelijk ook van paardeboon, erwt en haver. Verschillen die tussen de terpen bestaan, zijn waarschijnlijk toe te wijzen aan de conserveringsomstandigheden. Het ontbreken van groente en fruit heeft wellicht te maken met het pionierskarakter van deze vroege terpen. 6. Literatuur Behre, K.-E., 1985: Die ursprungliche Vegetation in den deutschen Marschgebieten und deren Veranderung durch prahistorische Besiedlung und Meeresspiegelbewegungen. Verhandlungen der Gesellschaft fur Okologie 13, Kooistra, L.I., z.j.: Schipluiden. Ongepubliceerde gegevens Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek. Haaster, H. van., 1997: De introductie van cultuurgewassen in de Nederlanden tijdens de Middeleeuwen, in: A.C. Zeven (red.), De introductie van onze cultuurplanten en hun begeleiders van het Neolithicum tot 1500 AD, Wageningen, Haaster, H. van, & O. Brinkkemper., 1995: RADAR, a Relational Archaeobotanical Database for Advanced Research. Vegetation History and Archaeobotany 4, Zeist, W. van, T.C. van Hoorn, S Bottema & H. Woldering., 1977: An agricultural experiment in the unprotected salt marsh. Palaeohistoria 18,

9 Bijlage 1: Schipluiden, resultaten botanisch onderzoek terpen A, B en C. ak = afvalkuil + = enkele ml = mestlaag ++ = tientallen wp = waterput +++ = honderden v = verkoold ++++ = duizenden m = gemineraliseerd v++ = vele tientallen cf. = waarschijnlijk * = aanwezig in extra materiaal 2 = ook bij de karakterisering gevonden vondstnummer terp A A A B C C context ak ak wp ml wp wp Cultuurgewassen Avena spec. v Haver/Oot Camelina sativa, kapselfr Huttentut,kapselfr. Cannabis sativa Hennep Cerealia, vellen Graanvellen Hordeum vulgare Gerst Hordeum vulgare v * Gerst Hordeum vulgare, aarspilfr Gerst, aarspilfr. Hordeum vulgare, aarspilfr. v Gerst, aarspilfr. Linum usitatissimum Lijnzaad Linum usitatissimum, kapselfr. - - v Lijnzaad, kapselfr. Linum usitatissimum, kapselfr. v Lijnzaad, kapselfr. Pisum sativum v Erwt cf. Secale cereale v cf. Rogge Triticum aestivum compactum v Broodtarwe Triticum spec., aarspilfr. v Tarwe, aarspilfr. Vicia faba var. minor v Duiveboon Akkeronkruiden Cuscuta epilinum 1cf Vlaswarkruid Polygonum convolvulus v Zwaluwtong Polygonum lapathifolium Knopige duizendknoop Polygonum lapathifolium v Knopige duizendknoop Polygonum lapathifolium m Knopige duizenknoop Raphanus cf. raphanistrum m cf. Knopherik Sinapis arvensis * * Herik Sinapis arvensis v Herik Sinapis arvensis m Herik Sinapis arvensis, hauw Herik, hauw Sinapis arvensis, hauw v Herik, hauw Solanum nigrum * Zwarte nachtschade Sonchus asper * - Brosse melkdistel Sonchus oleraceus Gewone melkdistel Spergula arvensis Gewone spurrie Stellaria media Vogelmuur

10 vondstnummer terp A A A B C C context ak ak wp ml wp wp Pioniers en Ruderalen Chenopodium ficifolium Stippelganzevoet Conium maculatum * Gevlekte scheerling Eupatorium cannabinum Koninginnekruid Lepidium ruderale Steenkruidkers Malva sylvestris m Groot kaasjeskruid Plantago major Grote weegbree Plantago major, kapselfr Grote weegbree, kapselfr. Polygonum aviculare * Varkensgras Potentilla anserina Zilverschoon Ranunculus sardous Behaarde boterbloem Rumex cf. crispus cf. Krulzuring Sagina apetala/procumbens Tengere/Liggende vetmuur Trifolium cf. repens cf. Witte klaver Urtica dioica - - *# Grote brandnetel Urtica urens Kleine brandnetel Vochtig grasland/oevers Alopecurus geniculatus Geknikte vossestaart Bidens tripartita Veerdelig tandzaad Chara spec Kranswier Chenopodium cf. glaucum cf. Zeegroene ganzevoet Chenopodium rubrum Rode ganzevoet Cladium mariscus Galigaan Iris pseudacoris v Gele lis Lychnis flos-cuculi Echte koekoeksbloem Lycopus europaeus Wolfspoot Phragmites australis, stengelfr Riet, stengelfr. Ranunculus sceleratus Blaartrekkende boterbloem Rumex maritimus - - * Zeezuring Scirpus lacustris * Mattenbies Scipus lacustris v Mattenbies Trifolium pratense Rode klaver Typha spec Lisdodde Schorren en kwelders, brak tot zout Apium graveolens - - * Selderij Aster cf. tripolium cf..zulte Atriplex littoralis-type Strandmelde-type Glaux maritima Melkkruid Glaux maritima, kapselfr Melkkruid, kapselfr. Juncus gerardii Zilte rus Juncus gerardii, bloem Zilte rus, bloem Juncus gerardii, vrucht Zilte rus, vrucht Matricaria maritima Reukloze kamille Puccinellia distans Bleek/Stomp kweldergras Puccinellia distans v Bleek/Stomp kweldergras Salicornia spec Zeekraal Scirpus maritimus * * Zeebies Scirpus maritimus v Zeebies Scirpus tabernaemontani Ruwe bies Scirpus tabernaemontani v Ruwe bies Spergularia maritima Gerande schijnspurrie Spergularia salina Zilte schijnspurrie Suaeda maritima Schorrekruid Triglochin maritima * - Schorrezoutgras Zannichellia palustris - - * * - - Zannichellia

11 vondstnummer terp A A A B C C context ak ak wp ml wp wp Overige planten Agropyron spec. - - v Kweekgras Alnus spec, hout - - * Els, hout Alnus spec., knop Els, knop Atriplex patula/prostrata * Uitstaande/Spiesmelde Atriplex patula/prostrata v Uitstaande/Spiesmelde Betula spec., hout * - - Berk, hout Calluna vulgaris, blad Struikheide, blad Carex spec. 3-kantig Zegge, 3-kantig Carex spec. 3-kantig v Zegge, 3-kantig Carex spec. 2-kantig * Zegge, 2-kantig Cerastium spec * - - Hoornbloem Corylus avellana, hout Hazelaar, hout Cirsium spec Vederdistel Eleocharis palustris - - * Waterbies Eleocharis palustris v Waterbies Eleocharis palustris m Waterbies Elymus arenarius/hordeum murinum Zandhaver/Kruipertje Erica tetralix, blad Dopheide, blad Erica tetralix Dopheide Euphrasia/Odontites Ogentroost/Rode ogentroost Fraxinus excelsior, hout Es, hout Hydrocotyle vulgaris Waternavel Leontodon spec Leeuwetand Lolium spec. v Raaigras Oxycoccus palustris, blad Veenbes, blad Poa trivialis-type Ruw beemdgras-type Prunus avium/cerasus, hout - - * Zoete/Zure kers, hout Quercus spec., hout - - * Eik, hout Ranunculus repens-type - - * Kruipende boterbloem -ype Rhyngospora alba Witte snavelbies Rumex acetosella - - * - * - Schapezuring Rumex spec. - - * Zuring Salix spec. - - * Wilg Sonchus arvensis * - Zee/Akkermelkdistel Sphagnum spec., blad Veenmos, blad Sphagnum spec., kapselfr Veenmos, kapselfr. Trifolium spec., bloem * - - Klaver, bloem Vicia spec. v Wikke

Zadenonderzoek aan een monster uit een hutkom (ca. 500 AD) en een gracht (14e eeuw) uit Gennep-Houtstraat

Zadenonderzoek aan een monster uit een hutkom (ca. 500 AD) en een gracht (14e eeuw) uit Gennep-Houtstraat BIAXiaal 340 Zadenonderzoek aan een monster uit een hutkom (ca. 500 AD) en een gracht (14e eeuw) uit Gennep-Houtstraat K. Hänninen Oktober 2007 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische

Nadere informatie

Onderzoek aan botanische macroresten uit een 17e/18e-eeuwse kuil aan de Duivelsbruglaan in Breda-Ginneken

Onderzoek aan botanische macroresten uit een 17e/18e-eeuwse kuil aan de Duivelsbruglaan in Breda-Ginneken BIAXiaal 398 Onderzoek aan botanische macroresten uit een 17e/18e-eeuwse kuil aan de Duivelsbruglaan in Breda-Ginneken K. Hänninen Maart 2009 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische

Nadere informatie

Macrorestenonderzoek aan sporen van de Romeinse nederzetting aangetroffen in plangebied MDHP12 te Midden-Delfland

Macrorestenonderzoek aan sporen van de Romeinse nederzetting aangetroffen in plangebied MDHP12 te Midden-Delfland Macrorestenonderzoek aan sporen van de Romeinse nederzetting aangetroffen in plangebied MDHP12 te Midden-Delfland RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 551 NOVEMBER 2011 L. VAN BEURDEN Colofon Titel: BIAXiaal 551

Nadere informatie

Paleobotanisch onderzoek aan een venige laag in het centrum van Alkmaar

Paleobotanisch onderzoek aan een venige laag in het centrum van Alkmaar Paleobotanisch onderzoek aan een venige laag in het centrum van Alkmaar RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 580 maart 2012 H. van Haaster Colofon Titel: BIAXiaal 580 Paleobotanisch onderzoek aan een venige laag

Nadere informatie

Archeobotanisch onderzoek aan de inhoud van een middeleeuwse bermsloot in Aardenburg

Archeobotanisch onderzoek aan de inhoud van een middeleeuwse bermsloot in Aardenburg Archeobotanisch onderzoek aan de inhoud van een middeleeuwse bermsloot in Aardenburg RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 47 augustus 00 H. VAN HAASTER Colofon Titel: BIAXiaal 47 Archeobotanisch onderzoek aan de

Nadere informatie

Onderzoek aan zaden uit de IJzertijd en de Romeinse tijd uit Venray-De Hulst II

Onderzoek aan zaden uit de IJzertijd en de Romeinse tijd uit Venray-De Hulst II BIAXiaal 159 Onderzoek aan zaden uit de IJzertijd en de Romeinse tijd uit Venray-De Hulst II K. Hänninen Mei 2003 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie

Nadere informatie

Archeobotanisch onderzoek aan Romeinse sporen uit Zuidland (Voorne-Putten)

Archeobotanisch onderzoek aan Romeinse sporen uit Zuidland (Voorne-Putten) Archeobotanisch onderzoek aan Romeinse sporen uit Zuidland (Voorne-Putten) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 607 augustus 2012 O. Brinkkemper Colofon Titel: BIAXiaal 607 Archeobotanisch onderzoek aan Romeinse

Nadere informatie

Houtskool uit een kuil van een rivierduin bij Rotterdam-IJsselmonde 't Hart

Houtskool uit een kuil van een rivierduin bij Rotterdam-IJsselmonde 't Hart BIAXiaal Houtskool uit een kuil van een rivierduin bij Rotterdam-IJsselmonde 't Hart L.I. Kooistra november 2009 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie

Nadere informatie

Op zoek naar de mout voor de bierbrouwers van Amersfoort

Op zoek naar de mout voor de bierbrouwers van Amersfoort BIAXiaal Op zoek naar de mout voor de bierbrouwers van Amersfoort L. Kooistra K. Hänninen juni 1998 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie

Nadere informatie

. bepaald. + 15% klein % willekeurig. I.<5% vrij groot % willekeurig % willekeurig

. bepaald. + 15% klein % willekeurig. I.<5% vrij groot % willekeurig % willekeurig DE SAMENSTELLING VAN DE VEGETATIE OP DE DOOR SCHAPEN BEWEIDE GEDEELTEN OP "DE RUG", "ACHTER DE ZWARTEN" EN OP DE "ZUIDELIJKE LOB" IN DE LAUWERSZEE IN 1978 door P. Slager 1979-138 Abw. juni L. R I J K D

Nadere informatie

Een Mooker spiekertje

Een Mooker spiekertje BIAXiaal 323 Een Mooker spiekertje Archeobotanisch macrorestenonderzoek aan een paalkuil van de ijzertijdvindplaats Molenhoek Middelweg (gem. Mook-Middelaar) W. van der Meer Augustus 2007 BIAX C o n s

Nadere informatie

Archeobotanisch onderzoek in het plangebied Hoogstraat/Sint Lambertusstraat in Eindhoven (19 e eeuw)

Archeobotanisch onderzoek in het plangebied Hoogstraat/Sint Lambertusstraat in Eindhoven (19 e eeuw) Archeobotanisch onderzoek in het plangebied Hoogstraat/Sint Lambertusstraat in Eindhoven (19 e eeuw) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 535 oktober 2011 H. van Haaster Colofon Titel: BIAXiaal 535 Archeobotanisch

Nadere informatie

Vegetatie Ketenissepolder: situatie bij aanvang van de monitoring

Vegetatie Ketenissepolder: situatie bij aanvang van de monitoring Vegetatie Ketenissepolder: situatie bij aanvang van de monitoring Verslag Frederic Piesschaert & Erika Van den Bergh Verslag van het Instituut voor Natuurbehoud 2002.24 Onderzoek uitgevoerd aan het Instituut

Nadere informatie

(on)kruiden kennen. Datum: woensdag 8 februari Leerjaar 1 en 2 Tuin, Park en Landschap

(on)kruiden kennen. Datum: woensdag 8 februari Leerjaar 1 en 2 Tuin, Park en Landschap (on)kruiden kennen Datum: woensdag 8 februari 2017 Leerjaar 1 en 2 Tuin, Park en Landschap 2 Denk aan de toets Aan het einde van deze presentatie gaan we na of je de belangrijke termen die besproken worden

Nadere informatie

ï tng. E, Parée ARCHIEFtt1)5-~O~ Vegetatie inventarisatie kleidijk Hellegatpolder (7204F0401_A241 P2352)

ï tng. E, Parée ARCHIEFtt1)5-~O~ Vegetatie inventarisatie kleidijk Hellegatpolder (7204F0401_A241 P2352) Ministerie van Verkeer en Waterstaat Projectbureau Zeeweringen P,a. Waterschap Zeeuwse Eilanden t.a.v, Joris Perquin Postbus 1000 4330 ZW GOES Directoraat-Ge netaal Rijkswaterstaat ~ +;_;~~~;;;!~~~A,u

Nadere informatie

Archeobotanisch onderzoek van Rotterdam-Blijdorp. De nederzetting Rotta uit de 12 e eeuw. O. Brinkkemper. maart ArBoRa 29

Archeobotanisch onderzoek van Rotterdam-Blijdorp. De nederzetting Rotta uit de 12 e eeuw. O. Brinkkemper. maart ArBoRa 29 Archeobotanisch onderzoek van Rotterdam-Blijdorp. De nederzetting Rotta uit de 12 e eeuw O. Brinkkemper maart 2008 ArBoRa 29 2 1 1 Inleiding In maand@? 2006? is door medewerkers van het BOOR (Bureau Oudheidkundig

Nadere informatie

Verbrande turf maar geen as. Archeobotanische analyse van een monster uit Melderslo ( )

Verbrande turf maar geen as. Archeobotanische analyse van een monster uit Melderslo ( ) BIAXiaal 443 Verbrande turf maar geen as. Archeobotanische analyse van een monster uit Melderslo (1300-1320) O. Brinkkemper Februari 2010 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische

Nadere informatie

Bijlage 4.1 Waarderingsresultaten van botanische macroresten

Bijlage 4.1 Waarderingsresultaten van botanische macroresten Bijlage 4.1 Waarderingsresultaten van botanische macroresten Getallen in de tabel geven het aantal contexten weer waarin de soort is gevonden. Legenda: H = Huifakker; M = Moskes, S = Steenakker; (o) =

Nadere informatie

Vloeren onder de loupe

Vloeren onder de loupe BIAXiaal 7 Vloeren onder de loupe Een botanisch onderzoek naar de vloerlagen uit huis 2 van vindplaats 11.17 (Duifpolder, Midden-Delfland) O. Brinkkemper december 1994 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en

Nadere informatie

Bermbesluit. Aard : Besluit van de Vlaamse regering Over : maatregelen inzake natuurbehoud op de bermen beheerd door publiekrechtelijke rechtspersonen

Bermbesluit. Aard : Besluit van de Vlaamse regering Over : maatregelen inzake natuurbehoud op de bermen beheerd door publiekrechtelijke rechtspersonen Bermbeheer Beveren Bermbesluit Aard : Besluit van de Vlaamse regering Over : maatregelen inzake natuurbehoud op de bermen beheerd door publiekrechtelijke rechtspersonen Datum : 27/06/1984 Pagina B.S. :13392

Nadere informatie

Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie

Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie BIAXiaal 265 Archeobotanisch onderzoek aan een middeleeuwse vlasverwerkingsnederzetting bij Alblasserdam H. van Haaster April 2006 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie

Nadere informatie

Laat-middeleeuwse kuilen op de vindplaats Ameide-Peperstraat

Laat-middeleeuwse kuilen op de vindplaats Ameide-Peperstraat Laat-middeleeuwse kuilen op de vindplaats Ameide-Peperstraat RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 556 DECEMBER 2011 WOUTER VAN DER MEER Colofon Titel: BIAXiaal 556 Laat-middeleeuwse kuilen op de vindplaats Ameide-Peperstraat

Nadere informatie

Onderzoek aan pollen en zaden van Ypelo, Azelo en Usselo

Onderzoek aan pollen en zaden van Ypelo, Azelo en Usselo BIAXiaal 287 Onderzoek aan pollen en zaden van Ypelo, Azelo en Usselo K. Hänninen D.G. van Smeerdijk November 2006 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie

Nadere informatie

Onderzoek aan botanische macroresten uit een ijzertijdkuil te Geleen

Onderzoek aan botanische macroresten uit een ijzertijdkuil te Geleen Onderzoek aan botanische macroresten uit een ijzertijdkuil te Geleen RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 699 DECEMBER 2013 F. VERBRUGGEN Colofon Titel: BIAXiaal 699 Onderzoek aan botanische macroresten uit een

Nadere informatie

Medicinale planten uit een 16e-eeuwse kloostertuin aan de Groeneweg in Gouda

Medicinale planten uit een 16e-eeuwse kloostertuin aan de Groeneweg in Gouda BIAXiaal 353 Medicinale planten uit een 16e-eeuwse kloostertuin aan de Groeneweg in Gouda K. Hänninen November 2007 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie

Nadere informatie

Polder Stein, Reeuwijk; PKN-excursie; perceel oostelijk van kade Polder Kort Roggebroek

Polder Stein, Reeuwijk; PKN-excursie; perceel oostelijk van kade Polder Kort Roggebroek Vegetatieopnamen Kievitsbloem-associatie Polder Stein periode 1992-2012 2003 => Opnamenummer: 66108 Datum (jaar/maand/dag) : 2003/04/25 X-coordinaat : 113.098000 Y-coordinaat : 448.244000 Bloknummer :

Nadere informatie

Food for thought. Botanisch onderzoek aan het St. Agnietenklooster, een opgraving aan de Zuilingstraat te Den Haag

Food for thought. Botanisch onderzoek aan het St. Agnietenklooster, een opgraving aan de Zuilingstraat te Den Haag BIAXiaal Food for thought Botanisch onderzoek aan het St. Agnietenklooster, een opgraving aan de Zuilingstraat te Den Haag C. Vermeeren november 1994 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor

Nadere informatie

Archeobotanisch onderzoek naar de dorpsterp van Jelsum (Fr.) Een vergelijkend onderzoek van archeobotanische veldresiduen en labresiduen

Archeobotanisch onderzoek naar de dorpsterp van Jelsum (Fr.) Een vergelijkend onderzoek van archeobotanische veldresiduen en labresiduen Archeobotanisch onderzoek naar de dorpsterp van Jelsum (Fr.) Een vergelijkend onderzoek van archeobotanische veldresiduen en labresiduen Naam: Merit Hondelink Studentnummer: S1699903 Vak: Extra module

Nadere informatie

Heen-en-weer, exploitatie van oevervegetaties en grasland in de omgeving van Romeins Brielle

Heen-en-weer, exploitatie van oevervegetaties en grasland in de omgeving van Romeins Brielle Heen-en-weer, exploitatie van oevervegetaties en grasland in de omgeving van Romeins Brielle RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 568 1 FEBRUARI 2012 W. VAN DER MEER Colofon Titel: BIAXiaal 568 Heen-en-weer, exploitatie

Nadere informatie

Graven aan de voet van de Achlumer dorpsterp

Graven aan de voet van de Achlumer dorpsterp 9 789081 171472 Graven aan de voet van de Achlumer dorpsterp Vereniging voor Terpenonderzoek Archeologische sporen rondom een terpnederzetting Johan Nicolay & Gilles de Langen (redactie) Graven aan de

Nadere informatie

Huissen-Het Riet: macrorestenonderzoek aan een kuil en een greppel uit een Midden-Romeinse nederzetting

Huissen-Het Riet: macrorestenonderzoek aan een kuil en een greppel uit een Midden-Romeinse nederzetting BIAXiaal 390 Huissen-Het Riet: macrorestenonderzoek aan een kuil en een greppel uit een Midden-Romeinse nederzetting L. van Beurden Januari 2006 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische

Nadere informatie

Opdracht Biologie Informatie planten voor herbarium

Opdracht Biologie Informatie planten voor herbarium Opdracht Biologie Informatie planten voor herb Opdracht door J. 1666 woorden 14 april 2013 4,2 16 keer beoordeeld Vak Biologie Duizendknoopfamilie Veldzuring Rumex acetose L. Plukdatum 14-05-12 Rood Duizendknoopfamilie

Nadere informatie

Archeobotanisch onderzoek aan twee waterputten uit de 2e tot 4e eeuw te Wehl

Archeobotanisch onderzoek aan twee waterputten uit de 2e tot 4e eeuw te Wehl BIAXiaal 99 Archeobotanisch onderzoek aan twee waterputten uit de 2e tot 4e eeuw te Wehl K. Hänninen H. van Haaster Oktober 2000 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie

Nadere informatie

Hout, zaden en botten van het Middeleeuwse erf Wierden-Huurne, vindplaats 5

Hout, zaden en botten van het Middeleeuwse erf Wierden-Huurne, vindplaats 5 BIAXiaal 232 Hout, zaden en botten van het Middeleeuwse erf Wierden-Huurne, vindplaats 5 K. Hänninen L. de Vries Mei 2005 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en

Nadere informatie

Houtskool uit ijzertijdcrematiegraven en mogelijke middeleeuwse meilers uit Lomm-Hoogwatergeul

Houtskool uit ijzertijdcrematiegraven en mogelijke middeleeuwse meilers uit Lomm-Hoogwatergeul Houtskool uit ijzertijdcrematiegraven en mogelijke middeleeuwse meilers uit Lomm-Hoogwatergeul RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 684 FEBRUARI 2011 K. HÄNNINEN Colofon Titel: BIAXiaal 684 Houtskool uit ijzertijdcrematiegraven

Nadere informatie

Zaden uit een 16e-eeuwse beerput uit de Weverstraat te Zevenaar

Zaden uit een 16e-eeuwse beerput uit de Weverstraat te Zevenaar BIAXiaal A 226 Zaden uit een 16e-eeuwse beerput uit de Weverstraat te Zevenaar K. Hänninen April 2005 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie

Nadere informatie

De kruidentuin van Den HaagUithofslaan vindplaats 1

De kruidentuin van Den HaagUithofslaan vindplaats 1 BIAXiaal De kruidentuin van Den HaagUithofslaan vindplaats 1 Zaden, pollen, hout en houtskool van de Romeinse tijd tot 1900 K. Hänninen M. van der Linden C. Vermeeren Oktober 2010 BIAX C o n s u l t Onderzoeks-

Nadere informatie

Opnames van P.Q,s op de Golfbaan Cromstrijen volgens Tansley

Opnames van P.Q,s op de Golfbaan Cromstrijen volgens Tansley Opnames van P.Q,s op de Golfbaan Cromstrijen volgens Tansley P.Q.1 87.385-415.604 2013: Topje van bosje 087386-415586 4-7 1-7 /11-9 Hopklaver Humulus lupulus A Kleine klaver Trifolium dubium R Madeliefje

Nadere informatie

Opnames van P.Q,s op de Golfbaan Cromstrijen volgens Tansley 2014

Opnames van P.Q,s op de Golfbaan Cromstrijen volgens Tansley 2014 Opnames van P.Q,s op de Golfbaan Cromstrijen volgens Tansley 2014 P.Q.1 87.385-415.604 2013: Topje van bosje 087386-415586 4-7 1-7 /11-9 26/7 Hopklaver Humulus lupulus A F Kleine klaver Trifolium dubium

Nadere informatie

Florakartering 2016 van Inlaag 2005

Florakartering 2016 van Inlaag 2005 Florakartering 2016 van Inlaag 2005 Plantenwerkgroep KNNV afdeling Bevelanden januari 2017 FLORAKARTERING 2016 VAN INLAAG 2005 29 Plantenwerkgroep KNNV afdeling Bevelanden januari 2017 2 Realisatie Vereniging

Nadere informatie

Pollen en macroresten uit vroeg- en volmiddeleeuwse sporen van de vindplaats Tilburg-Enschotsebaan-Zuid 2

Pollen en macroresten uit vroeg- en volmiddeleeuwse sporen van de vindplaats Tilburg-Enschotsebaan-Zuid 2 Pollen en macroresten uit vroeg- en volmiddeleeuwse sporen van de vindplaats Tilburg-Enschotsebaan-Zuid 2 RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 601 SEPTEMBER 2012 L. VAN BEURDEN Colofon Titel: BIAXiaal 601 Pollen

Nadere informatie

Opties en voorwaarden Akkerbouw-strokenpakket 2016

Opties en voorwaarden Akkerbouw-strokenpakket 2016 Opties en voorwaarden Akkerbouw-strokenpakket 2016 Laatst gewijzigd 2 september 2016 Om aan de vergroeningseis 5% ecologisch aandachtsgebied te voldoen kunt u in 2016 kiezen voor 1 of meer van de volgende

Nadere informatie

De onderkant van de Huzarenwei

De onderkant van de Huzarenwei BIAXiaal 214 De onderkant van de Huzarenwei Resultaten van het archeobotanisch onderzoek op de Huzarenwei te Goirle (IJzertijd-Romeinse tijd) H. van Haaster Januari 2005 BIAX C o n s u l t Onderzoeks-

Nadere informatie

EENDENKOOI SCHIPLUIDEN

EENDENKOOI SCHIPLUIDEN EENDENKOOI SCHIPLUIDEN 2015-16 C.J. Nonhof F. Severijn KNNV afdeling Delfland Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging KNNV afdeling Delfland Postbus 133 2600 AC DELFT afdelingdelfland@knnv.nl

Nadere informatie

Voedingsgewoonten en milieuomstandigheden in en rond een Germaanse nederzetting uit de 4e-5e eeuw bij Holtum (L.)

Voedingsgewoonten en milieuomstandigheden in en rond een Germaanse nederzetting uit de 4e-5e eeuw bij Holtum (L.) BIAXiaal 408 Voedingsgewoonten en milieuomstandigheden in en rond een Germaanse nederzetting uit de 4e-5e eeuw bij Holtum (L.) H. van Haaster Juni 2009 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor

Nadere informatie

Graan, hout, vee en vis

Graan, hout, vee en vis BIAXiaal 325 Graan, hout, vee en vis Botanisch, zoölogisch en fysisch antropologisch onderzoek aan sporen uit de IJzertijd, Romeinse periode en de Middeleeuwen van de vindplaats Ockenburgh (gemeente Den

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

UvA-DARE (Digital Academic Repository) UvA-DARE (Digital Academic Repository) Archeobotanica uit 's-hertogenbosch. Milieuomstandigheden, bewoningsgeschiedenis en economische ontwikkelingen in en rond een (post)middeleeuwse stad van Haaster,

Nadere informatie

Verslag Eindejaars Plantenjacht 2015 Natuurgroep Kockengen

Verslag Eindejaars Plantenjacht 2015 Natuurgroep Kockengen Verslag Eindejaars Plantenjacht 2015 Natuurgroep Kockengen Speuren naar bloeiende planten langs het Henri Dunantpad, 30 december 2015 foto: Pieter Hielema Theo van Schie Eindejaars Plantenjacht 2015 FLORON

Nadere informatie

Archeobotanisch onderzoek van twee sporen van de vindplaats Tienen-Groot Begijnhof (ME/NT)

Archeobotanisch onderzoek van twee sporen van de vindplaats Tienen-Groot Begijnhof (ME/NT) Archeobotanisch onderzoek van twee sporen van de vindplaats Tienen-Groot Begijnhof (ME/NT) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 648 MAART 2013 W. VAN DER MEER Colofon Titel: BIAXiaal 648 Archeobotanisch onderzoek

Nadere informatie

Nieuwsbrief Plantenwerkgroep KNNV Alkmaar - Den Helder

Nieuwsbrief Plantenwerkgroep KNNV Alkmaar - Den Helder Nieuwsbrief Plantenwerkgroep KNNV Alkmaar - Den Helder Zeventiende jaargang, no 4 24 mei 2019 Oosterdel In het Oosterdelgebied worden verschillende eilandjes van Staatsbosbeheer beheerd door de Stichting

Nadere informatie

Akkerbouw op het duin - archeobotanisch onderzoek aan materiaal van de vindplaats Den Haag-Wijndaelerplantsoen (IJzertijd)

Akkerbouw op het duin - archeobotanisch onderzoek aan materiaal van de vindplaats Den Haag-Wijndaelerplantsoen (IJzertijd) Akkerbouw op het duin - archeobotanisch onderzoek aan materiaal van de vindplaats Den Haag-Wijndaelerplantsoen (IJzertijd) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 547 november 2011 W. van der Meer Colofon Titel: BIAXiaal

Nadere informatie

1 9 NOV 2002. Ministerie van Verkeer en Waterstaat. Projectbureau Zeeweringen T.a.v. Dhr. P. Hengst Postbus 114 4460 AC Goes. Ing. E.

1 9 NOV 2002. Ministerie van Verkeer en Waterstaat. Projectbureau Zeeweringen T.a.v. Dhr. P. Hengst Postbus 114 4460 AC Goes. Ing. E. Ministerie van Verkeer en Waterstaat Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat Projectbureau Zeeweringen T.a.v. Dhr. P. Hengst Postbus 114 4460 AC Goes Contactpersoon ng. E. Parée Datum 1 9 NOV 2002 Ons kenmerk

Nadere informatie

Archeobotanisch onderzoek aan waterputten van de vindplaats Sijsele-Stakendijke, Damme, West-Vlaanderen (ROMMB-LMEA)

Archeobotanisch onderzoek aan waterputten van de vindplaats Sijsele-Stakendijke, Damme, West-Vlaanderen (ROMMB-LMEA) Archeobotanisch onderzoek aan waterputten van de vindplaats Sijsele-Stakendijke, Damme, West-Vlaanderen (ROMMB-LMEA) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 553 NOVEMBER 2011 WOUTER VAN DER MEER Colofon Titel: BIAXiaal

Nadere informatie

De Leege Wier van Englum

De Leege Wier van Englum De Leege Wier van Englum Archeologisch onderzoek in het Reitdiepgebied Annet Nieuwhof (redactie) Met bijdragen van J. Nicolien Bottema-Mac Gillavry Steven Jongma Marcel J.L.T. Niekus Wietske Prummel Bert

Nadere informatie

Werkingstabel Basta = % werking + = 60-80% werking ++ = 80-90% werking - = < 60% werking

Werkingstabel Basta = % werking + = 60-80% werking ++ = 80-90% werking - = < 60% werking = 90-100% werking + = 60-80% werking Aardappel (opslag) Aardappel (zaailingen) Akkermunt Akkerviooltje Akkerwinde Ambrosia Basterdwederik kantige Bereklauw Bijvoet Bingelkruid Bloedgierst Boterbloem kruipende

Nadere informatie

Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie

Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie BIAXiaal 258 Archeobotanisch onderzoek op twee vindplaatsen in het waterleidingtracé tussen Sweikhuizen en Geverik (Bandkeramiek en Late-Middeleeuwen) H. van Haaster februari 2006 BIAX C o n s u l t Onderzoeks-

Nadere informatie

4 Legenda van de vegetatiekaarten

4 Legenda van de vegetatiekaarten 4 Legenda van de vegetatiekaarten... 4.1 Toelichting op de legenda-eenheden Een legenda-eenheid vormt een abstracte weergave van de veldsituatie en heeft een unieke inhoud, bestaande uit één of meerdere

Nadere informatie

Houtskoolanalyse van een Romeins crematiegraf, Heule-Peperstraat (Kortrijk, België)

Houtskoolanalyse van een Romeins crematiegraf, Heule-Peperstraat (Kortrijk, België) Houtskoolanalyse van een Romeins crematiegraf, Heule-Peperstraat (Kortrijk, België) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 621 27 NOVEMBER 2012 D. LENTJES & S. LANGE Colofon Titel: BIAXiaal 621 Houtskoolanalyse van

Nadere informatie

Mediterrane rijst en oosterse kruidnagels

Mediterrane rijst en oosterse kruidnagels BIAXiaal 3 Mediterrane rijst en oosterse kruidnagels Botanisch onderzoek aan een beerkelder uit Kampen (1575-1650) O. Brinkkemper C. Vermeeren Juli 1994 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor

Nadere informatie

27 APR 2005. Doorkiesnummer 0118-422217 / 265. Bijlage(n) Uw kenmerk

27 APR 2005. Doorkiesnummer 0118-422217 / 265. Bijlage(n) Uw kenmerk 1.,.I Ministerie van Verkeer en Waterstaat Rijkswaterstaat Aan Projectbureau Zeeweringen t.a.v. Postbus 114 4460AC GOES 27 APR 2005 Contactpersoon C. Joosse/R. Jentink Datum 21-07-03 ç(l~i~c,_~~~..~,:_:~'"]j

Nadere informatie

Hulst-Onder de Toren

Hulst-Onder de Toren BIAXiaal 358 Hulst-Onder de Toren archeobotanisch onderzoek aan macroresten uit de Late-Middeleeuwen W. van der Meer maart 2008 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie

Nadere informatie

Hout van het onderzoek aan de Heiligeweg in Krommenie, gemeente Zaanstad (Noord-Holland)

Hout van het onderzoek aan de Heiligeweg in Krommenie, gemeente Zaanstad (Noord-Holland) Hout van het onderzoek aan de Heiligeweg in Krommenie, gemeente Zaanstad (Noord-Holland) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 602 JULI 2012 SILKE LANGE Colofon Titel: BIAXiaal 602 Hout van het onderzoek aan de Heiligeweg

Nadere informatie

Hout uit een Romeins castellum te Leiden-Roomburg

Hout uit een Romeins castellum te Leiden-Roomburg BIAXiaal 492 Hout uit een Romeins castellum te Leiden-Roomburg K. Hänninen April 2010 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie Colofon Titel:

Nadere informatie

BEIJEIDING NATUURGEBIEDEN DOOR SCHAPEN, PINKEN EN PAARDEN IN DE LAUWERSZEE. c-. door. R. Nouta. 1981-295 Abb december -- -

BEIJEIDING NATUURGEBIEDEN DOOR SCHAPEN, PINKEN EN PAARDEN IN DE LAUWERSZEE. c-. door. R. Nouta. 1981-295 Abb december -- - W E R K D O C U M E N T c-. 14546 BEIJEIDING NATUURGEBIEDEN DOOR SCHAPEN, PINKEN EN PAARDEN IN DE LAUWERSZEE door R. Nouta 1981-295 Abb deceber., I & :! : T E R I E V A N V E R K E E R E N W A T E R S

Nadere informatie

Botanisch onderzoek op een archeologische vindplaats te Eindhoven-Blixembosch (IJzertijd, Middeleeuwen en Nieuwe Tijd)

Botanisch onderzoek op een archeologische vindplaats te Eindhoven-Blixembosch (IJzertijd, Middeleeuwen en Nieuwe Tijd) Botanisch onderzoek op een archeologische vindplaats te Eindhoven-Blixembosch (IJzertijd, Middeleeuwen en Nieuwe Tijd) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 577 Maart 2012 H. VAN HAASTER & K. HÄNNINEN Colofon Titel:

Nadere informatie

Datum excursie: 10/06/2013 Hokcode: C Plaats: t Hasselt Bree Gids: Jaak Janssen. Bert Berten

Datum excursie: 10/06/2013 Hokcode: C Plaats: t Hasselt Bree Gids: Jaak Janssen. Bert Berten Datum excursie: 10/06/2013 Hokcode: C7 4422 Plaats: t Hasselt Bree Gids: Jaak Janssen Deelnemers: Leo Corstjens Luc Berger Georges Peters Theo Nulens Bert Berten LPW Wetenschappelijke naam Nederlandse

Nadere informatie

Inventarisatie van de flora in de Inlaag Zeeland

Inventarisatie van de flora in de Inlaag Zeeland Inventarisatie van de flora in de Inlaag 2005 2010 Zeeland 1 2 Inventarisatie van de flora in de Inlaag 2005. 2010 Plantenwerkgroep KNNV afdeling Bevelanden Mart Karremans en Hans Fortuin Dit onderzoek

Nadere informatie

Nieuwsbrief Plantenwerkgroep KNNV Regio Alkmaar

Nieuwsbrief Plantenwerkgroep KNNV Regio Alkmaar Nieuwsbrief Plantenwerkgroep KNNV Regio Alkmaar Veertiende jaargang, no. 9 15 september 2016 Geestmerambacht De laatste excursie van dit seizoen bracht ons naar het Geestmerambacht. We bezochten de noordelijke

Nadere informatie

Palynologisch onderzoek aan een middeleeuwse waterput in Heiloo

Palynologisch onderzoek aan een middeleeuwse waterput in Heiloo Palynologisch onderzoek aan een middeleeuwse waterput in Heiloo RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 594 JUNI 2012 H. VAN HAASTER Colofon Titel: BIAXiaal 594 Palynologisch onderzoek aan een middeleeuwse waterput

Nadere informatie

Overzicht van de verschillende graansoorten en oude rassen

Overzicht van de verschillende graansoorten en oude rassen Overzicht van de verschillende graansoorten en oude rassen (Zie voor meer informatie over de verschillende graan rassen www.oranjelijst.nl) Tarwe (Triticum aestivum) 2 Eenkoorn (Triticum monococcum) 3

Nadere informatie

Van G7 was het met name het subtype: - G7b Matig voedselrijke tot voedselrijke, vochtige bodem; voedselrijk tot zeer voedselrijk

Van G7 was het met name het subtype: - G7b Matig voedselrijke tot voedselrijke, vochtige bodem; voedselrijk tot zeer voedselrijk Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging KNNV afdeling Delfland Postbus 133 2600 AC DELFT afdelingdelfland@knnv.nl www.knnv.nl/afdelingdelfland twitter: KNNVafdDelfland facebook: KNNV-afdeling-Delfland

Nadere informatie

Nieuwsbrief Plantenwerkgroep KNNV Regio Alkmaar

Nieuwsbrief Plantenwerkgroep KNNV Regio Alkmaar Nieuwsbrief Plantenwerkgroep KNNV Regio Alkmaar Veertiende jaargang, no. 7 14 augustus 2016 Hondsbossche Zeewering en Duinen Voor de tweede maal dit seizoen bracht de Plantenwerkgroep een bezoek aan de

Nadere informatie

Steenmeel als maatregel tegen verzuring in heide en bossen

Steenmeel als maatregel tegen verzuring in heide en bossen Steenmeel als maatregel tegen verzuring in heide en bossen Roland Bobbink, Leon van den Berg, Huig Bergsma, Henk Siepel, Joost Vogels, Evi Verbaarschot, Bas van de Riet & Maaike Weijters BIOGEOCHEMICAL

Nadere informatie

15 ton ds. 7,5 ton ds. Bron: Opbrengst in kg ds per ha. kg meetmelk per ha

15 ton ds. 7,5 ton ds. Bron: Opbrengst in kg ds per ha. kg meetmelk per ha 1 2 17500 Opbrengst in kg ds per ha 15000 12500 10000 7500 15 ton ds 7,5 ton ds 5000 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 40000 kg meetmelk per ha Bron: 3 Onkruid Vers gras Verschil VEM (Voederwaarde)

Nadere informatie

Opties en voorwaarden Algemene lijst 2015

Opties en voorwaarden Algemene lijst 2015 Opties en voorwaarden Algemene lijst 2015 Om aan de vergroeningseis 5% ecologisch aandachtsgebied te voldoen kon u in 2015 kiezen voor 1 of meer van de volgende elementen van de algemene lijst. Opties

Nadere informatie

Oeverplanten in Lelystad

Oeverplanten in Lelystad Oeverplanten in Lelystad Inleiding Lelystad is rijk aan water. Binnen de bebouwde kom is een blauwe dooradering aanwezig van talloze wateren. Om de waterbergingscapaciteit te vergroten en de leefomgeving

Nadere informatie

Inhoud. Voorwoord 5. Inleiding 6

Inhoud. Voorwoord 5. Inleiding 6 Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Onkruiden 9 1.1 Eigenschappen van onkruiden 9 1.2 Systematische indeling van onkruiden 10 1.3 Vermeerdering van onkruiden 13 1.4 Overleven van onkruidzaden 14 1.5 Afsluiting

Nadere informatie

Voedingsgewoonten en milieuomstandigheden op en rond de middeleeuwse burcht van Sint-Oedenrode (NB)

Voedingsgewoonten en milieuomstandigheden op en rond de middeleeuwse burcht van Sint-Oedenrode (NB) BIAXiaal 338 Voedingsgewoonten en milieuomstandigheden op en rond de middeleeuwse burcht van Sint-Oedenrode (NB) H. van Haaster Oktober 2007 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische

Nadere informatie

Archeobotanisch onderzoek op een locatie aan de Putstraat in Eckelrade (IJzertijd-Romeinse tijd)

Archeobotanisch onderzoek op een locatie aan de Putstraat in Eckelrade (IJzertijd-Romeinse tijd) Archeobotanisch onderzoek op een locatie aan de Putstraat in Eckelrade (IJzertijd-Romeinse tijd) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEURS 622 DECEMBER 2012 H. VAN HAASTER Colofon Titel: BIAXiaal 624 Archeobotanisch

Nadere informatie

/2290 t ==I'J''MK:~~~~~~~; Bijlage(n) ~I"""""'''rt c: DIJ5-..i..),,-Os:: L32~"){) 1 OIRCULA TIE MAP. UW kenmerk r.-..._-..

/2290 t ==I'J''MK:~~~~~~~; Bijlage(n) ~I'''rt c: DIJ5-..i..),,-Os:: L32~){) 1 OIRCULA TIE MAP. UW kenmerk r.-..._-.. Ministerie van Verkeer en Waterstaat.!: I,. /DDDDDRijkswaterstaat Aan Projectbureau Zeeweringen t.a.v. Postbus 1000 4330 ZW Middelburg Contactpersoon C. Joosse/R. Jentink Datum 05-09-05 Ons kenmerk ~ t,

Nadere informatie

Heteren-Melkweide ecologisch bezien

Heteren-Melkweide ecologisch bezien BIAXiaal 39 Heteren-Melkweide ecologisch bezien Plantaardige en dierlijke resten uit een geulvulling bij een prehistorische nederzetting H. van Haaster augustus 1997 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau

Nadere informatie

Een palynologisch onderzoek naar de maximale afplagdikte van een ven in het natuurgebied de Stippelberg bij Milheeze (N. Br.)

Een palynologisch onderzoek naar de maximale afplagdikte van een ven in het natuurgebied de Stippelberg bij Milheeze (N. Br.) BIAXiaal 91 Een palynologisch onderzoek naar de maximale afplagdikte van een ven in het natuurgebied de Stippelberg bij Milheeze (N. Br.) H. van Haaster maart 00 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau

Nadere informatie

Kwade Hoek. Schor - Kwade Hoek. Kattendoorn

Kwade Hoek. Schor - Kwade Hoek. Kattendoorn Op 5 oktober gingen we, zes man sterk naar Kwade Hoek. We maakten de groene paaltjeswandeling (4,1 km). Vanaf het parkeerterrein aan de Oostdijkseweg gingen we het duin in. Vrijwel direct is er een uitkijkpunt

Nadere informatie

Johan Van Meerbeek Gustaaf Grouwels Annemie Verheyden Jeroen Vanden Borre

Johan Van Meerbeek Gustaaf Grouwels Annemie Verheyden Jeroen Vanden Borre Datum excursie: 8/07/2013 Hokcode: E6 4321 Plaats: Velm Gids: Bert Berten Deelnemers: Jean Vangrinsven Georges Peters Richard Pawlowski Jos Eykens Bieke Geukens Theo Nulens Johan Van Meerbeek Gustaaf Grouwels

Nadere informatie

SLOBKOUSNIEUWS 29 jrg7

SLOBKOUSNIEUWS 29 jrg7 SLOBKOUSNIEUWS 29 jrg7 De wandeling naar het Munsterbos had veel van de processie van Echternacht! Twee voorwaarts en een achterwaarts. Net voor het vertrekuur zag de voorspelling op de buienradar er gewoon

Nadere informatie

SLOBKOUSNIEUWS 25 jrg2

SLOBKOUSNIEUWS 25 jrg2 SLOBKOUSNIEUWS 25 jrg2 Dankzij de medewerking van bevoegd boswachter Vanessa Geenens bekwamen we de toelating van ANB om te gaan inventariseren in Lozerheide. Ze had me vorige week gemeld dat ze spijtig

Nadere informatie

Landbouw en milieu rond Son

Landbouw en milieu rond Son BIAXiaal 484 Landbouw en milieu rond Son Verslag van onderzoek aan archeobotanisch materiaal van de vindplaats Son-Pastorie (ME) W. van der Meer September 2010 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau

Nadere informatie

Ees-Zuidesch, houtskool uit mesolithische haardkuilen

Ees-Zuidesch, houtskool uit mesolithische haardkuilen Ees-Zuidesch, houtskool uit mesolithische haardkuilen RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 511 FEBRUARI 2011 K. HÄNNINEN & W. VAN DER MEER Colofon Titel: BIAXiaal 511 Ees-Zuidesch, houtskool uit mesolithische haardkuilen

Nadere informatie

Een fleurig en kruidig Agnietenklooster in Kampen

Een fleurig en kruidig Agnietenklooster in Kampen BIAXiaal 11 Een fleurig en kruidig Agnietenklooster in Kampen Botanisch onderzoek aan een beerkelder uit de vijftiende eeuw O. Brinkkemper mei 1995 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische

Nadere informatie

ENERGIE UIT LANDSCHAPSONDERHOUD. Pieter Verdonckt Mathias D Hooghe

ENERGIE UIT LANDSCHAPSONDERHOUD. Pieter Verdonckt Mathias D Hooghe ENERGIE UIT LANDSCHAPSONDERHOUD Pieter Verdonckt Mathias D Hooghe Inhoud workshop Energie uit landschapsonderhoud landschapsonderhoud Energie uit maaisel Energie uit houtige biomassa Korte omloophout Energie

Nadere informatie

Archeologie Betuweroute

Archeologie Betuweroute BIAXiaal 54 Archeologie Betuweroute Houtskool en hout uit de IJzertijd van de Papendrechtse stroomrug (gem. Graafstroom) Standaardrapportage deel II L. Kooistra K. Hänninen maart 1998 BIAX C o n s u l

Nadere informatie

Voedingsgewoonten en milieuomstandigheden

Voedingsgewoonten en milieuomstandigheden BIAXiaal 224 Voedingsgewoonten en milieuomstandigheden op en rond Huis te Vleuten (12e-18e eeuw) H. van Haaster K. Hänninen P. van Rijn April 2005 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische

Nadere informatie

M.e. van Trierum. Gemeente Rotterdam. ROTTERDAM MARKTHAL Archeologisch onderzoek 1. A.H.L. Vredenbregt en. BOORrapporten 469-deel 1.

M.e. van Trierum. Gemeente Rotterdam. ROTTERDAM MARKTHAL Archeologisch onderzoek 1. A.H.L. Vredenbregt en. BOORrapporten 469-deel 1. Gemeente Rotterdam ROTTERDAM MARKTHAL Archeologisch onderzoek 1 Bewoningssporen en vondsten uit de Romeinse tijd en de prestedelijke periode ( 10 e ~11 e eeuw); zes opeenvolgende huizen op terpophogingen

Nadere informatie

Datum excursie: 23/07/2012 Hokcode: C Plaats: Tongerlo Gids: Peter Engelen. Sylvain Peeters LPW

Datum excursie: 23/07/2012 Hokcode: C Plaats: Tongerlo Gids: Peter Engelen. Sylvain Peeters LPW Datum excursie: 23/07/2012 Hokcode: C7 4534 Plaats: Tongerlo Gids: Peter Engelen Deelnemers: Bert Berten Lily Gora Theo Nulens Richard Pawlowski Georges Peters Luc Lenaerts Daniëlle Clits Marleen massonnet

Nadere informatie

Zwethzone; nieuw recreatiegebied in het Westland

Zwethzone; nieuw recreatiegebied in het Westland Zwethzone; nieuw recreatiegebied in het Westland C.J. Nonhof KNNV afdeling Delfland Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging KNNV afdeling Delfland Postbus 133 2600 AC DELFT afdelingdelfland@knnv.nl

Nadere informatie

Nieuwsbrief Plantenwerkgroep KNNV Alkmaar - Den Helder

Nieuwsbrief Plantenwerkgroep KNNV Alkmaar - Den Helder Nieuwsbrief Plantenwerkgroep KNNV Alkmaar - Den Helder Zestiende jaargang, no.10 16 augustus 2018 Hoefplan Op 24 juli bezocht de Plantenwerkgroep het Hoefplan. De wijk is op de schop gegaan om de riolering

Nadere informatie

Ing. H. Glas. On kruiden. herkennen. Determineren van planten vanaf hun vroegste kiemvorm. Ing. H. Glas

Ing. H. Glas. On kruiden. herkennen. Determineren van planten vanaf hun vroegste kiemvorm. Ing. H. Glas Ing. H. Glas On kruiden herkennen Determineren van planten vanaf hun vroegste kiemvorm Ing. H. Glas Dit boek is gepubliceerd door Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen www.kosmosuitgevers.nl ISBN 978 90

Nadere informatie

Wetenschappelijke naam: Bellis Perennis. Compositae

Wetenschappelijke naam: Bellis Perennis. Compositae Gemaakt door: Datum: Thomas Rozendaal 9-10-'11 Pagina 3 Madelief Pagina 4 Kale jonker Pagina 5 Speerdistel Pagina 6 Boterbloem Pagina 7 Gewone Brunel Pagina 8 Witte smeerwortel Pagina 9 Guichelheil Pagina

Nadere informatie

Directie Zeeland. Doorkiesnummer Bijlage(e) 1 foto. Uw kenmerk

Directie Zeeland. Doorkiesnummer Bijlage(e) 1 foto. Uw kenmerk ,, 08 NOV 2000 Ministerie van Verkeer en Waterstaat Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat Directie Zeeland Aan Rijkswaterstaat Projectbureau Zeeweringen T.a.v. H. van der Meulen Postbus 114 4460 AC GOES

Nadere informatie

Vegetatieontwikkeling westelijk deel Schor van Waarde (Westerschelde)

Vegetatieontwikkeling westelijk deel Schor van Waarde (Westerschelde) Vegetatieontwikkeling westelijk deel Schor van Waarde (Westerschelde) 1981 2006 1 2 Colofon A.M. van der Pluijm D.J. de Jong 2008 Werkdocument Rijkswaterstaat, Dienst Zeeland Middelburg Foto voorpagina:

Nadere informatie