Medicinale planten uit een 16e-eeuwse kloostertuin aan de Groeneweg in Gouda
|
|
- Evelien Veenstra
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 BIAXiaal 353 Medicinale planten uit een 16e-eeuwse kloostertuin aan de Groeneweg in Gouda K. Hänninen November 2007 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie
2 Colofon Titel: BIAXiaal 353 Medicinale planten uit een 16 e -eeuwse kloostertuin aan de Groeneweg in Gouda Auteur: K. Hänninen Opdrachtgever: ArcheoMedia B.V. ISSN: BIAX Consult, Zaandam, 2007 Correspondentie adres: BIAX Consult Hogendijk AL Zaandam tel: fax: BIAX@BIAX.nl
3 BIAXiaal Inleiding In 2007 is door ArcheoMedia onder leiding van M. van Dasselaar de aanleg van een nieuwe riolering door de binnenstad van Gouda archeologisch begeleid. Hierbij is onder andere een terrein behorend bij het Cellebroedersklooster aan de Groeneweg aangesneden. 1 Het gaat om een tuin of binnenplaats waar ook afval werd gestort. Er zijn afvalkuilen aangetroffen met materiaal dat aan het klooster (15 e /16 e eeuw) kan worden toegeschreven. In één van de afvalkuilen (spoor 4) zijn scherven, botten, asresten en een vrijwel complete 16 e -eeuwse grape aangetroffen. Uit dit laatstgenoemde voorwerp is een monster genomen voor archeobotanisch onderzoek. Aangezien de grape net als de afvalkuil asresten bevat, zal het niet gaan om de oorpronkelijke inhoud ervan. Het is echter mogelijk dat het onverkoolde deel van de inhoud van de grape wel primair is. Doel van het onderzoek is het verkrijgen van informatie over de gebruikte gewassen, de vegetatie van de tuin of binnenplaats en de aard van de asresten. 2. Methode Het monster is door ArcheoMedia gezeefd over een set zeven met als kleinste maaswijdte 0,25 mm. Het residu is eerst geïnventariseerd om een indruk te krijgen van de conservering, rijkdom en globale soortensamenstelling van het monster. Aangezien het rijk is aan verkoolde en onverkoolde plantenresten is in overleg met M. van Dasselaar besloten om het te analyseren. Hiervoor is het onderzocht met behulp van een opvallendlichtmicroscoop met vergrotingen tot 50x. 3. Resultaten De resultaten van het onderzoek staan in bijlage VERKOOLDE RESTEN Zoals gezegd bevat het monster zowel verkoolde als onverkoolde plantenresten. Waarschijnlijk gaat het bij de verkoolde resten om afval uit haardvuren, dat wil zeggen de brandstof zelf en al dan niet met opzet in het vuur terechtgekomen materiaal. Opmerkelijk is dat er in het monster nauwelijks houtskool is gevonden. Wel zijn er talrijke fragmenten van verkoold veen aangetroffen, met daarin zichtbaar veenmos (Sphagnum). Plukjes veenmosblaadjes zijn ook los aangetroffen, met name in verkoolde, maar ook in onverkoolde vorm. Aangezien er niet alleen resten van veenplanten in verkoolde vorm zijn aangetroffen, maar ook van oeverplanten, mogen we aannemen dat deze afkomstig zijn uit het als brandstof gebruikte veen (turf). Het gaat hierbij om soorten als bronkruid (Montia fontana), bies (Schoenoplectus), bitterzoet (Solanum dulcamara), dophei (Erica tetralix), egelboterbloem (Ranunculus flammula) en snavelbies (Rhynchospora). Ook veerdelig tandzaad (Bidens tripartita), waarvan een verkoold zaad is aangetroffen en die ingedeeld staat bij de stikstofminnende planten, kan hier hebben gegroeid. De plant groeit namelijk op open, natte stikstofrijke grond aan oevers. 2 Het zaad van schapenzuring (Rumex acetosella) kan afkomstig zijn uit de brandstof, maar ook van materiaal dat in het vuur terecht is gekomen. Schapenzuring groeit op droge, zure, maar stikstofhoudende zand-, heide- en veengrond, maar komt ook voor op 1 Centrumcoördinaten / Van der Meijden 2005, 600.
4 BIAXiaal graanakkers op droge gronden. 3 Mogelijk is het zaad samen met de eveneens verkoolde haverkorrels (Avena sativa) in het vuur beland. Op basis van alleen de korrels is haver niet tot op soort te determineren. Hier is echter ook een fragment van de aarspil gevonden, dat met zekerheid aan gecultiveerde haver kan worden toegeschreven. We nemen daarom aan dat ook de haverkorrels van deze soort afkomstig zijn. Haver werd in de Late Middeleeuwen vooral gebruikt als diervoedsel en in de bierbrouwerij. 4 Of dit ook voor het Goudse klooster geldt is niet duidelijk. 3.2 ONVERKOOLDE RESTEN Naast haver zijn zeven andere cultuurplanten aangetoond: hennep (Cannabis sativa), hop (Humulus lupulus), selderij (Apium graveolens), hyssop (Hyssopus officinalis), tuingoudsbloem (Calendula officinalis), kattenkruid (Nepeta cataria) en druif (Vitis vinifera). Deze zijn in onverkoolde vorm in het monster aanwezig, al is van hennep ook een verkoold zaad aangetroffen. Deze soorten kunnen op een markt zijn gekocht. Gezien de context in een afvalkuil van een klooster is het echter ook goed mogelijk dat het hier gaat om planten die ter plaatse in de tuin hebben gegroeid, daar kloosters er vaak tuinen met kruiden en medicinale planten op na hielden. De enige fruitsoort in het assortiment van gebruiksplanten is de druif. Druivenpitten worden vanaf de Romeinse tijd in Nederland gevonden. Waarschijnlijk werden de druiven in gedroogde vorm (krenten en/of rozijnen) ingevoerd, al is lokale verbouw op beschutte plaatsen (kloostertuinen?) ook mogelijk. De overige soorten kennen verschillende gebruiksmogelijkheden, bijvoorbeeld als olieleverancier (hennep) of smaakmaker (selderij, hop), maar het is ook goed mogelijk dat ze om hun medicinale eigenschappen werden verbouwd. Kloosters stonden immers bekend als plaatsen waar geneeskunde werd bedreven. Van hennep is het grootste aantal resten teruggevonden. Het is een plant die verbouwd werd voor de oliehoudende zaden en voor de vezels. De vroegste vondsten in Nederland dateren uit de Romeinse tijd, maar deze zijn zeldzaam. Pas in de Middeleeuwen wordt de plant algemeen. Aangezien de zaden heel zijn, zullen ze niet voor de olie zijn gebruikt. Deze zal bovendien op markten te koop zijn geweest. Ook vezelproductie in een stadsklooster ligt niet voor de hand. De 16 e -eeuwse arts Dodoens beschrijft in zijn Cruydeboeck de cracht en werckinghe van hennep (kempe genoemd): Tsaet van Kempe verdrijft en iaecht af die winden uut den lichaem/ ende wat veelachtich inghenomen/ verdroocht die natuere ende dat mannelijc saet/ ende het soch in der vrouwen borsten. Tselve saet ghestooten ende met witten wijn ghedroncken/ wordt heden daechs ghepresen teghen die geelsucht/ ende die verstoptheyt van der Lever. Tsap van gruen Kempsaet ghestooten/ verdrijft die pijne ende weedom in die ooren/ ende iaecht dat ghewormte daer uut. Die wortel van Kemp in water ghesoden helpt ende gheneest die ghecrompen senuwen en leden/ ende es goet op het fledercijn gheleyt. Hij vermeldt daarbij ook dat hennepzaad slecht verteerbaar is en je er hoofdpijn van krijgt en duizelig van wordt. 5 3 Van der Meijden 2005, Van Winter 1981, 339; Doorman 1955, Dodoens 1554, 84.
5 BIAXiaal Hop is een inheemse plantensoort, die van nature in loofbossen groeit. De vrouwelijke hopbellen werden ook in de 16 e eeuw al gebruikt als smaakmaker in bier, maar dan worden ze geoogst voordat het zaad rijp is. Het voorkomen van de zaden in de afvalkuil moet dus een andere verklaring hebben. Dodoens noemt een aantal medicinale toepassingen: Hoppecruyt ghesoden ende ghedroncken opent die verstoptheyt van der lever/ milte ende van den nieren/ ende suyvert dat bloet van alle onsuyverheyt die selve duer die urine afiaghende/ ende es mits dyen goet den ghenen die scorft/ ruydich/ oft anders ghebreckelijck sijn ende quaet onsuyver bloet hebben. Tsap van Hoppecruyt in die ooren ghedaen reynicht die onsuyver ooren ende verdrijft alle stanck daer uut. 6 Selderij is inheems, hij groeit van nature aan de kust. Aangezien Gouda in het binnenland ligt, is het aannemelijk dat de hier gevonden zaden afkomstig zijn van gekweekte selderij. De plant kan zijn gebruikt als smaakmaker of als groente, maar heeft ook medicinale eigenschappen. Dodoens noemt onder andere: Tsap van Jouffrouw merck/ suevert die quade ulceratien ende sweeringhe sonderlinghe van den mont ende keelen met andere daer toe dienende substantien vermenght ende ghebruyckt. 7 Hyssop is een zeldzame vondst voor Nederland (zie tabel 1). 8 Van nature komt dit keukenkruid uit het Mediterrane gebied, maar het wordt vanaf de dertiende eeuw in Nederland aangetroffen. Volgens Dodoens heeft de plant meerdere medicinale toepassingen. 9 Zo zou hyssop goed zijn tegen alle koude ghebrecken, het zou verstoptheden des ingewandts openen en het doet ook pisse ghemackelijck lossen. Tabel 1 Vondsten van hyssop (Hyssopus officinalis) in Nederland. 10 datering Eindhoven-Heuvelterrein Wijchen-Woezik Heveskesklooster Groningen-Schoolstraat Groningen-Schoolstraat Tuingoudsbloem is slechts drie maal eerder in Nederland aangetroffen, waarvan één keer eerder in Gouda (tabel 2). 11 De dateringen vallen alle in de Nieuwe tijd. Dodoens schrijft: De bloemen van Goudt-bloemen-cruydt / als sy dor oft ghedrooght zijn / worden voor seer goedt ghehouden om het herte te verstercken / ende het venijn oft vergift te 6 Dodoens 1554, Dodoens 1554, 642. Jouffrouw Merck is de benaming van de gekweekte selderij. 8 Bron: archeobotanische database RADAR. 9 Dodoens 1554, Luijten 1994 (Eindhoven); Kooistra 1992 (Wijchen); Cappers 1994 (Heveskesklooster); Van Zeist et al (Groningen); Van Zeist 1987 (Groningen). 11 Bron: archeobotanische database RADAR.
6 BIAXiaal wederstaen; insgelijcks tegen alle pestige ende heete kortsen / in welcker voegen die oock ghebruyckt oft inghenomen worden. Daarnaast vermeldt hij dat de bloemen de maendtstonden konnen verwecken en de naegheboorte konnen uytdrijven. De bladeren zijn seer goedt om den tandts-sweer te verdrijven ende te versoeten, zij drijven alle overvloedigheden seer gemackelijck af door eenen seer lichten kamergangh, maar ze worden ook gebruikt in salades. 12 Het toevoegen van bloemen en verse, geurige kruiden (onder andere van kattenkruid) was in de 17 e eeuw gebruikelijk, omdat deze de koude en vochtige eigenschappen van rauwe sla met hun verwarmende eigenschappen zouden temperen. 13 Mogelijk was dit ook in de 16 e eeuw het geval. Tabel 2 Vondsten van tuingoudsbloem (Calendula officinalis) in Nederland. 14 datering Gouda-Bolwerk Dordrecht-Groenmarkt Tiel-Koornmarkt Kattenkruid groeit tegenwoordig op open, droge, kalk- en stikstofrijke grond in struikgewas en ruigten. 15 Oorspronkelijk komt de plant uit het Middellandse-Zeegebied, van waar de Romeinen hem meenamen. De vroegste vondsten stammen dan ook uit deze periode (tabel 3). 16 Dodoens noemt het een plant die groeit in hoven. Hij bespreekt de werking van kattenkruid samen met kleine bergsteentijm en polei onder de naam calamentum. Onder andere zijn deze planten seer goet den ghenen die van fenijnnighen ghedierten ghebeten sijn, het verwermt het lichaem, het doodet ende iaeght af/ alle manieren van wormen in wat plaetsen des lichaems dat zy ghegroeyet sijn en het doet ock die littekenen ende die blauw gheslagen oft gestooten plecken vergaen. 17 Grote brandnetel (Urtica dioica) kan goed als onkruid op een stikstofrijke, beschaduwde plaats op de binnenplaats of de tuin van het klooster hebben gestaan. Aangezien Dodoens ook hier meerdere geneeskundige toepassingen voor kent, is het echter ook goed mogelijk dat de plant een plaats in de tuin had. Tsap van den bladeren in den mont ghenomen ende ghegorgelt es seer goet voor den huych ende die swillinghe van dat lelleken. 18 De overige vondsten bestaan voornamelijk uit onverkoolde zaden van onkruiden, zoals uitstaande melde of spiesmelde (Atriplex patula/prostrata), gekroesde melkdistel (Sonchus asper) en vogelmuur (Stellaria media). Dit zijn soorten die veel in tuinen voorkomen. Ze kunnen dus samen met de voorgenoemde medicinale planten in de kloostertuin hebben gestaan, maar dan als onkruid. 12 Dodoens 1554, Willebrands 2006, Kok & Kuijper 2001 (Gouda); Kooistra et al (Dordrecht); De Man 1996 (Tiel). 15 Van der Meijden 2005, Bron: archeobotanische database RADAR. 17 Dodoens 1554, Dodoens 1554, 159.
7 BIAXiaal Tabel 3 Vondsten van kattenkruid (Nepeta cataria) in Nederland. 19 datering Leiden-Roomburg Valkenburg-Marktveld I Valkenburg-Marktveld III Maastricht-Houtmaas Maastricht-Houtmaas II Valkenburg-Marktveld III Didam-Aalsberg Raalte-Heeten Dommelen-Kerkakkers (v) Pesse s-hertogenbosch-keizershof Straatgras (Poa annua) en liggende vetmuur (Sagina procumbens) zijn tredplanten. Dat betekent dat ze goed tegen betreding bestand zijn. Ze groeien dan ook vaak op erven en op of langs paden. 4. Conclusies De inhoud van de grape is in elk geval wat betreft de verbrande resten secundair en daarmee representatief voor de afvalkuil gevonden in de tuin of binnenplaats van het Cellebroedersklooster. De onverkoolde resten kunnen deel hebben uitgemaakt van de primaire inhoud van de grape. Het monster bestaat grotendeels uit verkoolde resten van veen- en oeverplanten. Het lijkt er op dat men turf als brandstof heeft gebruikt. Dit kan vele oorzaken hebben. Of men had een voorkeur voor turf, bijvoorbeeld vanwege bepaalde brandeigenschappen. Het kan ook zijn dat houtige gewassen rond Gouda zeldzaam waren in de 16 e eeuw, of dat turf goedkoper was. Voor de 12 e -eeuwse vindplaats Gouda-Oostpolder is een zuinig gebruik van het beschikbare hout aangetoond: hier werden ook kwalitatief slechte soorten gebruikt, waarbij ook wortels en takken niet werden gemeden. 20 In onverkoolde vorm zijn zaden van een aantal gebruiksplanten, onkruiden en tredplanten gevonden. De druivenpitten kunnen afkomstig zijn van krenten en/of rozijnen, maar druiven kunnen ook op een beschutte plek in de tuin hebben gestaan. Hennep, hop, selderij, hyssop, goudsbloem en kattenkruid kunnen als smaakmakers in de keuken zijn gebruikt, maar ook vanwege hun medicinale werking. Dit laatste is vooral aannemelijk voor de meer zeldzame soorten, zoals hyssop, tuingoudsbloem en kattenkruid. De meer algemene soorten, zoals hennep, hop en selderij, kunnen op markten zijn gekocht, voor de zeldzame soorten is dit niet aannemelijk. Waarschijnlijk hebben de planten in de kloostertuin gegroeid, samen met de andere soorten. Helaas kon er slechts één monster uit het kloostercomplex worden onderzocht. Waarschijnlijk zouden er nog veel meer gebruiksgewassen zijn gevonden als er meer 19 Van Amen & Brinkkemper in prep. (Leiden); Noordam & Pals 1987 (Valkenburg I); Brinkkemper (Valkenburg III); Kuijper 1984 (Maastricht); Bakels & Dijkman 2000 (Maastricht II); Brinkkemper 1998 (Didam); Lauwerier et al (Raalte); Pals 1988 (Dommelen); Van Zeist et al (Pesse); Van Haaster 2003 ( s Hertogenbosch). 20 Van Haaster 1997.
8 BIAXiaal contexten bekeken hadden kunnen worden. Ook in de afvalkuil zelf kunnen nog meer soorten aanwezig zijn. Het is belangrijk om standaard zowel binnen als buiten een grape (of andere pot) te bemonsteren, zodat zeker is of we te maken hebben met een primaire dan wel secundaire vulling. 5. Literatuur Amen, I. van & O. Brinkkemper, in prep.: De plantenresten uit de Romeinse sporen van de opgraving te Roomburg. Bakels, C.C., & W. Dijkman, 2000: Maastricht in the First Millennium AD. The Archaeobotanical Evidence, Maastricht. Brinkkemper, O.: Ongepubliceerde gegevens Valkenburg-Marktveld. Brinkkemper, O., 1998: Didam-Aalsberg. Onderzoek van botanische macroresten uit de Romeinse Tijd, ArBoRa 1, Varik. Cappers, R.T.J., 1994: An Ecological Characterization of Plant Macro-Remains of Heveskesklooster (the Netherlands). A Methodological Approach, thesis Groningen. Dodoens, R., 1554: Cruydeboeck, Antwerpen. Haaster, H. van, K. Hänninen, L.I. Kooistra, J. Schelvis & C. Vermeeren 1997: Ontginningsboeren op het veen. Zaden, vruchten, hout en ongewervelden van een 12 e eeuwse boerderij te Gouda Oostpolder, BIAXiaal 37, Amsterdam. Haaster, H. van 2003: Slofferbonen in hamelensop. Een botanisch onderzoek naar de voedingsgewoonten aan het Keizershof in 's-hertogenbosch , BIAXiaal 171, Zaandam. Kok, R., & W.J. Kuijper, 2001: Krullen van de timmerman, boekweit voor de pijpen en een Goudse goudsbloem. Botanisch onderzoek van de opgraving Gouda bolwerk, Westerheem 50, 109. Kooistra, L.I., K. Hänninen, H. van Haaster & C. Vermeeren, 1998: Voedselresten in beer en afval. Botanisch onderzoek aan beerputten, afvalkuilen en ophogingslagen van de steden Dordrecht en Nijmegen uit de 12 e 20 e eeuw, BIAXiaal 52, Amsterdam. Kooistra, L., 1992: Een voorname boerderij uit de 16e eeuw te Woezik (bij Wijchen), Interne Rapporten ROB, Amersfoort. Kuijper, W.J., 1984: Plantenresten uit Romeins Maastricht, Archeologie in Limburg 21, 4-8. Lauwerier, R.C.G.M., B.J. Groenewoudt, O. Brinkkemper & F.J. Laarman 1999: Between Ritual and Economics: Animals and Plants in a Fourth-Century Native Settlement at Heeten, the Netherlands, Berichten ROB 43, Luijten, H., 1994: Gebruiksplanten en de natuurlijke vegetatie van het Heuvelterrein, in N. Arts (red.), Sporen onder de Kempische stad, Eindhoven. Man, R. de, 1996: Botanische resten uit een viertal LME beerputten te Tiel, Intern verslag Archeobotanie/ROB, Amersfoort. Meijden, R. van der 2005: Heukels flora van Nederland, Groningen. Noordam, A., & J.P. Pals, 1987: In de put zitten...(2). Zaden uit Valkenburgse waterputten, in E.J. Bult & D.P. Hallewas (red.), Graven bij Valkenburg II, 56-67, Delft.
9 BIAXiaal Pals, J.P., 1988: Akkerbouw in het middeleeuwse Dommelen, thesis Amsterdam. Willebrands, M. 2006: De verstandige kok. De rijke keuken van de gouden eeuw. Tekstuitgave van het enige gedrukte Noord0Nederlandse kookboek uit de 17 e eeuw, Bussum. Zeist, W. van, G.J. de Roller, R.M. Palfenier-Vegter, O.H. Harsema & H. During 1986: Plant Remains of Medieval Sites in Drenthe, Helinium 26, Zeist, W. van, 1987: Plantenresten uit twee beerputten in Groningen, in: A. Carmiggelt, H. van Gangelen, G. Kortekaas & W. van Zeist (red.),uitgeput Huisraad. Twee Groninger beerputten in historisch-archeologisch perspectief. Zeist, W. van, R.T.J. Cappers, M.G. Ouderkerken, R.M. Palfenier-Vegter, G.J. de Roller & F. Vrede 2000: Cultivated and Wild Plants in Late- and Postmedieval Groningen. A Study of Archaeological Plant Remains, Groningen.
10 Bijlage 1 Gouda-Groeneweg, resultaten van het zadenonderzoek. Tenzij anders vermeld zijn de aangetroffen resten onverkoold (v = verkoold; + = enkele, ++ = tientallen, +++ = honderden resten). Naast de genoemde plantenresten zijn in het monster ook visresten, mosselfragmenten, eischaal, kevers, mijten en grote hoeveelheden verbrande turf gevonden. cultuurplanten Apium graveolens 13 Selderij Avena (v) 7 Haver Avena sativa, internodium (v) 1 Haver Cannabis sativa (v) 1 Hennep Cannabis sativa 73 Hennep Calendula officinalis 1 Tuingoudsbloem Humulus lupulus 1 Hop Hyssopus officinalis 1 Hyssop Nepeta cataria 1 Wild kattenkruid Vitis vinifera 1 Druif wilde planten onkruiden Atriplex patula/prostrata 1 Uitstaande melde/spiesmelde Sonchus asper 2 Gekroesde melkdistel Stellaria media 1 Vogelmuur tredplanten Poa annua 2 Straatgras Sagina nodosa/procumbens* 1 Sierlijke/Liggende vetmuur planten van stikstofrijke grond Bidens tripartita (v) 1 Veerdelig tandzaad Juncus bufonius + Greppelrus Sagina nodosa/procumbens* 1 Sierlijke/Liggende vetmuur Urtica dioica 1 Grote brandnetel oeverplanten Carex cf. vesicaria 1 Blaaszegge? Montia fontana (v) 1 Bronkruid Schoenoplectus lacustris 6 Mattenbies Schoenoplectus tabernaemontani (v) 1 Ruwe bies cf. Schoenoplectus, knol (v) 1 Bies? cf. Schoenoplectus, stengel/wortelfr. (v) ++ Bies? Solanum dulcamara (v) 1 Bitterzoet heide- en veenplanten Erica tetralix 1 Gewone dophei Erica tetralix, bloem (v) 2 Gewone dophei Erica tetralix, blad (v) 11 Gewone dophei Ericaceae, twijgjes (v) x Heidefamilie Ranunculus flammula (v) 1 Egelboterbloem Rhynchospora (v) 7 Snavelbies Rumex acetosella (v) 1 Schapenzuring Sphagnum, blad x Veenmos Sphagnum, blad (v) +++ Veenmos M3
Zadenonderzoek aan een monster uit een hutkom (ca. 500 AD) en een gracht (14e eeuw) uit Gennep-Houtstraat
BIAXiaal 340 Zadenonderzoek aan een monster uit een hutkom (ca. 500 AD) en een gracht (14e eeuw) uit Gennep-Houtstraat K. Hänninen Oktober 2007 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische
Nadere informatieOnderzoek aan botanische macroresten uit een 17e/18e-eeuwse kuil aan de Duivelsbruglaan in Breda-Ginneken
BIAXiaal 398 Onderzoek aan botanische macroresten uit een 17e/18e-eeuwse kuil aan de Duivelsbruglaan in Breda-Ginneken K. Hänninen Maart 2009 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische
Nadere informatieHoutskool uit ijzertijdcrematiegraven en mogelijke middeleeuwse meilers uit Lomm-Hoogwatergeul
Houtskool uit ijzertijdcrematiegraven en mogelijke middeleeuwse meilers uit Lomm-Hoogwatergeul RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 684 FEBRUARI 2011 K. HÄNNINEN Colofon Titel: BIAXiaal 684 Houtskool uit ijzertijdcrematiegraven
Nadere informatieHoutskool uit een kuil van een rivierduin bij Rotterdam-IJsselmonde 't Hart
BIAXiaal Houtskool uit een kuil van een rivierduin bij Rotterdam-IJsselmonde 't Hart L.I. Kooistra november 2009 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie
Nadere informatiePaleobotanisch onderzoek aan een venige laag in het centrum van Alkmaar
Paleobotanisch onderzoek aan een venige laag in het centrum van Alkmaar RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 580 maart 2012 H. van Haaster Colofon Titel: BIAXiaal 580 Paleobotanisch onderzoek aan een venige laag
Nadere informatieEes-Zuidesch, houtskool uit mesolithische haardkuilen
Ees-Zuidesch, houtskool uit mesolithische haardkuilen RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 511 FEBRUARI 2011 K. HÄNNINEN & W. VAN DER MEER Colofon Titel: BIAXiaal 511 Ees-Zuidesch, houtskool uit mesolithische haardkuilen
Nadere informatieArcheobotanisch onderzoek in het plangebied Hoogstraat/Sint Lambertusstraat in Eindhoven (19 e eeuw)
Archeobotanisch onderzoek in het plangebied Hoogstraat/Sint Lambertusstraat in Eindhoven (19 e eeuw) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 535 oktober 2011 H. van Haaster Colofon Titel: BIAXiaal 535 Archeobotanisch
Nadere informatieHoutskoolanalyse van een Romeins crematiegraf, Heule-Peperstraat (Kortrijk, België)
Houtskoolanalyse van een Romeins crematiegraf, Heule-Peperstraat (Kortrijk, België) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 621 27 NOVEMBER 2012 D. LENTJES & S. LANGE Colofon Titel: BIAXiaal 621 Houtskoolanalyse van
Nadere informatieOnderzoek aan zaden uit de IJzertijd en de Romeinse tijd uit Venray-De Hulst II
BIAXiaal 159 Onderzoek aan zaden uit de IJzertijd en de Romeinse tijd uit Venray-De Hulst II K. Hänninen Mei 2003 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie
Nadere informatieOp zoek naar de mout voor de bierbrouwers van Amersfoort
BIAXiaal Op zoek naar de mout voor de bierbrouwers van Amersfoort L. Kooistra K. Hänninen juni 1998 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie
Nadere informatieHoutskool uit drie Romeinse crematies. Vinex-locatie Wateringse Veld, Den Haag 1997, terrein Vellekoop
BIAXiaal 76 Houtskool uit drie Romeinse crematies. Vinex-locatie Wateringse Veld, Den Haag 1997, terrein Vellekoop P. van Rijn Mei 1999 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie
Nadere informatie(on)kruiden kennen. Datum: woensdag 8 februari Leerjaar 1 en 2 Tuin, Park en Landschap
(on)kruiden kennen Datum: woensdag 8 februari 2017 Leerjaar 1 en 2 Tuin, Park en Landschap 2 Denk aan de toets Aan het einde van deze presentatie gaan we na of je de belangrijke termen die besproken worden
Nadere informatieOnderzoek en archeologische begeleiding op en rondom Schokland;
Onderzoek en archeologische begeleiding op en rondom Schokland; een kleinschalig onderzoek aan het Enserkerkje en archeologische begeleiding van de herstelwerkzaamheden aan de kerkresten, de waterput op
Nadere informatieKoken met bloemen kruiden en wilde planten
Koken met bloemen kruiden en wilde planten Geschiedenis van de koken met wilde planten kruiden- onkruid Het gebruik van kruiden om hun geneeskracht en om er mee te koken bestond waarschijnlijk meer dan
Nadere informatieLaat-middeleeuwse kuilen op de vindplaats Ameide-Peperstraat
Laat-middeleeuwse kuilen op de vindplaats Ameide-Peperstraat RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 556 DECEMBER 2011 WOUTER VAN DER MEER Colofon Titel: BIAXiaal 556 Laat-middeleeuwse kuilen op de vindplaats Ameide-Peperstraat
Nadere informatieOnderzoek aan botanische macroresten uit een ijzertijdkuil te Geleen
Onderzoek aan botanische macroresten uit een ijzertijdkuil te Geleen RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 699 DECEMBER 2013 F. VERBRUGGEN Colofon Titel: BIAXiaal 699 Onderzoek aan botanische macroresten uit een
Nadere informatieMacrorestenonderzoek aan sporen van de Romeinse nederzetting aangetroffen in plangebied MDHP12 te Midden-Delfland
Macrorestenonderzoek aan sporen van de Romeinse nederzetting aangetroffen in plangebied MDHP12 te Midden-Delfland RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 551 NOVEMBER 2011 L. VAN BEURDEN Colofon Titel: BIAXiaal 551
Nadere informatieArcheologie Betuweroute
BIAXiaal 54 Archeologie Betuweroute Houtskool en hout uit de IJzertijd van de Papendrechtse stroomrug (gem. Graafstroom) Standaardrapportage deel II L. Kooistra K. Hänninen maart 1998 BIAX C o n s u l
Nadere informatieArcheobotanisch onderzoek aan de inhoud van een middeleeuwse bermsloot in Aardenburg
Archeobotanisch onderzoek aan de inhoud van een middeleeuwse bermsloot in Aardenburg RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 47 augustus 00 H. VAN HAASTER Colofon Titel: BIAXiaal 47 Archeobotanisch onderzoek aan de
Nadere informatieHout van het onderzoek aan de Heiligeweg in Krommenie, gemeente Zaanstad (Noord-Holland)
Hout van het onderzoek aan de Heiligeweg in Krommenie, gemeente Zaanstad (Noord-Holland) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 602 JULI 2012 SILKE LANGE Colofon Titel: BIAXiaal 602 Hout van het onderzoek aan de Heiligeweg
Nadere informatieDe kruidentuin van Den HaagUithofslaan vindplaats 1
BIAXiaal De kruidentuin van Den HaagUithofslaan vindplaats 1 Zaden, pollen, hout en houtskool van de Romeinse tijd tot 1900 K. Hänninen M. van der Linden C. Vermeeren Oktober 2010 BIAX C o n s u l t Onderzoeks-
Nadere informatieHout uit een Romeins castellum te Leiden-Roomburg
BIAXiaal 492 Hout uit een Romeins castellum te Leiden-Roomburg K. Hänninen April 2010 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie Colofon Titel:
Nadere informatieArcheobotanisch onderzoek naar de voedingsgewoonten op de locatie. (Late-Middeleeuwen RAPPORTNUMMER DATUM AUTEURS. 592 juni 2012 H.
Archeobotanisch onderzoek naar de voedingsgewoonten op de locatie Grote Staat 37-41 / Sporenstraat 1-3 in Maastricht (Late-Middeleeuwen - 19 e eeuw) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEURS 592 juni 2012 H. van Haaster
Nadere informatieKruidentuin in de klas
Kruidentuin in de klas Werkbladen Leerlingenwerkboek Groep 5 t/m 8 Zaden... 2 Kieming, een nieuw begin... 3 Testen kiemfactoren... 4 Kruidenkaart maken... 5 De bouw van een plant... 6 Herbarium maken...
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Archeobotanica uit 's-hertogenbosch. Milieuomstandigheden, bewoningsgeschiedenis en economische ontwikkelingen in en rond een (post)middeleeuwse stad van Haaster,
Nadere informatieOnkruid herkennen. Onkruid herkennen. Gewild onkruid
Onkruid herkennen Zevenblad, brandnetel of kruipende boterbloem. Dit soort onkruid kan een vervelende plaag vormen in de tuin. Er bestaan veel soorten onkruid die je op diverse manieren kunt bestrijden.
Nadere informatieEen Mooker spiekertje
BIAXiaal 323 Een Mooker spiekertje Archeobotanisch macrorestenonderzoek aan een paalkuil van de ijzertijdvindplaats Molenhoek Middelweg (gem. Mook-Middelaar) W. van der Meer Augustus 2007 BIAX C o n s
Nadere informatieVerbrande turf maar geen as. Archeobotanische analyse van een monster uit Melderslo ( )
BIAXiaal 443 Verbrande turf maar geen as. Archeobotanische analyse van een monster uit Melderslo (1300-1320) O. Brinkkemper Februari 2010 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische
Nadere informatieProject 434: Bureaustudie Actualisering archeologische verwachting nieuwbouwlocatie Stadhuiskwartier. Interne Rapportages Archeologie Deventer 55
Interne Rapportages Archeologie Deventer 55 Mei 2012 Project 434: Bureaustudie Actualisering archeologische verwachting nieuwbouwlocatie Stadhuiskwartier COLOFON 2012, Gemeente Deventer, Deventer. Auteur:
Nadere informatieVELDHANDLEIDING ARCHEOLOGIE
Archeologie Leidraad 1 Samenstelling en redactie: A. Carmiggelt en P.J.W.M. Schulten Uitgave: College voor de Archeologische Kwaliteit Zoetermeer 2002 Colofon Uitgave: College voor de Archeologische Kwaliteit
Nadere informatieInula helenium (Griekse Alant)
Inula helenium (Griekse Alant) Plant uit Azië en Zuid Oost Europa. In Nederland als sierplant met medicinale eigenschappen toegepast. De gedroogde delen van de wortelstokken en stengelvoeten van ten hoogste
Nadere informatieKruid Europa Dit kruid is een tweejarige, winterharde, kruidachtige plant uit de schermbloemenfamilie. Dit betekent dat hij 2 jaar lang leeft voor hij
Kruid Europa Dit kruid is een tweejarige, winterharde, kruidachtige plant uit de schermbloemenfamilie. Dit betekent dat hij 2 jaar lang leeft voor hij dood gaat. De plant groeit op rijke, vochtige en diep
Nadere informatieVijfde BAP voorjaarssymposium:
Vijfde BAP voorjaarssymposium: Een hart van hout Een veelzijdige materiaalcategorie voor het voetlicht Dinsdag 14 maart, 2017 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort 0 Voorwoord Voor u ligt
Nadere informatieHoutskool van de Romeinse rookkuil, Dr. Poelsstraat, Heerlen
BIAXiaal 72 Houtskool van de Romeinse rookkuil, Dr. Poelsstraat, Heerlen P. van Rijn Februari 1999 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie
Nadere informatieHoutskool uit een neolithische haardkuil, vindplaats Flanders Expo (stad Gent, provincie Oost-Vlaanderen, België)
Houtskool uit een neolithische haardkuil, vindplaats Flanders Expo (stad Gent, provincie Oost-Vlaanderen, België) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 597 12 JUNI 2012 SILKE LANGE Colofon Titel: BIAXiaal 597 Houtskool
Nadere informatieMAAIKE GROOT ARCHEOLOGISCH CENTRUM VRIJE UNIVERSITEIT-HENDRIK BRUNSTING STICHTING
A MAAIKE GROOT ARCHEOLOGISCH CENTRUM VRIJE UNIVERSITEIT-HENDRIK BRUNSTING STICHTING Rituelen op het Romeinse platteland Tussen 1992 en 2005 vond in de nieuwbouwwijk Tiel-Passewaaij grootschalig archeologisch
Nadere informatieWarmoezerij. Wilde planten: gezocht, gekweekt, gegeten en weer vergeten. Johan Heirman & Hein Koningen
Warmoezerij Wilde planten: gezocht, gekweekt, gegeten en weer vergeten Johan Heirman & Hein Koningen Dit boek is een bundeling van artikelen die verschenen in het tijdschrift Oase, voor vrienden van natuurrijke
Nadere informatieProefopgraving in de tuin van het voormalige Gereformeerd Weeshuis aan de Havenstraat te Woerden door Elly E. v.d. Busse-Bruin
Proefopgraving in de tuin van het voormalige Gereformeerd Weeshuis aan de Havenstraat te Woerden door Elly E. v.d. Busse-Bruin Inleiding De toestemming van het bestuur van het Dienstencentrum maakte het
Nadere informatieArcheobotanisch onderzoek in het plangebied Beneden Molendijk in Oud-Beijerland (16 e -19 e eeuw)
Archeobotanisch onderzoek in het plangebied Beneden Molendijk in Oud-Beijerland (16 e -19 e eeuw) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEURS 530 september 2011 H. van Haaster & K. Hänninen Colofon Titel: BIAXiaal 530
Nadere informatieArcheobotanisch onderzoek aan Romeinse sporen uit Zuidland (Voorne-Putten)
Archeobotanisch onderzoek aan Romeinse sporen uit Zuidland (Voorne-Putten) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 607 augustus 2012 O. Brinkkemper Colofon Titel: BIAXiaal 607 Archeobotanisch onderzoek aan Romeinse
Nadere informatieArchol bv. Ivo van Wijk. Voorlopig verslag Archeologische Opgraving Plangebied Joannes Riviusstraat te Elsloo, gemeente Stein
2012 Archol bv Ivo van Wijk Voorlopig verslag Archeologische Opgraving Plangebied Joannes Riviusstraat te Elsloo, gemeente Stein Voorlopig verslag Archeologische Opgraving Plangebied Joannes Riviusstraat
Nadere informatieWaarderend Archeologisch Onderzoek te Oudenburg, kantine voetbalplein (Bekestraat)
Waarderend Archeologisch Onderzoek te Oudenburg, kantine voetbalplein (Bekestraat) (28 en 29 oktober 2009) Oudenburg, 2009 Colofon Archeologisch Rapport Oudenburg 4 Waarderend archeologisch Onderzoek te
Nadere informatie1-Kennismaking met archeologie
UITLEG VOOR DE LEERKRACHT Deze opdracht is de start van de lessenserie. Met deze opdracht introduceert u bij de leerlingen het onderwerp op een leuke manier. U kunt het onderwerp op verschillende manieren
Nadere informatieOverzicht van de verschillende graansoorten en oude rassen
Overzicht van de verschillende graansoorten en oude rassen (Zie voor meer informatie over de verschillende graan rassen www.oranjelijst.nl) Tarwe (Triticum aestivum) 2 Eenkoorn (Triticum monococcum) 3
Nadere informatieHout, zaden en botten van het Middeleeuwse erf Wierden-Huurne, vindplaats 5
BIAXiaal 232 Hout, zaden en botten van het Middeleeuwse erf Wierden-Huurne, vindplaats 5 K. Hänninen L. de Vries Mei 2005 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en
Nadere informatieDe voedingseconomie van (post)middeleeuws Alkmaar Resultaten van het archeobotanisch en archeozoölogisch onderzoek
De voedingseconomie van (post)middeleeuws Alkmaar Resultaten van het archeobotanisch en archeozoölogisch onderzoek RAPPORTNUMMER DATUM AUTEURS 45 AUGUSTUS 0 H VAN HAASTER, JT ZEILER & DC BRINKHUIZEN Colofon
Nadere informatieArcheobotanisch onderzoek aan waterputten van de vindplaats Sijsele-Stakendijke, Damme, West-Vlaanderen (ROMMB-LMEA)
Archeobotanisch onderzoek aan waterputten van de vindplaats Sijsele-Stakendijke, Damme, West-Vlaanderen (ROMMB-LMEA) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 553 NOVEMBER 2011 WOUTER VAN DER MEER Colofon Titel: BIAXiaal
Nadere informatieZaden uit een 16e-eeuwse beerput uit de Weverstraat te Zevenaar
BIAXiaal A 226 Zaden uit een 16e-eeuwse beerput uit de Weverstraat te Zevenaar K. Hänninen April 2005 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie
Nadere informatieDe Ecologie van de Middeleeuwse Stad
BIAXiaal 58 De Ecologie van de Middeleeuwse Stad Deel 2: Bemonsteringsmethodiek en overzicht van grondsporen met ecologische informatie H. van Haaster oktober 1997 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau
Nadere informatieIk schrijf over planten, bomen, dieren en over hoe je de natuur en natuurkrachten kunt gebruiken om te overleven. Tilia
Ik schrijf over planten, bomen, dieren en over hoe je de natuur en natuurkrachten kunt gebruiken om te overleven. Tilia Katapult De katapult was een belangrijk wapen in de oudheid. Er zijn grote katapulten
Nadere informatieMET KWAST EN VERGROOTGLAS
LES 3 Activiteit Doel Duur Lesmateriaal MET KWAST EN VERGROOTGLAS Determineren van archeologische vondsten De leerling kan met hulpmiddelen een eenvoudige historische bron dateren en het gebruik omschrijven
Nadere informatie9. SCHADUWTUIN. Op het einde van de dag kunt u dan het aantal uren zon berekenen. Minder dan 3 uur zon:
9. SCHADUWTUIN De meeste groenten en kruiden hebben nood aan zon, maar in de stad hebt u niet altijd zon in uw tuin. In deze fiche bekijken we wat de mogelijkheden zijn in de schaduw of halfschaduw. Om
Nadere informatieQUICKSCAN EDESEWEG 51 WEKEROM
QUICKSCAN EDESEWEG 51 WEKEROM Colofon Opdrachtgever: Tulp-Bijl B.V. Titel: Quickscan Edeseweg 51 Wekerom Status: Definitief Datum: Februari 2013 Auteur(s): Ir. M. van Os Foto s: M. van Os Kaartmateriaal:
Nadere informatieGrond of aarde weghalen door te graven. Graven is een gat in de grond maken. De plaats waar de grond wordt weggenomen.
Les 1 De bodemverontreiniging. afgraven Grond of aarde weghalen door te graven. Graven is een gat in de grond maken. De afgraving De plaats waar de grond wordt weggenomen. De bodemverontreiniging De grond
Nadere informatieSteenmeel als maatregel tegen verzuring in heide en bossen
Steenmeel als maatregel tegen verzuring in heide en bossen Roland Bobbink, Leon van den Berg, Huig Bergsma, Henk Siepel, Joost Vogels, Evi Verbaarschot, Bas van de Riet & Maaike Weijters BIOGEOCHEMICAL
Nadere informatieEetbare waterplanten. Taco Blom school voor permacultuur
Eetbare waterplanten Taco Blom school voor permacultuur Gelle lotus Eetbare: Wortel zaad stam Eetbare Gebruikt: olie wortels worden gekookt om alle bitterheid er uit te krijgen. De wortel is rijk aan zetmeel
Nadere informatieHoutskool uit de overgang van het Allerød naar de Jonge Dryas van vindplaats Aalsterhut (gemeente Heeze Leende)
Houtskool uit de overgang van het Allerød naar de Jonge Dryas van vindplaats Aalsterhut (gemeente Heeze Leende) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 560 22 December 2011 L.I. Kooistra & M. van der Linden Colofon
Nadere informatieOpgraving Davidstraat-Romeinstraat Enkhuizen. Een eerste stand van zaken.
Opgraving Davidstraat-Romeinstraat Enkhuizen. Een eerste stand van zaken. In de vroege zomer van 2017 heeft Archeologie West-Friesland een opgraving uitgevoerd tussen de Davidstraat, Romeinstraat en Korte
Nadere informatieOnderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie
BIAXiaal 265 Archeobotanisch onderzoek aan een middeleeuwse vlasverwerkingsnederzetting bij Alblasserdam H. van Haaster April 2006 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie
Nadere informatieArcheologisch onderzoek begeleiding Kevelderstraat Groenlo GRONTMIJ ARCHEOLOGISCHE RAPPORTEN 68
Archeologisch onderzoek begeleiding Kevelderstraat Groenlo GRONTMIJ ARCHEOLOGISCHE RAPPORTEN 68 Archeologische begeleiding Kevelderstraat Groenlo GRONTMIJ ARCHEOLOGISCHE RAPPORTEN 68 Definitief ISSN 1573-5710
Nadere informatieOorsprong: Lavendel is een struikachtige plant die je kunt vinden aan de kusten van de Middellandse Zee.
Lavendel Lavendel is een struikachtige plant die je kunt vinden aan de kusten van de Middellandse Zee. een heldere tot lichtgele olie met een sterke geur In het Nieuwe Testament roemt Marcus lavendelolie
Nadere informatieArcheobotanisch onderzoek naar de dorpsterp van Jelsum (Fr.) Een vergelijkend onderzoek van archeobotanische veldresiduen en labresiduen
Archeobotanisch onderzoek naar de dorpsterp van Jelsum (Fr.) Een vergelijkend onderzoek van archeobotanische veldresiduen en labresiduen Naam: Merit Hondelink Studentnummer: S1699903 Vak: Extra module
Nadere informatieVerslag onderzoek van door leden van de Amateur Tuindervereniging Arentsburgh verzamelde scherven
Verslag onderzoek van door leden van de Amateur Tuindervereniging Arentsburgh verzamelde scherven Vondsten uit de grond van de ATV Arentsburgh De grond van deze vereniging ligt in de directe omgeving van
Nadere informatieArcheologie en resten van planten
Archeologie en resten van planten KNA leidraad Archeobotanie Auteurs: L.I. Kooistra & O. Brinkkemper Ontwerpversie: 1.0 Het ontwerp van deze leidraad is vastgesteld door het CCvD Archeologie op 29 februari
Nadere informatieActiviteitenschema Archeologie
Activiteitenschema Archeologie Soort activiteit: Spullen opgraven uit de zandbak. Tijdsindeling: 5 Minuten de plaatjes in de zandbak verstoppen. 5 Minuten vertellen over hoe de mensen vroeger wat zochten
Nadere informatieOnderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie
BIAXiaal 258 Archeobotanisch onderzoek op twee vindplaatsen in het waterleidingtracé tussen Sweikhuizen en Geverik (Bandkeramiek en Late-Middeleeuwen) H. van Haaster februari 2006 BIAX C o n s u l t Onderzoeks-
Nadere informatieDe grond waarop wij wonen.
De grond waarop wij wonen. GROEP 7/8 Doel: Planten horen bij de grond waarop wij wonen. Dit onderdeel gaat over het onderzoekend verkennen van de vegetatie in de omgeving van de kinderen van de bovenbouw.
Nadere informatieFRUIT UIT DE BODEM: het archeologisch onderzoek van soorten en variëteiten
FRUIT UIT DE BODEM: het archeologisch onderzoek van soorten en variëteiten Jan Bastiaens en Anton Ervynck Op zoek naar vergelijkingsmateriaal Wanneer historisch onderzoek gegevens op het spoor komt over
Nadere informatieOnderzoeksagenda ecologische archeologie voor Tilburg-Goirle
BIAXiaal Onderzoeksagenda ecologische archeologie voor Tilburg-Goirle L.I. Kooistra Februari 2009 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie
Nadere informatieMIJN AROMATISCHE PLANTEN
De teelt van aromatische planten is een aangename en gemakkelijke manier om de vreugde van het zelf produceren te ontdekken. Beginner of fijnproever, iedereen kan genieten van verse kruiden die op een
Nadere informatieArcheobotanisch onderzoek van Rotterdam-Blijdorp. De nederzetting Rotta uit de 12 e eeuw. O. Brinkkemper. maart ArBoRa 29
Archeobotanisch onderzoek van Rotterdam-Blijdorp. De nederzetting Rotta uit de 12 e eeuw O. Brinkkemper maart 2008 ArBoRa 29 2 1 1 Inleiding In maand@? 2006? is door medewerkers van het BOOR (Bureau Oudheidkundig
Nadere informatieWoordenschat les 8.1. Vervuilde grond?
Woordenschat les 8.1 Vervuilde grond? Afgraven en de afgraving Afgraven is de grond of aarde weghalen door te graven. De afgraving is de plaats waar de grond wordt weggenomen. Boren We boren een gat in
Nadere informatieevaluatierapport zaltbommel-ruiterstraat 8 archeologische begeleiding
evaluatierapport zaltbommel-ruiterstraat 8 archeologische begeleiding 1 1 inleiding Van vrijdag 19 september tot en met dinsdag 23 september 2014 heeft VUhbs archeologie in opdracht van de familie van
Nadere informatieMeer informatie over de Clivia en de historie van kuipplanten
Meer informatie over de Clivia en de historie van kuipplanten Meer informatie over de Clivia Voor diverse opdrachtgevers verzorgen wij de winterstalling van diverse soorten kuipplanten, zoals Citrus, Agapanthus,
Nadere informatieRESTANT PRESENTATIES LEERLINGEN SOORTENKENNIS
RESTANT PRESENTATIES LEERLINGEN SOORTENKENNIS Milieu MO41B 2017-2018 KLEINE ZONNEDAUW (DROSERA INTERMEDIA) KENMERKEN SOORTNAAM Soortgroep/familie Hoofd-biotoop Uiterlijke kenmerken Extra foto s Zonnedauwfamilie
Nadere informatieCursus landschapsgeschiedenis. De dorpsgeschiedenis van Appelscha
Cursus landschapsgeschiedenis De dorpsgeschiedenis van Appelscha Inleiding Archeologie in relatie tot het landschap Middeleeuwse bewoning & dorpsgeschiedenis Appelscha op de kaart Op zoek naar landschapselementen
Nadere informatieDe presentatie rond de trap
Kijktocht OER! Plus 6000 jaar geleden woonden er al mensen in dit gebied. Het is de prehistorie; de tijd van de jagers en boeren. De mensen noemen we Swifterbantmensen. Deze kijktocht helpt je ontdekken
Nadere informatieSedum acre (muurpeper)
, vak 11 en 12 Sedum acre (muurpeper) Muurpeper komt in het wild voor in heel Europa, Noord Afrika en noord en west Azië. Het groeit op de meest onwaarschijnlijke plaatsen: op muren, daken, in de bermen
Nadere informatieDelftse Archeologische Notitie 129. Markt 85, Delft. Een archeologische begeleiding. Jorrit van Horssen
Delftse Archeologische Notitie 129 Markt 85, Delft Een archeologische begeleiding Jorrit van Horssen Delftse Archeologische Notitie 129 Markt 85, Delft Een archeologische begeleiding Jorrit van Horssen
Nadere informatieZand en klei 1. Van veen tot weiland 2. Blad 1. Heide Een lage plant met paarse bloemen.
5 Lastige woorden Blad Zand en klei Heide Een lage plant met paarse bloemen. Voedingsstoffen Voedsel dat planten nodig hebben om te groeien. Boomgaard Een stuk land met fruitbomen. Greppel Een kleine droge
Nadere informatieInhoud. Voorwoord 5. Inleiding 6
Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Onkruiden 9 1.1 Eigenschappen van onkruiden 9 1.2 Systematische indeling van onkruiden 10 1.3 Vermeerdering van onkruiden 13 1.4 Overleven van onkruidzaden 14 1.5 Afsluiting
Nadere informatieDe archeologie van Weert-Nederweert van de prehistorie tot de Middeleeuwen
De archeologie van Weert-Nederweert van de prehistorie tot de Middeleeuwen dr. H.A. Hiddink senior-archeoloog VUhbs, Amsterdam cursus Weerterlogie, 17-02-2016 Geologie - hooggelegen rug in Roerdalslenk
Nadere informatieDe Limfa zat er niet voor niets
Veel waterputten gevonden bij archeologisch onderzoek De Limfa zat er niet voor niets HARRY BENSCHOP Tijdens het veldwerk voor het archeologisch onderzoek op het voormalige Limfa-terrein aan de Chaamseweg
Nadere informatieBotanisch onderzoek aan twee Middeleeuwse terpen te Schipluiden
BIAXiaal 85 Botanisch onderzoek aan twee Middeleeuwse terpen te Schipluiden C. Vermeeren 2000 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie Colofon
Nadere informatieLandbouw en milieu rond Son
BIAXiaal 484 Landbouw en milieu rond Son Verslag van onderzoek aan archeobotanisch materiaal van de vindplaats Son-Pastorie (ME) W. van der Meer September 2010 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau
Nadere informatieinhoud 1. Inleiding 3 2. Schimmel 4 3. De paddenstoel 5 4. Uit het leven van een paddenstoel 7 5. Soorten paddenstoelen 6.
Paddenstoelen inhoud 1. Inleiding 3 2. Schimmel 4 3. De paddenstoel 5 4. Uit het leven van een paddenstoel 7 5. Soorten paddenstoelen 8 6. Schimmelweetjes 11 7. Filmpjes 13 Pluskaarten 14 Colofon en voorwaarden
Nadere informatiePROGRAMMA KENNISKAART ARCHEOLOGIE, PROJECT WAARDENKAART IN VEELVOUD. Kwaliteitsverbetering. gegevens in Archis
PROGRAMMA KENNISKAART ARCHEOLOGIE, PROJECT WAARDENKAART IN VEELVOUD Kwaliteitsverbetering gegevens in Archis Februari 2014 Samenvatting 2 Om de kwaliteit van gegevens in Archis-2 te verbeteren is de informatie
Nadere informatieTheo de Jong gemeente archeoloog Helmond 3 februari Archeologisch onderzoek Mierlo-Hout en Brandevoort
Theo de Jong gemeente archeoloog Helmond 3 februari 2015 Archeologisch onderzoek Mierlo-Hout en Brandevoort Archeologie in Helmond, Mierlo-Hout en Brandevoort: 1. waar-waarom-wanneer 2. projecten en perioden
Nadere informatieMateriaal Groen. Deel 4: Thuis tuinieren
Materiaal Groen Deel 4: Thuis tuinieren Colofon Deel 4: Thuis tuinieren Onderdeel van het materiaal Groen, met de thema s: Seizoenen (dl. 1), Groen in de stad (dl. 2), Groen groeit (dl. 3), Thuis tuinieren
Nadere informatieDe grond waarop wij wonen
GROEP 5/6 De grond waarop wij wonen Doel: Planten horen bij de grond waarop wij wonen. Dit onderdeel gaat over het onderzoekend verkennen van de vegetatie in de omgeving van de kinderen van de middenbouw.
Nadere informatieHouten constructie De Bilt-KNMIterrein
Houten constructie De Bilt-KNMIterrein RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 574 JULI 2011 K. HÄNNINEN Colofon Titel: BIAXiaal 574 Houten constructie De Bilt-KNMI-terrein Auteur: K. Hänninen Opdrachtgever: RAAP West-Nederland
Nadere informatiePapendrecht, Westeind 25, gemeente Papendrecht (ZH). Archeologisch en cultuurhistorisch bureauonderzoek. Transect-rapport 528 (concept 1.
1. ALGEMENE GEGEVENS Titel Auteur(s) Autorisatie Gemeente Papendrecht, Westeind 25, gemeente Papendrecht (ZH). Archeologisch en cultuurhistorisch bureauonderzoek. Transect-rapport 528 (concept 1.0) H.
Nadere informatieWat weet jij over biologisch en over de bodem?
Met leuke vragen, opdrachten en experimenten voor thuis! Wat weet jij over biologisch en over de bodem? Biologisch, lekker natuurlijk! Heb je er wel eens over nagedacht dat alles wat je eet, van een plant
Nadere informatieOpwindende ontdekkingen in oud-oosterhout! Wo uter is
rcheobode Opwindende ontdekkingen in oud-oosterhout! Wo uter is archeoloog. Hij hoort bij de groep archeologen die nu aan het opgraven is in Oosterhout in het gebied Vrachelen. Daar wordt over een jaar
Nadere informatieEvaluatiebrief Archeologisch onderzoek 58915 Sevenum-Beatrixstraat IVO-P
Postbus 297 6900 AG Zevenaar Ringbaan Zuid 8a 6905 DB Zevenaar tel. 0316-581130 fax 0316-343406 info@archeodienst.nl www.archeodienst.nl Archeodienst BV, Postbus 297, 6900 AG Zevenaar Evaluatiebrief Archeologisch
Nadere informatieDe composthoop Een composthoop bij school
De composthoop Afval in de natuur bestaat eigenlijk niet. Alles wat op de bodem komt, wordt uiteindelijk verteerd door bodemdieren, schimmels en bacteriën. In een composthoop gebeurt precies hetzelfde
Nadere informatieSporen opsnorren docentenhandleiding
Sporen opsnorren docentenhandleiding Doelgroep: VMBO onderbouw Doelen: leerlingen: - Leren diersporen herkennen - Ontdekken dat diersporen overal om ons heen te vinden zijn - Leren voedingssporen te onderscheiden
Nadere informatieMunten schrijven geschiedenis. Werkbrochure muntschatten
Munten schrijven geschiedenis Werkbrochure muntschatten Archeologie en munten Colofon Samenstelling en redactie Inge Baetens Grafische vormgeving en DTP Lieve Delestinne Tekeningen Erik Pijl, Lieve Delestinne
Nadere informatieS les zaterdag 17/11/2012 Velt. S les, een Belgisch zaadbedrijf met de focus op oude variëteiten en biologische teelt
Semailles zaterdag 17/11/2012 Velt Semailles, een Belgisch zaadbedrijf met de focus op oude variëteiten en biologische teelt De tuinen van Semailles De tuinen van Semailles te Faulx-les-Tombes De tuinen
Nadere informatie