Verbrande turf maar geen as. Archeobotanische analyse van een monster uit Melderslo ( )

Transcriptie

1 BIAXiaal 443 Verbrande turf maar geen as. Archeobotanische analyse van een monster uit Melderslo ( ) O. Brinkkemper Februari 2010 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie

2 Colofon Titel: BIAXiaal 443 Verbrande turf maar geen as. Archeobotanisch onderzoek van een monster uit Melderslo ( ). Auteur: O. Brinkkemper Opdrachtgever: RAAP ISSN: BIAX Consult, Zaandam, 2010 Correspondentie adres: BIAX Consult Hogendijk AL Zaandam tel: fax:

3 BIAXiaal Inleiding In 2009 is door RAAP een opgraving uitgevoerd op de locatie Melderslo-de Locht (prov. Limburg). Bij de opgraving is onder andere een boerderijplattegrond aangetroffen die gedateerd is in de periode Bij deze boerderij lagen vier mestgreppels, waarvan één met een opmerkelijke vulling is bemonsterd (spoor 8, zie figuur 1). 1 Figuur 1 De opgegraven boerderijplattegrond met in het noorden de mestgreppel (S8), schaal 1:250. De bemonsterde mestgreppel meette ca. 5,3 x 0,7 m en was bijna 60 cm diep. De onderste laag bestond uit een relatief dik pakket geel vullingzand, maar in het midden van de greppel lag daar echter een ca. 5 cm dikke, zwarte laag verkoold organisch materiaal onder (zie figuur 2). De rest van de vulling bestond uit een vrij homogeen pakket donker(bruin)grijs zand van ca. 35 cm dik, dat was doorspekt met brokken bruingrijs zand van de top van de natuurlijke bodem. 1 De coördinaten van het onderzochte monster zijn ca /

4 BIAXiaal Figuur 2 Profieltekeningen over spoor 8 met aan de basis de zwarte laag met verkoolde plantenresten. De zwarte laag is bemonsterd voor onderzoek naar de botanische samenstelling. Het onderzoek diende antwoord gezocht te worden op onderstaande onderzoeksvragen: 1. Wat is de botanische samenstelling van de verkoolde laag? 2. Welke informatie bevat het monster over het landschap rond de nederzetting? 3. Welke informatie bevat het monster over de voedselproductie en/of consumptie? 4. Wat is de herkomst van het verkoolde materiaal? 2. Methode Van het monster is 1 liter met een zachte waterstraal gezeefd over een serie normzeven met als fijnste maaswijdte ¼ mm. De zeefresiduen zijn onderzocht op botanische macroresten door L. Kubiak-Martens (BIAX Consult). Voor het determineren van de aangetroffen resten is gebruik gemaakt van de vergelijkingscollectie van BIAX Consult. 3. Resultaten en discussie De resultaten van het onderzoek naar botanische macroresten zijn weergegeven in tabel 1. De matrix van het materiaal bestond voor ca. 75% uit kluitjes van verkoolde blaadjes en stengels van veenmos (Sphagnum spec.). De samenstelling van het monster valt in twee grote groepen uiteen. Enerzijds zijn de cultuurgewassen rogge (Secale cereale) en vlas/lijnzaad (Linum usitatissimum) aangetroffen met een aantal soorten akkeronkruiden. Van de twee verkoolde haverkorrels kan door het ontbreken van bloembases niet bepaald worden of het gaat om gekweekte haver (Avena sativa) of de wilde soort oot (Avena fatua). Anderzijds bevat het monster veel soorten die thuishoren in een hoogveenmilieu (in tabel 1 onder de streep, vanaf éénarig wollegras). Het is zeer uitzonderlijk dat stengel- en bladresten van (waarschijnlijk éénarig) wollegras (Eriophorum cf. vaginatum) worden aangetroffen in verkoolde toestand (figuur 3). Het feit dat zoveel verkoolde planten van hoogveenmilieus in het monster voorkomen, wijst op het verbranden van hoogveen (zie ook figuur 4, lavendelhei Andromeda polifolia). Theoretisch zou het kunnen gaan om in situ verband hoogveen, maar omdat het hier resten betreft in een antropogeen spoor, is dat hoogst onwaarschijnlijk. Ook de bijmenging met verkoolde resten van rogge en akkeronkruiden geeft aan dat het eerder gaat om hoogveen dat ex situ verkoold is geraakt. Vanwege het feit dat levend hoogveen drijfnat is en daardoor slecht brandt, zal het ongetwijfeld gaan om afgestorven veen dat gedroogd, in de vorm van turf, als brandstof heeft gediend.

5 BIAXiaal Tabel 1 Melderslo-De Locht, verkoolde botanische macroresten in spoor 8; (+)=1-10; +=11-50; ++=51-100; +++=>100 resten. Akker (?) viooltje 8 Viola cf. arvensis Akkerandoorn 28 Stachys arvensis Gewone spurrie 3 Spergula arvensis Graan fragmenten (+) Cerealia Graan stro + Cerealia Haver 2 Avena spec. Rogge 12 Secale cereale Rogge aarspilsegmenten ++ Secale cereale Schapenzuring 1 Rumex acetosella Viltige duizendknoop 23 Persicaria lapathifolia Viooltje kapselfragmenten (+) Viola spec. Vlas/Lijnzaad 14 Linum usitatissimum Vlas/Lijnzaad kapselfragmenten (+) Linum usitatissimum Vlaswarkruid c.150 Cuscuta epilinum Eenarig (?) wollegras stengelbases ++/+++ Eriophorum cf. vaginatum Eenarig (?) wollegras losse sklerenchymspoeltjes +++ Eriophorum cf. vaginatum Gewone hennepnetel-type 1 Galeopsis tetrahit type Glad/Gewoon biggenkruid 2 Hypochaeris glabra/radicata Grove den naalden/naaldtoppen 6 Pinus sylvestris Haarmos blaadjes (+) Polytrichum spec. Heide-achtigen stengelbases/wortels +/++ Ericales (cf. Calluna) Kleine veenbes blaadjes 4 Vaccinum oxycoccus Kleine veenbes 2 Vaccinum oxycoccus Lavendelhei blaadjes ++ Andromeda polifolia Lavendelhei bloemhoofdjes + Andromeda polifolia Lavendelhei 1 Andromeda polifolia Struikhei stengelfragmenten + Calluna vulgaris Struikhei bloemhoofdjes + Calluna vulgaris Veenmos stengelfragmenten/blaadjes ++/+++ Sphagnum spec. Witte (?) snavelbies 9 Rhynchospora cf. alba Wollegras stengel- en bladfragmenten ++/+++ Eriophorum spec. Figuur 3 Melderslo-De Locht, resten van waarschijnlijk éénarig wollegras (Eriophorum cf. vaginatum ; foto BIAX Consult).

6 BIAXiaal Figuur 4 Melderslo-De Locht, blaadjes van lavendelhei (Andromeda polifolia; foto BIAX Consult). De naalden en naaldfragmenten van grove den (Pinus sylvestris) zijn bijzonder, omdat die weinig bekend zijn (figuur 5). Afgezien van één vondst uit de IJzertijd ( v. Chr. van Sleen-Holsloot) 2 zijn macroresten van deze soort namelijk alleen aangetroffen in het Mesolithicum ( v. Chr. van Zutphen-Ooijerhoek) 3 en in de 18 e eeuw of nog jonger. De bekendste vondst van hout van de grove den in ons land is ongetwijfeld de kano van Pesse (ca voor Chr.). Uit ca voor Chr. is in Terneuzen (Zeeuws Vlaanderen) een compleet dennenbos bekend. 4 Vanaf de 16 e eeuw werden dennen aangeplant, maar het voorkomen in de Middeleeuwen is dus tot nu toe niet of nauwelijks gedocumenteerd voor ons land. Maes et al. constateren dan ook: Verondersteld wordt dat inheemse grove dennen zich tot in de late Middeleeuwen lokaal in kleine aantallen hebben kunnen handhaven. De karakteristieke groeiplaats van de grove den werd in de Middeleeuwen echter vrijwel volledig ingenomen door de uitgestrekte heidevlaktes en stuifzanden. Oude vermeldingen van dennen zijn bekend van Oirschot (1447) en Varssen bij Ommen (1533) die vermoedelijk wijzen op het voorkomen van wilde bomen in die tijd. De vondst van dennennaalden in het verkoolde veen geeft aan dat in het begin van de 14 e eeuw ook vliegdennen op het hoogveen voorkwamen. Het is althans uitermate onwaarschijnlijk dat de dennennaalden via de roggeakker in het monster terecht zijn gekomen. Figuur 5 Melderslo-De Locht, resten van dennennaalden (Pinus sylvestris; foto BIAX Consult). 2 Van der Velde et al De Man Voor een verder overzicht van de geschiedenis van de grove den: zie Bastiaens et al

7 BIAXiaal De herkomst van de verbrande turf kan op grond van de botanische samenstelling niet bepaald worden. De gevonden soorten (veenmos, lavendelhei, wollegras, grove den, snavelbies) kunnen op veel plaatsen met hoogveen in Noordwest-Europa gegroeid hebben. Gezien de nabijheid van de Peel met toentertijd waarschijnlijk nog uitgestrekte hoogveengebieden, is dit wel het meest aannemelijke herkomstgebied. Turfwinning in de 14 e eeuw past goed in wat bekend is over de ontginningsgeschiedenis van de Peel. 5 Al vanaf de Middeleeuwen hebben mensen aan de rand van de Peel turf gestoken voor eigen gebruik. De broeders van Huize Padua in Boekel begonnen dat in 1740 op een wat grotere schaal te doen, maar pas in 1780 kunnen we spreken van planmatige ontginningen. Kort daarop begon ook de aanleg van wegen en kanalen om de afvoer van turf mogelijk te maken. Het duurde tot het midden van de 19 de eeuw voordat die een grootschalig karakter zouden krijgen. Jan van de Griendt ( ) begon er mee in 1853 en stichtte het ontginningsdorp Helenaveen. Zij zonen Jozef en Eduard zetten de werkzaamheden voort en stichtten het dorp Griendtsveen. Omstreeks 1955 was het grootste gedeelte van het veen afgegraven. De component rogge en vlas/lijnzaad met akkeronkruiden is eveneens interessant. Beide cultuurgewassen zullen zeker op afzonderlijke akkers gekweekt zijn geweest. Lijnzaad is namelijk uitermate concurrentiegevoelig en vereist veel wieden tijdens de teelt. Dit gewas kan dan ook niet gelijktijdig met rogge op één akker gestaan hebben. Bovendien verschilt het gebruik van beide gewassen dermate dat dit een combinatieteelt ook hoogst onwaarschijnlijk maakt. In ieder geval het grote aantal resten van vlaswarkruid (Cuscuta epilinum) is afkomstig van de vlas/lijnzaadakker. De andere soorten kunnen in principe tussen beide gewassen gegroeid hebben. Akkerviooltje (Viola arvensis), gewone spurrie (Spergula arvensis) en schapenzuring (Rumex acetosella) worden echter vaak gerelateerd aan rogge aangetroffen, en de overige soorten komen vaak samen met vlas/lijnzaad voor. Rogge was vanaf de Romeinse tijd een zelfstandig gewas in ons land, en lijnzaad al ten tijde van de Bandkeramiek (de eerste landbouwcultuur in Nederland, ca v. Chr.), en beide soorten horen ook tot het normale pakket van voedsel- en/of gebruiksplanten in de 14 e eeuw. Op basis van de relatief grote hoeveelheden aarspilsegmenten van rogge en kapselresten van vlas/lijnzaad zijn beide gewassen waarschijnlijk afkomstig van akkers direct rond de nederzetting. Import van deze vrijdorsende gewassen (waarvan het eindproduct door eenvoudig mechanisch dorsen met bijvoorbeeld een vlegel van het kaf gescheiden kan worden) van elders zal blijkens etnografisch onderzoek in de regel plaatsgevonden hebben zonder de aarspil- en kapselresten. 6 De vraag of vlas voor de vezels werd gekweekt, of lijnzaad voor de oliehoudende zaden, of wellicht beide, kan niet uit de aangetroffen resten worden afgeleid. 4. Conclusies In onderstaande paragrafen worden de in de inleiding genoemde onderzoeksvragen voor zover mogelijk beantwoord. 4.1 WAT IS DE BOTANISCHE SAMENSTELLING VAN DE VERKOOLDE LAAG? De verkoolde laag bestaat voornamelijk uit resten van verbrande turf, voornamelijk veenmos en bladresten van wollegras. Daarnaast zijn zaden en kafresten van rogge en vlas/lijnzaad verkoold, met de van de akkers meegeoogste akkeronkruiden. 5 Bron: ontginning-peel 6 Vgl. Hillman 1984; Jones 1984.

8 BIAXiaal WELKE INFORMATIE BEVAT HET MONSTER OVER HET LANDSCHAP ROND DE NEDERZETTING? Hoewel de herkomst van de turf niet aan een specifiek hoogveengebied kan worden gekoppeld, is het hoogstwaarschijnlijk dat dit in de nabijgelegen Peel gezocht moet worden. Pas in de 18 e eeuw vond op grote schaal ontginning plaats, maar vanaf de Middeleeuwen vond er turfwinning plaats in de Peel. Interessant is het voorkomen van naalden van de grove den. Vermoedens voor het groeien van deze boom in ons land tijdens de Middeleeuwen waren er wel, maar eenduidige aanwijzingen nog niet. 4.3 WELKE INFORMATIE BEVAT HET MONSTER OVER DE VOEDSELPRODUCTIE EN/OF CONSUMPTIE? Op akkers rond de nederzetting werden rogge en vlas/lijnzaad verbouwd. Deze gewassen kunnen niet gemengd op één akker geteeld zijn, omdat vlas/lijnzaad dan niet de concurrentie aan zou kunnen met de rogge. Uit de aangetroffen resten van vlas/lijnzaad kan niet worden bepaald of het gewas voor de vezels of voor de olierijke zaden werd verbouwd, of wellicht voor beide. De vlasteelt was op het einde van de Middeleeuwen van betekenis voor de regio. Bekend is dat veel bewoners in de streek in deze periode een weefgetouw hadden, waarop van vlas linnen werd gemaakt voor kleding en lakens. Dit gebeurde vooral in de avonduren, al dan niet tezamen met buurtbewoners. 7 Uit archiefbronnen is bekend dat op het einde van de Middeleeuwen in het naburige dorp Horst onder andere een gilde van de linnenweverij was (St. Severusgilde). 8 Het is echter onbekend precies wanneer in de Late Middeleeuwen de regionale ontwikkeling van de vlasverwerking aanving. 4.4 WAT IS DE HERKOMST VAN HET VERKOOLDE MATERIAAL? De turf is waarschijnlijk afkomstig uit het hoogveen van de Peel, die destijds ongetwijfeld veel dichter bij Melderslo lag dan de huidige resterende kern van de Grote Peel die op ca. 10 km afstand ligt. Met de turf zijn ook zaden en kafresten van rogge en vlas/lijnzaad verkoold geraakt. Deze moeten op afzonderlijke akkers in de nabijheid van de nederzetting gegroeid hebben. 5. Literatuur Bastiaens, J., B. Maes (red.), O. Brinkkemper, C. Rövekamp, K. Deforce, P. van den Bremt & A. Zwaenepoel 2006: Inheemse bomen en struiken in Nederland en Vlaanderen: herkenning, verspreiding, geschiedenis en gebruik, Amsterdam. Hillman, G., 1984: Interpretation of Archaeological Plant Remains: the Application of Ethnographic Models from Turkey, in: W. van Zeist & W.A. Casparie (eds.), Plants and Ancient Man: Studies in Palaeoethnobotany, Rotterdam, Jones, G.E.M., 1984: Interpretation of Archaeological Plant Remains: Ethnographic Models from Greece, in: W. van Zeist & W.A. Casparie (eds.), Plants and Ancient Man. Studies in Palaeoethnobotany, Rotterdam, Man, R. de, 2000: Inventariserend onderzoek aan een aantal Vroeg/Midden-Mesolithische beekbeddingen te Zutphen-Ooyerhoek, Amersfoort (Interne Rapporten Archeobotanie ROB 2000/4). 7 Schatorjé, Van Rensch, 1999.

9 BIAXiaal Rensch, Th.J. van, Verenigingsleven in Horst van het einde der Middeleeuwen tot omstreeks 1830-een overzicht. In: Verheijen, G.F. e.a.. Horster Historiën 5. Stichting het Gelders Overkwartier, Horst. Velde, H.M. van de, et al. 2003: Archeologisch onderzoek langs de snelweg. Opgravingen in het kader van de aanleg van de Rijksweg 37: Het Hoolingerveld bij Knooppunt Holsloot, Bunschoten (ADC Rapport 156). Schatorjé, J.M.W.C., Textielnijverheid in het gebied van Peel en Maas op het einde van de Middeleeuwen en in de vroege Nieuwe tijd ( ). Ongepubliceerde notitie, Horst.