Onderzoek aan botanische macroresten uit een 17e/18e-eeuwse kuil aan de Duivelsbruglaan in Breda-Ginneken

Transcriptie

1 BIAXiaal 398 Onderzoek aan botanische macroresten uit een 17e/18e-eeuwse kuil aan de Duivelsbruglaan in Breda-Ginneken K. Hänninen Maart 2009 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie

2 Colofon Titel: BIAXiaal 398 Onderzoek aan botanische macroresten uit een 17 e /18 e -eeuwse kuil aan de Duivelsbruglaan in Breda-Ginneken. Auteur: K. Hänninen Opdrachtgever: BILAN ISSN: BIAX Consult, Zaandam, 2009 Correspondentie adres: BIAX Consult Hogendijk AL Zaandam tel: fax: BIAX@BIAX.nl

3 BIAXiaal Inleiding In 2008 is door BILAN onderzoek gedaan aan de Duivelsbruglaan in Breda-Ginneken. 1 Aanleiding hiervoor was de bouw van een woonhuis op deze locatie. Er zijn twee verschillende vindplaatsen aangetroffen. Op vindplaats 1 is een laat-middeleeuwse greppel met in het midden een rij paalkuilen aangetroffen. Hier zijn geen monsters genomen. Vindplaats 2 leverde een viertal kuilen op. De functie ervan is niet duidelijk, maar mogelijk zijn ze secundair als afvalkuil gebruikt. Uit spoor 1, een circa 36 cm diepe kuil met een iets humeuze, donkere vulling, is een grondmonster voor botanisch onderzoek genomen. Aangezien het monster boven de grondwaterspiegel ligt, zijn voornamelijk verkoolde resten aangetroffen. Aardewerk dateert de kuil in de tweede helft van de 17 e /eerste helft van de 18 e eeuw. Het monster is in eerste instantie geïnventariseerd. Hierbij bleek dat het monster ondanks het feit dat het relatief arm aan resten is, toch enkele interessante soorten bevatte. 2 Daarom is in overleg met de opdrachtgever besloten het monster te analyseren. Doel van het onderzoek was informatie te verkrijgen over de gebruiksgewassen en (in mindere mate) de vegetatie in de omgeving. 2. Methode Het monster (volume ca. 10 liter) is door BILAN gezeefd met als kleinste maaswijdte 0,25 mm. 3 De fracties groter dan 0,5 mm zijn geheel onderzocht met behulp van een opvallend-lichtmicroscoop met vergrotingen tot 50x. Van de kleinste fractie is een representatieve steekproef genomen. Tijdens de analyse zijn alle waargenomen botanische resten genoteerd. Er is gebruikgemaakt van de referentiecollectie van BIAX Consult en de geëigende determinatieliteratuur. 3. Resultaten De resultaten van het onderzoek staan in tabel 1. Er zijn zowel verkoolde als onverkoolde resten aangetroffen. Aan cultuurgewassen zijn verkoolde gerst (Hordeum vulgare), rogge (Secale cereale) en een niet nader te determineren fragment van tarwe (Triticum) gevonden. Dit zijn voor deze periode gebruikelijke gewassen. Voor de tarwesoort komt vooral broodtarwe (Triticum aestivum) in aanmerking. Emmertarwe (Triticum dicoccon) en spelt (Triticum spelta) komen in deze periode veel minder voor. Er zijn geen kaffragmenten aanwezig, zodat geen informatie kan worden verkregen over het al dan niet lokaal verbouwen van deze gewassen. De onverkoolde pitten van gewone vlier (Sambucus nigra) kunnen afkomstig zijn van gegeten bessen of van een struik die op het erf stond. Van de resten van wilde planten is een deel verkoold. Het gaat om zaden van ringelwikke/ vierzadige wikke (Vicia hirsuta/tetrasperma), schapenzuring (Rumex acetosella), een niet nader te determineren grassoort (Poaceae) en een blad van dopheide (Erica tetralix). De eerstgenoemde drie taxa worden regelmatig verkoold in botanische monsters met graan aangetroffen. 4 Dit kan worden verklaard door aan te nemen dat de planten als onkruid op akkers groeiden. Ze zijn met het graan meegeoogst en verwerkt, 1 Centrumcoördinaten: / Hänninen Over de fijnste zeef is 1 liter grond gezeefd. De rest is over een maaswijdte van 0,5 mm gezeefd. 4 Schapenzuring komt ook voor in grazige heiden.

4 BIAXiaal waarbij ze al dan niet per ongeluk met vuur in aanraking zijn gekomen en zijn verkoold. 5 Bij dopheide is dit niet waarschijnlijk. Samengebonden heidetakjes werden echter vaak gebruikt als bezems of boenders. Hierbij gaat het echter voornamelijk om de sterkere struikheide. Van dopheide kunnen hooguit zachte bezems worden gemaakt. Een andere optie is dat het dopheideblad afkomstig is van plaggen die in de nederzetting zijn gebruikt. Hierbij kan worden gedacht aan brandstof of bouwmateriaal voor bijvoorbeeld plaggenhutten. Tabel 1 Breda-Ginneken Duivelsbruglaan, resultaten van de analyse. Tenzij anders aangegeven zijn de resten onverkoold. Met v = verkoold, cf. = onzekere determinatie. 3 gebruiksplanten granen Cerealia (v) 1 Graan Hordeum (v) 1 Gerst Secale cereale 1 Rogge Triticum (v) 1 Tarwe vruchten Sambucus nigra 2 Gewone vlier wilde planten onkruiden Atriplex patula/prostrata 1 Uitstaande melde/spiesmelde Chenopodium album ca. 130 Melganzenvoet Dipsacus cf. fullonum 1 Grote kaardebol? Persicaria maculosa 10 Perzikkruid Rumex acetosella (v) 1 Schapenzuring Stellaria aquatica/media 1 Watermuur/Vogelmuur Stellaria media 1 Vogelmuur Vicia hirsuta/tetrasperma (v) 1 Ringelwikke oeverplanten Eleocharis palustris/uniglumis 1 Gewone/Slanke waterbies heideplanten Erica tetralix, blad (v) 1 Gewone dophei niet in te delen planten Betula 4 Berk Poaceae (v) 1 Grassenfamilie Rumex 2 Zuring De onverkoolde resten van wilde planten, bijvoorbeeld melganzenvoet (Chenopodium album) zijn vooral afkomstig van akker- en/of tuinonkruiden op voedselrijke gronden. Zij kunnen op het erf hebben gegroeid of zijn meegeoogst met de cultuurgewassen. De waterbiezen (Eleocharis palustris/uniglumis) zijn planten van vochtige milieus. Ze kunnen op verslempte delen van de akker of het erf hebben gestaan, maar ook aan de rand van een greppel of sloot. De berkenzaden zullen afkomstig zijn van één of meerdere bomen die op het erf of in de nabije omgeving hebben gestaan. In het monster is ook een zaad van vermoedelijk grote kaardebol (Dipsacus cf. fullonum) aangetroffen. Deze plant groeit op zonnige plaatsen met een ruige, maar niet gesloten 5 Zie bijvoorbeeld Bakels 1978 en Gehasse 1995.

5 BIAXiaal begroeiing. 6 Waarschijnlijk zijn dit soort plaatsen bijvoorbeeld aan de rand van de nederzetting aanwezig geweest. 4. Conclusie In het monster zijn de gebruiksgewassen gerst, rogge, tarwe en gewone vlier aanwezig. Dopheide werd mogelijk gebruikt voor het maken van (zachte) bezems of zij is afkomstig van plaggen die in de nederzetting zijn gebruikt. Waarschijnlijk kwamen er in de nederzetting naast deze soorten meer voedsel- en gebruiksgewassen voor, maar deze zijn in het ene onderzochte monster niet teruggevonden. Over eventuele lokale verbouw is evenmin informatie aangetroffen. De in het monster aangetoonde wilde planten zijn afkomstig van akkers en/of moestuinen en van het erf. 5. Literatuur Bakels, C.C., 1978: Four Linearbandkeramik Settlements and their Environments: a Palaeoecological Study of Sittard, Elsloo and Hienheim, Analecta Praehistorica Leidensia 11. Gehasse, E.F., 1995: Ecologisch-archeologisch onderzoek van het Neolithicum en de Vroege Bronstijd in de Noordoostpolder met nadruk op vindplaats P14, thesis, Amsterdam. Hänninen 2008: Breda-Ginneken, Duivelsbruglaan, onderzoek aan een zadenmonster uit de Nieuwe tijd, BIAXrapport 216, Zaandam. Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra 1988: Nederlandse oecologische flora. Wilde planten en hun relaties 3, Deventer. 6 Weeda et al. 1988, 283.