Archeobotanisch onderzoek van twee sporen van de vindplaats Tienen-Groot Begijnhof (ME/NT)

Transcriptie

1 Archeobotanisch onderzoek van twee sporen van de vindplaats Tienen-Groot Begijnhof (ME/NT) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 648 MAART 2013 W. VAN DER MEER

2 Colofon Titel: BIAXiaal 648 Archeobotanisch onderzoek van twee sporen van de vindplaats Tienen-Groot Begijnhof (ME/NT) Auteur: W. van der Meer Opdrachtgever: Studiebureau Archeologie bvba Gemeente: Tienen Plaats: Tienen Toponiem: Groot Begijnhof Centrale Archeologische Inventaris locatienummer: 5533 ISSN: BIAX Consult, Zaandam, 2013 Correspondentieadres: BIAX Consult Hogendijk AL Zaandam tel: fax:

3 BIAXiaal Inleiding Van 2 mei tot 17 juni 2011 voerde Studiebureau Archeologie onder leiding van V. van der Ginst een opgraving uit op de locatie Tienen-Groot Begijnhof. Het plangebied (figuur 1) beslaat het centrum van de begijnhofsite, bestaand uit een enkel huizenblok. Historische bronnen plaatsen de stichting van het begijnhof in Het Groot Begijnhof bevindt zich net ten zuiden van de tweede stadsgracht en de rivier de Gete. Bij de tweede staduitleg kwam de vindplaats binnen de stadsmuren te liggen. In de 14 e -15 e eeuw wonen er naar schatting 300 begijnen. De huidige bebouwing dateert over het algemeen uit de 17 e /18 e eeuw. Bij de opgraving zijn sporen aangetroffen van de middeleeuwse en postmiddeleeuwse fasen van het begijnhof, alsmede sporen (kuilen) uit de Bronsen/of IJzertijd. Een aantal van deze sporen zijn bemonsterd voor archeobotanisch onderzoek, met als doel informatie te verkrijgen over de activiteiten en voedingsgewoonten van de prehistorische bewoners en de (post)middeleeuwse begijnen. Voorliggend schrijven is het rapport van deze onderzoekscomponent. Figuur 1 Het Groot Begijnhof op de kaart van Jacob van Deventer ( ). Het plangebied is aangeduid met gele markering ( Studiebureau Archeologie bvba).

4 BIAXiaal Materiaal en methode 2.1 VOORONDERZOEK Voor het archeobotanisch onderzoek zijn 26 stalen aangeleverd op BIAX Consult. De stalen zijn gezeefd door Studiebureau Archeologie bvba, waarbij er een verdeling is gemaakt in vier fracties (>4 mm, 4-2 mm, 2-0,5 mm en 0,5-0,25 mm). De zeefstalen zijn onder een opvallend-lichtmicroscoop (Wild M8Z) met vergrotingen tot 10x5 gewaardeerd op botanische macroresten. De waardering is uitgevoerd door K. Hänninen. Bij de waardering zijn aantekeningen gemaakt van de rijkdom aan macroresten, de soortendiversiteit en de staat van conservering van het materiaal. De waarderingsresultaten worden weergegeven in bijlage 1. De administratieve gegevens van de macrorestenmonsters staan in tabel 1. Tabel 1 Tienen-Groot Begijnhof, overzicht van onderzochte monsters. inventarisnr. spoor context datering kuil Prehistorie kuil Prehistorie kuil Prehistorie rond spoor Prehistorie B laag in huis 15 e -16 e eeuw A. 15 e -16 e eeuw kuil Prehistorie kuil Late-Middeleeuwen rond spoor Prehistorie beerput 16 e -18 e eeuw loopvlak Late-Middeleeuwen kuil Prehistorie kuil Prehistorie kuil Prehistorie SELECTIE Op basis van de waarderingsresultaten en het resulterende onderzoeksadvies is een selectie gemaakt van stalen voor verder onderzoek. Criteria waren de

5 BIAXiaal aanwezigheid van voldoende goed geconserveerd botanisch materiaal en de relevantie van het materiaal voor de vraagstelling. Slechts twee sporen (S 532(B) en S 642) bleken voldoende macroresten voor een zinvolle analyse te bevatten. Bij de macrorestenanalyse is gebruik gemaakt van een opvallend-lichtmicroscoop (Wild M8Z) met vergrotingen tot 10x5. De macroresten zijn gedetermineerd met behulp van de gebruikelijke determinatieliteratuur en de vergelijkingscollectie van BIAX Consult. 1 Nomenclatuur volgt de 22 e druk van de Heukels Flora van Nederland. 2 Bijzondere gedetermineerde resten zijn opgeslagen in het archief voor botanische macroresten van BIAX Consult. De analyse is uitgevoerd door K. Hänninen. 2.3 INTERPRETATIE VAN DE GEGEVENS De analysegegevens zijn geordend in een tabel. Voor de interpretatie van de ecologische gegevens is gebruik gemaakt van een aantal standaardwerken Resultaten De resultaten van het macrorestenonderzoek staan weergegeven in bijlage HET OUDSTE BEGIJNHUISJE, S 532 (15 E -16 E EEUW) Het staal is afkomstig uit een laag (S 532), aangetroffen in het oudste huisje van het begijnhof. De laag bevat zowel verkoolde als onverkoolde macroresten, houtskool, veel fragmenten van ondefinieerbaar, verkoold, organisch materiaal en schelpen van de mossel (Mytilus edulis). Op basis van deze karakteristieken is het waarschijnlijk dat het een laag met huishoudelijk afval betreft Cultuurgewassen Granen Er zijn tenminste twee graangewassen aangetroffen in S 532: rogge (Secale cereale) en tarwe (Triticum aestivum). Alle graanresten zijn verkoold. Naast de korrels zijn van beide graansoorten aarspilsegmenten aanwezig. Mogelijk zijn er resten aanwezig van een derde graangewas, maar dit is onzeker. In het staal zijn namelijk één of twee graankorrels van het geslacht haver (Avena) gevonden. Graankorrels van het geslacht haver kunnen, als bepaalde kafresten ontbreken, niet op soort worden gedetermineerd. Behalve van gewone haver (Avena sativa), een algemeen bekend cultuurgewas, kan de betreffende graankorrel ook afkomstig zijn van het, eveneens algemene, akkeronkruid oot (Avena fatua) of het minder algemene cultuurgewas evene (Avena strigosa). 1 Berggren 1969, 1981; Anderberg 1994; Cappers et al. 2006; Körber-Grohne 1964, Van der Meijden Met gebruikmaking van: Weeda et al. 1985, 1987, 1988, 1991, 1994; Schamineé et al. 1995, 1996, 1998, 1999; Lambinon et al

6 BIAXiaal Noten en fruit Er zijn onverkoolde resten aangetroffen van drie fruitsoorten: gewone vlier (Sambucus nigra), framboos (Rubus idaeus) en druif (Vitis vinifera). Gewone vlier en framboos komen in België in het wild voor, maar framboos werd ook veelvuldig aangeplant. 4 Met name de framboos zal gewaardeerd zijn om het fruit. Vlierbessen zijn rauw niet eetbaar, maar kunnen wel worden verwerkt tot eetbare producten. De druif is geen autochtone soort, desondanks was er sprake van een succesvolle wijnbouw in de provincie Limburg in de 15 e eeuw. 5 In de Middeleeuwen en Nieuwe Tijd beheerste men enkele technieken om ook druiven voor consumptie te verbouwen in een noordelijker klimaat. In stedelijke context werden bijvoorbeeld wijnranken tegen de zuidelijke kant van een muur geleid, waar de plant beschut was tegen de wind en optimaal gebruik kon maken van de zon Wilde soorten Er zijn zowel verkoolde als onverkoolde macroresten van wilde soorten aangetroffen in het staal. De verkoolde soorten betreffen soorten die vaak in middeleeuwse assemblages van verkoold graan worden aangetroffen, en beschouwd mogen worden als toenmalig algemeen voorkomende akkeronkruiden, zoals melganzenvoet (Chenopodium album), gewoon varkensgras (Polygonum aviculare), zuring (Rumex) en verschillende wikkesoorten: smalle wikke/voederwikke (Vicia sativa), ringelwikke (Vicia hirsuta) en ringelwikke/vierzadige wikke (Vicia hirsuta/tetrasperma). In onverkoolde staat zijn er zaden aangetroffen van melganzenvoet, duivenkervel (Fumaria officinalis) en zwarte/beklierde nachtschade (Solanum nigrum). Duivenkervel en zwarte/beklierde nachtschade komen eveneens voor in akkeronkruidvegetaties, maar zijn ook zeer algemene tuinonkruiden. Een opvallende verschijning is het enkele zaadje van margriet (Leucanthemum vulgare). De margriet is algemeen in vochtig tot droog grasland, met name in grasland dat wordt gehooid. Het is niet ondenkbaar dat deze soort soms als akkeronkruid voorkwam tussen graan, en dat het hier aanwezige zaadje bij de andere akkeronkruiden gerekend moet worden. Tevens is een ornamentele functie, als sierplant, denkbaar. De margriet heeft immers aantrekkelijke bloemen. Tenslotte is het mogelijk dat margriet medicinaal werd gebruikt DE BEERPUT, S 642 (16 E -18 E EEUW) De macroresten in de vulling van de beerput zijn karakteristiek voor dergelijke assemblages. Door de slechte conservering is er echter nauwelijks materiaal in onverkoolde of ongemineraliseerde staat bewaard gebleven. Hoewel een vrij groot aantal van de gemineraliseerde resten geïdentificeerd kon worden, heeft de selectieve werking van pre-depositionele processen (verkoling) en post- 4 Dodoens 1554, Sangers 1952, 45 6 Het wordt vermeld als ingrediënt van een maagversterkend middel in de Noord-Limburgse gezondheidsregels van 1253: Van Winter 2012.

7 BIAXiaal depositionele processen (corrosie en mineralisatie) ongetwijfeld een zeer negatieve uitwerking gehad op de oorspronkelijke soortenrijkdom van de vulling Cultuurgewassen Granen Er zijn twee verkoolde graankorrels aangetroffen, één van rogge en één van gerst (Hordeum vulgare) Noten en fruit Aanwezige fruitsoorten zijn vijg, aardbei, appel/peer, zoete/zure kers, aalbes, gewone vlier en druif. Appels, peren, kersen, aardbeien en aalbessen werden in de Nieuwe Tijd algemeen verbouwd in de boomgaarden en moestuinen rond steden en op de markt verkocht voor consumptie. Zoals eerder beschreven werden ook druiven algemeen verbouwd in de Nederlanden. De verbouw van vijgen in de Nederlanden was meer problematisch. Uit een aantal bronnen blijkt echter dat vijgen massaal in gedroogde vorm uit het Mediterraan gebied werden geïmporteerd. 7 Ook druiven werden in gedroogde vorm, krenten of rozijnen geïmporteerd. Tegenwoordig worden voor rozijnen pitloze varianten gebruikt, maar deze waren aanvankelijk in Noordwest-Europa onbekend. Pas in de tweede helft van de 17 e eeuw moeten deze pitloze gedroogde druiven algemener zijn geworden Groenten en kruiden Postelein (Portulacca oleracea) en gewone veldsla (Valerianella locusta) waren in de Nieuwe Tijd bekend als groenten en werden als zodanig verbouwd. 9 Beide soorten zijn echter ook vrij algemene akkeronkruiden. In beerputten worden vaak akkeronkruiden aangetroffen, die samen met graan of andere landbouwproducten in het afval terecht moeten zijn gekomen. Het is dus onduidelijk of deze twee soorten daadwerkelijk als groenten zijn geconsumeerd Wilde soorten In deze categorie betreft het voornamelijk slechts de niet verder te determineren, gemineraliseerde resten van de composietenfamilie (Asteraceae) en ganzenvoetfamilie (Chenopodiaceae). Beide families kennen vele soorten die in antropogene context voorkomen, bijvoorbeeld in akker- en tuinonkruidvegetaties. Tenslotte is er een enkel verkoold zaadje van ringelwikke aanwezig, een algemeen onkruid van akkers op matig voedselrijke bodem. 7 Van Haaster 2008, Van Haaster 1997, Dodoens 1644.

8 BIAXiaal Synthese 4.1 MIDDELEEUWEN EN NIEUWE TIJD Economische activiteiten van de Begijnen Er zijn geen soorten aangetroffen die karakteristiek zijn voor bepaalde economische activiteiten zoals kaarden, vlas spinnen en wolverven. Enigszins onverwacht is de aanwezigheid van relatief veel aarspilfragmenten van rogge en tarwe in spoor 532. De aarspil is de centrale structuur van de aar waaraan alle graankorrels zijn bevestigd. Bij het dorsen en de opvolgende schoningsprocessen worden de graankorrels van de aarspil en het kaf gescheiden. Onderdelen van de aarspil in archeobotanische assemblages kunnen daarom worden geïnterpreteerd als dorsafval. De aanname is verder dat dorsafval de locatie van graanproductie nauwelijks verlaat en dat (naar verhouding veel) dorsafval in een assemblage daarom indicatief is voor lokale graanproductie en verwerking en daarmee voor een agrarisch karakter van een vindplaats. 10 Deze redenatie is in principe correct, maar kan niet blindelings op alle situaties worden toegepast. 11 Omdat graanschoningsprocessen in het verleden niet volledig effectief waren, bleven er altijd verontreinigingen achter, onder andere in de vorm van aarspilsegmenten. Voorafgaand aan consumptie kunnen deze verontreinigingen uit het graan verwijderd worden met bijvoorbeeld een fijne zeef. Het zeefafval zal dan bestaan uit voornamelijk zaden van akkeronkruiden, kleine graankorrels, aarspilsegmenten en andere kafresten. 12 Het assemblage in spoor 532 moet waarschijnlijk als zodanig worden geïnterpreteerd. Er is dus geen reden om aan te nemen dat op de begijnhof zelf graan werd geproduceerd Voedingsgewoonten op de begijnhof Geen van de aangetroffen soorten wijst onomstotelijk op bijzondere of juist zeer sobere voedingsgewoonten. Opvallend is dat er relatief veel tarwe is aangetroffen. Tarwe is immers van de graansoorten het meest luxueus. De verhoudingen van de graansoorten in de archeobotanische stalen zijn echter niet per definitie de verhoudingen waarin de graansoorten op de vindplaats werden geconsumeerd. Wat betreft de mediterrane fruitsoorten druif en vijg kan worden opgemerkt dat de consumptie van deze vruchten zeer algemeen was in de Late-Middeleeuwen en Nieuwe Tijd. Vermeldenswaard is misschien nog dat er geen resten zijn aangetroffen van specerijen of andere soorten van grote waarde. 5. Conclusies Het archeobotanisch onderzoek omvatte de waardering van 26 stalen uit diverse contexten en bewoningsfasen van de vindplaats Tienen-Groot Begijnhof en de 10 Hillman 1981, Bakels Cappers & Neef 2012,

9 BIAXiaal uiteindelijke analyse van twee van deze stalen. De stalen zijn afkomstig uit sporen gedateerd in de 15 e /16 e eeuw en 16 e /18 e eeuw en zijn te relateren aan de bewoning van de vindplaats door leden van de begijnenbeweging. De geanalyseerde stalen waren niet bijzonder soortenrijk, de conservering van het materiaal in de beerput was bovendien vrij slecht. Er zijn vier graangewassen aangetroffen: (brood)tarwe, rogge, gerst en mogelijk haver. Verder zijn acht fruitsoorten aanwezig: appel/peer, aardbei, zoete/zure kers, aalbes, framboos, gewone vlier, druif en vijg. Postelein en veldsla werden mogelijk als groente geconsumeerd. Geen van de aangetroffen botanische macroresten wijst op bijzondere leefregels wat voeding betreft. Er zijn geen macroresten aangetroffen die wijzen op een bepaalde economische activiteit.

10 BIAXiaal Literatuur Anderberg, A.-L., 1994: Atlas of Seeds and Small Fruits of Northwest-European Plant Species, Part 4: Resedaceae-Umbelliferae, Stockholm. Bakels, C.C., 1996: Producers and Consumers in Archaeobotany, Journal of European Archaeology 4, Berggren, G., 1969: Atlas of Seeds and Small Fruits of Northwest-European Plant Species, Part 2: Cyperaceae, Stockholm. Berggren, G., 1981: Atlas of Seeds and Small Fruits of Northwest-European Plant Species, Part 3: Salicaceae-Cruciferae, Stockholm. Cappers, R.T.J., R.M. Bekker & J.E.A. Jans 2006: Digitale zadenatlas van Nederland, Groningen. Cappers, R.T.J. & R. Neef 2012: Handbook of Plant Palaeoecology, Groningen. Dodoens, R., 1554: Cruydeboeck, Antwerpen. Dodoens, R., 1644: Cruydt-Boeck, volghens sijne laetste verbeteringhe: Met Bijvoeghsels achter elck Capitel, uyt verscheyden Cruydt-beschrijvers: Item, in 't laetste een Beschrijvinghe vande Indiaensche ghewassen, meest ghetrocken uyt de schriften van Carolus Clusius. Nu wederom van nieuws oversien ende verbetert, Antwerpen. Haaster, H. van, 1997: Plantaardige en dierlijke resten uit de Middeleeuwen. De resultaten van het oecologisch onderzoek op het Sint Janskerkhof, in: H.W. Boekwijt & H.L. Janssen (red.), Kroniek van Bouwhistorisch en Archeologisch onderzoek 's-hertogenbosch 2, 's-hertogenbosch, Haaster, H. van, 2008: Archeobotanica uit s-hertogenbosch. Milieuomstandigheden, bewoningsgeschiedenis en agrarische ontwikkelingen in en rond een (post)middeleeuwse groeistad, Groningen. Hillman, G.C., 1981: Reconstructing Crop Husbandry Practices from Charred Remains of Crops, in: R. Mercer (ed.), Farming Practice: British Prehistory. Edinburgh, Hillman, G., 1984: Interpretation of Archaeological Plant Remains: the Application of Ethnographic Models from Turkey, in: W. van Zeist & W.A. Casparie (eds.), Plants and Ancient Man, Rotterdam, Körber-Grohne, U., 1964: Bestimmungsschlüssel für subfossile Juncus-Samen und Gramineen-Früchte, Hildesheim. Körber-Grohne, U., 1991: Bestimmungsschlüssel für subfossile Gramineen- Früchte, overdruk uit: Probleme der Küstenforschung im südlichen Nordseegebiet 18, Hildesheim.

11 BIAXiaal Lambinon, J., J.-E. De Langhe, L. Delvosalle & J., Duvigneaud 1998: Flora van België, het Groothertogdom Luxemburg, Noord-Frankrijk en de aangrenzende gebieden (Pteridofyten en Spermatofyten), Meise. Lindemans, P., 1952: Geschiedenis van de landbouw in België, Antwerpen (twee delen). Meijden, R. van der, 1996: Heukels Flora van Nederland, Groningen. Sangers, W. J., 1952: De ontwikkeling van de Nederlandse tuinbouw, Zwolle. Schaminée, J.H.J., A.H.F. Stortelder, E.J. Weeda, V. Westhoff & P.W.F.M. Hommel : De vegetatie van Nederland, Leiden (vijf delen). Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra : Nederlandse oecologische flora. Wilde planten en hun relaties, Deventer (vijf delen). Winter, J.M. van, 2012: Middelnederlandse voedings- en gezondheidsregels per maand en per seizoen: geleerde raadgevingen voor een ongeleerd publiek, In: Geneeskunde in Nederlandstalige teksten tot 1600: Handelingen van het zesde symposium geschiedenis der geenskundige wetenschappen, ingericht door de Koninklijke Academie voor Geneeskunde van België op 20 maart 2004, Brussel, p.p

12 Bijlage 1 Tienen-Groot Begijnhof, resultaten waardering botanische macroresten. Verklaring: v = verkoold, o = onverkoold, g = geen, w = weinig (1-5), r = redelijk (6-20), v = veel (20+), x = aanwezig, S = Slecht, M = Matig, R = Redelijk, G = Goed, e = 1-10, + = 10-50, ++ = , +++ = , ++++ = >1000. inventarisnummer spoornummer cultuurgewassen (v) kafresten (v) wilde planten (v) totaal (v) variatie (v) kwaliteit (v) cultuurgewassen (o) kafresten (o) wilde planten (o) totaal (o) variatie (o) kwaliteit (o) recent materiaal (o) gebruiksgewassen opmerking ? r. w r 3 M broodtarwe, graan v. w v 3 M.. w w 1 M. broodtarwe, graan r. w r 3 M w. w w 2 M. broodtarwe, graan, appel/peer (m) r w r r 4 M broodtarwe, graan v. w v 6 M w broodtarwe, graan, rogge?, druif w. w w 2 M graan w. w w 3 M.. w w 1 M. broodtarwe, haver, rogge B v w w v 5 M.. w w 1 M. broodtarwe, graan, rogge?, peulvrucht 50? A r.. r 3 M broodtarwe, graan v.. v 3 M broodtarwe, graan, rogge? r.. r 2 M broodtarwe 50? w. w r 2 M w. w w 3 M. broodtarwe, graan g r.. r 4 M broodtarwe, haver, graan w w 1 S.. w w 1 M w v.. v 3 M broodtarwe, graan, rogge w w 1 M v. r v 7 S. druif, appel/peer, aalbes? v.. v 3 M broodtarwe, graan, gerst? r. w r 4 M broodtarwe, graan w.. w 1 M broodtarwe r r 4 M v. r v 8 M broodtarwe, graan, peulvrucht v. w v 5 M broodtarwe, graan, rogge w. r v 12 M broodtarwe, haver? alleen 4 mm; grote brokken hk te det. houtskool aardewerk botresten

13 Bijlage 2 Tienen-Groot Begijnhof, resultaten analyse botanische macroresten, verklaring: (o) = onverkoold, (v) = verkoold, (m) = gemineraliseerd, e = 1-10, + = 10-50, ++ = , +++ = , ++++ = >1000, cf. = confer (gelijkend op). spoor 532B 642 inventarisnr put 1 2 context laag beerput datering Granen Avena (v) 1. Haver cf. Avena (v) 1. Haver? Cerealia (v) 9. Granen Hordeum vulgare (v). 1 Gerst Secale cereale (v) 4 1 Rogge Secale cereale, aarspilsegment (v) 8. Rogge Triticum aestivum (v) 51. Tarwe Triticum aestivum, aarspilsegment (v) 8. Tarwe Noten en fruit Ficus carica (m). ++ Vijg Fragaria (m). ++ Aardbei Malus/Pyrus (m). + Appel/Peer Prunus avium/cerasus (m). + Zoete/Zure kers Ribes rubrum (m). ++ Aalbes Rubus idaeus (o) 2. Framboos Sambucus nigra (o) (+) 2 Gewone vlier Vitis vinifera (m). + Druif Vitis vinifera (o) 1. Druif Groenten en kruiden Portulaca oleracea (o). 1 Postelein Valerianella locusta (m). 1 Gewone veldsla Wilde soorten Asteracea. + Composietenfamilie Chenopodiaceae (m). (+) Ganzenvoetfamilie Chenopodiaceae (v) 1. Ganzenvoetfamilie Chenopodium album (o) 1. Melganzenvoet Fumaria officinalis (o) 1. Gewone duivenkervel Leucanthemum vulgare (v) 1. Gewone margriet

14 spoor 532B 642 inventarisnr put 1 2 context laag beerput datering Polygonum aviculare (v) 1. Gewoon varkensgras Rumex (v) 3. Zuring Solanum nigrum (o) 2. Zwarte en Beklierde nachtschade Vicia (v) 3. Wikke Vicia hirsuta (v) 2. Ringelwikke Vicia hirsuta/tetrasperma (v) 5 1 Ringelwikke/Vierzadige wikke Vicia sativa (v) 2. Smalle en Voederwikke Niet ingedeeld indet., boomknop (m). x Niet determineerbaar indet. (v) 2. Niet determineerbaar Dierlijke resten Muscidae, pupa (m). x Vliegenpop Aves, eischaal. x Vogels Mytilus edulis, schelp x x Mossel Archeologische resten houtskool x x organisch verkoold xxx. puin. x