Rapportage Archeologische Monumentenzorg 170

Transcriptie

1 Rapportage Archeologische Monumentenzorg 170

2 I, I I I Colofon RACM Ropportage Archeologische Monumentenzorg 170 Graven naa r de context va n een bronzen VolIgriffdolch en het middeleeuwse dorp Hees. Waardestellend archeologisch onderzoek in 2004 en 2005 te Den Dolder-Fornheze (provincie Utrecht) Auteurs: J. van Doesburg en E. Drenth m.m.v. F. van der Heijden Met bijdragen van O. Brinkkemper, W. Groenman-van Waateringe, C. Johns, F. Laarman, O.G. van Smeerdijk, Th. Spek en J. Wallinga Illustraties: Marjolein Haars, RACM, tenzij anders vermeld Foto omslag: Ton Penders Redactie en productie: Studio Imago, Amersfoort Opmaak: Studio Imago, Amersfoort RACM, Amersfoort ISBN rijksdienst voor archeologie. cu Itu u ria ndscha p en monumenten ON DER n :l S (, " l T U U R N::I 1 ::I " S C HAP Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten Postbus BP Amersfoort

3 sporen en andere microfossielen). Elk van de botanische materiaalgroepen levert informatie over de genoemde thema s. Het stuifmeel levert zowel informatie over de vegetatie. het londgebruik en de agrarische economie. als over de datering van verschillende fenomenen. Houtskool wordt doorgaans ingezet voor het verkrijgen van informatie over het houtgebruik. moor aangezien dit niet als thema is geformuleerd. zal de nadruk van de interpretatie van de houtskoolgegevens liggen op het verkrijgen van gegevens over de vegetatie. Daarnaast wordt houtskool veelvuldig ingezet voor het verkrijgen van l4e-dateringen. De resultaten worden per materiaalgroep besproken. In een afsluitende paragraaf zijn de conclusies neergelegd met betrekking tot de hier genoemde thema s Botanische macroresten O. Brinkkemper Inleiding Deze bijdrage betreft de waardestelling van botanische macroresten uit enkele grondsporen van de nederzetting uit de Volle Middeleeuwen. Uit de grafheuvel zijn geen monsters voor botanische macroresten verzameld. Wel is hier een aantal pollenmonsters verzameld en onderzocht door Groenman-van Waateringe (zie paragraaf ). Ook aan de middeleeuwse sporen is pollenonderzoek verricht door Van Smeerdijk (zie paragraaf ). Het onderzoek van Graenman-van Waateringe heeft duidelijk gemaakt dot ten minste een van de ringsloten uit de Vroege of Midden-Bronstijd dateert en dot er toentertijd nog sprake was van relatief dichte bebossing en nauwelijks heidevorming. De door Van Smeerdijk onderzochte monsters zijn op basis van het voorkomen van rogge (Secale cereale) en korenbloem (Centaurea cyanus) na de loe eeuw gedoteerd. In deze monsters komen behalve veel graanpollen ook veel stuifmeel van heide (Ericales), grossen (Poaceoe) en van veld- of schapenzuring (Rumex acetosa type) voor. Het boompollenaandeel is in de drie onderzochte monsters niet meer dan 20%. wat wijst op een open landschap. dat hoogstwaarschijnlijk door de mens in sterke mate in cultuur is gebracht. Materiaal en methode Voor het onderzoek aan botanische macroresten zijn drie monsters beschikbaar. De contextgegevens van deze monsters is weergegeven in tabel 8. De monsters zijn door Bart Schutter (voormalig magazijn medewerker ROB) gezeefd over een serie norm-zeven met een fijnste maaswijdte van 1/~ mmo Daarbij is verzuimd het uitgangsvolume van de gezeefde monsters te bepalen. Omdat over 1/~ mm is gezeefd en het sediment hoofdzakelijk uit zond bestaat. bestaat de indruk dat het oorspronkelijke volume l-l.sx het volume van het overgebleven residu zal hebben omvat. Het zeefresidu is met behulp van een Wild-M8 stereomicroscoop (vergroting 6-S0x) doorzocht op botanische macroresten. De fracties> llz mm zijn in hun geheel onderzocht. van de fractie > 1f~ mm is slechts een steekproef bekeken. De daarin aangetroffen resten zijn vervolgens teruggerekend naar het totale volume van het monsterresidu. Uit de drie onderzochte monsters is tevens een vnr. Context datering volume monsterresidu (IJ crematievlek in perceelsgreppel Volle Midde!eeuwen 1 spoor Spoor 16 (kuil) Volle Middeleeuwen poolkuil structuur 1 Volle Middeleeuwen 0.3 Tabel 8 Cantextgegevens van de onderzochte monsters voor botanische macroresten. 118

4 steekproef genomen van de soms zeer grote aanwezigheid van houtskool. Omdat het vrijwel uitsluitend om ringporig houtskool ging. afkomstig van eik (QuercusspecJ. is daarbij gericht gezocht naar niet-ringporig materiaal. Waar de houtsoort niet al direct met de stereomicroscoop kon worden bepaald. is met behulp van een Olympus microscoop met opvallend licht (vergroting x) de houtsoort vastgesteld op basis van dwarse. radiale en tangentiale vlakjes. Deze werden met behulp van breken (dwars) en splijten (radiaal en tangentiaal) gecreëerd. Resultaten en discussie De resultaten van het onderzoek zijn opgenomen in tabel 9. In monster is een fragment van een verkoolde graankorrel aangetroffen. die mogelijk van gerst afkomstig is. Het fragment is echter te klein om dit met zekerhe id te kunnen bepalen. laat staan dat kon worden vastgesteld of het de naakte of bedekte va riëteit betreft. Gerst komt vanaf de Rössencultuur in het akkerbouwassortiment in ons land voor. en is dat gebleven tot de dag van vandaag. Er kan dus op basis hiervan geen nadere uitspraak gedaan worden over de datering van het monster. In twee van de monsters is een verkoold zaad van schapenzuring (Rumex acetoselia) aangetroffen. Het is opmerkelijk dat dit ook bij het pollenonderzoek een belangrijke soort was. hoewel daar niet te onderscheiden van veldzuring (Rumex acetosal. Aangezien laatstgenoemde meer een graslandsoort is en schapenzuring veel als akkeronkruid voorkwam (met name in rogge-akkers van armere zandgronden). is deze nadere determinatie van belang in relatie tot de middeleeuwse voedselproductie. Ook viltige duizendknoop (Persicoria lapathifolia) is voornamelijk een akkeronkruid. maar deze soort kan ook op allerlei andere ruderale plaatsen rond een nederzetting voorkomen. Ten slotte is in monster een verkoold takje aangetroffen. dat op basis van de tegenoverstaande bladlidtekens mogelijk aan struikhei (cf. Cal/uno vulgarisl kon worden toegeschreven. Aangezien ook het pollenonderzoek een talrijk voorkomen van heidepollen opleverde. zou dit goed met elkaar in overeenstemming kunnen zijn. Omdat de ove ri ge resten vooral op akkers wijzen. zou heide hierin terecht kunnen zijn gekomen door bemesting met heideplaggen. Het is opmerkelijk dat met name in monster ook veelonverkoolde plantenresten voorkomen. Het betreft voornamelijk schapenzuring. die we ook al verkoold tegenkwamen. Naast zaden die over het algemeen in aanzienlijke mate waren gecorrodeerd (conserveringskiosse 2-3>. zijn ook vruchtkleppen (perianthen) aangetroffen. Deze zijn uiterst fragiel en worden slechts zelden bij archeobotanisch onderzoek gevonden. Het is uitermate onwaarschijnlijk dat dergelijke fragiele resten vanaf de 12e eeuw in onverkoolde toestand geconserveerd kunnen blijven in een zandig sediment waarin verder slechts een zeer klein aantal plantensoorten voorkomen. Normaliter komen zeer kwetsbare botanische macroresten alleen voor in zeer soortenrijke monsters. juist vanwege de gunstige conserveringsomstandigheden. Het feit dat echter uitgerekend schapenzuring ook in verkoolde toestand is aangetroffen én in de pollenspectra zo'n belangrijke plaats inneemt. laat toch nog wel enige twijfel bestaan over de mogelij ke authenticiteit van deze onverkoolde resten. Om de aanwezigheid van schapenzuringresten in de grond te onderzoeken. is getracht na te gaan welk verspreidingsmechanisme van toepassing is op de zaden. Zo zijn er planten waarvan de zaden een mierenbroodje hebben (o.a. viooltjes). die daardoor in grote mate door mieren versleept en de grond in gewerkt kunnen worden. Schapenzuring heeft echter niet een dergelijk specifiek verspreidingsmechanisme dat zou kunnen bijdragen aan de verklaring waarom juist deze zaden onverkoold in de monsters van Den Dolder zijn aangetroffen. Ook de tweede soort waarvan onverkoolde zaden zijn aangetroffen. melganzenvoet (Chenopodium album) wordt niet specifiek door bodemdieren 119

5 Vondstnr eons. klasse Volume residu (I) 0.7 0,3 cf. Hordeum vulgare tr. (verk.l 1 Rumex acetoselia (verk.l 1 1 Persico ria lopathitolio (verk.l 0.5 cf. Calluna vulgoris takje (verk.l Rumex ocetoselia (onv.l 28 kl 2-3. recent?? Rumex ocetoselia perionth (onv.l 5 kis. recent?? Chenopodium album tr. (onv.l 4 5 kj. 2. recent?? Cenococcum geophilum Gecalcineerd bot + Houtskool: Quercus spec Houtskool: schors indet. + Tabel 9 Resultaten van het onderzoek aan botanische macroresten. houtskool en overige 00 ngetroffen resten. + = enkele. ++ = = = = >1000. De conserveringskiosse is noor Vernimmen waarbij kl. 2 zeer sterk gefragmenteerd is en kl. 5 een optimale conservering van zeer kwetsbare onderdelen aangeeft. verspreid. AI met al is het onwaarschijnlijk dat de aangetroffen anverkoolde resten uit de Middeleeuwen dateren. maar het is niet mogelijk dit geheel uit te sluiten. Uitgaande van de meest aannemelijke situatie zijn de onverkoolde zaden echter niet authentiek. en zijn de canserveringsamstandigheden voor botanische macroresten in de onderzochte monsters derhalve slecht. Er is dan uitsluitend verkoold materiaal uit de Middeleeuwen bewaard gebleven. Verkoolde resten kunnen niet biologisch worden afgebroken, en zijn daardoor nauwelijks vatbaar voor postdepositionele degradatie. Naast deze botanische macroresten zijn in alle monsters vruchtlichamen van de bodemschimmel Cenococcum geophilum aangetroffen. Deze onderaards levende schimmel is een indicator voor een houtrijke vegetatie. De vruchtlichamen kunnen voor, tijdens en na de middeleeuwse bewoning in het Pleistocene dekzand gegroeid hebben; deze resten zijn derhalve niet interessant vanuit archeologisch perspectief. In alle monsters komt ook houtskool voor, in monster vormt dit zelfs ca. Afb. 55 De locatie van de onderzochte ecologische monsters. Legenda ~ Mon.lor1oeaüe 9 met nummer 120

6 90% van het zeefresidu. Vrijwel alle houtskool is van eik (Quercus spec.l. De houtskool die op het eerste gezicht niet ringporig leek, bleek afkomstig van schors. Dit kon niet nader worden gedetermineerd, maar gezien de talrijkheid van eik zal het ongetwijfeld van deze soort afkomstig zijn. Dit resultaat is opmerkelijk, daar het pollenonderzoek door Van Smeerdijk heeft opgeleverd dot de els het meest talrijk is. Groenman-van Waateringe heeft echter geconstateerd dat haar (oudere) pollenspectra sterk te lijden hebben gehad van corrosie, waardoor 'met name het pollen van Quercus (eik) ondervertegenwoordigd (zal) zijn'. Hoewel Van Smeerdijk minder negatief is aangaande de pollenconservering, is opmerkelijk dat hij evenals Groenman-van Waateringe op een hoog aandeel niet-determineerbaar pollen uitkomt. Mogelijk dat de eik daarom ook in de Middeleeuwen een belangrijkere plaats in het landschap innam dan het palynologische onderzoek in eerste instantie doet vermoeden. Omdat monster een paalkuil betreft, is het echter ook niet denkbeeldig dat het voorkomen van uitsluitend eik terug te voeren is op de pool die ooit in de kuil stond, en die wellicht door verbranding aan zijn eind is gekomen. In dat geval kan het eikenhout een bewuste selectie door de mens zijn, die los staat van de talrijkheid van eiken in de omgeving. Ook bij eerder onderzoek aan houtskool van Den Dolder, ten behoeve van 14C-onderzoek, is overigens uitsluitend eik aangetroffen Houtskool O. Brinkkemper Inleiding Alvorens de houtskool, die als monster genomen is van de binnen de ringsloot (spoor 3) gelegen houtskool rijke kuil (spoor 15), in te sturen voor een 1 4 C_ datering, is de houtsoort bepaald en is nagegaan von welk deel van de boom het hout afkomstig is. Deze determinatie is uitgevoerd teneinde te weten wat de (mogelijke) eigen levensduur van het monster was. Met die kennis kan beoordeeld worden in hoeverre de uitkomst van de datering door het 'oudhouteffect' vertekend is. 220 BrinkkeViper Resultaten Onderzocht zijn de vijftien grootste stukjes houtskool die bij de bemonstering verzameld zijn. Zij blijken zonder uitzondering afkomstig van de eik (Quercus spec.l. Opmerkelijk was dat bij alle stukjes overduidelijk sprake was van een sterk parallelle oriëntatie van de jaarringen. Dat betekent waarschijnlijk dat de stukjes afkomstig zijn van één of meer tangentiaal uit de boom gehaalde planken dan wel dat het gaat om een uitgeholde boomstam. Aangezien in verscheidene gevallen ook restanten van thyllen in de wijde voorjaarsvaten waargenomen konden worden, betreft het geen spinthout. De oorzaak van het ontbreken van spinthout kan zijn dat het hier gaat om een of meer planken en niet om een uitgeholde stom. Een andere mogelijkheid is dat het kwetsbaardere spi nthout door postdepositionele processen verdwenen is. Bij ontstentenis van spinthout en omdat onduidelijk is hoeveel kernhout aanwezig is, moet rekening worden gehouden met de mogelijkheid dat de houtskool substantieel ouder is dan het jaar van begraven. Het alleroudste hart van het kernhout is zeker niet aanwezig, maar hoeveel jaren het onderhavige hout van het hart en het spinthout verwijderd is, is niet te bepalen. Uiteindelijk is het grootste brok houtskool dat de bovengenoemde kenmerken heeft, voor een ouderdomsbepaling met behulp van de 14C-methode naar het Centrum van Isotopenonderzoek van de Rijksuniversiteit Groningen opgestuurd. Dit monster leverde een datering op van WinCal n. Chr. 121

7 Discussie Een van de doelen van het houtskoolonderzoek is het verkrijgen van informatie over (post)depositionele processen aan de hand van de conservering van de houtskool. De conservering van de op deze vindplaats gevonden stukjes houtskool is vrij slecht. Mogelijk hangt dit samen met postdepositionele processen. waarbij het materiaal lang aan het oppervlak heeft gelegen en hierdoor is aongetast. Het ontbreken van spinthout bij het materiaal uit de vulling van de binnen een van de ringsloten gelegen houtskool rijke kuil. kan mogelijk hieruit worden verklaard. Een andere optie is dat het hier gaat om één of meer planken waaraan geen spinthout zot. Het ontbreken van spinthout verklaart mogelijk ook de opmerkelijke 14C -datering van het geanalyseerde houtskool brok. Deze volt in een periode dot er nauwelijks aanwijzingen voor gebruik van het terrein zijn. Een andere doelstelling van het houtskool onderzoek is het verkrijgen van informatie over de vegetatie. Opmerkelijk is dot alle onderzochte brokjes houtskool afkomstig zijn van eik. De aanwezigheid van eik wordt ook weerspiegeld in de pollendiagrammen (zie hierna), hoewel het onderzoek van Van Smeerdijk heeft uitgewezen dot in de Middeleeuwen els de meest dominante boomsoort was. Dit verschil kon deels worden verklaard uit de conserveringsgraad. Het pollen van Quercus spec. is gevoeliger voor erosie don dot van Alnus. Daarbij komt nog dot het pollen van Alnus zelfs in kleine stukjes nog goed herkenbaar is. Daarnaast kan erop worden gewezen dot houtskool door de mens geselecteerd brand- of bouwhout weerspiegelt Pollen en sporen W Groenman-van Waateringe en O.G. van Smeerdijk Inleiding De materiaalgroep pollen en andere microfossielen wordt met name ingezet voor het verkrijgen van inzicht in de vegetatiegeschiedenis en de daaraan gekoppelde genese van het londgebruik. Daarnaast wordt palynologisch onderzoek ingezet bij het verkrijgen van (globale) dateringen van verschillende fenomenen. Voor het onderzoek in Den Dolder is pollen voor beide doelen ingezet. Hiertoe zijn monsters genomen; de prehistorische ringsloten. de waterput (spoor 14) en de middeleeuwse en post-middeleeuwse logen in het zuid profiel van opgrovingssleuf 2 (afb. 29 en 56).221 Materiaal en methode Op de RACM te Amersfoort zijn door C.D. Troostheide. botanisch analist AAC. uit monsterbakken (50 x 15 x 10 cm) uit de ringsloten en de waterput submonsters gestoken Het betreft de monsters: vn o uit ringsloot I (afb nr. 1); vno 21-1 onderuit ringsloot I. co. 10 cm onder P (afb. 57-2); vn o 34 uit ringsloot lil (afb. 57-3); vno 33. uit ringsloot IV; vn o 74 onderuit waterput (spoor 14), Op het laboratorium van BIAX Consult zijn door O.G. van Smeerdijk uit de pollenbok uit het zuidprofiel van opgravingssleuf 2 (vn. 22. bok 50 x 15 x 10 cm) submonsters genomen. Deze monsters zijn genomen op de volgende dieptes: m NAP (loog stuifzand); m NAP (oude okkerloog) en m NAP (oude cultuurloog) (afb. 56). Om inzicht te verkrijgen in de concentratie van het stuifmeel in het materiaal is aan een bekend volume van de submonsters een aantal tabletten met een bekend aantal sporen van een exoot (wolfsklauw = Lycopodium) toegevoegd. 222 De submonsters zijn 221 Er zijn door beide auteurs verschillende bereidingstechnieken toegepast per tablet; batchnummer